tülin bumin hegel bilinç problemi, köle-efendi diyalektiği, praksis felsefesi 2001 - kopya

8/23/2019 Tlin Bumin Hegel bilin problemi, kle-efendi diyalektii, praksis felsefesi 2001 - Kopya

1/175


2/175


3/175

HEGELBilin Problemi, K le-Efendi i y a e kPraksis Felsefesi

Tillin Bumin 1949 y l n d a d o d u 1971 y l n d a D.T.CF. Felsefe Blilin ' n bitirdi. Fransa'da o r b o m e - Paris I niversitesi'nde Marcuse, Colleti ve L u k a c s ' n praksis felsefelerindegereklik ve a k l s a l l k i l i k konusunda felsefe d o k t o r a s y a p t . u anda Calatasaray niversitesi Felsefe Blm B a

k a n olarak a l m a k t a d r .


4/175

Till in Bumin' inYKY'de/d k i t a p l a r :

T a n Modernlik Descartes ve Spinoza (1996)Hegel - Bilin Problemi, Kle-Efendi D y a e k t i CPraksis Felsefesi (1998)


5/175


6/175

Yap Kredi Ya ynlar - 1203Cogito - 79

Hegel - Bi l in Problemi, Kle-Efendi Diyalektii, Praksis Felsefesi / Tlin Bu minKitap editr; Serra CilivDzelti: Mura t Yurdakul

Kapak tasarm; Nahide DikelBask: Pasifik Ofset

Cihangir Mah. Gvercin Cad. No; 3/1Baha Merkezi A B l o k Haramider e - Avclar / stanbul

1. bask: stanbul, Aralk 19984 . bask: stanbul, Ocak 2010I S B N 9 7 8 - 9 7 5 - 3 6 3 - 3 2 4 - 6 Yap Kredi Kltr Sanat Yaync lk Ticaret ve Sanayi A.. 2 0 0 5

Sertifika No: 1 2 3 3 4Btn yayn haklar sakldr.Kaynak gsterilerek tantm iin yapla cak ksa alntlar dnda

yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz.Yap Kredi Kltr Sanat Yay nclk Ticaret ve Sanayi A..

Yap Kredi Kltr Merkezistiklal Caddesi No. 161 Beyolu 3 4 4 3 3 stanbulTelefon: (O 212) 252 47 00 (pbx) Fa ks: (O 212) 293 07 23

http://www.ykykultur.com.tre-posta: [email protected]

nternet sat adresi: http:/ /alis veris. yapik redi.co m.tr


7/175

NDEKLER

nsz 7Grngbilim'i Bir zgrlk Felsefesi Olarak Okumak 1 1Tinin Grngbilimi'nde Filozofla Dierinin Diyalogu 80

Tinin Grngbilimi'nde Bi l i n c i Serveni 92Hegel'de "Sanatm lm" zerine Bir Deneme 1 1 0

Praksis Felsefesinin Hegelci nclleri 120Hegelci zgrlk Felsefesinden Devlet Bilimine:

Grngbilim ve Hukuk Felsefesi 134


8/175


9/175

nsz

Hyp polite bir maka lesinde Hegel konusu nda, "O bizim iin Aristoteles'in ortaallar iin tad anlam tamtr" demekte ve bylecebu kltrn Hegel'i anlama -zmsem e ve (Hegel'in terimleriyle) onuama yolunda verdii abalarn, herhangi b ir Hegel yorum lamas olmann tesinde, tad anlamn altn izmektedir. F ransz dncednyasnn Hegel'le tanrken tad kayglarn, sorduu sorularn,kendi kltrn bu dnceden hareketle yeniden sorgulam asnn,gncelliini koruduunu ve bizi de ilgilendiren pek ok boyutu iindebarndrdn dnyorum.

XVII. yzyl felsefesinin balatt nesne metafizikleri r, birsonraki yzyln Aydnlanma harek etinin eitli alard an giritiieletiri etkinlikleri ve zellikle de, Ka nt'n dnyay bilme ve kavram aediminde insann nemini ortaya koyan almalar sonucun da hemenhemen kapanmt. Artk felsefi dnn nnde, Descartes'n c o gito ile mjdesini vermi olduu znellik alan btn enginliiyle almaktayd . Hegel'in, bir zne ve bilin felsefesi iin gereken son amaok nemli bir boyutu, zama n ve tarihi, bu alana tayarak ona eksiklii duyulan derinlii kazandrd bilinmektedir. Onun felsefe sisteminin, bir btn olarak ele alndnda, z bakmndan, bir zne vebilin felsefesi olup olmad olduka tartmal olmakla birlikte, bu sistemde sz konusu soruns allara byk yer ayrlm olduu ve nemlialmlar getirilmi olduu kukusuzdur.

Bu kitapta yer alan yazlarn ou Hegel'in bilin felsefesine kazandrd yeni boyutlar tanmak ve tartmak gibi ortak bir amacasahiptir. Am a Hegel dncesini olduu kadar, yzylmzn Franszdnrlerinin Hegel zerine gelitirmi olduklar yorum lar da aktarmak ve irdelemek ama cn da tadklarn hemen belirtmeliyim. Bu ne-


10/175

8 Hegeldenle bu nszde, Frans z kltrnn Hegel dncesini zmsem e-hesaplama etkinliinin bizi bugn hangi adan ilgilendirdii zerinebirka sz sylemek istiyorum.

Yine belirtmeliyim ki, Hegelci felsefeyle, kendi kartezyen geleneinden kay naklanan nedenlerle olduka ge tanm, ama bu dnceyi bir kez tandktan sonra onunla youn bir biimde ilgilenmi olanF ransz felsefesinin bu konuda verm i olduu abalarn tmn kuatan bir aratrma yapm olma iddiasnda deilim. Ama, Hegel zerinde dnrken aslnda kendi kltr, tarih ve insan sorunlar zerindeimdiye kadar yapma d bir tarzda dnme yol ve yntemini kefetmi olan bu kltrden baz rnekleri tanmann ve irdelemenin, hemHegel'in felsefesini, hem de yzylmz F ransz felsefesinin baz nemliboyutlarn anlamak bakmndan yararl olacan umuyorum.

Bu kitapta yer alan yazlarmn nemli bir blmnde A. Kojeve'in, Hegel'in Grngbilim'fne ilikin savlarna geni lde yer verdim ve ayrca felsefe tarihine Hegelci yaklamn tantmaya altm.

Kojeve Grngbilim'i 1933-1939 yllar arasnda Hautes E-tu-des'de, aralarnda Ray mond Aron, M erleau-Ponty, Jean-Pa ul Sartreve Laca n gibi ilerinin nemli dnrlerinin de bulunduu bir grupkarsnda verdii derslerde incelerken, y ine bu konuya ilikin grlerini tantmaya altm Hyppolite tara niversitelerinde zerindeon yldr almakta olduu Grngbilim'fn evirisinin ilk yarsnbitirmek zereydi. Hyp polite'in 194 6'da Sorbonne'da tez olarak sunduu Tinin Grngbilimi'nin Olu v e Yaps adl eseri gelenekse l akademik biim ve sluba daha yakndr. Bu biimsel ay rlk biryana braklacak olursa, Hy ppolite'in Kojeve'in Hegel yorumlam alarnn byk ksmna katld s ylenebilir Bununla birlikte Hyppolite,Kojeve'in Grngbilim'i Hegel'in sisteminin btnnden yaltarakele almasn ve bu metine tarihsel ve dnsel bir bulmacay mcas -na yaklaarak onda gizli bulunduunu varsay d a nlam ortaya karmaya almas n eletirir. Kojeve'e gre Hegel, Nap oleon'da, iindeyurttalarnn sosy al balamlarndan bamsz olarak, kendi balarna tanndklar etrden ve evrensel devleti kurarak, znde bir Kle-Efendi diyalektii olan tarihi sona erdiren eylem adamn grmtrGrngbilim insan tininin ite bu sona ulancaya kadar yaadserveni anlatan bir destandr. Bu sonda Tarihi yapan eylem adam(Napo leon) ile onu anlayan filozof (Hegel) uzlamakta, bilgiyle eyle-


11/175

nsz 9min, kuramla pratiin bireimi gereklemektedir. Hy ppolite Kojeve'in son derece "zengin ve kiisel" ve ou kez de "hakl" bulduu yorumlarnda Hegel'in tanrtanmazl zerinde fazla kesin yarglarvermesine ve Grngbilim'f mutlak bir antropoloji olarak okumasna katlmaz. Kendisinin, Kojeve'den farkl olarak, Grngbilim'deyer alan ve Kle-Efendi diyalektii kadar nemli baka baz diyalektikleri de gz nne aldn ve ayrca, es erin edebiyatla ilgili blmlerine daha duyarl olduunu belirtir. Hyp polite, Hegel'de, ne Kojeve'inileri srd gibi militan bir tanrtanmazln, ne de P. Fessard veP. Niel gibi baka baz dnrlerin ileri srd tarzda dinsel birdncenin egemen olduunu dnmektedir: Hegel'in dncesi birteoloji olmad gibi yalnzca bir antropoloji de deildir.

