türk basınında dış habercilik

7/29/2019 Trk Basnnda D Habercilik

1/172

M. MCAHT KKYILMAZ, HAKAN OPUR

TRKBASININDA

DI HABERCLK

GENLETLMBASKI2.

RAPOR


2/172


3/172

RK BASININDADI HABERCLK


4/172

M. MCAHT KKYILMAZ

Galatasaray nverstes letm Fakltes mezunu; ayn nverstede Syaset Blm alanndayksek lsansn tamamlad.Anlay dergsnde edtrlk yapt, etl gazete ve derglerde medya vesosyo-poltk gndem zerne yazlar yazd. rkyede Syasal Katlm (2. Bask, Yarn Yaynclk,stanbul: 2011) ve Dzenn Normallemes: Yen rkye (2. Bask, Yarn Yaynclk, stanbul: 2012)

adl ktaplar bulunan Kkylmaz, Pols Akadems Gvenlk Blmler Ensttsnde doktoraprogramn takp edyor. Gaz nverstes letm Fakltesnde ders veren yazar, Cumhurbakanlnternet Yayn Mdrl yapyor.

HAKAN OPUR

stanbul Blg nverstes Uluslararas lkler ve Halkla lkler blmler mezunu; Marmara

nverstes Syaset Blm ve Uluslararas lkler blmnde yksek lsansn tamamlad.Svl oplum dergs, Ekopoltk aratrma merkez ve SEA Vaknda alan opur, halenCumhurbakanl nternet Yayn ekbnde yer alyor.

COPYRIGHT 2013 SETA

SETA Yaynlar XXII. Bask : Mays 2010II. Bask : Ocak 2013ISBN : 978-605 -4023-07-3

Kapak Tasarm : M. Fuat Er

Tasarm ve Uygulama : mare YazarBask : Peln Oset, Ankaraletm : SETA Syaset, Ekonom ve Toplum Aratrmalar Vak

Nenehatun Cad. No.66 GOP ankaya 06700 AnkaraTel: (0 312) 551 21 00| Faks: (0 312) 551 21 90www.setav.org | [email protected]


5/172

RK BASININDADI HABERCLK

M. Mcaht KkylmazHakan opur

Danmanlar

Fahrettn Altun

Mutlucan ahan

Asstanlar

Samet GnekAhmet Ylmazbrahm Sn


6/172


7/172

YNETC ZET

NSZ

GR

METODOLOJ

BRNC BLMDI HABERCLER VE MESLEK ALGI

KNC BLMTRKYEDE DI HABERCLN GENEL DURUMU

NC BLMTRK BASINININ DI POLTKAYI GRME BM

DRDNC BLMTRK BASINININ DI HABERCLK KARNES

SONU VE DEERLENDRME

9

15

17

23

27

53

67

95

155


8/172


11/172

9

YNETC ZET

Trk Basnnda D Habercilik aratrmas, haberin yerinde, zgn ve sahiciretiminin azald, haber ajanslarna, devletlerin resm enormasyon kaynaklar-

na ve think-tanklere baml bir dnya haberciliinin ortaya kt bir dnemderkiyede d politika haberciliinin durumunu sorgulamak amacn tamakta-dr. Aratrma, sahasnda ilk olmasnn yan sra, bizzat alanda alan ve d ha-berin oluum srecine katkda bulunan kiilerin grlerinden hareketle ortayakmtr. Mcahit Kkylmazve Hakan opurun, rk basnnda d politikahabercilii asndan nemli merkezler olan stanbul, Ankara ve Washingtondayrtt aratrma boyunca zaman zaman eletirel bir yaklam n plana ksada, sonuta sorunlu alanlarn tespiti ve zm nerileriyle konuya yapc bir pers-pektien bakmak temel hede oldu.

Bu erevede 4 aylk sre iinde toplam 60 kiiyle derinlemesine mlakat ger-ekletirildi. Mlakatlar en temelde d politika yazarlar, gazetelerin d politikaeditr ve eeri, diplomasi muhabirleri ve yabanc basn temsilcileri ile yaplacak-t. Fakat bu srete, retilecek bilginin zgnln arttrmak iin uluslararasilikiler ve iletiim alannda alan akademisyenler, dileri mensuplar, emeklidiplomatlar, dnce kurulularndan uzmanlar ve rkiyedeki yabanc lke eli-liklerinde grev yapan baz kiilere de ulamakta yarar olabileceinden hareketle,onlara da mracaat edildi.

Derinlemesine mlakatlar srecinde d habercilii etkileyen temel aktrler ola-

rak karmza haber kayna ile iliki, olay mahalline yaknlk, ideolojik etkiler,siyasi angajmanlar, meslek-teknik yeterlilik, tarih ve corafi derinlik alglar,iddet merak ve magazin ilgisi gibi temalar kt. Bu temalar bir dizi belgeselaratrmayla ereveleyerek drt rnek olay ekseninde ierik zmlemesi yap-maya altk. Bu balamda Suriye ile Uak Krizi, Grcistan-Rusya Sava, Uy-


12/172

T R K B A S I N I N D A D I H A B E R C L K

10

gur Olaylar ve Nabucco Boru Hatt Anlamas rneklemleri ekseninde, ideolo-jik ve meslek anlay arkllklarn gz nnde bulundurarak rkiyede yaym-

lanan gnlk gazetelerin ierik analizlerini yaptk. Burada ortaya kan istatistikveriler zerinden rk basnnn hangi konuya nasl tepki verdiini daha ak birbiimde ortaya koyabilmek iin hazrlanan tablolar, okuyucuya, rk basnnnkonular ele al biimlerini daha somut olarak deerlendirme imkn verecektir.

Bu erevede drt ana blme ayrlan almann birinci blmnde d haber-ciler ve meslek alg ilikisi konu edilmektedir. D habercilerin meslek ve kiiselkonumlar, dier habercilerin d habercilere baklar, haber kayna ile ilikininne anlam iade ettii, d habercilikte yaanan dnmler, d habercilerin ulusve ulusal karla ilikileri, d habercilerin meslek rol-modelleri ve d haberci-liin haberciye ne tr imknlar sunduklar bu blmde tartlmaktadr. kinciblm, rkiyede d haberciliin genel durumuna odaklanmakta; iletiimciler veuluslararas ilikilerciler arasndaki rekabet, ke yazar-editr-muhabir ilikileri,emekli diplomatlarn durumlar, d haberin muhataplar ve lkemiz d haberci-liinin gelecei bu ksmda ele alnmaktadr. nc blmn ana temas ise rkbasnnn d politika imgesidir. Basn etkileyen ideolojik ve politik ereveler,uzman gazetecilik olgusu, alan hkimiyeti sorunlar, gazetecinin meslek-teknikyeterlilii, d haberin oluum saalar, medyann ulusal kar hassasiyeti, yenid politika vizyonuna basnn yaklam ve i politika-d politika ilikisi bu b-

lmde ele alnan balca konulardr. Son blm olan drdnc blmde ise rkbasnnn d politika algs Suriye ile uak krizi, Grcistan-Rusya Sava, UygurOlaylar ve Nabucco Boru Hatt Anlamas olaylarnn basndaki yansmalar ze-rinden ampirik olarak ortaya konmaktadr.

rkiyede d habercilik ve d habercileri konu alan bu alma, elde edilen so-nularn deerlendirilmesinin yan sra, rapor ormatnn gerei olarak aratrmanesnesi olan meslek alana ilikin pratik nerilerde de bulunmaktadr. 60 mlakatve 4 rnek olay incelemesinin ardndan meslek alana ve aktrlere ilikin genelerevede ortaya kan sonu ve neriler, 3 ana balk altnda toplanabilir.

1. NTELKL ELEMAN KONUSU

Kabul gren genel vasar itibariyle iyi derecede yabanc dil anlama, yazma, ko-numa becerisine,yurt d deneyimine ve d habercilii besleyen kltrel-ente-lektel birikime sahip olmay iade eden nitelikli eleman, kendisine yatrm yaplanbir ortamda yetiecektir. Bu konuda niversite eitim sistemi, medya sermaye sis-temi ve mevcut alma ortamnn nitelikli d habercileri tevik edecek bir bilinleyaplanmas arttr. Bu konuda ortaya kan sonu ve neriler unlardr:

rk medyasnn mlkiyet yapsndaki dnmn sadece sermayenin eit-lenmesi dzeyinde kalmayp oulculuk, ok seslilikve kamu yarar lehinede ekillenmesi, zel olarak d habercilik ve d habercilerin daha nitelikli halegelmesinde yararl olacaktr.


13/172

Y N E T C Z E T

11

Kendisini dier habercilere kyasla daha imtiyazl ve sekin bir konumda al-glayan d habercinin, grev yapt alana ilikin bir zihinsel farkndala da

ihtiyac bulunmaktadr. Burada dier aktr ve yaplardan bamsz olarakbi-reysel bir niyet, inisiyatifvevizyon da gerekli olmaktadr.

D habercilerin mevcut yabanc dil bilgilerini srekli olarak gelitirmesi veona ilaveten farkl yabanc diller renmesi iin basn kurulular tevik edi-ci olmaldr. Pek ok katlmcnn dile getirdii, yetersiz ngilizce bilme ya dangilizceden baka dil bilmeme durumu, zellikle rkiyeye komu lkelerindili sz konusu olduunda daha ciddi bir engel halini almaktadr. zm ola-rak, dil okullar veyurt d eitim programlar dzenleyen kurumlar ile uy-gun artlarda anlamalar yaplmas dnlebilir.

Muhabire ve muhabirlie verilen nem arttrlmal; muhabirlerin zlk hak-lar ve meslek standartlar editr ve ke yazarlar ile karlatrldnda za-y kalmamaldr.

D habercilerin en youn biimde yetitii iletiim aklteleri ve hatta ulusla-raras ilikiler blmlerinde d politika habercilii alanna ilikin ynlendir-me ve branlamalar lisans dneminden itibaren planlanmaldr.

Benzer ekilde, d habercilerin eitim srecinde veya daha ge de olsa meslekpratik srasnda, belirli corayalar zerinde uzmanlamas salanmaldr. r-nein, Orta Dou uzman olan bir d habercinin ngilizcenin yannda Arapa,Farsa, branice ve Krteyi bilmesi; Kaas uzman olann Rusa, Grcce vebaz etnik dilleri bilmesi, dahas o blgelerde bulunmas meslein niteliineolaanst katk salayacaktr.

Kurum ii eitim programlar, katlmclarn zerinde ittiak ettii yararl et-kinliklerden biri olarak gze arpmaktadr. Bu etkinliklerde meslekte tecrbeliyabanc gazetecilerin konuk edilmesi, ou gen olan rk d haberciler a-sndan olumlu modelleme sonular dourabilir.

Yine kurumlar aras eitim erevesinde, d habercilerin olumlu etkilendik-

leri BBC, el-Cezire ve CNN gibi baarl kresel yayn kurulular ile karlkleleman deiim programlar yaplabilir.

D habercilerin Diplomasi Muhabirleri Dernei gibi platormlarda bir ara-ya gelerek iletiime gemeleri, meslek paylam gerekletirerek kendilerinigelitirmeleri ve meslek standartlar konusunda kaa yormalar bakmndanbyk aydalar dourmaktadr.

2. NTELKL DI HABERCLK KONUSU

znesi nitelikli d haberci olan nitelikli d habercilik, iin beeri unsura varpdayand bir meslek ortam iaret etmektedir. Muhatab byk lde d haber-ciler olan bu konuda ne kan deerlendirmeler unlardr:

Kaynaklar birinci elden toplanmal ve zellikle Batl kaynaklardan yaplantercmelerin arl azaltlmaldr. Masa banda yaplan d haberciliin


14/172


12

analitik dzeyinin yksek olmas mmkndr; akat d haberciliin kalitesiiin d habercinin alana ilikin maddi bilgilere sahip olmas ve haberi kitle-

ye doru ve hzl biimde iletmesi nceliklidir. Sadece ajanslardan beslenerekyaplan d habercilik yetersiz kalmaktadr; mmkn olduunca olay yerindemuhabir olmal ki gerekleri hede kitleye yerinden aktarabilsin.

Birikimli ve iyi yetimi kiileri muhabir, ke yazar ve yorumcu olarak dhabercilik alanna kazandrmak meslekteki kalitenin artmasn da beraberindegetirecektir. Burada marietin iltiata tbi olduu kuraln unutmamak gerekir.

Basn kuruluunun ve orada alan habercinin zerinde haberin ieriini veverili tarzn etkileyeceki veya d basklarn bulunmamas gerekmektedir.Sansr ve psikolojik bask ihtimalinin olduu meslek ortamda nitelikli bird habercilik yaplmas mmkn deildir.

D habercilii yerel bak asyla snrl kalarak yapmamak, her eye rkgzlyle bakmak yerine daha evrensel dnebilmekve farkl toplumlaranlamaknemli bir aktrdr. rkiyeyi d dnyaya anlatmak kadar baka-larn anlamakta da baarl olmak iletiimin sal asndan gereklidir. Buerevede, d haberin i haber kurgusuna kurban edilerek verilmesi, habe-rin niteliini zedelemektedir.