Fransz Felsefesi iin Hegel'i kefetmek felsefi dncenin ufkunu yeniden izmeyi gerektirecek bir olay olmutu. A. Kojeve'in zamannda byk yank uyandrm ve gnmzdeki Fransz dnrlerinin nemli bir blmn etkilemi olan. Tinin Grngbilimizerine gelitirdii s avlarn tantan ve tartan yazmda gstermeyealtm gibi Hegel'in zaman felsefenin temel kavram h aline getirerek felsefi antropolojiye kaza ndrm olduu yeni kurams al imknlar,F ransz dncesi iin yeni bir dnemin balatcs olmutur. Zaman-sa l bir varlk olarak insan anlamann, tarihi anlamann bizim dnce dnyamzda da gittike daha fazla duyduumuz bir gereksinmeolduu kukusuzdur. Hegel bize, hayat, insan, onun moral ve politik etkinliklerini ve bu etkinliklerinin tarihini felsefe nin ilgi alannakazandran ve belki ilk yaklamda olduka soyut gelen, ama aslnda-onun bu kavrama yk ledii anlamda- son derece "somut" olan birdncenin yollarn ayor. Bu yzden Hegel zerine dnmeninFransz kltr iin olduu kadar, bizim iin de, kendi toplumumuz,tarihimiz, kltrmz zerinde dnmek bakmndan u yarc olacan umuyorum.


12/175


13/175

Grngbilim'i Bir zgrlk FelsefesiOlarak Okumak

Kojeve'in Hegelci Antropolojisi zerine Grler"Hegel'in bu konudaki dncesi bir yana,Grngbilim/e/se/i bir antropolojidir."

Hegel'in felsefesi znde bir antropoloji mi yoksa bir teoloji midir? ada Hegel yorumcular bu soruya getirdikleri yanta gre snflandrlabilirler. Mesela italyan dnr L . Colletti Hegelci dncede, bir praksis felsefesine kaynaklk edebilecek bir antropolojinin temel savlarn bulmann imknszln ispatlamayaynelik almalarnda, onun sisteminin Hristiyan teolojisininfelsefi bir uzant sndan baka bir ey olmad, orada antropolojinin olsa olsa bir an olarak yer alm olabilecei sonucuna varrken, bir H. Marcuse, Hegelci idealizmin znde bir zgrlkfelsefesi olduunu ileri srerek kendi praksis kuramn bu felsefenin dayanaklar zerinde kurmutur. Ayn ekilde, E. Bloch, G.Lukcs ya da L. Althusser gibi yzyln dikka te deer dnrlerinin bu konuda gelitirmi olduklar birbirinden olduka farklhatta zaman zaman birbirine kart zellikteki yorumlar, kendizgn tarih ve toplum felsefelerine dayanak tekil etmitir.

S z konusu Hegel yorumlarndan hangisinin daha doruve temelli olduu, onu bir antropoloji olarak m yoksa bir teolojiolarak m okuyanlarn hakl olduklar konusunun, Hegel felsefesinin kendisini anlamak asndan kukusuz nemli olmakla birlikte, bu yorumlar zerinde ykselen ve yukarda temsilcilerinden bazlarnn adn belirttiimiz ada felsefe kuramlarnn


14/175

12 Hegel

Kojeve'in Grngbilim zerine gelitirdii ve belki de He-gel'den baka trl sz etmek aslnda imknsz olduu iin, btn bir Bat felsefe tarihini kuatc nitelikte olan savlarndan,bizi burada ilgilendirecek olanlarn yle belirleyebili riz:I. Btn teolojiler aslnda zorunlu olarak bir antropolojidir. Aslnda, dinsel dncenin konusu insandr. Din, tanr bal altnda, insan dnr. Doay aan, duyular-st varl yanitini dnrken din, aslnda, olumsuzlayc/yara tc insan eylemini dnmektedir. O halde dinsel dnce, kendi bilincinde1 Bkz. K o j e v e , A., Introduction a la Lecture de Hegel, Gallimard, "Classiques de la Phi-

losophie", 1947 (Biz kitabn 1968 basksn kullanyoruz.)

kendilerini anlamak sz konusu olduunda, ikinci dereceden birneme sahip olduunu syleyebiliriz. nk bu dnrlerinhemen hepsi, birer Hegel yorumcusu olmann yan sra, hatta ondan ok, Hegel'in ele ald temel sorunlar kendi dnem ve koullarnn nda yeniden tartmak amacyla, Hegel sistemindegelitirilmi bulunan kuramsal imknlardan hareketle, ama yinede olduka zgn, yeni dnsel evreler izmi, bu sorulara yeni boyutlar ve almlar kazandrmlardr. Bu yazda, Grng-bilim zerine dnerek gelitirmi olduu felsef i antropolojinintemel savlaryla gnmzn tannm pek ok dnrn etkilemi olan, ada Fransz felsefesinin Hegelci dnrlerindenAlexandre Kojeve'in yorumunu tan tmak ve deerlendirmek istiyoruz. ada Fransz dncesinin Hegel'e en fazla bal kalmak kaygsn gtm ve hatta bu kaygy, Hegel'i Hegel'e ramen anlamak gibi, olduka tartl r bir u noktaya vardrmasnedeniyle, ou kez znel olmakla sulanm, ama Grngbilimzerine yapt almalarnda^ yer alan grlerinin derinliive zgnl kadar yaklamnn adalyla da byk etkiuyandrm olan K o j e v e ' i tanmann, bugn hem her eye ramen Hegel'i anlamak iin, hem de batan baa Hegel dncesiyle beslenmi olmakla birlikte zgn olabilen bir kltr ve tarihfelsefesiyle tanmak iin nemli olduunu dnyoruz.


15/175

UbiUm' Bir zgrlk Felsefesi Olarak Okumak 13olmayan bir antropoloji, felsefi bir dncedir, insandan farkladlarla sz eden iki ayr bak as olarak din ve felsefe arasndaki kartlk, iinde tikellik ve tmellii (evrensellii) bada-tr ama m olan dnyann yaad eliki lerin bir sonucudur:nsa n iinde yaad dnyay kendi eyleminin rn olarak gremedike kendi tmelliini (evrenselliini, insan-olmakln)tzselletirerek bamsz bir varlk olarak tasarlayacak ve kendigerek dnyasnn tesine yanstacaktr. Din ve felsefe kartlnn ortadan kalkmas iin, her eyden nce insa nn aknlk kategorisinden kurtulmas ve kendi tmelliini bu kategoriye bavur mad an yani kendi gerek dnyas tesinde bir varla gnderi yapmadan kavrayabilmesi gerekir. Bu ise, yalnzca felsefi,dnsel bir abann rn olamaz. nsann bunu baarmas,ancak, toplumsal-politik geliimin belli bir annda gerekleebilecektir.^ Bu konuyla ve genel olarak Hegel'de "tar ihin sonu"anlayyla ilgili tartmalar bir yana brakarak, bizi buradailgilendiren noktaya, yani tarihin bu "son" aamasnda din vefelsefe ilikisinin ald biime bakalm: Bu aamada, Kojeve'egre, aknlk kategorisinin ortadan kalkmasyla birlikte din deortadan kalkm ve yerini, artk tini tanrsal deil, insansal birey olarak kavrayan tanrtanmaz bir antropolojiye yani Hegelfelsefesine brakmtr.^ nsann Tanry kendisinin yarattnn,

2 Kojeve bu konuda unlar yazyor: "Hristiyan dnyasnn tarihi, ohalde, iinde insann kendisini birey olarak gerekletirerek, sonunda"doyuma" ulaaca, evrenselle tikelin, kle ve efendinin, sava ve almann sentezi olan bu ideal devletin yava yava gerekletirilmesinintarihidir. Ama bu devleti gerekletirebilmek iin insan gzlerini tednyadan ayrmal, bu dnyaya yneltmeli ve yalnzca bu dnya iin eylemelidir. Baka deyile, o, Hristiyanln aknlk dncesini bir tarafa brakmaldr. Ve ite bu nedenledir ki Hristiyan dnyasnn geliimiikili bir geliimdir: Bir yanda 'mutlak' devletin douunun toplumsalve politik koullarn haz rlayan gerek geliim ve te yandan, aknlkidesini ortadan kaldran, Hegel'in dedii gibi, gkyzn yeryzne indiren dnceyle ilgili bir geliim sz konusudur." Kojeve, A. age, s. 193.

3 "Tanry insandan ayr gren teoloji maku l deildir. O zorunlu olara k bir mitolojidir. Din, bilim tarafndan ykld, ama bilim dinin sembolik anlamn kavra-mamaktadr: Yalnzca mutlak felsefe dinin sembolik anlamn anlar. (Her halktapnd tanrlarda kendi kendini dinsel olarak yceltir: Tanrsal olan t andnsanrken, aslnda, kendi bilinc ine ular.)" K o j e v e . A., age., s. 47.


16/175

14 Hegel

onun, kendi kltrnn bir rn olduunun bilincine varmas ve dolaysyla kendi bilincine de tam olarak ulamas demekolan bu an, onun, doay tanrlatrd ilk dinlerden bu yana,giderek daha fazla insan-biimci yorumla rn szgecinden g e i rerek kendine benzer kld Tanrlarnn tarihinin son andr.Tanrlarn tarihi, dinler tarihi, insann kendi bilincine ulamayolunda ilerleyiinin tarihidir. Kojeve'in aslnda "gerek, etkintarihsel geliimin ideolojik yansmas" olduunu belirttii^ builerleyi, artk gizli bir teolojiden ibaret olmayan bir felsefeyle,yani gerekten tanrtanmaz bir antropoloji olan Hegel'in f e l s e fesiyle sona ermitir.