Souk Sava sonras yaanan deiimi ve bu erevede Trk d politikasndaortaya kan yeni tavr ve tutumlar, kart veya destek olmaktan bamsz birbiimde, doru okumak gerekmektedir.

Washingtondaki Foreign Press Centerrneinde olduu gibi, d habercilerinve yabanc gazetecilerin dzenli, hzl ve doru biimde birincil kaynaklardanbilgilendirilmesi iin, Ankarada Dileri Bakanl bnyesinde bir basnmerkezine ihtiya bulunmaktadr.

Kaynak ve hedef kitle ile ilikilerde etik ilkelere azami dikkat edilmesi, dhaberciliin gvenilirlii ve uluslararas saygnl bakmndan art grlmek-tedir. Ayn ekilde d haberin magazin boyutunun ne karlmas pek okkatlmc tarandan bir sorun olarak kodlanmaktadr.

Evrensel standartlarda habercilik yapmak iin, rk basnnn d habercilikalanna dier habercilikten arkl ve ciddiyetle yaklamas, teknik konularkadar beeri sermayeye de yatrm yapmas gereklidir.

Basn kurulularndaki seici editoryal yapnn iinde d habercilerin de bu-lunmas, d haberin kendi mantyla, doru ve etkili biimde verilmesi bak-mndan nemlidir.

Haberde kullanlan dil ve slubun daha nitelikli ve anlalr klnabilmesisadece d habercilik deil, habercilik alannn tamam asndan gereklilik arz

etmektedir. nsan merkezli bir habercilik yaklamnn rk basn tarandan benim-

senmesi pek ok sorunun zmn kolaylatracaktr. znesi insan/toplumolan bir habercilik anlay, hem daha sahici bir dil yakalayabilir, hem de okur-la haberin znesi arasndaki ilikiyi daha scak ve anlaml hale getirebilir.


15/172

Y N E T C Z E T

13

Genel olarak haber programlarnn, zelde ise d haberciliin lmlerdenkarlmas ve haberin bir reyting malzemesi olarak dnlmemesi, kalite-nin artmas konusunda temel bir yaklam olarak benimsenmelidir.

rk basnnda derinlikli dnce retimi ve analitik bakn yerlemesi a-sndan etkili ilevler grm olan dergiciliin d haberler alannda gl bi-imde yaplmas bir ihtiya olarak grlmelidir. Foreign Afairs, New Yorker,imes ya da Newsweek gibi dnya standartlarnda bir d politika dergisikarlmamas rkiyedeki d haberciliin eksikliklerinden biridir.

3. KAMU GC VE DER AKTRLERN ROL

Kamu gc devreye girdiinde basn zgrl ve bamszlyla ilgili tartma-larn da gndeme gelmesi kanlmazdr. Ancak gerek basnn kendi iindeki vekitle ile ilikilerinin bir hukuka balanmas, gerekse halen modernleme srecineuyum salamaya alan toplumlarda medyann teknik ve etik geliimini gerek-letirmesi iin kamu erkinin oynayaca roller bulunmaktadr. rkiyedeki dhabercilik ortamnn sorunlar ve genel durumu gz nne alndnda, kamu vedier aktrlerin bu ortama salayaca katklar u ekilde ortaya kmaktadr:

Her eyden nce kamu gc, rkiyede gazetecilie ve yayncla uluslararas

standartlarda bir seviye getirebilir. D habercilerin nemli bir ksmnn kamu-nun denetleme ve gzetleme aaliyetine kar mesaeli olduklar, buna karlkkamunun gelitirme ilevi konusunda beklentiler tadklar grlmektedir.

Bununla birlikte kamu gcnn medya kurulularna kar eit ve dengeli ol-mas, zellikle eletirel basnn bask altna alnmamas beklenmektedir. Ni-telikli d habercilik konusunda iyi rnekler tevik edilmeli, olumsuz rnekleruyarlmaldr.

rkiyede medya ile devlet arasndaki ilikilerin dzenlenmesi amacyla nce-likle Siyasi Partiler Kanunu, Basn Kanunu ve Seim Kanunu zerinde de-

mokratikletirici reformlar yaplmaldr. Hukuk devleti glendii lde r-kiyede basn da glenecek ve o zaman daha iyi d habercilik yaplabilecektir.

Dileri Bakanlnn dzenli, hzl ve ayrmsz bir biimde habercileri bilgi-lendirmesi, kiisel ilikilerle yetinmeyip kamu diplomasisi yrtecek kurum-sal bir yap oluturmas bir gereklilik olarak nem arz etmektedir.

Kamu gc ve siyasiler ou zaman gazeteciler iin haber kaynadr. Fakat butr bir iliki, zellikle Ankarada yrtlen d habercilik tarznda, gazetecininkaynan gdmne girmesi sonucunu dourmamaldr. Bu noktada, basn

mensuplarna olduu kadar kamu grevlilerine de vazie dmektedir. Kamunun imknlaryla dzenlenen organizasyonlara veyurt d seyahatleri-

ne sadece ke yazarlar ve genel yayn ynetmenleri deil, diplomasi muha-birleri de gtrlmelidir. Bu konuda da hem kamu erkine, hem de medyayasorumluluk dmektedir.


16/172


14

rkiyede hzla yaygnlaan ve d habercilerin nemli haber kaynaklar ara-snda yer almaya balayan dnce kurulular ile Dileri Bakanl ve d

haberciler arasnda daha sk ve kurumsal ilikiler dzenlenmelidir. Son olarak hede kitlenin demokratik mecralarda katlmc olmas, RTK ve

sivil toplum rgtleri araclyla bireysel ve organize tepkiler ortaya koymasmeslek alanda aaliyet gsteren aktrlerin kendilerini yeniden dzenlemeleriasndan etkili olacaktr.

SONU

Bu aratrmann nda ortaya kan sonular, rk basnnn d habercilik ko-

nusunda son yllarda mesae aldn, ancak uluslararas standartlarn yakalana-bilmesi iin atlmas gereken daha pek ok admn olduunu gstermektedir. Bubakmdan ncelikle basna, kamuya ve elbette sivil toplumun ilgili unsurlarnaciddi grevler dmektedir. SEA Vak, bu aratrma ile kendi payna mteva-z da olsa bir katk yapmay hedeemektedir.Trk Basnnda D Habercilikaratrmasnn bata gazeteciler, diplomatlar ve akademisyenler olmak zere, ilgiliaratrmac ve vatandalar iin yararl bir kaynak olmasn temenni ediyor, SEAVak olarak mezkr alana ve literatre bir katk yapabilmi olmay umuyoruz.


17/172

15

NSZ

rk basnnda d politika haberciliini masaya yatran bu aratrmann ne-mi, onun sahasnda ilk olmasnn yan sra, bizzat alanda alan ve d haberin

oluum srecine katkda bulunan kiilerin grlerinden hareketle ortaya kmolmasndan kaynaklanyor. M. Mcahit Kkylmaz ve Hakan opurun, rkbasnnda d politika habercilii asndan nemli merkezler olan stanbul, An-kara ve Washingtonda yrtt aratrma boyunca zaman zaman eletirel biryaklam n plana ksa da, sonuta sorunlu alanlarn tespiti ve zm nerileriy-le konuya yapc bir perspektien bakmak temel hede oldu.

rk Basnnda D Habercilik aratrmas, arlkl olarak derinlikli mlakatlarzerinden niteliksel ynteme dayanrken, bunun yannda, drt rnek olayn de-erlendirildii drdnc blmde yer verilen istatistiklerle niceliksel ynteme de

bavuruyor ve daha ok bir betimleme yaparak bu verileri konuya yeni yorumlargetirecek aratrmaclara sunuyor.

Bu alma, bata 60 katlmc olmak zere pek ok kiinin desteiyle nihayeteerdi. Bu erevede deerli katlmclar ve yazarlarn yan sra, projeye metodolojikonusunda danmanlk yapan stanbul ehir niversitesi retim Grevlisi Yrd.Do. Dr. Fahrettin Altun ile kuramsal boyut konusunda danmanlk yapan Gala-tasaray niversitesi letiim Fakltesinden Aratrma Grevlisi Mutlucan ahanancelikle teekkr borluyuz. Listenin devamnda almaya asistanlk yapan,

zellikle ariv taramas ve istatistiklerin ortaya karlmas konusunda deerlikatklarda bulunan Bingl niversitesi retim Grevlisi Samet Gnek, Salz-burg niversitesi Siyasal Bilgiler Blm rencisi Ahmet Ylmaz ve Galatasarayniversitesi letiim Fakltesi rencisi brahim Sn yer alyor. Ayrca eletirive nerileriyle metni zenginletiren Babakanlk Maviri Cemalettin Haimi ve


18/172


16

SEA Aratrmacs Selin Blmeyi de bu alma kapsamnda anmadan gemekolmaz.

rk Basnnda D Habercilik aratrmasnn bata gazeteciler, diplomatlar veakademisyenler olmak zere, ilgili aratrmac ve vatandalar iin yararl bir kay-nak olmasn temenni ediyor, SEA Vak olarak mezkr alana ve literatre birkatk yapabilmi olmay umuyoruz.

SEA Vak


19/172

17

GR

2010 ylnda bu almann ilk basks karken henz ne Arap Bahar ne de Suriyekrizi vard. Ancak son iki yln rk d politikas asndan en nemli mesele-si haline gelen Suriye sorunu, rk basnnn da kanlmaz olarak en nemlisoru(n) alan oldu. almann 2. basks da, doal olarak, Suriyedeki kriz ve bu-nun rkiyeye yansmalar balamnda ortaya kan medyatik atmoserin havakoullarna odakland. rk basnnn Suriye meselesiyle yakndan ilgili olduu,hemen her gn bu sorunla ilgili haberler yapt, bu lkenin baz blgelerine mu-habirler gnderdii vb. hususlar aikrdr. Ancak niceliksel olarak yaplan her i,ayn lde niteliksel sonular dourmayabilir. Bu almann ilerleyen sayala-rnda detayl olarak greceiniz gibi rk basn, Suriye meselesine gsterdiiyoun ilgiye ramen zellikle de politik arkllama sebebiyle niteliksel anlamdabirbirinden olduka uzak neticeler elde etmektedir.

Hi kukusuz rkiye iin son dnemin en nemli olay olan Suriye sorunu, sa-dece bir d politika konusu deil, en az onun kadar bir i politika meselesidir. 23Haziranda Akdenizde eitim uuu yapan bir rk jetinin Suriye tarandan d-rlmesi, saylar her geen gn artan Suriyeli mlteciler konusu, Bear Esedin h-kimiyetinin zayad Kuzey Suriyede orta/uzun vadede bir Krt zerk blgesininkurulabilecei iddias, Suriyeden gelerek rkiyede eylem yapan PKKllarn var-l ve muhtemel bir kimyasal tehdide kar rkiyenin NAOdan almak istediiPatriot ze sistemleri gibi unsurlar, Suriye meselesini sadece bir d politika deil,ayn zamanda ve belki daha da azla bir i politika sorunu haline getirmektedir.

Bu almada Suriye meselesi balamnda 23 Haziran-31 emmuz 2012 tarihleriarasna tekabl eden yaklak 40 gnlk inceleme dneminde aka grlen ger-ek udur ki, Suriye ile ilgili haberler,D Haberler sayalarndan ok Gndem/Gncel Siyaset/Politika sayalarnda yer almaktadr. Bu da, konunun birok boyu-tuyla tm lkeyi ilgilendiren hassas bir mesele olduunu gstermektedir.


20/172


18

rkiye, Arap Baharnn Suriyedeki rejim iin olumsuz etkilerini azaltmak iinEsed rejimine demokratikleme ynnde aylarca telkinde bulunmusa da 23

Haziranda drlen jet, iki lkeyi kar karya getirmitir. Bu husumet du-rumunun iddet dozu artarak devam etmektedir. Bir yanda rkiye (ve bykoranda uluslararas toplum) nezdinde meruiyetini kaybetmi bir Esed rejimi, teyanda uzun soluklu bir zgrlk mcadelesine giren Suriye muhaleeti arasndamilyonlarca Suriyeli insan zor gnler geirmektedir. rkiye, Suriyenin en eskive yakn komularndan biri olarak hem insani kayglarla, hem de stratejik mla-hazalarla Suriyedeki dmn zlmesini istemektedir. Bu niyet ve istek, doalolarak somut baz admlar eklinde tezahr etmekte, rk basn da bu admlardoru anlama, anlamlandrma ve okura iletme sorumluluuyla kar karya kal-maktadr. Bu almadaki Suriye blm, tam da bu gazetecilik sorumluluununne lde yerine getirildiine cevap aramaktadr.

Bu zor srete doru bir Suriye okumas yapabilmek, kategorik anlamda birbirin-den arkl hususlar yerli yerine oturtabilmek ve ideolojik/politik bak alarndansyrlarak habercilik yapmak, medya iin bir hayli zordur. Bu zorluu artran nemliaktrlerden bir dieri de, btn yaknlna ramen diliyle, kltryle, tarihiyle,corayasyla ve demograik yapsyla Suriyenin rk medyasna yeterince tandkgelmemesidir. Ancak bunun bilinli bir tercih ya da hemen alabilir bir sorun de-

il, uzun yllarn birikiminin bir sonucu olduunu sylemek gerek. rkiye iindeyaad corayayla yeniden kaynat lde rk medyas da bir yzn Batya,br yzn de Douya dnm btncl bir yap haline gelecektir.