Hegel'in kltr ve tarih felsefesinde yer alan, insan biimciTanr anlaylarnn ve onlarn en gelimii olan Hristiyanln,insanln kendi bilincine ulamas srecinde oynam olduuolumlu rol konusunda ileri srlen bu grler bize kanlmazolarak Spinoza'y hatrlatmaktadr: Spinoza, bilindii gibi, insan biimci Tanr anlaylarnn eletirisine dayanan ve etkisiniL . Althusser gibi ada praksis kuramclarnda da izleyebildiimiz bir ideoloji kuram gelitirmiti. K o j e v e , Spinoza'nn dinve felsefe anlayn Hegelci bir yaklam erevesinde inceler.Grngbilim zerine vermi olduu derslerin derlenmesinden oluan Hegel'i Okumaya Giri adl yapt nn VI., VII. ve VI-II . blmlerinde felsefe tarihin in balca tutumlar n zaman vekavram arasnda kurmu olduklar ilikiyi temel alarak inceleyen K o j e v e , bu yolla Hegel'in felsefe tarihinde gerekletirmiolduu devrimin ne lde kkl ve nemli olduunu ortayakoyma amacn gder. Kendi bana, bir felsefe tarihi f e l s e f e s i nin ana izgilerini ieren bu grlerden biz, imdilik, Spinozazerine savlar olarak niteleyebileceimiz birkan a kta rmaklayetineceiz: Spinoza'ya gre Tanr her eydir. Bu sav, K o j e v e ' egre, aslnda, bir "panteizm"den ok bir eit "acosmisme"i dilegetirmekte, baka bir deyile, "Tanr her eydir" derken, aslnda "kosmos hibir eydir" demektedir. Spinozacln tmyleTanrya indirgedii evrende insan da kosmosun kaderini paylamakta ve ortadan kalkmaktadr. Bu sonu aslnda Spinoza'nn zaman ve kavram arasnda kurduu ilikinin sonucudur4 Kojeve, A., age., s. 235 .


17/175

UbiUm' Bi r zgrlk Felsefesi Olarak Okumak 15ve Spinozacln hareket noktas, bu adan ele alndnda,ok eskilere, Parmenides 'e dayanr. Parmenides ve Spinoza'yagre kavram, ncesiz-sonraszlktr. Zamanla ve zamansal olanla (zamanda yer alan varlkta) logos'un (bilimin, aklsalln,kavramn) hibir ilikisi olamaz. Zaten Ethica'nm yntemini geometride aramasnn sebebi, bu bilimde varln zaman boyutuhesaba katlmakszn, zaman-d olarak ele alnmasdr. Kavram ncesiz-sonraszlkla, varl da bu ekilde tan mlam olankavramla zdeletiren Spinozac sistemde insansal-tarihsel varolua yer yoktur.

Oysa bir kurtulu ve mutluluk retisi olarak Ethica'nmamacn n insan varoluu ve yapp etmeleri zerine dnmekolduu aktr. Ayn ekilde, felsefe tarihinin bu tek geometrikahlaknn, aralarndaki btn biimsel yaknla ramen, X V I I .yzyln nemli filozoflarnn hemen hepsini cezbetmi olanbu bilime, aslnda ne lde benzedii de tartma konusudur.^Ama K o j e v e ' e gre, ne olursa olsun, Spinoza varl sonsuzlukbakmndan kavramay amalamakla, zaman akld saydnaka bildirmektedir.

Spinozac sistemde, ontolojik gvencesini insanlarn Tanrnn modusla r olmasnda bulan Tanr sevgisi, bylece, tektzc(moniste) bir metafizie dnrken, ardnda, olduka yadrganlacak bir zgrlk anlaynn glkle doldurmaya alaca bir zgr irade boluu brakyordu. Teolojinin TanrsylaX V I I . yzy l biliminin doas, Spinoza'nn "Tanr ya da doa"(Deus sive Natura) deyiinde, geometrinin ynteminin saladzaman-d aklsallk erevesinde zdeleirken, zamansal, tarihsel, ampirik insana, bu zdeliin akl la kavramlsndan eldeedecei mutluluk kalyordu. Spinoza'nn "neden ve sebebi" (Ca-usa sive Ratio) zdeletirme abalar sayesinde din ve bilim, fe lsefe asndan uzlatrldysa da, bu baar Spinozac sistemin,aknlk ve yaratm kategorilerini dtalamas nedeniyle, Hristiyanlk tarafndan mahkm edilmesini engelleyemedi. K o j e v ebuna ramen, Spinozacln din ve bilimi uzlatrc btn buabalarnn rn olan felsefe sisteminin bir antropolojidenok, yeni bir Tanrbilim (theologie) olduunu dnmektedir.5 B k z . D e l b o s , V ., Le Spinozisme, V r i n , 1926 ( k inc i ba sk ) , s. 8.


18/175

16 Hegel

K o j e v e ' e gre, Parmenides'ten beri zaman, deiimin, e l i kinin, gelip geiciliin, yani btn akla aykrlklarn sebebi,sorumlusu olarak grlmtr. Oysa, Hegel'e gre, zamandtalamak insan dtalamaktr. Kosmosun zaman yoktur, yada olsa bile, onun insansal zamanla hibir ortak yan yoktur.Hegel kavramla zaman zdeletirmekle insan kavrayabilecek bir felsefeyi yani gerek bir antropolojiyi mmkn klmtr. E. Bloch'un Experimentum Mundi'de^ deiik bir balamdaK o j e v e ' in bu grlerine yakn grler ileri srdn gryoruz: "(Astronomik ve kosmik evren) Hegel'de, hibir zaman,gelip ge i c i , ve zaten aa dereceden olan bir varlktan bakabir biimde ortaya kmaz: Orada yldzlar gn yzndekiczzam yaralarnn izlerinden, fizik yeryz ise "ayaklarmzn dibine serilmi ve yok olmaya mahkm koskoca bir kadav-ra"dan, ve sonu olarak da, iinden insan tohumu bir kez ktktan sonra geip gitmi ve saman ynna dnm bir eydenibarettir. Giordano Bruno ve Spinoza, tam tersine, panteist biranlamda, kosmik doaya her eyi iinde barndrma ve bir btn olma zelliini ve hatta dzenleyici bir moral deeri ykler. zellikle Spinoza'da, Natura sive Deus ifadesiyle, kosmikdoa, orada artk tarihsel gereklikten tmyle yoksun olacakolan btn insan doasn, kendi iine katar. Spinoza'nn Ethi-cfl'da gereklikle mkemmel likten ayn eyi anladn sylediini hatrlatan B l o c h , onun bu matematik panteizm dnyasnn,ancak bir kristalde rastlanlabilecek bir geometrik mkemmellikte olduunu belirtir. Bu kristalde, ya da Bloch'un deyiiyle tzn biricik okyanusunda "zaman eksiktir, tarih eksiktir,geliim ve somut oulluk eksiktir". Ve yine B l o c h ' a gre, Spi-nozaclk bize, batan baa mkemmel bir nesne-tzle dolu vemkemmelliin kendisine ihtiyac olmamas nedeniyle, iindeereksellie ve yine ayn nedenle znellie herhangi bir yer bulunmayan bir evren imgesi sunmaktadr. Spinozacln, sonsuzluk grn altnda verdii bu kristal-dnya imgesinde,zaman "sanki dnyann zorunluluunda, ncesiz-sonrasz birle vaktinde" duraklam gibidir.^6 B l o c h , E., Experimentum Mundi, Fr. ev. Raulet, G., Payot . ,1981 , s. 168.7 B l o c h , E., Le Princife de l'Esference, Fr. ev. Wuilmart , R , Gall imard , 1982, s. 487


19/175

UbiUm' Bi r zgrlk Felsefesi Olarak Okumak 17

8 Kojeve, A., age., s. 365.9 "zbilin ancak bir baka zbilin iin kendinde ve kendi iin olduu zaman ve

lde kendinde ve kendisi iin vardr: Bu demektir ki o ancak kabul edilmibir varlk olarak vardr." Flegel, G. W. F. La Phenomenologie de l 'Esprit , Fr. ev.Hyppolite, J ., Aubier, 1980 , s. 155.

Spinoza da Hegel gibi, ama ona tmyle ters bir adan, varl hibir aknl k kategorisine bavurmadan aklama abasnn ender rastlanan rneklerinden birini vermiti. Ama Kojeve'egre bu sistem bir Tanrbilim, hem de iinde insana hibir yerayrmayan bir Tanrbilimden baka bir ey deildir. Spinoza'nnkavram ncesiz-sonraszlkla zdeletirmek yoluyla, her eyiTanrya indirgeyerek elde ettii ikinlik felsefesini, Hegel, zaman kavramla zdeletirerek, onu "kavramn buradaki varl,ampirik varoluu" klarak elde edecektir. te, Kojeve'e gre, fe lsefenin ancak Hegel'le birlikte tarihi yani insansal eylemi kavra-yabilmesinin ve bylece nesnenin bilgisi (trl dogmatik ontoloj i le r ) ya da nesnenin bilgisi zerine bilgi (eletirel fe l se fe . Kant)olmaktan kp bir zbilin olmasnn ve varl insan eylemininrn, felsefeyi de, insann kendini gerekletirmesinin bilinciolarak kurmasnn temelinde yer alan sav budur.II . nsan zbilintir, ve zbilin ancak bir baka zbilin iin varolduu lde vardr.'Grngbilim'in bu nl cmlesi, ada praksis kuramlar nn Hegel'de bulduklar en nemli dayana dile getirmektedir.Hegel'in, zbilincin bu temel zellii konusundaki grlerinegemeden nce, Descartes ve Kant gibi modern bilin felsefesiasndan her biri ayr neme sahip olan filozoflarn zbilin anlaylarn hatrlatmak, praksis felsefesinin Hegel'de bulduuzbilin anlayna duyduu ilgiyi anlamak bakmndan, yararl olacaktr.Bilindii gibi, Descartes , btn bir felsefe sistemine hareket noktas ve temellendirici ilke olarak dnen ben'i semekle,bilinten hareket eden ada rasyonalist felsefe sistemlerininbalatcs olmutu. Onun cogito'su her ne kadar bir bilgi edimiznesini andrmaktaysa da, Kant'n bilince yaklama tarzyla karlatrldnda, ontolojik yn ar basan bir erevede


20/175

18 Hegel

ele alnm bir "ruh" olarak kendini gsterir. Cogito, aslnda,d dnyann bilgisinin yani fiziin temellendirilmesi grevini stlenmi bir "lk Felsefe"nin yani metafiziin (kukununkarartt ama sonra da apakln gz kamatrc ndadaha byk bir aklkla ortaya kmasn salad) yolunun,zne. Tanr ve d dnyadan oluan temel urandan biridir. E. Gilson Metod zerine Konuma'ya yazd dipnotlarndanoluan nl tarihsel yorumunda, bu konuda u grleri ilerisryor: "Hakl olarak, cogito'nun Malebranche ve Berkeleyyoluyla Kant'a ulaacak olan idealizm yolunda atlan ilk admolup olmad sorusu sorulmutur. Aslnda ancak, realist kaynakl olduu apak olan Descartes' n dncesinin arpt lmas yoluyla gerekleebilmi olmakla birlikte, Descartesln buynde bir etkide bulunmu olduuna kar kmak olduka ggrnmektedir."^*^ B i r a z ileride ise Gilson, L. Bruhl'n, kendisinin de katldn belirttii u grlerini aktarmakta: "cogito sralan bakmndan, varolua dair hakikatlerin, dierlerinin ondan sonra gelmesi anlamnda, ilkidir; ama Descartes onu asladier hakikatlerin mmkn olmasnn koulu klmad; o, onuyalnzca, cogito'nun onlara elik etmesi ve sonu olarak onlarnda cogito'yu nceden gerektirmesi anlamnda, dier btn varolu yarglarnn koulu yapt. Descartes Mersenne'e yazd birmektupta yle diyordu: ' B i z i m , ayn anda, dndmz btn eyleri dnme yeteneinde olan bir ey olarak ruhumuzadair bir ideye sahip olmakszn hibir eyi dnmemiz mmkn deildir.' O halde, eer burada Descartes Kant'a yaklatrlmak isteniyorsa, hakl olarak kurabileceimiz tek benzerlik cogito ile 'Dnyorum btn alglarma elik eder' (Kant, Kritikder Reinen Vernunft, "Transcendentale Analytik", I B, 2 Haupts-tck, S.16) arasndadr.""

Grld gibi, Descartes' ta herhalde krit ik felsefenin birncsn grmek yerinde olmayacaktr. Bununla birlikte Descartes'n bilin kavramyla Kant' nkinin, Hegel tarafndan da alt izilecek olan baz ortak noktalar mevcuttur. Bilindii gibi,aklama gc Aristoteles'in eskimi fiziine oranla ok daha10 Gilson, E., Texte et Commentaire de "Discours de la Meihode", Vrin, s. 301 .11 Gilson, E ., age., s. 301.


21/175

UbiUm' Bir zgrlk Felsefesi Olarak Okumak 19fazla olan, ama henz metafizik temellerden yoksun bulunanGalilei fiziini, septisizmin saldrlarna kar temellendirmegiri iminde olan Descartes, areyi yine sept isizmin kendi silaholan kukuya bavurmakta buldu. Cogito, yani zbilin, ite bumetafizik temellendirmenin belli bir annda ortaya kar. Cogito , yani znenin kendi bi linci, Descartes'n, kendi kendisini te-mellendiremeyen fizii artk hibir septiin gelip ykamayacasalam temeller zerinde yerletirmek amacyla benimsediiyntemin yani kukunun kendisinden fkrr. Cogito'nun zellii ve gc kukuya kar verilen metafizik savata, yine, kukunun kendisinden baka bir eye ihtiya duymamasndadr .B e l k i , bir tek nokta dnda: Kuku duyuyorum, yani dnyorum. O halde varm. Descartes'n dncenin tanmn eskiyeoranla olduka geniletmi olduu aktr. Ona gre bilincindeolduumuz her etkinlik dncedir: "Yryorum, o halde varm" diyemeyiz. Ama pekl, "Yrdmn bilincindeyim,o halde varm" diyebiliriz. Descartes'n, bilincin kapsamnyalnzca dnsel deil ayn zamanda duygusal, heyecansaletkinlikleri de iine alacak biimde geniletmesinin, cogito'nunyalnzca dncenin znesi olmasn ve bir bedene sahip olduunu ispat etmek iin bile, tpk d dnyann varlnn ispatedilmesi iin olduu gibi, nce Tanrnn varlnn ispatn gerektirmesini engellemediini, bu arada, belirtmeliyiz. Ama bundan da nemlisi, cogito iin dier cogito'lar da, ayn ekilde, birerd dnya konumundadr. Tanrnn varlna (kendisinde bulduu mkemmellik dncesi dolaysyla) yine kendisi kaynaklkedecek olan, Descartes'n u an iin kendi yalnzlna gmlcogi'to'suyla dier dnen benler arasnda, kendisiyle fizik dnya arasnda var olan uurum kadar derin bir uurum bulunmaktadr. Buna karlk, cogito, yani dncenin znesi gerekb ir kiisel zne de deildir: O ne Descartes'tr ne de bir bakas.O, dnen her zne ile ayn lde ve tarzda belirlenmi (ve belirlenmemi) olan, dierleriyle arasnda hem hibir balant hemde hibir mantksal ayrm bulunmayan herhangi bir znedir.

zbilinler aras iliki, tpk cogito ile d dnya arasndakiiliki gibi, tanrlk gvence sayesinde ve bir anda temellenir vebylece de hibir olu sorununa ya da, Hegel'de greceimiz


22/175

20 Hegel

trden, btn bir toplumsal-politik, tarihsel sorunlar rgsnegnderecek tarzda, bir iletiim, bir "kendini dier zbilinlerekabul ettirme" sorununa dnmez. nk tanrlk gvenceyle temellendirilen doutan ideler, hakikat ltn, dnenzneler aras ilikide arama ihtiyacnda deildir.

Hegel'i, zbilincin douu sorununu incelerken, bu douubilinler aras ilikide temellendirmeye iten sebeplerden belkide en nemlisi, onun hakikat kavramna getirmi olduu yeniliktir. leride greceimiz gibi, Hegel'e gre, insan tekinin hakikat olarak kabul ettii bir eyin (kendisinin bir zbilin, birinsan olduunun) znel bir kan olmaktan kp , tam anlamylab ir hakika t olmas iin, dier zbilinler tarafndan bilinmesi,kabul edilmesi gerekir. Bu koul Hegel'i, zbilin sorununu toplumsal adan ele almaya gtrmtr. Descartes ya da Kant 'taolduu gibi d dnyann bilincine kanlmaz olarak elik edenve bir bakma, bu bilinle birlikte kendiliinden doan, dolaysyla, ondan bamsz bir olu ya da geliime sahip olmayan birzbilin yerine, Hegel'de, toplumsallk ve tarihsellik boyutlarhesaba katlmakszn aklanamaz bir olua, bir dou servenine sahip olan bir zbilin anlay geer.

Kant'a gelince, o zbilin sorunuyla Saf Akln Eletirisi'nin"Transandantal Anal itik" blmnn, kategorilerin transandantal dedksiyonu ksmnda ilgilenir. Burada Kant'n temelsorusu, bizim kendileri olmakszn dnemeyeceimiz a prioriformlar olan kavramlarn, nasl olup da, duyarllkta verilen nesnelere uyabildii, uygulanabildii sorusudur. Nesne zamanszve mekansz olarak kendini gsteremeyecei iin, bu iki formun(zaman ve meknn) dedksiyonu sorun tekil etmemitir. Oysaanln formlar olan kategoriler iin durum farkldr: "Btn fenomenler, ancak bu koulla grlr hale gelebildikleri yani gr(duyarllk, sezgi) tarafndan, ampirik olarak duyulabildikleri veverilebildikleri iin, zorunlu olarak duyarlln bu biimsel kouluna uyarlar. imdi, sz konusu olan, a priori kavramlar, sezgisel (grsel) olarak duymaya deil, genel olarak, bir eyi nesne olarak dnmeye izin veren koullar olarak nceden kabuletmek gerekip gerekmediine karar vermektir; nk o zaman,nesneler hakkndaki btn ampirik bilgiler, onlar olmakszn de-


23/175

UbiUm' Bir zgrlk Felsefesi Olarak Okumak 2 1

12 Kant, E., Criticjue de la Raison Pure, Fr. ev. Tremesaygues et Ba rni, Tome I, P.U.F.,1950 , s. 150 .13 Kant, E., age., s. 103.14 Kant, E., age., s. 110.

neyim nesnesi olarak hibir eyin var olmas mmkn olmayacandan, zorunlu olarak bu kavramlara uygun olacaktr."^^ Ohalde anln kategorileri , nesnenin bize kendisini gstermesininkoullar olmadklar, bilgimizin tmyle znel koullar olduklar iin nesnel deerleri bakmndan ayrca temellendirilmeyemuhtatr: "Anln kategorileri, hibir zaman, nesnelerin grde bize verilme koullarn oluturmazlar; bunun sonucu olarak,nesneler kukusuz, anln ilevlerine mutlaka bavurma ihtiyac duymadan ve sonu olarak da, anlk onlarn a priori koullarn salamadan, bize kendilerini gsterebilirler. Bundan, duyarl l k alannda karlamadmz bir glk, yani, nasl olup da,dncenin znel koullarnn nesnel bir deere sahip olabildii, yaninesnelere ait btn bilgileri mmkn klan koullar salayabildii sorusu ortaya kar. nk fenomenler anln ilevlerinebavurmakszn, pekl, verilebilirler."^^ Kant'n dncesinde,"Dnyorum" ite bu noktada ie karr; duyusal veriler kendibalarna saf eitlilik olduklar iin, onlar arasnda kurulan balar anln rn olmaldr. Oysa ba kavram birlik kavramngerektirir. eitli elerin birliini, bu eitlilii bir birlik olarakkavramak kouluyla kurabiliriz. te, btn balarn gerektirdiibu birlik, benim btn tasarmlarma elik eden bilin birlii yada Dnyorum'dur.