Esasen rk basnnn neredeyse tamam Suriye meselesine duyarl ve ciddi yak-lamaktadr. Bunu, her gn yaplan haberlerin saysndan, blgeye gnderilenmuhabirlerden ve sreci takip etme abasndan anlamak mmkndr. rk bas-nnn Suriye ile imtihan diyebileceimiz bu analizin olumlu boyutunu bu ekildesomutlatrabiliriz. Ancak madalyonun dier yznde, ksmen ideolojik ancak

daha ziyade politik durularn/pozisyonlarn sebep olduu eksik, sorunlu ve sat-hi bir Suriye okumas yer almaktadr. deolojik parazitlenme diyebileceimiz budurum, kimi zaman Suriyedeki Alevi-Snni geriliminin yansmalar, kimi zamanda mevcut iktidarn muhaazakr tavr ile laik-sosyalist Esed tavrnn muka-yesesi eklinde kendini gstermektedir. Fakat Suriye meselesi zerinden rk ba-snndaki asl kutuplamann, politik durularn d habercilie ve d haberlerekatt renklerde ortaya kt rahatlkla sylenebilir. Uzun kara snr, Suriyelimlteciler, drlen uak, Suriye destekli olduu iddia edilen PKK terr ve ni-hayetinde muhtemel bir atma ortam sebebiyle artk daha ok bir i politika

konusu olan Suriye meselesine rk basnnn yaklam, byk oranda mevcutiktidar ile kurduu/sahip olduu iliki biimine gre ekillenmektedir. Bu bakm-dan rk basn iin bir turnusol kd vaziesi gren Suriye sorunu, rkiyeded haberciliin niceliksel anlamda nemli bir geliim iinde olduunu, ancak ni-teliksel dzlemde hl byk dmlerin yerinde durduunu gstermektedir.


21/172

G R

19

DI HABERCLK: DNYA HABERCL YA DA DI

POLTKA HABERCLByteci Suriyeden kaldrp biraz daha geni bir perspektien bakarsak, iletiimteknolojilerinin beraberinde getirdii yepyeni bir dijital evrende yaadmz dahanet grebiliriz. Gnmzde iletiim alan, bilgi teknolojilerindeki hzl gelimelerlebirlikte srekli olarak dnrken devasa bir bilgi pazar olutu. Bunun yannda bupazarda zellikle kaynak, ileti, hede lsnden oluan temel iletiim srecindepek ok etik sorun ortaya kt. Medya, bu srete teorik olarak iletiim arac greviyapmas gerekirken, vatandalara iletmesi gereken bilgiyi ileyip dntrerek kay-nan yerini ald ve srecin temel aktr haline geldi.1 Medyann rnleri incelen-diinde bu rnlerin ieriini oluturan konularn genellikle orijinal kaynaklar-

dan deil, bizzat medyatik alann kendisinden kt grlr. Dolaysyla gerektemedya kendi karlarna dayal olarak kendi kurallarn yrrle koymaktadr.2Medya kurulularnn nemli bir ksmnn ayn zamanda byk ulusal ya da ulus-lararas irketlerin birer paras olduu dnlrse, medyatik gcn temel ileti-im srecindeki dnm nasl krkledii daha kolay anlalabilir.

Modern dnyann en nemli zelliklerinden birisi bilgiyi bir iktidar aracna d-ntrmesi, en zgn keierinden birisi ise haberle bilgiyi zdeletirebilmesidir.Matbaann icad sonrasnda oluan kltr iinde, hiyerarik, muhatabna gerekcevap hakk tanmayan, imtiyazl bir aznlk tarandan retilen ve ticari aaliyetin

nesnesi haline getirilen bir iletiim pratii ortaya kt. Bu pratie yn verenler,gittike byyen bir enormasyon pazarna da hkmeder hale geldiler. Bu sre,giderek spesiikleen yeni meslek alanlarnn ortaya kmasna imkn tand vealan gazetecilii kavram gndeme geldi. Alan gazetecilii balamnda dnyahabercilii ya da bir baka deyile d politika habercilii en kkl ve geni aplmeslek alanlarndan biri olarak ortaya kt.

Dnya habercilii ya da d politika habercilii, ulus-devletin ana znesi ol-duu bir uluslararas ilikiler sistemi iinde kendi meslek gramerini ve kavramdaarcn oluturdu. Egemenlik, siyasi rejim, sava, g, aet vb. alanlardaki en-ormasyon ak ile ekillenmeye balayan bu alann iine daha sonra diplomasi

habercilii de girmeye balad. zellikle 1980lerin sonlarndan itibaren hzlanankreselleme sreciyle birlikte, dnya habercilii yukardaki gibi byk mese-leler yannda gndelik hayata ilikin kk konular da bnyesine dhil etme-ye balad. Bugn btn dnyada, dnya habercilii ile ilgili olarak yaplan birdizi aratrma, soruturma ve tartma ile kar karya kalyoruz. Kresellemesreciyle birlikte, H. Marshall McLuhann bundan 43 yl nce syledii gibi, srortadan kalkmakta, herkes herkesin haberine vk olmaktadr.3 Yurttan bizatihihabercinin yerine getii tespiti doruysa, habercinin zgnl ve ark neredeortaya kacaktr? Bunun yannda sz konusu srszlk haline ramen, sahici/otan-

1. John Keane,Medya ve Demokrasi (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1992).

2. Pierre Bourdieu, elevizyon zerine (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2000).

3. Marshall McLuhan, Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Kei Yolculuu , ev. nsal Oskay(stanbul: Merkez Kitaplar, 2005), s. 72.


22/172


20

tik bilginin habere ne kadar konu olduu meselesi, bugn dnya haberciliinin,bir dier deyile d politika haberciliinin en nemli kriz alanlarndan biri ola-

rak karmza kmaktadr.

TRKYEDE DI HABERCLK VE SORU(N)LARrkiyede ise lke topraklar dndan verilen haberlerde vatandan olay mahal-line uzakl, medyann sahip olduu bilgi temerkznn sorgulanmas ve denet-lenmesini, i habere kyasla daha zor hale getirmektedir. Kendisi de ou zamanajans veya yabanc basn gibi ikincil kaynaklardan haberi alan lke basnnn, ha-ber zerinde ideolojik, ticari ve magazin boyutuyla ilgili inisiyatier kullanmas,d habercilik alannda sorunlara yol amaktadr. Bunlara rk basnn baz ke-

simlerinde yakn zamana kadar var olan, dnyann Amerika ve Avrupa dndakiblgelerine kaytszlk, zellikle Orta Douya ynelik zihinsel mesae ve genelbilgi eksiklii problemleri de eklenebilir. Oysa d habercilik gibi uzmanlk bilgisi,en basitinden lisan yeterlilii gerektiren bir alann, jeostratejik konumu itibariyledaima dnya gndeminde bulunan rkiyede daha azla ciddiye alnmas bekle-nirdi. Bu balamda, rnein, Krez Sava, Kerkk krizi, Filistin, Lbnan at-malar gibi yakn corayada cereyan eden scak olaylarn ele aln biimi, rkbasnnn son yllarda dileri brokrasisinde gzlemlenen hareketli ve ok ynldiplomasi tarzn okumakta yetersiz kaldn, bunun yerine artk Bat basnnda

bile izine az rastlanan bir tr oryantalist magazin anlayna arlk verdiini d-ndrmektedir. Bununla birlikte, gittike dnyaya daha ak hale gelen rkiyetoplumu ve ynetiminde meydana gelen gelimeler, medyay da etkilemekte; ha-bercilik ve d habercilik alanlar da bu durumdan olumlu biimde etkilenmekte-dir. icari dille iade edilirse, izleyici/kitlenin bilinlenmesi, kendisine ynelik r-nn kalitesi konusundaki beklentiyi de ykseltmektedir. Uluslar arasndaki siyasi,ekonomik, askeri ve kltrel ilikileri bir biimde ilgilendiren d habercilik, ulusalve yerel habercilie gre daha ciddi bir alandr. Bu nedenle rk basn da, okurasndan skc, mesaeli bir nitelik tayan d haberleri daha cazip klmann yol-larn aramaktadr. Mesela, Gordon Brown denince pek heyecanlanmayan bir mu-

habir, Nicolas Sarkozyye ok daha arkl bakmaktadr. Bu durum, elbette rkiye-ngiltere ilikilerinin rkiye-Fransa ilikilerinden daha nemsiz oluundan deil,Sarkozynin renkli kiilii ve sansasyonel ei Carla Bruniden kaynaklanmaktadr.Ayn heyecanlanma durumunun rkiyedeki gazete okuyucusu asndan da ge-erli olduu varsayld takdirde, ticari kayglarla hareket eden basn iin d ha-bercilik alannn ciddiyeti bazen bir engel haline dahi dnebilmektedir.

deolojik kayglarla yaplan d habercilik ise maniplasyon ve taragirlik gibidaha kkl etik sorunlara yol amaktadr. Mesela, ok tartlan embedded (ili-tirilmi) gazetecilik rnlerinden biri olan, yere oturmu bir Irakl sivil ile ayaktasilahn ona dorultmu, tam tehizatl bir ngiliz askerini gsteren otora bunailgin bir rnektir.4 Irakl sivil, ellerini bana koymu durumdayken, muzaferngiliz askeri, elinde silah ayakta durmaktadr. Irakn ve o blgeye yerleen koa-

4. kisi de aresiz, Hrriyet, 28 Mart 2003.


23/172

G R

21

lisyon glerinin tarih, siyas ve asker gereklii hakknda bilgi sahibi olan oku-yucu, ilk anda igalci bir askerle onun karsnda aresiz kalm bir sivil Iraklarasndaki eitsizlii ark edecektir. Ancak, gazetenin otoraa yapt yorum,otoraa grnen gereklik ile aka elimektedir: kisi de aresiz. Irakl si-vilin neden aresiz olduu aktr; nk esir alnm ve silahszdr. Silahl ngilizaskerinin aresizlii ise, daha derin soistike duygularda yatyor deilse eer, birhsn- kuruntudan ibaret olmaldr. Ayrca metinde ngiliz askerin ad ve rtbesi(Onba Steve Ritson) yazlyken, Irakl sivil ise isimsiz sunularak herhangi birnesne konumunda deerlendirilmektedir.5 Bunun gibi birok rnek, rk bas-

nndaki d politika haberciliinin nitelii konusunda daha ok mesae katedilme-si gerektiine iaret etmektedir. Gazetecilerin dnyay alglama biimlerinin adetabir prizmas olan d politika habercilii, rk basnnn bundan sonra daha azlanem atetmesi ve zerinde dnmesi/almas gereken bir konumdadr. Bualma, haberin yerinde, zgn ve sahici retiminin azald, haber ajanslarna,devletlerin resm enormasyon kaynaklarna ve think-tanklere baml bir dnyahaberciliinin ortaya kt bir dnemde rkiyede d haberciliin durumunusorgulamak amacyla ortaya kt. Derinlikli mlakatve ariv aratrmas olmakzere iki temel yntemin arlkl olarak niteliksel analizlere ulamak zere kul-

lanld, bununla birlikte vaka almalar ksmnda baz niceliksel verilerin detablolar halinde deerlendirildii almada ne kan sorular unlar oldu:

5. Krat Bumin, Demek kisi de aresiz..., Yeni aak, 1 Nisan 2003.

kisi de aresiz...


24/172


22

Ekonomi, spor, magazin, adliye haberciliinden arkl olarak daha elit ar-mlar olduuna inanlan d politika habercilii, i politikann dinamikle-

rinden ne kadar bamsz bir biimde ekillenmektedir? D habercilik, gazetecilik/habercilik etiini mi, ulusal kar etiini mi

ncelemektedir? D habercilikteki egemen temsiller ne ekilde karmza kmaktadr? D haberciler arasnda ne tr tabakalama sistemleri olumaktadr? D habercilik iinde yayn ynetmenieditrmuhabir ilikileri hangi meslek

kodlar erevesinde ilemektedir? D habercilik, enormasyon akn hangi kanallar araclyla ve hangi re-

kanslarla salamaktadr? Haberin kayna, haberin ieriine ve biimine nasl yansmakta, haberin kay-

nana yakn olmak, haberi ne ynde etkilemektedir? rkiyedeki d habercilikte magazinletirme ne lde yaygn bir meslek

pratiktir? D habercilikte en sk kar karya kalnan medya etii sorunlar neler-

dir? Bu sorunlar meslek pratiin bir paras halini alm mdr, yoksa tikelhatalar mdr?

Yeni d haberciler nasl yetimekte, meslekte ykselme hangi artlara balolarak salanmaktadr?

Bu almann zgn deeri, rkiyedeki d habercilik pratiiyle ilgili, daha nce

elimizde olmayan betimsel bir ereve sunmasdr. Keith F. Punch bir bilimsel a-lmann ncelikle betimsel mi, yoksa aklayc bir alma m olduunu okurunabelirtmesi gerektiini iade eder.6 Bu ynyle elinizdeki aratrma, zgn deeriniilk olarak alan betimleme becerisinde bulmaktadr. Betimsel almadan bekle-nen olguyu tantmak, tarihsel sreklilik ve krlmalar hakknda bilgi vermek vesosyo-politik ve sosyo-kltrel balam iine oturtmaktr.