B i l i n c i n bu birlii analit ik zelliktedir: Dndm her eyi ben dnyorum: "Gerekten de, belli bir grde (intuition)verilen eitli tasarmlar, hepsi birl ikte, bir zbilince ait olmasalard, benim tasarmlarm olmazlard."^^ Eer, Dnyorum benim btn tasarmlarma elik etmeseydi, o zaman, bende birtasarm bulunan ama dnlmeyen bir ey bulunuyor olacakt, yani benim iin mevcut olmayan bir ey bulunuyor olacaktve dolaysyla bu tasarm mmkn olmayacakt.

Buna karlk, onlara sahip olmamzn koulu olmas nedeniyle, btn tasa rmlarmza elik ettii kukusuz olan Dn-yorum'un, henz bu aamada, bir zne kimliini tamas sz


24/175

22 Hegel

konusu deildir. nk her bir tasarma elik eden Dnyorum bilinci henz ampirik bir bilinti r ve tasarmlarn kendisikadar dank durumdadr. Tasarmlarn birbirleriyle balanmasndan doacak sentezin bilinciyledir ki, Dnyorum'la-rn kendisi de bir birlie kavuacaktr: Neyi dnrsem dneyim, onu dnen benim ve ben tasarmlarmn eitliliinibir birlie ulatran sentezi gerekletirdiim iindir ki, btntasarmlarmda, kendimi ayn bir ben olarak bulmaktaym. Builemin kendisi, aslnda, bir nesnenin bilgisinden baka bir eydeildir. nk bir nesneyi kavramak, grnler okluu veeitliliini bir birlik ve zdelik altnda toplamaktr. Bu edimi s e , tasarmlar aras ban kurulmasn mmkn klan bir ta-malgnn (aperception) sentetik birliini, yani bir zbilinci, birzne-olma-bilinci'ni gerektirir. Kant bu konuda u gr ilerisrer: "Tasarmlarn bir nesneyle ilikisini, yani onlarn nesneldeerini oluturan, bi lincin birliinden bakas deildir; ondanbilgiler elde eden odur, ve sonu olarak da, anln mmkn olmas ona dayanmaktadr."^^

Fe l se f e tarihinde Hegel'in zbilin anlaynn zgn yanlarn ortaya koymak amacyla, Descartes ve Kant'n sistemlerinde zbilin kavramnn yeri ve ilevini belirlemeye ynelik almamzda kategorilerin temellendirilmesi konusunda yapmolduumuz hatrlatmalarn bylece bizi en dorudan biimde ilgilendiren noktasna gelmi bulunuyoruz: Kant, bilincin transandantal nitelikteki nesnel birlii ile ampirik nitelikteki znel birliinin birbirinden ayrlmas gerektii dncesindedir. nk,yalnzca, veri olan eitlilii bir nesne erevesinde birletirentamalgnn, yani bilinli algnn, transandantal birlii nesnel birdeere sahiptir. Anln bu tr birletirme ediminin ad yargdr.B ir cismi tarken bir arl duymamn bilinci (yani znel birl ik ) nesnel bir bilin deildir. Nesnel bilginin ifadesi olan yarg"Cisimler ardr" der ve bylece nesnel bir birlik kurar. O haldeyarg nesneyi kuran ve bilince birliini verendir. Kant'a gre biz,nesneyi kavrayarak kendimizi de bir zne olarak kavramaktayz.Yargnn mantksal ilevlerine gre nesnenin grsn belirleyen kavramlar kategorilerdir ve onlarsz ne dnce, ne de d-15 Kant, E., age., s. 115.


25/175

Grngbilimi Bir zgrlk Felsefesi Olarak Okumak 23

16 Kant , E ., age., s. 135.

nen ben olamaz. Ben ve dnya arasndaki bu sk iliki aslndabilimin dnyasyla, nesneler dnyasyla yine transandantal birben yani tek tek kiilere ait olmayan, zneler-aras bir ben arasndaki ilikidir. Bu ben ile tek tek benlerin varolular arasndakiiliki tpk bir fenomen olarak dnya ile onu kavrayan transandantal ben arasndaki iliki gibidir. Fenomen ve numen arasndaki uurumun, belki de kendini en ok duyurduu nokta zbilincin kendi iinde ikiye blnd bu noktadr: "Benim kendi varoluum", demekte Kant, "kukusuz, bir fenomen (hele yalnzcab ir grn hi) olamaz, ama onun zerine hilgim bir fenomenhakkndaki bilgimden farkszdr. Ben kendimi olduum gibi dei l , kendime grndm gibi bilebilirim: 'Kendimiz konusundaki bilincimiz kendimiz zerine bilgi olmaktan ok uzaktr.'"^^

Kant'n d dnya ile onu anlayan ben arasna yerletirdiibu uurum, insann kendi iinde, varolusal deneyimi ile kendihakkndaki bilgisi arasnda yeniden ortaya kmaktadr. B i l i n dii gibi Kant, yaamak ve bilmek, pratik ve kuram arasndakibu boluu Yarg Yetisinin Eletirisi'nde kapatmaya alacaktr.A m a , yine de Kant'ta, znenin evrenselliinin, kategorilerinzneler-aras niteliiyle kendiliinden temellenmesi, zbilinsorununun, Hegel'de olduu gibi tek tek benler aras iliki sorununa, bir diyalog ve iletiim sorununa dnmesini engellemektedir. Bu nedenle, diyebiliriz ki, Kant'taki evrensellik kavram,Hegel'de rastladmz, bireyleri ve onlar aras ilikinin atma-l/uzlamal tarihini ieren ve kendisine adm adm yaklalanb ir ama olan evrensellie benzemekten ok uzaktr.Descartes'n, ne Descartes ne de bir bakas olmayan, tekierii kendi dnme edimi olan, hem konusuna hem de birbirey olarak kendisine kar kaytsz cogito'sunun sahip olduudoutan idelere Tanrnn salad nesnellik ve dolaysyla,evrensellik (yani btn dnen benler iin geerli olma durumu ) ile, Kant'n transandantal ben'inin yukarda altn izmeyealtmz belirlenimleri arasndaki ortak noktalar u ekildezetlenebilir:

1. Descartes'n anlksal (intellectuel) sezgiyle ulat zbilin tpk Kant'n transandantal zbilinci gibi, yalnzca dnen


26/175

24 Hegel

znenin kendi dnme ediminin bilincidir. Descartes'ta zbilincin bedeniyle ilikisi, d dnya ile ilikisi tarzndadr . Aynekilde, Kant'a gre de, bir numen olarak yaanld halde ampirik ben, tpk d dnya gibi ancak bir fenomen olarak bilinebilir. Ama, hemen belirtmek gerekir ki, Descartes'n sistemindecogito'nun bu zellii hibir biimde bir sorun tekil etmeyeceigibi, tam tersine, ruh ve bedenin iki ayr tz oluunun ilk ve ennemli kantn oluturmak bakmndan ayr bir neme sahipolacaktr. E . Brehier 'nin de belirttii gibi, Descar tes' n sisteminde ruh ve bedenin ayrln hazrlamak cogito'nun temel ilevlerinden biridir: "Ben kendimi dnen varlk olarak ve yalnzcayle bilmekteyim; kukusuz, yalnzca cogito araclyla, aynzamanda bir madde, ince bir k veya baka herhangi bir eyolup olmadm bilemem; kendimi dnen varlk olarak b i l i yorum ve dnen bir varlktan ibaret olup olmadm henzbilmiyorum. Bununla birlikte, biz, bedenin varlna dair hibirey bilmeksizin, dnen, duyan, isteyen bir varlk olarak kendi varlmzdan emin olabiliriz." '^ O halde Descar tes 'ta zbilincin insann ampirik varlndan bu denli ayr olmas, bir sorun tekil etmek yle dursun, ikici bir metafizie temel olmasbakmndan, sistemin bir gerektirmesidir. Daha sonra ortayakacak olan, insanda ruh ve bedenin ilikisi ile ilgili sorunlar,zbilin anlay dzleminde deil baka alardan zlmeyeallacaktr.

2 . nsann dnya ile ilikisi sorunu bir zbilin sorunudurve hem bilmenin hem de eylemin (teknik, moral ve politik eylemin) temellendirilmesinde ortaya kan bu sorun, modern fe l sefenin balca konusunu oluturur. Hegel , bu soruna, sonunakadar gtrp gtrmedii ayrca tartma konusu olan, amasonuta, gnmzdeki varoluu felsefelere kadar izlerine rastladmz yeni ynelimler kazandrmtr. Hegel'in zbilinanlaynn, kukusuz, Descartes ve Kant gibi hazrlayclarmevcuttur. Descart es d dnyay ve kendi bedenini "dnyorum, o halde varm" da ifadesini bulan ilk kesin hakikate varncaya kadar sorgulamt. Dnyorum'la d dnya arasndakikopukluk o denli mutlakt ki, cogito'dan ibaret olmayan her e-17 Brehier, E., Histoire de la Philosophie, Tome 11, P.U.R 1 9 42 , s. 72.