Bununla birlikte almann zgn katks sadece betimselliinde deildir.Elinizdeki alma, ayn zamanda yukarda iade edilen ana sorular etrandaaklayc ereveler de ina etmekte, bu ereveler yardmyla rkiyedeki dpolitika habercilii kltrn eletirel bir deerlendirmeye tabi tutmaktadr. Bu

balamda, mevcut aratrma d politika haberciliini tasvir ettikten sonra tahliletmeye alan bir metin mahiyetindedir.

Bu topraklardaki d politika haberciliinin, rkiyenin genel medya ve habercilikkltrnden izler tad aktr. Fakat bu izler dnda gerek dier lkelerdeki dnyahabercilii deneyimlerinden gerekse de lkemizdeki dier habercilik trlerinden han-gi ynleriyle ayrtn ortaya koymak, bir yandan medya aratrmalarna nemli birkatk salayacak, dier yandan ise nitelikli ve doru habercilik idealine hizmet edecek-tir. Bu iki ama, almann ne kan yaygn etkileri olarak takdim edilebilir. Bununyannda, metinde yaplan tahlil ve gzlemlerin rkiyede medya etii standartlarnn

iyiletirilmesine dnk kurumsal giriimlere de teorik bir ereve salayabilecek nite-likte olular da yine bu aratrmann yaygn etkisi olarak zikredilebilir.

6. Keith F. Punch, Introduction to Social Research: Quantitative and Qualitative Approaches. (2. bsk.), (London:Sage, 2005), s. 14.


25/172

23

METODOLOJ

rk basnnn d politika konusundaki genel yaklamn ve bu alanda yapthabercilii zmlemeyi amalayan bu alma, medya aratrmalar alan iin-de, medya sosyolojisinin ve eletirel medya teorilerinin birikiminden hareketletasarlanmtr. Medya aratrmalar alannda bugne kadar oluan birikim gznnde bulundurulduunda, medyay konu edinen bir aratrmann ya medyakurumunu, ya medya mesajn ya da medya etkisini inceleme konusu ettii-ni grebiliriz. Bu alma, bu alt aratrma alann da kuatan bir dorultudatasarlanmtr. Aratrmada, d politika haberciliine katkda bulunan aktrleriniinde bulunduklar kurumun ncelikleri, dier medya kurumlaryla ilikileri,hangi ekil ve ieriklerle haber oluturduklar, neyi haber olarak grp neyi gr-medikleri, d politika haberlerinin ne tr etkiler meydana getirdii eletirel birerevede zmlenmeye allmtr.

Eletirel medya teorilerinin odaklat nokta, medyann geleneksel iletiim s-relerinde karmza kan gerek-temsil, sahne-seyirci, izleyici-izleyen, kaynak-alc gibi ikilemleri geersiz kld, aradaki snr izgilerini ortadan kaldrddr.Artk gerek temsil edilemez bir duruma gelmitir. Bunun temel nedeni, StuartHalln dedii gibi medyann ideolojik yeniden-retimidir.7 Bu yeniden-re-tim nedeniyle medya, Jean Baudrillardn iadesiyle kendi gerekliini yaratmaya,gerekten daha gerek bir ereve sunmaya balamtr.8 Buradaki eletirellik,medyann, liberal medya teorilerinde ortaya konduu gibi, gerei ve hatta ha-kikati temsil etmesi gereken, misyoner drdnc kuvvet olarak anlalmasnadnk bir sorgulamay da beraberinde getirmektedir.9

7. Stuart Hall, Encoding-Decoding, Culture, Media, Language, Der. S. Hall, D. Hobson, A. Lowe, P. Willis(London: Routledge, 1996), s. 137.

8. Jean Baudrillard, Simulacra and Simulation (Michigan: University o Michigan Press, 1993), s. 81.

9. Bkz. Ignacio Ramonet, Nouveaux pouvoirs, nouveaux matres du monde, (Qubec: Les grandes conrences, 1996).


26/172


24

Aratrma, doas gerei keisel bir sretir.10 Yeni bilgi ve bulgularn kei pein-de koan bir sosyal bilimsel aratrma nce neyi aradn netletirmeli, ardn-

dan nasl sorusunu sormaldr. Bir baka deyile nce soruyu sormal, ardndanbu soruya uygun yntemlerin neler olduunu bulmaldr. ou zaman metodo-loji ve aratrma stratejileri ile ilgili olarak yaplan almalarda bu sra tersineevrilmekte ve yntem her soruya cevap veren ok onksiyonlu bir anahtar olarakdnlmektedir. Bu aratrmann tasarm srecinde nce sorularmz belirledikve ardndan buna uygun hangi aratrma yntemlerini kullanabileceimizi tart-tk. Bu tartmalar esnasnda kendimizi birden kuram merkezlilik uygulamalaratrmaclk, nicel aratrma nitel aratrma, teori snayan aratrma teorioluturan aratrma, ampirik alma teorik alma vb. bir dizi dalitenin nce

karsnda sonra iinde bulduk. Sorularmz nmze koymaya, daha ince elek-lerden geirmeye baladmzda grdk ki, bizim yaptmz, daha ok toplumsalduygularla ve insani alglarla ilikili bir almadr.

Richard Sennettin hayatmzdaki birok toplumsal olgunun duygusal rgt-lenmeler olarak ne anlama geldiini zmledii, zellikle toplumsal hayatmziinde nemli bir boluk dolduran otoritenin de bir duygu olarak nasl ele al-nabileceini gsterdii almasn11 inceledikten sonra ark ettik ki, d politikagazetecilii kltrn oluturan aktrlerin duygu ve deneyimleri bu srecin ku-rucu dinamii olarak ilemektedir. Bu nedenle, bu duygu ve deneyimleri, gazete-cilerin meslee ve mesleklerine ilikin alglarn yzeye karmann d politikahaberciliimiz asndan son derece merkez olacan varsaydk. Burada, yzyl ncesinde Max Weberin P. Rickertden hareketle nmze at gibi sosyalbilimcinin balca eyleminin anlamak olduunu dndk.12 Anlamak, almanesnesiyle empati kurmak deil, onu tarihsel ve toplumsal ilikiler andaki doruyeriyle grebilmektir. Bunun iin de yaplmas gereken onun szn temel almak,onun szn, znelliini ortaya koyabilmek, sylem kurmasna izin vermekti.Bu nedenle, rkiyedeki d politika haberciliine ilikin zgn bir bilgi gvdesioluturmak isteyen biz aratrmaclara, bu aratrma erevesinde en onksiyonelgelen yntem derinlemesine mlakat yntemi oldu.

Bu erevede 4 aylk sre iinde toplam 60 kiiyle derinlemesine mlakat gerek-letirdik. Bu mlakatlar en temelde d politika yazarlar, gazetelerin d politikasayalarnn editr ve eeri, diplomasi muhabirleri ve yabanc basn temsilcileriile yapmaya karar vermitik. Fakat bu srete, reteceimiz bilginin zgnlnarttrmak iin uluslararas ilikiler ve iletiim alannda alan akademisyenleri,dnce kurulularndan temsilcileri, dileri mensuplarn, emekli diplomatlarve rkiyedeki yabanc misyonu temsil edebilecek baz isimlere de ulamakta ya-

rar olabileceini grdk ve bu zellikleri haiz isimlerle de derinlemesine mlakat-

10. Derek Layder, New Strategies in Social Research (Cambridge: Polity Press, 1993), s. vii.

11. Richard Sennet,Authority(New York: Random House, 1980).

12. Hans Heinrich Gerth, C. Wright Mills, From Max Weber: Essays in Sociology(Londra: Routledge, 2003), s. 184.


27/172

M E T O D O L O J

25

lar yaptk. Her bir mlakata sembolik birer numara verdik ve konusu getiindemlakatlardan ilgili blmleri metinde alntladk. Metinde mlakat sahiplerinin

iadelerine trnak ierisinde olabildiince yer vermeye altk ve ou kez daha kcmlelerle sonuca varmak yerine mlakat veren kiinin sreci betimleyen szleri-ni okurla dorudan paylatk. Metinde hangi metnin kime ait olduunu zelliklegizlemeyi tercih ettik. Fakat bu durum, kimlerle mlakat yaptmz gizlememizigerektirmiyordu. Bu nedenle kendileriyle mlakat yaptmz isimlerin alabetikolarak listesini almamzn sonuna bir ek olarak yerletirdik. Mlakatlar bt-nyle yaplandrlm olmamakla birlikte, muhataplara yneltilen balca sorularda yine ikinci bir ek olarak almann sonunda yaymlanmtr.

Derinlemesine mlakatlar srecinde d habercilii etkileyen temel aktrler ola-rak karmza haber kayna ile iliki, olay mahalline yaknlk, ideolojik etkiler,siyasi angajmanlar, meslek-teknik yeterlilik, tarih ve corai derinlik alglar, id-det merak ve magazin ilgisi gibi temalarn ktn grdk. Bu temalar bir dizibelgesel aratrmayla erevelemenin doru olacana karar verdik ve drt rnekolay ekseninde ierik zmlemesi yaptk. Bu balamda Suriye ile Uak Krizi,Grcistan-Rusya Sava, Uygur Olaylar ve Nabucco Boru Hatt Anlamasrneklemleri ekseninde, ideolojik ve meslek anlay arkllklarn doru tem-sil etmeye alarak rkiyede yaymlanan gnlk gazetelerin ierik analizlerini

yaptk. 2. Bask erevesinde aratrmaya dhil edilen Suriye ile uak krizi iin23 Haziran-31 emmuz 2012 tarihleri arasndaki, Grcistan-Rusya sava iin2008 Austosundaki, Uygur olaylar iin 520 emmuz 2009 tarihleri arasnda-ki, Nabucco Boru Hatt Anlamas iinse 115 emmuz 2009 tarihleri arasndakigazeteler ierik analizine tabi tutuldu. Hi kukusuz aratrmaya nemli verilersunabilecek herhangi bir haberin bu kesitler dnda yaymlanm olmas gibiistisnai durumlarda tarih aralklarnda esneklikler sz konusu oldu; bu nedenletaramalarda daha geni zaman dilimlerine de gz atld. Burada ortaya kan ve-riler zerinden rk basnnn hangi konuya nasl tepki verdiini daha ak birbiimde ortaya koyabilmek iin baz tablolar hazrland. Bu tablolar yoluyla met-nin okuyucusu, rk basnnn konular ele al biimlerini daha somut olarakdeerlendirme imknna sahip olmaktadr. Burada niin sadece yazl kaynaklarlayetinildii ve grntl kaynaklarn aratrma d brakld gibi meru bir sorusorulabilir. Buradaki temel hareket noktamz, televizyon kanallarnda d politikahaber ieriklerini retenlerin pek ounun gndelik gazetelerde grlerini pay-lama imkn bulabildikleri, bunu ok daha derinlikli bir biimde yaptklar veasl gndem yorumlarnn lkemizde halen yazl basn sayalarnda ekillenmeyedevam ettii gzlemimiz oldu.

Derinlemesine mlakatlar ve ierik analizleri sonuncunda elde edilen veriler, med-ya ve uluslararas ilikiler literatrne dair kaynak taramasnn ardndan analizedildikten sonra, elinizdeki metnin ana gvdesi ortaya kt. Raporun ana gvde-sinin kaleme alnmasndan sonra, sonu ve deerlendirmeler ksmnda sadece du-rum tespiti ve eletirel yorumlarla yetinilmeyip, mlakatlardan elde edilen sonu-


28/172


26

lar dorultusunda rk basnnn d habercilik tarz konusunda yukarda iadeedilen yaygn etki erevesinde bir dizi somut nerilerde de bulunulmaya alld.

Bu erevede drt ana blme ayrlan almann birinci blmnde d haber-ciler ve meslek alg ilikisi konu edilmektedir. D habercilerin meslek ve kiiselkonumlar, dier habercilerin d habercilere baklar, haber kayna ile ilikininne anlam iade ettii, d habercilikte yaanan dnmler, d habercilerin ulusve ulusal karla ilikileri, d habercilerin meslek rol-modelleri ve d haberci-liin haberciye ne tr imknlar sunduklar bu blmde tartlmaktadr. kinciblm, rkiyede d haberciliin genel durumuna odaklanmakta; iletiimciler veuluslararas ilikilerciler arasndaki rekabet, ke yazar-editr-muhabir ilikileri,

emekli diplomatlarn durumlar, d haberin muhataplar ve rkiyedeki d ha-berciliin gelecei bu ksmda ele alnmaktadr. nc blmn ana temas iserk basnnn d politika imgesidir. Basn etkileyen ideolojik ve politik ereve-ler, uzman gazetecilik olgusu, alan hkimiyeti sorunlar, gazetecinin meslek-tek-nik yeterlilii, d haberin oluum saalar, medyann ulusal kar hassasiyeti,yeni d politika vizyonuna basnn yaklam ve i politika-d politika ilikisibu blmde ele alann balca konulardr. Son blm olan drdnc blmde iserk basnnn d habercilik tarz, Suriye ile uak krizi, Grcistan-Rusya Sava,Uygur Olaylar ve Nabucco Boru Hatt Anlamas olaylarnn basndaki yansma-lar zerinden ampirik olarak ortaya konmaktadr.

Umarz bu alma, rkiyedeki d politika habercilii konusunda betimsel birereve ortaya koyabilir, ortaya att soru ve eletirilerle verimli tartmalarnbalamasna ve her eyden nemlisi rkiyedeki gazetecilik ve habercilik stan-dartlarnn ykseltilebilmesine hizmet edebilir. Zira mesajn demokratikletirile-bilmesi ve anlam zerindeki ideolojik tahakkm alanlarnn ortadan kaldrlabil-mesi halen byk lde bu standartlarn ykseltilebilmesine baldr.


29/172

27

1. DI HABERCLER VE

MESLEK ALGI

1.1 MESLEK VE KSEL KONUMD habercilik yapan basn mensuplarnn meslee ilikin kiisel alglar ve dier

basn mensuplar tarandan nasl grldkleri konusu, meslein icra edili tarzylada dorudan balantldr.13 Mlakatn sadece basn mensuplarna ynelik olarakgerekletirilen blmnde, d habercilerin kendi konumlarnn alglanyla ilgiliolarak genel anlamda olumlu, itibarl bir izlenim edindikleri, ancak kendilerinekar dier alanlarn biraz kskanlkla yaklatn tespit ettikleri grlmekte-dir. Bununla birlikte, meslek iindeki konumlarna ilikin ktmser bak asnasahip, itibar grmedikleri ve dk maala altklarn belirten d haberciler debulunmaktadr. Bu konudaki arkllk, d habercinin kdemi, meslek ve madditatmin dzeyi gibi deiik aktrlerin etkileriyle teekkl etmektedir.

Bu blmde bir d habercinin kendi meslek konumu, gelecek beklentisi, kariyerimknlar, alma artlar, ynetici ve dier alanlarla ilikisi, haberi oluturmasreci, yararland kaynaklar ve kritik durumlarda sergiledii tavr ile ahlak kay-glar ele alma biimi irdelenmektedir.

1.2 DER HABERCLERN GZYLE DI HABERCLER:BASIN DNYASININ MONERLER

Basnda kariyer imknlar asndan avantajl bir alan olarak grlen d haberci-

lerin, genellikle bildik acar muhabir proiline pek uymayan kiilerden olutuu

13. D habercilik, ekonomi muhabirlii, istihbarat, magazin veya spor gazetecilii gibi arkl uzmanlk alanlarve aaliyet biimleri olarak ayran trlerin gazetecilik alann ve meslek hiyerariyi nasl yaplandrdnailikin olarak Fransada yaplm bir aratrma iin bkz. Dominique Marchetti, Les sous-champs specialiss dujournalisme, Rseaux, (2002), No: 111, s. 22-55.


30/172


28

gzlemlenmektedir. Kimileri dier basn mensuplarna kyasla kendilerini ve yap-t ii ayrcalkl grrken, kimileri bu ayrcalk beklentisi ile orantsz alma

koullarndan yaknmakta, kimi d haberciler de ne ayrcalkl konumu ne de iyialma koullarnn varln kabul etmektedir. Ancak bu noktada, d habercilikkavramnn bir st balk olarak emsiye kavram ilevi grdn; onun altndakendi iinde arkllklar arz eden diplomasi muhabirlii, saya editrl, keyazarl, birim yneticilii gibi alt kategoriler bulunduunu gz ard etmemekgerekmektedir. Benzer ekilde meslein gazete, dergi, televizyon ya da internetortamnda icra edili biimleri de deikenlik gstermektedir.

D haberler alannda alan genel katlmc proilinin dier basn mensupla-

r ile kendilerini kyaslarken ve arkllklarn ortaya koyarken kullandklar vemeslek konumun alglan biimini gsteren kavram seti u ekilde sralanabi-lir: Dil bilme, yurt d tecrbesi, daha iyi maa, dk maalar, daha ktalma koullar, her eyi biliyor gibi davranmak, ukala olarak alglanmak,basn dnyasnn monerleri, daha karizmatik alglanmak, kokteyl muhabi-ri, Ankaradakiler snob; stanbuldakiler tercman, cream de la cream (kaymaktabakas)

ou kendileri ile ilgili dier basn alanlarnn algsn yorumlayan bu kavram-lar arasnda, dorudan kendi durumlarnn niteliine ilikin deerlendirmelere

geldike, zt grlerin ortaya kt grlebilmektedir. rnein, alma koul-lar iyi bir gazetede bulunan ya da habercilikteki konumu itibariyle rahat olan bird haberci, maalarn yksek olduunu kabul ederken, tam tersini dnenler debulunmaktadr.

Aratrma esnasnda grlen d habercilerden, ok alan, bilgi ile i ieolan ama gazeteciden ok akademisyen gibi alglanan kiiler olarak grlmek-ten yaknanlara da rastlanmaktadr. (Mlakat 9) Meslekte daha kdemli bir gaze-teci ise, d habercilerin dier basn mensuplar iinde grece iyi bir konumdaalglandklarn, nk maalarnn biraz daha iyi olduunu ve hemen hepsininngilizce bildiini, geri baka da dil bilmezler pek eklemesini de yaparak dilegetirmektedir. (Mlakat 8) Oysa muhabir olarak alan bir d haberci, dil bilmeve az da olsa yurt d tecrbesine sahip olma avantajna deindikten sonra, Bunamukabil d habercilerin cretlerinin ve alma koullarnn bu durumlarna pa-ralel olduunu syleyemem (Mlakat 10) tespitinde bulunmaktadr. Bu da dhabercilerin, meslekte bulunduklar kdem, konum ve maddi artlara gre, arklalglara sahip olduklarn gstermektedir.

Saylar dier birimlere gre daha az olan d haberciler, kaynak olarak ajans ve

internet zerinden yabanc basn takibine bavurduklar iin ounlukla masabanda alp sahaya nadiren inmektedirler. Bu durum, mlakatlarda zelliklestanbul merkezli icra edilen d habercilikle ilgili olarak ska dile getirilmekte-dir. Habercilik meziyetlerinin zerine, bir de dil bilmek, bu tarz bir meslek aa-liyeti gerekletirmek iin yeterli olmaktadr. Ancak zellikle Ankarada yrtlen


31/172

1 . D I H A B E R C L E R V E M E S L E K A L G I

29

diplomasi muhabirlii iinde nitelikli eleman ihtiyac, meslek alann koullar ne-deniyle, basnn genelinde olduu gibi d habercilikte de kendisini gstermektedir.

Kdemli bir gazetecinin deyimiyle, Kaliteli ve iyi yetimi biri basnda almayagelmez, hadi geldi diyelim azla kalmaz. nk onu tatmin etmez oradaki seviye.Ayrca darda daha azla para kazanabilir bu adam. Gelip basnda dk proiligrnce azla kalmyorlar genelde. (Mlakat 8) D habercilerin, dier basn men-suplarna kyasla dil bilmek ve dnyay tanmak gibi avantajlarn kabul eden, amabuna ramen ne maalar daha yksek, ne de itibarlar diyen diplomasi muhabiride, tam bu sebeplerle iyi bir eleman d haberlerde tutmann aslnda ok zorolduunu sylemektedir. (Mlakat 13) Orta yal bir ynetici ise, d habercilerindier basn mensuplar tarandan gptayla alglanmasn salayan zelliklerin bir

ksmnn bugn etkisini kaybettiini belirtmektedir. Yabanc dil bildikleri iin es-kiden daha arkl alglanrlard; imdi yabanc dil bilenlerin says epey artt, eskisikadar dier basn mensuplaryla aralarnda ark yok. (Mlakat 17)

Ankarada grev yapan gen bir gazeteciye gre, d haberciler en az nem verilenbirimdir. Bunun kkeninde ise, rkiyedeki i politika gndeminin ok ciddi birarlnn bulunmas ve zellikle grselliin ne kt televizyon haberciliinde,i haberlerin her zaman daha ok ve eitli grsel malzemeye sahip olmas yatmak-tadr. (Mlakat 19) D haberin ve d habercilerin gndeme gelmesi ya da dahanet iadeyle, ekranda ve sayada grnmesi, i politik gelimeleri geride brakabi-lecek bir uluslararas olayn vuku bulmasna baldr. Burada da, yabanc kkenlikdemli bir gazetecinin deyimiyle, ounlukla magazin haberleri ya da magazinselhaberler daha ok ne karld ve d haberler bile magazin boyutuyla verildiiiin, haberi magazin gzyle yapan daha kymetli oluyor. (Mlakat 12)

D haberciler iinde, yaptklar ie verilen deer ile d haberlere gazete sayala-rnda ayrlan yerin genilii arasnda ba kuranlar da olmaktadr. Ankarada dip-

lomasi muhabirlii, televizyon programcl ve ke yazarln birlikte yrtenkdemli gazeteci, d haberlere byk gazetelerde dahi genellikle tek saya ayrl-dn, ancak istisnai zaman ve durumlarda bu miktarn arttn dnmektedir.Bunun temel nedeni de sokaktaki insann d haberle daha az ilgilenmesi ve dhaber sayalarnn daha az okunmasdr; ona gre, d habersiz bir gazete olmaz,

Gen bir gazeteciye gre, d haberciler en az nem verilen

birimdir. Bunun kkeninde ise, Trkiyedeki i politika

gndeminin ok ciddi bir arlnn bulunmas ve zellikle

grselliin ne kt televizyon haberciliinde, i haberlerin

her zaman daha ok ve eitli grsel malzemeye sahip olmas

yatmaktadr.


32/172


30

ama sadece d haberle de gazete olmaz. (Mlakat 22) Katlmclardan gen birdiplomasi muhabiri ise, tersine, zellikle diplomasi muhabirlerinin eskiye gre

durumlarnn ve meslek iindeki alglanma biimlerinin daha iyi olduunu d-nmekte; bunu da son yllarda rk d politikasnn nemi arttka d haberci-lerin de kymeti ve kariyer imknlar artt (Mlakat 30) eklinde aklamaktadr.

Grmelerde Cumhuriyetin kurulduu gnlerden itibaren iki ayr tarz temsileden stanbul ve Ankara gazeteciliinin d habercilik alannda da kendine zgtarzlar ortaya kmasnda etkili olduu gzlemlenmitir. rnein, d habercilikile d politika haberciliini birbirinden ayran gen diplomasi muhabiri, D ha-berciliin yeri stanbuldur, buradaki oislerde ajanslardan gelen haberlerin evril-

mesi aaliyetinin soistike ad d haberciliktir rkiyede. D politika haberciliiise, diplomasi habercilii de diyebileceimiz tr olup yeri Ankaradr. Genelliklede Dileri Bakanl kaynakl haberlerin, diplomasi muhabirliinin diliyle habe-re dntrlmesi iidir tanmlamasn yapmaktadr. (Mlakat 13) Buna gre,stanbul tarz d habercilik (world news) bir bakma ajans haberciliine dnmdurumdadr ve bir editrlk iidir. Ankarada belirginleen diplomasi haberciliiise akti habercilik demektir ve bata Dileri Bakanl olmak zere elilikler-le ve ilgili devlet kurumlaryla iliki halinde olmay gerektirmektedir. Ankaradamukim kdemli ke yazar ve muhabirin iadesiyle, diplomasi habercilii bir

muhabirlik iidir. (Mlakat 18)Ankara ve stanbul tarz arasndaki arkllk, meslein icra edili biiminde gittik-e alan bir makas halini almaktadr. Ajanslarn ne kmas, internet zerindenbilgi aknn hzlanmas, sahada grev yapmann kurumsal maliyetleri arttrma-s, d haberin magazin veya i politika boyutu olmadka kitle tarandan rabetgrmemesi gibi nedenler, zellikle gazetelerin, muhabirlikten masa ba gazete-ciliine ynelmelerini kolaylatrmaktadr. Bylece Ankarada grev yapan genmuhabirin yaknmas hakl bir gereklik olarak ortaya kmaktadr: Eskiden dhaberciler iin daha ok para harcanyordu, imdi daha az; her ey ajanslara ykl-

m durumda. D habercilerin kariyer imknlar da olmas gerektii kadar parlakdeil. AB ile kyaslarsak ok geriyiz, gelecek vaadi ok az. (Mlakat 32) Bununsonularndan biri, meslek uzmanlk ve kariyere yeterince nem verilmemesi,yetkin olmayan kiilerin nasl olsa ii renirler mantyla (Mlakat 46) aln-masdr. Burada yeter art olarak dil bilmek, daha dorusu ngilizce bilmek nesrlmekte; ancak rk d politikasnn ok boyutlu, ok ynl yeni eilimi dehesaba katldnda, Orta Dou, Kaaslar, Balkanlar, Kuzey Arika gibi cora-yalardan dorudan haber kaynana bavurarak bilgi toplayabilecek eleman aolumaktadr. Orta Douda grev yapan kdemli gazeteci, d politika habercilii-

nin iyi deerlendirildii takdirde rkiye asndan bakir bir alan olduunu, zirarkiyede, zellikle Orta Douda grev yapan gazeteciler arasnda uzmanlama-nn bulunmadn (Mlakat 47; Mlakat 60) iade etmektedir. Bu durum mes-lek adan bir eksiklik olarak gze arpsa da, aslnda, uzmanlama konusundayounlaacak gen gazetecilere birok rsatlar sunabilir.