27/175

UbiUm' Bir zgrlk Felsefesi Olarak Okumak 2 5yin hakika ti sorunu ancak tanrhk gvenceyle zlebilecekti .Kant'n, ben ve dnya ilikisini doyurucu bir biimde temel-lendirmede ok nemli bir ilerlemeyi gerekletirdii belirtilir.nk Kant d ve i deneyimin, ayn bir deneyimin iki yzolduunu gstermitir. Ben, kendi deneyimini d dnyann deneyimi olmakszn yaayamaz. Ben ile dnyann bylesine ii e l i i , yine de, sorunu tmyle zm deildir. nk transandantal ben, bu ikili deneyimin temelini oluturmakla birlikte , ne i ne de d deneyim yoluyla tam olarak kavranamaz. Buadan, Hegel'in sav, btn bu n hazrl klara ramen, tmyle zgn bir sav olarak ortaya kar: Ne d deneyim ne de ideneyim, bilincin karsnda bir baka ben olmakszn kavranamaz. nsann bir insan olarak olumasn salayacak olan deneyim baka birinin de kendi asndan yaad, katld birdeneyim olacaktr. nk zbilin, daha sonra ayrntl ola rakgreceimiz gibi, kahul edilme kavramn, o da karlkllk kavramn gerektirir. Hegel'in mesela bir Sartre'da rastladmz "birbakas-iin-varln, kendi-iin-varln olumsuzlanmas olduu" sav, bu bakmdan Hegelci dnceye tmyle ters bir savolacaktr. nk Hegel'e gre bakas iin var olma kendi iin varolmann sine qua non kouludur. Oysa Kant' ta, grm olduumuz gibi, transandantal zbilin Descartes' n cogito'su gibi hemherkeste bulunan ve bu bakmdan evrensel olan, hem de kiiselolmayan bir bilintir. Onun evrensellii, iinde bireysel olanbarnd ran bir evrensel lik olmad iin, Hegel'e gre, soyut, ie-riksiz bir evrenselliktir.3 . Yukardaki dncelerin sonucu olarak: D dnyannbilgisi konusunda ve bu bilgileri bize salayan bil imin (birindeGalilei, dierinde Newton f i z i i ) felsef i olarak temellendirilme-si amacyla ortaya kan, Descartes'ta kuku, Kant'ta ise eletiribiiminde gelien srete ve her ikisinde de d dnyann bilgisine elik eden bir bilin olarak doan bilin kavram, ne Descar-tes' ne de Kant' bilinler aras iliki sorununa ve onun toplumsal ve tarihsel boyutla rna ulat rmamtr . Ayrca, Hegel'de zbilin insanla doa arasndaki kuramsal bir ilikiden deil, insan-doa-insan l terimleri arasndaki kuramsal olduu kadar dapratik olan, karmak bir ilikiler rgsnden doacaktr.


28/175

26 Hegel

K o j e v e ' e gre, Hegel-ncesi felsefeler gerek bir zbilinkavram gelitirememi, yalnzca birbirine kart terimler olarak tanmladklar doa ve bilin kavramlarna dayanarak a l mlardr. Bu bakmdan, Descartes'n felsefesiyle alan kuramsal alan aslnda bir zbilin felsefesi deil, bir bilin ve bir doafelsefesidir. Hegel-ncesi bilin felsefeleri tikel ve onun kartolan tmel/evrensel terimleriyle alr. Ve K o j e v e ' e gre, bu fe l sefelerin evrensel olandan anladklar, mesela, devlet gibi top-lumsal-tarihsel bir form deil doadr; doay insann dnda,insana tmyle yabanc bir kategori olarak ele alp, insan daonun karsna tmyle edilgin, seyirsel bir tavr iinde konumlarlar. Bunun nedeni, onlarn, insann doayla olan etkin, dntrc ilikisini yani alma kavramn ihmal etmeleridir.K o j e v e , bilin felsefelerine, tarihte srekli olarak, dinlerin elikettiini belirtir. B i l i n felsefesinin ngrd insan-doa (zne-nesne) i k i c i l i i , dinlerde insan-Tanr ikicilii biiminde ortayakar. Bu bakmdan dinle felsefe arasndaki fark, birincis inin buikilii, insan ve ona yabanc, zerk ve akn bir varlk ikilii olarak, insann kendi iine yerletirmesidir: nanl insan tikel iletmel kartln kendi dnda bir dzlemde yaamad iin,evrensel olan, ona gre, tmyle insana yabanc ve onun dnda deildir. Bu nedenle din, Hegel'e gre, insann zbil in olmaya doru ilerleyiinde nemli bir ura oluturmaktadr.

B i l i n felsefesi tarafndan, tmyle doa d bir varlk olarak tasarmlanan insan, Descartes' ta ak bir ilkrneini grdmz gibi, doayla hibir ortak blene sahip deildir. Bu fe l sefeler iin insann dier insanlarla ilikisi tpk doayla arasndaki iliki gibi olduu iin, bu erevede ele alnmaz bile. Biryanda tmyle tins izletirilmi, insans lndan ar tlm, yalnve saf bir varlk olarak tanmlanan doa, te yandan, saf dnceye indirgenmi, ampirik hibir belirlenime sahip olmayan insan elerinden oluan bu dnyada f e l s e f e , bouna, dncedenyoksun yayhm'la yani doayla, yaylmdan yoksun dnce yaniinsan arasndaki ba kurmaya alr. Oysa gerek, K o j e v e ' e gre, insandan bambaka bir ey olarak tanmlanan doa deildir.Gerek dnya, iinde insan da barndrr ve insann kendisi dednyann dnda ele alndnda, ayn ekilde, bir soyutlama-


29/175

Grngbilimi Bir zgrlk Felsefesi Olarak Okumak 2 7

18 Bkz. Marcuse, H., Raison et Revolution: Hegel et la Naissance de la Theorie Sociale,Fr. ev, Castel et Gonthier, Les Editions de Minuit, 1 9 6 8 , s. 144.1 9 B kz . b u konuda, Marcuse'nin, Hegel'in italyan neo-idealizminin nl temsilcisiGentile tarafmdan yapl an yorumu konusunda , yukar da ad geen kitabnnsonu blm.

dan ibarettir. Kukusuz insan, kendi dndaki dnyadan bakabir ey olduunun bilincine vararak zbi lincine ular ve insanolur. Ama bu varoluun kendisi, yine, dnyada yer alr. Bu nedenle, insann zamansa l-meknsal bir gereklik olarak kavranlmas, zbilinle dnya ilikisinin Descartes ve Kant'ta grdmzden farkl bir biimde kurulmasn gerektirir.

Grm olduumuz gibi, Kant' ta da nesnenin oluumunakatlan, onu kuran, etkin bir zne anlay mevcuttur. Am a buzne yalnzca epistemolojik bir znedir ve Marcuse'nin bir a l masnda belirttii gibi, onun kurduu dnya da epistemolojikbir dnya yani fenomendir.^ Hegel, pratik ve kuramsal akl ayrmna yer vermemekte, zneyi ve dnyay bir btn olarak elealarak bilgi formlar ile gereklik formlar arasndaki sk i l i kiyi grebilmekte ve bu adan eletirel felsefenin ben/dnya,numen / fenomen, kuram/prat ik biimleri altnda ortaya kanikiciliini aabilmektedir. Bilindii gibi Kant'n kendinde-ey anlay, dnyay iki ayr dzleme, znellik ve nesnellik dzlemlerine ayrm olduu iin, farkl eletirilere yol amtr. Hegelde ayn anlaya ciddi eletiriler yneltir. Ama onun iin kendinde-ey sorunu yalnzca epistemolojik bir sorun olmaktan uzaktr. nsan-dnya ikici liinin bir ifadesi olarak kendinde-ey kavramn eletiren Hegel, Marcuse'nin de belirttii gibi, insan vednyann dorudan zdeliini ileri srmemi, akl ve gerekliin hibir dolayma ihtiya duymakszn ayn olduunu dnmemitir.^' Onun demek istedii insan ve dnya arasnda diyalektik bir etkileimle gerekleen ve bu iki terimin tam bir btnlk iinde kaynamasyla sonulanacak olan bir etkileiminmevcut olduudur. Bu etkileimde, yine Kant' ta olduu gibi znenin stnl sz konusu olacak ve bu bakmdan, a m a okdeiik bir balamda, Hegel Kant'n bilin ve zne felsefesinekazandrm olduu yeni almlar korumaya ve gelitirmeyedevam edecektir.


30/175

28 Hegel

zbilincin Douu: Bilme ve stemensan zbilintir. O kendi bilincinde olan tek varlktr. zbilincin douunu anlamak, insann niin ve nasl " B e n . . . " demeyebaladn anlamay gerektirir.^" B i l i n bir eyin bilincidir vekukusuz, bir eyin, d dnyann bilinci olmadan zbilin yaniinsan da olamaz. Ama gerekten insansal bir varolu d dnyann bilincinden ibaret deildir. K o j e v e ' e gre, Descartes'n cogitoanlaynn yetersizlii, yani bir zbilin felsefesi deil de, yalnzca bir bilin felsefesi olmasnn ve dolaysyla "Ben neyim?"sorusuna, daha balangtan beri, yarm bir cevap getirmesininnedeni yle aklanabilir: Descartes "Dnyorum" da ben'itmyle ihmal ederek, dikkatini dnce zerinde younlatrmt. Oysa insan yalnzca dnen bir varlk, varl anlamlszcklerden oluan sylem yani logos araclyla aklayan birvarlk deildir. Hatta bu nokta onun zgl yann oluturmaktan uzaktr. nsan yalnzca d dnyay ve yle tanmlanmolan varl aklamaz/anlamaz. O ayn zamanda, varl ak-layan/anlayan varl, yani kendisini de kavrar ve birincisine(d dnya, varlk) kart olarak konumlad bu varla ben adn verir. O halde insan yalnzca bil in deil, ayn zamanda dabir zbilintir.