33/172


31

1.3 HABER KAYNAI LE LK: ANKARA-STANBUL-

WASHNGTON FARKIHaber kayna ile gazeteci arasndaki iliki, meslein en etreilli konularndanbiri olarak her zaman gndemde olmutur. Le Mondeun kurucusu Hubert BeuveMrynin Gazetecilik temas ve mesae mesleidir sz, gazetecinin hem haber kay-na, hem de hede kitle ile kurmas gereken ilikinin niteliine dair ideal ortamtasvir etmektedir.14 Fakat pratikte gazeteciliin etik boyutunu ilgilendiren sorunlarnnemli bir ksmnn kaynak ile hede arasndaki mesajn aktarlmas srasnda teek-kl ettii bilinmektedir. Zaten gazeteci de tam o arakesitte bulunan tayc beeri un-sur olmas nedeniyle, ou kez sorunun znesi konumunda deerlendirilmektedir.

Konu d haberler olunca, Ankara-stanbul tarznn ark haber kaynann nite-liinde de kendisini gstermektedir. Ankaradaki diplomasi muhabirleri, temeldeDileri Bakanl olmak zere, srasyla dier bakanlklar, bykelilikleri, ya-banc basn temsilcilerini ve ajanslar takip etmektedirler. Ana kaynak DileriBakanlndan kan haberler genellikle belli bir ormata sahiptir ve bilgi, ana-liz gerektirmektedir. Bu konuda gen ama kdemli gazetecinin yorumu y-ledir: Oradan alnan haberin doru bir biimde ve at yapmadan aktarlmasgerekir. Ben Ankarada yaplan eyi bir habercilik ii olarak gryorum aka-s. Ankaradaki habercilikte kaynaa yakn olma veya kaynakla iliki iinde olma

durumu sz konusudur. (Mlakat 8) stanbulda ise, haber merkezlerinde bulu-nan d haberler servislerinin, iyi ngilizce bilen ve haber metni kaleme alabilenelemanlar ile almas yeterli olmaktadr. ercmanlk ve editoryal boyutu nekan masa ba haberciliinin kaynaklar daha ok ikincil kaynaklar olarak ni-telenebilecek ajanslar, yabanc dergi ve gazeteler ile televizyonlardr. Ayn kat-lmcya gre, yaplan i ounlukla ngilizce Anglo-Sakson grntl ve yazlkaynaklardan alnan haberlerin iyi ngilizce bilen bir eleman tarandan tercmeedilmesidir. (Mlakat 8) Burada Ankaradaki gibi birincil kaynaklarla herhangibir ba olmad gibi, bavurulan ikincil kaynaklarla da dorudan ve interakti

bir iliki sz konusu deildir. Nitekim stanbulda grev yapan bir gazeteci, budurumu itenlikle dile getirmektedir: Bizim kaynaklarmz daha ok internet,ajanslar ve belli durumlarda haberin blgesine gnderdiimiz muhabirler olduuiin haber kaynana yaknlk diye bir sorunumuz/durumumuz yok. Pek ala,kokteyle ilan gitmek gibi durumlarmz yok. (Mlakat 9)

Aslnda son yllarda stanbul pek ok uluslararas kongre, konerans ve zirveye evsahiplii yaparak d haberciler iin verimli bir kaynak haline gelmektedir. Ancakbu tr organizasyonlarda daha ok tecrbe sahibi diplomasi muhabirleri gnde-rildii iin, yine Ankara kkenli gazeteciler habere gnderilmektedir. Ayn e-kilde, d haberciler iin hem kaynak hem de meslek tecrbe anlam tayan yurtdna gnderilme konusunda da Ankarada grev yapan gazeteciler ne kmak-

14. Bkz. Serge Halimi, Dzenin Yeni Bekileri, (stanbul: Evrensel Basm Yayn, 1999).


34/172


32

tadr. Zira gazeteci, tecrbe kazanmak iin yurt dna gitmek isterken, kurum,haberi riske atmamak iin tecrbeli gazeteciyi yurt dna gndermeyi semekte-

dir. Bu paradoksal evrim, bir nceki ksmda deinilen, meslek uzmanlama vekariyer konusunda da ciddi bir engel haline gelmektedir.

Ankara ve stanbulda somutlaan arkl gazetecilik pratiklerinin bir dier sonu-cu da, stanbuldakilerin haber kayna ile ilikisinin az olmas, Ankaradakilerinise azlasyla i ie bulunmalaryla ilgilidir. Bir bakma Mrynin temas ve me-sae dengesinin bir ucu stanbulda, dier ucu da Ankarada temsil edilmektedir.Kaynaa gereinden azla yaknlk ile kaynaktan ok uzaklk durumlarnn herikisinin de gazetecilik meslei asndan olumlu sonular dourmayacana phe

yoktur. stanbulda mukim gen bir gazeteci bu durumu, Haber kaynayla ili-ki iinde olabilecek gazeteci Ankaradaki diplomasi muhabiridir; o da haberlerinounu Dilerinden ald iin konuacak pek bir ey yok sanrm (Mlakat10) eklinde biraz tahie deerlendirirken, stanbulda bulunan daha kdemli birmuhabir, haber kaynayla iliki konusunun stanbuldakiler iin pek sorun tekiletmediini belirtmektedir: Ama Ankaradakiler iin bu konuda bir soru iareti ko-yabiliriz. Ben kendi adma konuacak olursam her zaman haberi kendi kaynandagrmeyi en iyi yol olarak alglammdr. Mesela Hamas-srail meselesini oturdu-unuz koltuktan nasl anlayabilirsiniz? Oraya gitmeniz lazm. (Mlakat 11)

Bu bilgiler nda rkiyede d haberciliin gerek anlamda Ankara merkezliolarak yapldn sylemek mmkndr. Buna yurt dndaki olay mahalline mu-habir gndermek suretiyle gerekletirilen, ama maliyeti yksek getirisi az bir uy-gulama olduu iin pek tercih edilmeyen saha habercilii ile yurt d temsilcilerivastasyla yrtlen habercilik aaliyetleri de eklenebilir. Ajans younluklu bir dpolitika habercilii yapldn vurgulayan kdemli ke yazar, bunun gerekesini

ak biimde dile getirmektedir: Aslnda muhabirler d haberin kayna olma-l, ama basnn mali imknlar son krizden ok etkilendi. Dolaysyla internettenevrilme haberler daha kolay ve ucuz olarak kullanlyor. Ankaradaki diplomasimuhabirleri ise daha ok kiisel tanklklaryla haber kaynaklaryla ilikileriniyrtyorlar. (Mlakat 16) Arlk, AP, Reuters, AFP gibi yabanc ajanslardan

Trkiyede d haberciliin gerek anlamda Ankara merkezli

olarak yapldn sylemek mmkndr. Buna yurt dndaki

olay mahalline muhabir gndermek suretiyle gerekletirilen,

ama maliyeti yksek getirisi az bir uygulama olduu iin pek

tercih edilmeyen saha habercilii ile yurt d temsilcileri

vastasyla yrtlen habercilik aaliyetleri de eklenebilir.


35/172


33

ve internet zerinden alnan bilgilerin tercme edilip edisyondan geirilerek i-lenmesi eklinde yaplan habercilie verilmektedir. stanbulda belirginleen bu

tarzn olumlu katks ise, baz durumlarda haberin yorumsal ve analitik niteliiniarttrmaya izin veren bir sre ierisinde gereklemesidir. Yine de hede kitleninbeklenti ve beenisi dorultusunda grsellik ve magazin boyutunu ne karmakaygs ou zaman ar basmakta; entelektel ve analitik katk yeterli dzeydegereklememektedir. Ayrca yabanc kaynaklardan alnan bilginin tekellemesive alternati kaynaklardan dorulanmasnn zorluu, bir baka sorun olarak or-taya kmaktadr.15 Yabanc kkenli tecrbeli katlmc bu durumu ak biimdezetlemektedir: rkiyede maalese haber kaynaklarnn tamamna yakn Batlkaynaklar. Mesela Arap basnn takip eden o kadar az insan var ki. Arapa bil-

miyorlar ki, nasl takip etsinler? O zaman elinizde ne kalyor; ajanslardan gelenhaberleri evirip yaynlamak... rkiyede yaplan da budur. (Mlakat 12)

Hem kaynaklarla dorudan iliki kurmakta zorlanan, hem de kaynak eitlili-inin az olduu bir alanda grev yapan d haberciler iin, Dileri Bakanl,rkiyenin uluslararas perspektiini yanstmak bakmndan en birincil bavuruadresi olarak grlmektedir. Bu durumu kabul eden gen bir diplomasi muha-biri, tek birincil kaynan sz konusu olduu iletiim ortamlarnda sk rastlananbilgiyi teyit etme sorununa deindikten sonra unlar eklemektedir: Son d-nemde Ahmet Davutolu ok ketum bir dileri bakan olarak dikkat ekiyor.Muhabirlerimiz Davutolunun azndan veya makamndan kolay kolay la ala-myor. (Mlakat 13) Bu iadelerin akla getirdii bir dier durum da, gazeteci-kay-nak ilikisinin niteliine ilikindir. ek kaynan sz konusu olduu ortamlarda,teyit skntsna ilaveten, zellikle hzl ve doru haber almak ve bazen atlatmahaber yapabilmek iin haber kayna ile gereinden azla i ie geildii veya mes-lek koullarn tesinde zel ilikiler gelitirildii vaki olmaktadr. Diplomasi mu-habirlerinin en temel kaynaklarnn Dileri Bakanl, Mill Savunma Bakanl,asker kurumlar ve elilikler olduunu belirten katlmc, Buradaki kiilerle nekadar bire bir ilikileri varsa, ieriden o kadar haber alabiliyorlar deerlendirme-sinde bulunmaktadr. (Mlakat 17) Kdemli bir katlmc, zel ilikiler zerindenyryen bu tr habercilikte gvenin esas olduunu belirttikten sonra, Size g-venen haber kaynanz olur. Haber kaynanz asla satmayacaksnz. Benim bazhaber kaynaklarm 15 yllktr diyerek lk ilikiyi kurmada zorluk dzeyi yk-sektir. Burada liyakatiniz ok nemli (Mlakat 18) tespitinde bulunmaktadr. Birbaka erkek katlmc da, esas olarak diplomasi muhabirleri ile dier lke temsil-cileri arasndaki ilikilerin nemli olmas gerektiini syledikten sonra unlar ek-lemektedir: Ama bizim diplomasi muhabirlerimiz Dileri Bakanlna ok azla

15. Haberi dorudan kaynandan, sahadan deil; ikincil kaynaklardan alp ileyen ve bir tr iltrelemeye tabitutan bu aaliyete medya ve iletiim almalar literatrnde eik bekilii ad verilmektedir. Haber retimsrecinde giderek arln artran bu gazetecilik biimi iin bkz. Pamela J. Shoemaker, im P. Vos, and StephenD. Reese, Journalists as Gatekeepers, Te Handbook o Journalism Studies (ed.) Karin Wahl-Jorgensen, TomasHanitzch, (NewYork and London: Routledge, 2009), s. 73-88.


36/172


34

bamllar. nemli haberleri kimse size bir toplantda veya kokteylde vermez, by-le haberleri gizli kaynaklardan alrsnz. (Mlakat 29) Daha nce grne bavu-rulan stanbulda mukim gazeteciyle ayn gr paylaarak stanbuldakilere dhaberci, Ankaradakilere ise diplomasi muhabiri denir yargsnda. Ankarada grevyapan katlmc da, Bizdeki diplomasi muhabirleri azlasyla Dileri Bakanlnabal ve bamldr (Mlakat 25) iadesini kullanmaktadr. Hem Ankarada, hemde stanbulda grev yapan kdemli erkek katlmc, uzun vadeli ve salkl bir ilikiiin etik boyutun gerekliliine dikkat ekmektedir: Kaynak ve muhabir arasndadoru ve salam ahlaki normlara dayal bir iliki kurmak ok nemlidir. Muhabirinkaynaa sadk kalmas bu ilikiyi doru bir zemine ekecektir. Muhabir, kaynaasadk kalmad takdirde habere bir kere ulaabilir, bir daha ulaamaz; uzun vade-de i yapmas olanaksz hale gelir. (Mlakat 47) Buradan kiisel/zel ilikilerin vegvenin n plana kt, hatta ballk ve bamlln sz konusu olduu hallerde,kaynan muhabiri yanltmas, yaknlktan kaynaklanan znellik sorunlar, habe-rin maniplati karakter tamas, dezenormasyon gibi etik sorunlarn da yaana-bilecei sonucu karlabilir.16

rkiyede alan d habercilerin byk bir ksm, haber kaynaklar arasndakokteyl, parti, balo, toplant, al gibi unsurlara baat bir konum atetmemeklebirlikte, bu tr ortamlar kaynakla ilikilerin kurulduu ve gelitirildii sosyalle-

me meknlar olarak grmektedir: Bizim gibi diplomasi muhabirleri iin resepsi-yonlar ok nemli; birok kiiyle ilikinizi bu tr ortamlarda gelitirirsiniz. Ancakbire bir iliki olmazsa olmaz. (Mlakat 36) Yurt dnda temsilci veya muhabirolarak grev yapan gazeteciler iin ise bu tr ortamlar, bireysel ilikiler asndanolduu kadar, haber elde etmek asndan da nem tamaktadr. rnein, ara-trmaya Washingtondan katlan tecrbeli gazeteci, o lkenin Dileri Bakanlile rk Bykeliliini kaynaklar arasnda zikrettikten sonra, Burada daha okinorganik kaynaklar sz konusu; internet ok geliti ve haber kaynaklar eit-lendi. Bireysel kaynaklarmz da var elbette. Burada Federal News Service diye bir

kurum var; siz onlara keywordlar veriyorsunuz, size ilgili haberleri veriyorlar(Mlakat 42) deerlendirmesini yapmaktadr. Uzun yllardan beri ABDde grevyapan katlmcnn szleri ise, pek ok d habercinin alma hayali kurduuyurt dnda, kaynak yelpazesinin genilii hakknda ikir vermektedir: Dileri,Kongre, Pentagon, Beyaz Saray, BM ve dier ak kaynaklar. Ayrca elilikler devar tabi. Bunlar iinde en nemli olan Dileri Bakanldr. (Mlakat 43) Birbaka Washington temsilcisi, bu geleneksel kaynaklara ilaveten, son yllarda et-kisi artan kaynaklarn varlndan bahsetmektedir: Burada think-tanklerin denemli olduunu sylemeliyim. nk oralardan rkiye ile ilgili nemli haber-ler kabiliyor. Ayrca burada Press Ofice [basn brosu] var; arayp basnla veyagndemle ilgili her trl bilgiyi alabiliyorsunuz. (Mlakat 44)

16. Paul Manning, News and News Sources: A Critical Introduction (London: Sage, 2001).


37/172


35

Haber kaynann nitelikleri ve d habercinin onunla kurduu iliki bakmndandeerlendirildiinde, aratrmann yrtld Ankara, stanbul ve Washington

gibi nemli merkezde ok arkl sonulara ulalmaktadr. Ajans younluklustanbul merkezli d haberciliin tercme ve analize dayal olarak yrtld;Ankarada Dileri Bakanl bata olmak zere birincil mahrelere ulamannkolayl ilk bata gze arpmaktadr. Hem Ankarada, hem de stanbulda grevyapan baz katlmclar, Ankaradaki tarz diplomasi muhabirlii, stanbuldakiniise d habercilik eklinde adlandrmaktadr. Buna karlk, her iki blgenin ga-zetecileri de kaynak ile aralarndaki ilikinin eitli sorunlar tadn belirtmek-te; stanbulda dorudan iliki kurma imknlarnn azl, Ankarada ise azla ya-knlama, kiisel balantlarn yol at skntlar ile ikinci kaynaktan teyit sorunu

dile getirilmektedir.

Washingtondaki grmelerde ulalan sonu ise, kamudan yaplan dzenli bil-gilendirmenin varl; kaynaklarn eitlilii, gazeteci ile ilikisi ve akl konu-sunda daha olumlu bir tablonun varln gstermektedir. Ad stnde d haber-cilikten sz edildii iin, aaliyetin en dolaysz ve kariyer imknlar ak biimdeicra edildii ortamn yurt d olduu bilinmektedir. Fakat bu gerein tesinde,mevcut kaynaklara ulama, karlkl gven telkini ve alternati kaynaklardan bilgialma konularnda da rk basnnn Washingtonda alan temsilci ve muhabir-lerinin daha azla avantaja sahip olduklar sylenebilir. Ayrca basn dnyasnnmonerleri olarak nitelenen d habercilerden yurt dnda grev yapanlarn,kokteyl, konerans, parti, balo, toplant, al gibi salon etkinliklerinden hem kay-nak ile iliki kurup gelitirme, hem de kaynaktan dorudan haber alma noktasn-da daha azla yararlanabildikleri grlmektedir.

1.4 HABER LE LK: BR HABER YAPTIM DNYA(M)DET

Arapa ayn kkten gelen ve biri ail/zne (muhabir) dieri meul/nesne (haber)nitelii tayan haber ile muhabir arasnda pratikte cereyan eden iliki, medya eti-inin de temel sorunsallarndan biridir.17 Bu blmde odaklanlan haber-muha-bir ilikisinde, muhabirlerin ele aldklar konuyu inceleme biimleri ve yaptklarhaberin douraca sonular zerinde bir tahmin veya nbilgiye sahip olup ol-madklar deerlendirilmitir. Burada deer yarglar, kiisel kanaatler, inanlargibi haberin znesinden kaynaklanan nitelikler nem kazanmakta; muhabirleringereklik ile kendi znel nitelikleri ya da ulusal/toplumsal/evrensel karlar ara-snda eliki yaadklar hallerde sergiledikleri davranlar incelenmektedir. Bublmn sunduu veriler, doru habere ulamak ve aktarmak konusunda, bataABDden ve rkiyeden olmak zere, d habercilerin izledii yntemler arasn-daki arklar grmeyi salamaktadr.

17. Oya okgz, emel Gazetecilik (Ankara: mge Yaynlar, 2000).


38/172


36

ncelikle, ilgin bir sonu olarak, yapt haberden dolay pimanlk duyan birkatlmcya rastlanmadnn altn izmekte ayda var. D habercilerin tamamna

yakn, haberin doru olmas halinde, ortaya karaca sonularn pek de nemliolmadn; uluslararas bir haberin yanl olmas halinde ise zaten hemen tekzipyiyeceini ve dzeltilerek sorunun ortadan kaldrlm olacan dnmektedir.Gerekten de i politika haberlerinde daha youn ileyen tekzip mekanizmas,gerek alann belirginlii gerek ideolojik kutuplamalara i siyaset kadar ak ol-mamas, gerekse kitle rabetinin azl ve basnda pek geni yer bulmamas nede-niyle, d politika haberlerinde seyrek kullanlmaktadr. Bu konuda kdemli kat-lmclardan birinin iadesi u ekildedir: Eer haber doruysa iyi bir habercilikyaplm olur. Mesela Sleymaniye basknn dnn; olay oldu ve bir gn sonraHrriyette manetteydi. Olay doruydu ve bu byk haberdi. Eer bir haber yan-lsa zaten Dileri Bakanl onu hemen tekzip eder, merak etmeyin. Dolaysylad politikada asparagas haberlerin son yllarda olumsuz etkiler yaratabildiinidnmyorum, nk mdahale eden bir kurum var ve iyi alyor. Ankara buadan iyi bir diyalog yrtyor. Ama en nihayetinde haber o haberi yapan mu-habirindir, verilecekse verilir, rkiye demokratik bir lke. (Mlakat 8) Buradai politika haberleri ile d haberler arasnda geree sadakat balamnda ikincisilehine izilen resmin yan sra, Dileri Bakanlnn birincil kaynak olarak ha-berler zerindeki baskn rol dikkat ekmektedir. Benzer iadeler ve habercilerinvicdanen rahat olma hali, pek ok katlmcnn ortak gr olarak dile getiril-mektedir: Eer yaptnz haber doruysa sorun yok, yanlsa hemen dzeltiriz.Her iki durumda da ben bir ceza ya da mkat grmedim u ana kadar. nemliolan husus, tek bir kaynaa dayanarak haber yapmamaktr. Biz gazete olarak enaz iki kaynaktan onaylatp yle yaynlamaya alyoruz, yine de arkl olduu du-rumlar da oluyor. Mesela ABDde bu kuraldr; VOAda en az iki kaynaktan doru-latlmayan haber yaynlanmaz. (Mlakat 10) imdiye kadar genelde hep olumluhaberler yapma imknm oldu, ok takdir aldm ve insanlar benim zellikle OrtaDou ile ilgili yerinden yaptm haberlerle ok ilgilendi, bunlar takip etti. Bunoktada olumlu bireylere katk yaptm ve yaptm ilerden mutlu olduumusyleyebilirim. (Mlakat 11) Bugne kadar olumsuz tepki aldm olmad, bun-dan sonra da az olur. nk ben daha sakin ve kontroll habercilik yapmay sevi-yorum. (Mlakat 36) Kbrstaki ok nemli mzakere bilgilerini ieren dosya-nn alnmas haberim ve scak takiple ilgili haberlerim Sabahta manet olmutu.Beeni toplayan birok haberim oldu, ama olumsuz olarak nitelendirebileceimbir haberim olmad bugne kadar. (Mlakat 45)

Diplomasi haberciliini beyin cerrahl gibi hassas bir alan olarak niteleyen

Washingtonda grtmz katlmc da, bugne kadar olumsuz bir haberininolmadn belirttikten sonra, ses getiren birok haber yaptn eklemektedir:Mesela Krt devletiyle ilgili bir haberim ok ses getirmiti. Amacm ses getirmekdeil adil, gvenilir ve itibarl haberler yapmak. Diplomasi beyin cerrahl gibi-dir, uak bir hatanzn ar bedelleri olabilir. (Mlakat 42) Katlmclarn tamam


39/172


37

yaptklar haberi sahiplenirken, tepki aldklar haberler olduunu da belirtmektengeri kalmamaktadr. rnein, yabanc kkenli gazeteci, yapt haberler ve yazd

yazlarla ilgili imdiye kadar hep olumlu sonular grdn syleyerek 1994 y-lnda Siyaset Meydan programnda Irakn 10 yl iinde igal edileceini iddia et-tii zaman kendisini sulayanlarn olduunu, ama blgeyi ve Amerikann planla-rn bilen bir gazetecinin bunu grmemesinin mmkn olmadn iade etmek-tedir: Sonra benim dediim knca herkes vay be! demeye balad. Hlbukibuna gerek yok; siz de blgeyi tansanz siz de bunu grrdnz. (Mlakat 12)Bir dier katlmc, 1999 ylnda Kosovada sava muhabirlii yaparken savan ilkgrntlerini rk kamuoyuna kendisinin bildirdiini ve bunu meslek hayatndanemli grdn dnmektedir. (Mlakat 19) Diplomasi haberciliinde her

satr ok nemli vurgusuyla konuya giren Ankara kkenli gen muhabir, birincirkiye-Ermenistan mandan sonra, Cumhurbakan Abdullah Gln rkiye,Azerbaycan ve Ermenistan devlet bakanlarn stanbulda bir araya getirecei bil-gisini alp haber yaptn, ancak konunun basnda yer almas zerine bulumanngereklemediini (Mlakat 30) anlatmaktadr.

stihbarat muhabirliinden gelmenin avantajn d habercilikte kullandn be-lirten bir katlmc, baz haberleri dolaysyla zaman zaman tehditler aldn, hattamahkemelik olduunu belirterek CERN Bakan ile rportaj yapan ilk gazeteciolmas nedeniyle dl aldn (Mlakat 29) meslek baar olarak kaydetmek-tedir. Washingtonda mukim tecrbeli gazeteci ise, bir haberi sebebiyle DileriBakanlndan 1 yl boyunca hi randevu dahi alamadn ve kendisine tam an-lamyla ambargo uygulandn, oysa haberinin doru ktn belirterek ilginbir tespitte bulunmaktadr: Washingtondaki bir rk gazeteci iin nemli olaney, yaptnz haberin rkiyede ne kadar bytlddr. (Mlakat 43) Yinearatrmaya Washingtondan katlan kdemli bir gazeteci, ABDli kaynaklarndanald, 1 Mart ezkeresi sonrasnda rkiyenin bundan sonra Iraka istedii gibigiremeyecei haberinin rkiyede olay olduunu dile getirmekte; sansasyonelolmaktansa mesaj olduu gibi vermenin daha ilkeli bir tavr olduunu (Mlakat44) dnmektedir.

Pek ok meslekta gibi Bugne kadar bana olumsuz geri dn olan bir habereimza atmadm diye sze balayan gen bir d haberci, zellikle son dnemde

politika haberlerinde daha youn ileyen tekzip mekaniz-

mas, gerek alann belirginlii gerek ideolojik kutuplamalarai siyaset kadar ak olmamas, gerekse kitle rabetinin azl

ve basnda pek geni yer bulmamas nedeniyle, d politika

haberlerinde seyrek kullanlmaktadr.


40/172


38

kendisine byk mutluluk veren, birtakm rportajlar olduunu ve bunlardandolay birok gzel tepki ve ykl miktarda tebrik maili aldn iade etmekte-

dir. Ona gre, okurdan gelen olumlu tepki ve tebrikler maddi mkatlardan okdaha deerlidir. (Mlakat 14)

Genel olarak d habercilerin haber ile iliki balamnda zaman zaman arada kal-salar da, meslek etiine bal hareket etmeye altklar ve kendilerini vicdanenmsterih hissettiklerini sylemek mmkndr. Bununla birlikte, uluslararas gdengelerini ilgilendiren ok hassas bir alanda i yapmalarna ramen, bilinli veyabilinsiz olarak herhangi bir skandala, krize, ciddi bir maduriyete yol aacak birhabercilie kap aralamamalar da nemli bir not olarak kaydedilebilir. Grld

zere, haberin muhtemel olumsuz sonular da yine en azla habercinin kendisi-ne maduriyet olarak dnmekte; kaynaklardan ya da g merkezlerinden birinirahatsz eden bir haber, muhabire ambargo, akreditasyon iptali gibi yaptrmlarlageri dnmektedir. Bu da bilgi ve uzmanlamann grece daha az nem iade ettii,gndemin ise daha atmac ve ideolojik olarak ilerledii i habercilikte, kaynakdenetim mekanizmalarnn esnek yapsnn da etkisiyle, maduriyet yelpazesininbazen kaynaktan balayp muhabire ve hede kitlenin bir ksmna kadar genile-mesine neden olmaktadr.