B i l i n zbilinten nce gelir. Varln szle aklanmasnn,zbilin aamasndan nce gelen bu ilk aamasnda varlk, henz, daha sonra zbilincin ie karmas yoluyla doacak olanzne-nesne kart terimleriyle kavranaca gibi, insansz, nesneld dnya, ya da "Doa" deildir. B i l i n c i n , yani varln anlaml szlerle aklanmasnn ilk biimini Hegel Grngbilim'mbirinci blmnde, "Duyusa l Kesinlik" ad altnda inceler: Bi-2 0 Bkz. Kojeve'in bu kitapta yer alan "Giri Olarak" balkl yazs.

B u aklama lardan sonra, Kojeve'in, Hegelci dnceyi,znde bir antropoloji olarak kavraynn en nemli dayanaklarndan birini oluturan Kle-Efendi diyalektii zerine grlerini, zbilincin douu sorunundan hareketle, daha ayrntlolarak ele alabiliriz.


31/175

UbiUm' Bir zgrlk Felsefesi Olarak Okumak 29linin bu aamadaki, humda ve imdi belirlenimlerinden bakahibir belirlenime sahip olmayan nesnesinin, balangta bizeen ierikli ve kesin olarak grnmekle birlikte, aslnda, hibirdolayma, belirlenime sahip olmad ve duyusal kesinliin aslkonusunun evrensel/tmel olan olduu ortaya kar. K o j e v e ,ampirik ve dolaymsz olma zelliklerini tadn sandmzbilin konusu nesnenin, aslnda, gizli bir tmellik olduunu vezsel e olduunu dndmz nesnenin yerine bilginingetiini grdmz bu blmde, bizi asl ilgilendiren noktann, Hegel'in varm olduu sonu olduunu belirtir: Bu bilinformundan, bu bilgiden hareketle insann zbilince varmasmmkn deildir. Varln edilgin bir biimde seyredilmesiinsan kendine geri dndrmez. nsan bu tarz bilme edimindenesnede erir; onu deitirmez, dntrmez. Burada insan, nekendi seyretme edimini , ne de dier ynleriyle kendini dnemez. nsan nesneyle olan bu ilikisinde nesneden szedebilir,ama "Ben" diyemez, kendinden sz edemez. nsan "Ben" demeye gtrecek olan, onu yalnzca varl aklamaya/anlama-ya iten bu seyirsel tavr deil, Hegel 'in IV. blmnn bandakendisinden sz edecei istektir.

stek, mesela yemek yeme istei, insan kendine geri dndrr. O her zaman iin henim isteimdir ve bu nedenle de onudile geti rmek iin "Ben" demem gerekir. stein bilinci, o halde,zbilince giden yolun banda yer alr. stein zbilin iin zorunlu bir koul olmas, Hegel'in biyolojik hayvansal hayat (ha-yatsz istek olamayacana gre) insansal varolu iin zorunlukoul olarak kabul etmesiyle de uyum iindedir.

stek yalnzca insan kendine geri dndrerek, "Ben" demesini salamaz, ayrca, nesneyi yalnzca seyretmemesini, onunzerinde etkide bulunmasn, ona ulap tketmesini, onu kendinin klmasn salar. O halde istein ikinci zellii olumsuz-layc olmas, veri olan dntrmeye giden yolu amasdr.stelik istekten kaynaklanan olumsuzlayc eylem yalnzca yk c deildir. nk o, olumsuzlad-ykt nesnel gereklikyerine, sz konusu d, yabanc gereklii kendi gerekliinedntrerek, kendine mal ederek, iselletirerek, kendi znelgerekliini koymaktadr.


32/175

30 Hegel

O halde, insana bir ben kazandran, bilincin seyirsel, tanmyla ilgili edimleri deil, insann organik gerekliine ait bubasit duygu olmaktadr. Ama, istekten kaynaklanan, isteyenben nedir? Ackm bir insann ben'i, ierikten boaltlm birey, bir boluk, hilik deil midir? "Genel olarak istein ben'i,demekte K o j e v e , ancak, istein konusu olan ben-olmayan yokeden, dntren ve kendinin klan olumsuzlayc eylem aracl yla olumlu bir ierik kazanan bir boluktur."^^ Bu bakmdan,isteyen ben'e ieriini verecek, onu belirleyecek olan tek ey istenen nesnedir ve bu nesne doal bir gereklik olduu sreceben de doal bir ben olacak ve bu nedenle de, yalnzca insandamevcut olan zbilin deil, hayvanlarn da sahip olabilecei birzduygu olarak kalacaktr. Oysa hayvan, verilmi, doal, maddesel bir varlk olarak kendisini, gerekten aamaz, kendisiylearasna gerekli mesafeyi koyarak kendinden sz edemez, kendini aklayamaz ve bu yolla bir zbilin olamaz.

nsann zbilin olmasnn yolu istekten getiine ve isteyenben'e ieriini kazandran ey, yneldii nesne olduuna gre,insann zbilin olmasnn tek yolu isteinin doal olmayan birnesneye ynelmesidir. Bu nesne verilmi bir varlk olursa, byle bir varl istemek kendini onunla doldurmak, ona benzemekve ona balanmak demek olacaktr. O halde zerk bir varlk, birzbilin olmak iin, yani insann kendi doal, verilmi varlnamas iin, istek, u an iin mevcut biricik doal olmayan, "varolmayan" eye, istein kendisine ynelmeli, baka bir istei, bak a bir ben'i istemelidir. Kendi bana ele alndnda istek biryokluun varldr: "nk istek olarak istek, yani doyurulmasndan nceki haliyle istek, gerekten de, anlanm bir hilikten, gerekd bir boluktan baka bir ey deildir. Bir boluunanlanmas, bir gerein yokluunun varl olmas bakmndan istek, istenen eyden zsel olarak farkl bir ey, kendi kendisiyle sonsuza kadar zde kalan, duraan ve verilmi bulunanb ir eyden, gerek varlktan baka bireydir."^^

O halde, istein insanca, daha dorusu, insanlatrc ya daKojeve'in deyimiyle "athropogene" olmas iin, bir baka istee,21 Kojeve, A., age., s. 12.22 Kojeve, A., age., s. 12.


33/175

Grngbilimi Bir zgrlk Felsefesi Olarak Okumak 31bir baka insana ynelmesi, bir nesneyi deil, yine bir nesneyeynelik bir baka istei hkm altna almaya almas gerekir.nk burada istek bir nesneye (mesela bir bayraa) ynelsebile, aslnda o nesne kendi doal deeri iin deil, bir baka istein de nesnesi olmas bakmndan istenmektedir. Burada, istenen nesne araclyla ilikiye geen iki ya da daha ok isteyenben mevcuttur. Bu nesne zerine hakkn, kendisinin bu nesnenin sahibi olarak tannmasn, karsndakine kabul ettirmek,baka bir istei istemek, kendini, kendi stnln dierinekabul etti rmeyi istemek demektir. te, insan, zbilinci yaratanistek byle bir kendini kabul ettirme istei ve ondan kayna klananeylem'div. Kabul edilme kavram, K o j e v e ' e gre, bizi zbilincin,biyolojik hayattan sonra gelen nemli bir baka nkouluna gtrmektedir: zbil ince gtren istek, birden ok sayda isteinvarln gerektirir. Ayn konuya J. M. Bernstein bir makalesinde nemli bir yer ayrmakta: Kle-Efendi diyalektii ve zbilinzerine yazd bu makalede,^^ kendi yaklamn sol-Hegelciolarak nitelendiren Bernstein, Hegel'de zbilin kuramna yneltilen maddeci eletirileri cevaplandrrken, nce, Hegel'de zbilincin bedensel varolutan soyutlanm olarak tanmlanm olduuna ilikin yerleik yargya kar kyor. Bedensel varolu,tam tersine, Hegel'de, zbilincin var olma koullar ndan birincisini oluturur: Cansz nesne asla zbilince ulaamaz. nsann zbilince kavumas iin hayatta kalmas zorunludur. O halde bedensel gereklik, her eyden nce, zbilincin olumas iin gerekli olan ortamdr. Ayrca, daha sonra greceimiz gibi, kendini dier zbilinlere kabul et tirmek iin "lesiye sava" aamasndave yine, biyolojik varlnn ortadan ka lkma olasl kar sndaduyaca lm korkusu, kleyi, klelik durumunu kabul etmeye iten balca neden olacak ve bylece Kle-Efendi diya lektiinde byk bir nem tayacaktr. Ayn zamanda, Bernstein'n altn izdii gibi, klenin maddesel hayatn kaybetme tehlikesikarsnda gerilemesi onu klelik konumuna mahk m etmeklebirlikte, ayn zamanda ona zbilin olma yolunda nemli birkatkda bulunmaktadr. nk bu yolla Hegel'in belirtt ii gibi,23 Bkz. Bernstein, J. M., "The State and Civil Sodety", From Self-Consciousness to

Community, Der. Pelozynski, C.U.P., 1984.


34/175

32 Hegel

"zbilin, saf zbilin olarak kendisi iin hayatn zsel (temel)bir ey olduunu renir."^^ Kle-Efendi ilikisiyle sonulanan"kendini kabul ettirme uruna sava"n sonunda, bir zbiliniin hayatn vazgeilmezliini anlayan tek taraf, onu kaybetmekorkusu karsnda klelii kabul eden taraf deildir. Savatanzaferle kan efendi de ayn sonuca varr. nk her ne kadar o,kendisinin hayatn saygnl elde etme uruna harcamay gze aldysa da, kendisini bir zbilin olarak kabul ettirmek iinkarsndakinin hayatta kalmasnn zorunlu olduunu grerek,bu dolayl yolla, hayatn neminin farkna varr.