1.5 DI HABERN DNM: BRNC SAYFAYAGREBLMEK N EDTRN KIRPMASINA RAZIOLMAK

Gereklie bal kalarak olayn kitleye aktarlmas duyurma (iitsel-szl), bil-dirme (yazl) ve gsterme (grsel) yoluyla mmkn olmaktadr. Ancak mesajniletilmesi ya da olayn aktarlmas srasnda bavurulan aralarn ontolojik zel-likleri, kitlenin iletiyi almlama (reception) biimi ve medya alannn znel ni-telikleri gibi aktrler haberin yapsnda, biiminde ve sunumunda pek ok de-

iiklik meydana getirmektedir. McLuhann iade etmi olduu gibi, bir bakmaara mesajn kendisidir.18 ou kez devletler ve ulus st ya da uluslararas ak-trler arasndaki ilikilerin niteliine etki edebilen d haberler de, haberin temeliletiim srecindeki doal yolculuu srasnda biimsel; bazen de znel ve sred etkenlerin devreye girmesiyle yapsal dnmlere urayabilmektedir. lkimedyann bilgiyi kitleye sunumu erevesinde normal kabul edilen orma ili-kin deiiklikler iken; ikincisi, genellikle siyasi, ticari ya da sosyal ilikilere balmdahaleler sonucu gerekleen yapsal deiikliklerdir ve maniplasyon, sansr,otosansr gibi arkl balklar altnda birer etik soruna dnebilmektedir.

Dorudan haberi yapan kimselerle yaplan grmelerde, daha ok d haberinbiimsel dnmyle ilgili dnceler ortaya kmaktadr. Ancak haberin doal

18. Marshall McLuhan, Understanding Media: Te Extentions o Man, (Cambridge: MI Press, 2001).


41/172


39

oluum sreci iinde urad biimsel dnm anlatrken, aslnda yapsal d-nmlerin varlna dair ipularn da yakalamak bazen mmkn olmaktadr.

rnein, Bir kere bizde grnmeyen kurallar vardr, ama bu sansr deildir. Sizaltnz gazetenin grnmeyen kurallarn zaten bir sre sonra renir ve onagre haber yapmaya balarsnz. Dolaysyla yukardan bir mdahaleye pek de ge-rek kalmaz diyen d haberci, Ama yine de bazen yukardan mdahale olmuyordeil. Patron basks olabiliyor baz durumlarda. Hlbuki gazetecinin serbest al-abilmesi lazm (Mlakat 9) eklinde grlerini zetlemektedir. Sansr denilenolaya alt kurumda hi dorudan rastlamadn vurgulayan bir baka kat-lmcda ise, grnmeyen kurallar biraz daha belirginlemekte ve renklenmekte-

dir: Her gazetenin kendini sansrledii konular ve krmz izgileri var, gazetecide buna gre davranr. (Mlakat 10)

Sansrn yanl bir kelime olduunu; onun yerine kontrol mekanizmala-r demenin daha doru olacan belirten ve ayn zamanda yneticilik grev-lerinde de bulunan bir baka katlmc, hem haberin oluum srecine, hem destanbul ve Ankara zelinde yaanan arkl yaklamlara ilikin bilgiler vermek-tedir: Haberin ieriine bal olarak nce muhabir haberi yapar, editr inceler,mdr yaynlar. Dzeltme veya mdahale asndan rkiyede yle bir ey var:stanbuldaki haber mdrlerinin neredeyse tamamna yakn Ankara kkenlidir;dolaysyla orada diplomasi muhabirliinin nasl yapldn bilirler. Genelde dip-lomasi muhabirlerinin haberlerine mahiyet asndan dokunulmaz, nk habermuhabirindir. Ama diyelim ki muhabir yeni ve dzeltilmeye muhta bir haberyapt; haber mdr onu uygun bir biimde muhabire de sorarak dzeltir. okktyse o zaman yaynlanmayabilir. Ama habere ok azla mdahale edilerek veyaarptlarak yaynlama durumu pek yoktur. (Mlakat 8)

Ben bugne kadar ciddi saylabilecek herhangi bir mdahale yaamadm, amamedyada mdahale yok desem doru olmaz iadeleriyle konuya giren tecrbeli

d haberci, Aslnda haber ortaya ktnda dnme urayp uramayacanbelli eder diyerek bunu yle aklamaktadr: Siz haber mdrnzn hi ho-una gitmeyecek bir haberi olduu gibi koyarsanz, orada baz uak dzeltmeleryaplr. Ama aslolan haberin ruhuna dokunmamaktr. Ben basnmzn bu nokta-da mesae kat ettiini dnyorum. (Mlakat 11)

rk basnnda sistematik sansrn yokluu, haberin geree ball ve bu alan-da mesae kat edildii konularnda katlmclarn byk lde benzer grleripaylat, bazen kesin iadelerle ortaya kmaktadr: Bugn 3 yl ncesine gredaha iyi durumdayz. (Mlakat 23)

Sadece editoryal mdahale olabilir, sansr olmaz. (Mlakat 29) Kiisel ola-rak altm kurumlarda bu trl bir sansr ile karlamadm. (Mlakat 47)Doruluunu teyit ettikten sonra biz o haberi yaynlarz. Ama mdahale etmeyiz,sadece maddi hatalar olmamasna dikkat ederiz. Eer zel bir haberse zel kal-


42/172


40

masna alrz. Sansr literatrmzde yok (Mlakat 18). Editoryal mdahaleolabilir, ama sansr asla. (Mlakat 22)

Basn mensuplarnn zellikle altklar kurumu sahiplenici sylemleri ilgin veksmen anlalabilir olmakla birlikte, sansr ve mdahale ile ilgili gerein, yu-kardaki tablodan biraz arkl olduunu hissettiren katlmclar da bulunmakta-dr. rnein, gen d habercilerden biri, sansrn kendi iinde derecelendii birtarzdan ve krmz izgi ile grnmeyen kurallara ek olarak gizli dzenlememantndan sz etmektedir: rk basnnda dorudan sansr artk pek yok.Onun yerine dzeltmeler vardr; ya muhabirin gnderdii haberi editr dzeltirya da haber mdr dorudan dzeltme yapar. Aslnda hangi habere ne olacan

muhabir de bilir, editr de. nk bazen, mesela Ermeni meselesiyle ilgili, kritikhaberler kar ama her zaman olduu gibi yazlamaz. nk yanl zamandr. Oyzden her gazete, durduu yere gre, muhabirlerin de editrlerin de bildii, gizlibir dzenleme mantna sahiptir. Muhabir ve hatta masa bandaki adam onagre seer ve/veya yazar haberini (Mlakat 13)

Sansr yok, editoryal mdahale var eklinde zetlenebilecek ortak kanaatin ya-nnda, kdemli muhabir ve ke yazarnn u szleri, mdahalenin sadece teknikboyutla snrl kalmadn gstermektedir: eknik mdahale mmkndr, n-

k maddi hata olmamas lazm haberinizde. Bazen siyasi mlahazalar sebebiy-le de baz mdahaleler olabilir hemen her gazetede. icari ilikiler sebebiyle debaz dnmler yaplabilir. (Mlakat 22) Siyasi ve ticari balantlarn doru-dan devreye girmesi veya gazeteciyi zorlamasna gerek kalmadan kendiliindenileyen bu dntrme mekanizmas otosansrn varln gl biimde vur-gulamaktadr. D haberin muhtemel dnm biimleri hakknda yabanc k-kenli, kdemli gazetecinin verdii bilgilerin ucu da otosansre kmakta; buradahem bunun gerekleme alanlar, hem de bilgi eksikliinin neden olduu kendikendini snrlama iin iine girmektedir: D haberin dnm birka ekilde

olabilir. Yazar veya muhabir kendisi otosansr uygulayabilir; belli ilikileri var-dr gazetecinin, baz kiileri/kurumlar krmamak veya memnun etmek iin birhaberi dntrebilir. Bazen gazetecinin alt kurumun angaje olduu iliki-ler dnlerek yine gazeteci tarandan otosansr uygulanabilir. Bunun dndagazetecinin haberine gazete mdahale edebilir yine belli ilikileri gzeterek. Bir

Bir kere bizde grnmeyen kurallar vardr, ama bu sansr

deildir. Siz altnz gazetenin grnmeyen kurallarn

zaten bir sre sonra renir ve ona gre haber yapmaya

balarsnz. Dolaysyla yukardan bir mdahaleye pek de

gerek kalmaz.


43/172


41

de ulusal karla ilgili kimi konularda gazete veya gazeteci haberi dntrerek,konjonktre uygun hale getirerek verebilir. Ama bana gre en byk dnm,

gazetecilerin bilgi eksikliinden kaynaklanyor. Aslnda bylelikle kendi kendinisnrlandrm, sansrlemi oluyor. (Mlakat 12) zellikle PKK gibi konulardasansr veya otosansr uygulanr, en azndan muhabir uygular diyerek ak szlbir tavr sergileyen gen d haberci, iyimser bir yorumda bulunmaktan kendinialamamaktadr: Bugn 3 yl ncesine gre daha iyi durumdayz. (Mlakat 23)

Meslekte duayen saylan gazeteci ise, tecrbeli eller tarandan gerekletirilenteknik mdahalenin gerekelerini meslek alana zg bir zorunlulukla akla-maktadr: Sansr kelimesini kullanmak doru deil, ama baz tecrbeli ellerinuak teek mdahaleler yapmas anormal deil. nk d politika habercilii uz-manlk ister ve bizim basnda uzman kii says ok az. (Mlakat 16) Buna gre,uzman d haberci eksiinin, haberin tecrbeli eller tarandan elden geirilmesisrasnda, mdahalenin boyutunu genilettiini dnmek yanl olmasa gerektir.Ayrca uzman olmayan muhabir, d haberi kurumun yayn politikasna uygunbiimde vermek konusunda da zorlanaca iin sistemin ileyii iinde mdaha-le alanlar artmaktadr.19 Elbette teknik ve biimsel bir gereklilik olan editoryalmdahale ile yayn politikasnn sonucu ortaya kan mdahale arasndaki arkher zaman aadaki kadar ak olmayabilir: Her gazetenin veya kanaln kendinegre durduu bir yer vardr; gazeteci veya kanalda d haberle uraan kii bunu az

ok bilir ve genelde de buna uygun davranr. Dolaysyla en bata bir otosansrvardr. Editoryal anlamdaki mdahaleleri belli llerde anlamak gerek; nkbizdeki muhabir yaps nitelikli olmad iin haberler genelde baz dzeltmeleremuhta olabiliyor. (Mlakat 15) Haberde perspektiin ok nemli olduunu sy-leyen ve muhabirlere yeterince nem verilmedii iin seviyeleri sanki eskiye greazalm gibi deerlendirmesini yapan gen bir ynetici ise, benzer bir yaklamsergilemekle birlikte, ajanslardan eviri yoluyla gerekletirilen d habercilieeletiri getirmektedir: rkiyede d haber yanl alglanyor. Ajanslardan eviriyaparak verdiiniz d haber, d habercilik demek deildir. nk Batl kodlar-

la kodlanm olan bir haberi kendi kodlarmza dntrmeden nasl dorudanverebiliriz? (Mlakat 17) Hemen hemen ayn kayg, uzmanlama ve corai bl-gelere gre editrlkler kurulmas nerisiyle birlikte, kdemli ynetici ve muha-birin szlerine de yansmaktadr: zellikle de d politika editrleri haberin de-eri ve perspektii zerine yanlgya debilmektedirler. rkiyede birok kurumhaberleri dardan ald iin de ou haberde bat meneli haber kaynaklarnnperspektii yanstlyor. Burada temel mesele uzmanlama; ekonomik artlar im-kn verdii takdirde Batl rneklerinde olduu gibi bir Orta Dou, Avrupa, UzakAsya editrl kurulmaldr. (Mlakat 47) Benzer bir iadeyi yurt dnda da

grev yapm bir gazeteciden, rkiye gibi byyen bir lkenin haber kaynaklarbakmndan eitlilie ihtiya duyduu bir gerektir. Son yllarda Batl kaynakla-

19. Ragp Duran, Sansr Artk Baka rl, Buras Dnya Polis Radyosu iinde (stanbul: Yap Kredi Yaynlar,1999), s. 70-76.


44/172


42

ra olan bamllmz azaltma abalarmz var, ancak hala almamz gereken me-saeler bulunmaktadr eklinde duyuyoruz. (Mlakat 60)

Haberin dnmnde dnyadaki btn aktrlerin rk basn iin de geerliolduunu belirten gen diplomasi muhabiri, daha ok m

türk basınında dış habercilik

Documents