Ama, Bernstein'n da belirt tii gibi, Hegelci zbilin anlaynn asl nemli olan yn, zbilincin temel insansal zelliklerini insanlar aras ilk iliki biimi olan Kle-Efendi ilikisindekazanmasdr. Oysa hem idealist hem maddeci yaklamlardainsan, insanlar aras iliki ncesinde, bir zbilin olarak tanmlanmaktadr. Onun dierleriyle ynel imli, amal ilikilere, yanipraksis dnyasna girmesi, bir insan olarak doutan getirdiiyeteneklerini gelitirmesinden baka bir ey deildir. O halde,insann bir zbilin olarak douu, kkeni sorusu ne maddecine de idealist felsefelerde sorulmaktadr: "Maddeciler bu ynelimli/kastl yapy nasl olup da ortadan kaldrmaktadrlar?Y a l n z c a , savataki kiiyi praksis dnyasna zaten girmi varsayarak, bu varsaym, bu insanlara Hegelci analizin hesabn vermeye alt yeteneklerin tmn daha balangtan itibarensalamaktadr. Eer, ilkel durumdaki insanlar akll davranyeteneine zaten sahipseler, o zaman maddeci aklamann gsterebilecei tek ey onlar n bu yetenekler ini hangi koullardayaygnlatrm olduklardr; bu aklamalarda niteliksel deiime hi yer ayrlmamtr. Daha da nemlisi, zbilince sahip olma bu kuramn bir ncl olmaktadr; ve bu kuramn idealistlerle paylat ncl de budur. K i i l e r dierlerine olan balarnn dnda ve onlardan bamsz bir biimde zbilin halinegelmilerdir... Maddeci, yntembilimsel adan bir solipsisttir;idealist gibi o da insanlar dierlerinden bamsz, kendine zg, zel bir alana yerletirir."^^ Buna karlk, Hegel'in K l e -2 4 Hegel, G. W. R, age., s. 115.25 Bernstein, J.M., age., s. 27.


35/175

Grngbilimi Bir zgrlk Felsefesi Olarak Okumak 33Efendi diyalektii, idealist ve maddecilerin birlikte varsaydklar bu toplumsal-olmayan zbil in zeminini sarsmaktadr.

Daha nce grm olduumuz gibi, Descartes ve Kant' nzbilin anlay, aralarndaki btn farkllklara karn, ortakbaz zelliklere sahipti. Her ikisinde de, insan kendi bilincinednen bir ben olarak, kendini btn dnce konularndan,ieriklerinden ayrarak ulayordu. B e n - b i l i n c i , ben'i, dndaki her eyden, bilince veri olan her eyden, d dnyadan hatta kendi bedeninden ayran bir bilgiden kaynaklanyordu. Dnen ben'i, dnd, ona veri lmi olan konudan ay rmakhem Descartes'ta hem de Kant'ta, zbilincin hareket noktasnoluturuyordu. Ayn noktaya deinen Bernstein'a gre, Des-car-tes'ta kukunun ilevi, bilinci kendi ieriklerinden ay rmaktanibarett ir. Kant iin de ayn yaklam sz konusudur: "Kant tamalgnn transandantal birliine benzer bir biimde, koulsuzbuyruu, gerekletirmeye niyetlendiimiz edimlerin ahlaksaldeerini yarglamamza olanak salayacak pratik durumlarauyguladmz evrensel bir kural olarak sunar. Pratik zbilin,tpk teorik zbilin gibi, edimde bulunan ben ile veri olan arasndaki ayrmdr."^'' Her iki f i lozof iin de, veri olan, akldl-n kaynan oluturur. Kuramsal dzlemde, kendi dnmeetkinliiyle, zerinde dnd konunun birbirine indirge-nemezliinin bilincinden ibaret olan zbilince karlk, pratikdzlemde zgrlk, ben ile onun zerinde etkide bulunan dierlerinin (d dnya ya da dier benler) birbirine indirgene-memezlii, ayrtrdenlii zerine temellenir. Bu birbirine indir-genememezlik zellii, Kant' ta nedensellik ve zgrlk, kuramsal bilin ve zgr ben (pratik dnyann ben'i) arasnda srekliolarak kendini gsterir. Ayrtrden yetenekler olan pratik vekuramsal akln ben'i arasnda, aralarndaki yapsal, ilevsel btn benzerliklere karn, gerek bir ban kurulamamas, ite,bu nedenledir.

Hegel, pratik ak l ve kuramsa l ak l ilikisi sorununa olduka farkl bir biimde yaklar. Daha nce bel irtmi olduumuzgibi. Kant ve Descartes'n kuramsal bilinci Hegel'in Grngbi-lim'inde zbilin deil, bilin bal altnda ele alnmaktadr.2 6 B e r n s t e i n , J . M . , age., s. 2 8 .


36/175

34 Hegel

nk Hegel'e gre, d dnyaya, zerinde dnme ve tanmakaygsyla ve bunun sonucu olarak da seyirsel ve edilgin birbiimde ynelen ben, nesnede erimi, kendini orada unutmuolan bilintir. Nesneyle bu tarz ilikisinde bilinci kendine gerignderecek, zbilin olmaya itecek bir etken mevcut deildir.Onun, kendisi zerine eilerek, kendisini konu alarak zbilinhaline gelmesi, kuramsa l etkinliinden hareket le deil, dierbilinlerle arasndaki pratik etkileimden hareketle ele alnmaldr. Hegel aslnda, nesneyle kuramsal ilikinin (kuramsalbilincin), zbilincin ortaya kmasndan sonra gerekletiinidnmektedi r. zbilin insanlar aras ilikinin sonucu olduuna gre, sralanma u biimde olacaktr: nsanlar aras kendinikabul et tirme ilikisi, zbilin ve en sonunda kuramsal bilin.B u bakmdan, zbilincin nceliinin temellendirilmesi, bilincintoplumsal boyutunun ve dolaysyla pratik bil incin kuramsal bilince olan nceliinin temellendirilmesi demektir.

O halde, zetlersek: Bernstein'a gre, Hegel dncesinde,insan kendi bilincine dnya ile kendisi arasndaki ayrm bilerek deil, dier bilinlerle somut ilikiye geerek ular, yanitoplumsallk her trl kuramsal etkinlikten nce gelir. Kuramsal bilincin ya da nesne bilincinin Kant ve Descartes'ta olduugibi dnsel/yansmal (reflective) bir zellik tamas, onun,daha nceden, bir zbilin haline gelmi olmasn gerektirir.B u yzden, Hegel'e gre, metafizik kuku (tpk septisizm gib i) kuramsal zbilincin bu formunu hazrlayacak olan klelikdeneyiminin ardndan ortaya kacaktr. Grm olduumuzgibi Kant'ta, kendi kendinin farknda olma (zbilin) anlay,Descartes'n tersine, d dnyann yani ben-olmayann bilgisinesk skya baldr: Aslnda Descartes'ta da ben bilinci d dnyann bilgisini (metafizik f i z i i ) temellendirme amacn tayanabadan domutur. Buna karlk, cogito, henz d dnya ileilgili hibir bilginin kesin olarak kabul edilmedii bir anda vebu anlamda, d dnyann bilgisinden bamsz olarak doar.Oysa Kant'ta nesne bilinci ile zne bilinci, ayn bir bilincin ikiyn gibi olup birbirini sk bir biimde gerektirir. Ama Hegel'egre, kendini d dnyadan ayrma yetisinin insana zg olduu kukuludur. Ona gre hayvan da kendinin belli bir tarzda


37/175

Grngbilimi Bir zgrlk Felsefesi Olarak Okumak 35

2 7 Aslnda Flegel'e gre insan klan istek bir nesneye de ynelebilir. Ama burada,nesne kendisi iin deil, bir baka istein konusu olduu iin istenmelidir, yanibir baka istei istemek ediminde arac olmaldr. Nesnenin yalnzca bir dolaymolduu bu ilikide iki insan, bir nesne arac lyla, yani dolayl olarak ilikiye girdii iin sz konusu olan yine istein istemesi yani kabul edilme isteidir.

farkndadr ve bu onun bir zbilin olmas anlamna gelmez.Bernstein, Hegel'in, bilincin Kant'ta saptadmz da bamlln zneler aras alana tam olduuna iaret etmekte. Y a n izbilin, Kant'ta nesne bilincine sk bir biimde balyken, Hegel'de dier bi linlere, onlarla ilikisine baldr. Bu deiiklikleayn neme sahip bir baka deiiklik de, sz konusu ilikiningsterdii niteliksel deiikliktir: Kant'taki bilme ve tanmailikisinin yerine Hegel'de isteme edimi gemektedir . Bunun nedeni yle aklanabilir: Kendi kendinin farknda olma, insanaait zbilincin zorunlu koulu olmakla birlikte, onu, byle bir yetenee sahip olduklarn pekl dnebileceimiz dier canllardan ayran zellii oluturmad gibi, insann benliinin netr bir benlik olduuna dair herhangi bir bilgiyi de vermemektedir. Bunun nedenlerinden biri, bu tr bilincin, znesindeno k nesnesini aa vurmasdr: Dnyay seyretme edimi, Hegel'e gre, bize, seyredenden ok seyredileni bildir ir ve zne ilenesneyi ayrmaktan ok birletirir. stek ise, insan kendine geridndrr. Bu geri dndrme ileminin gereklemesi iin, dahadorusu sonuta bir zbilincin doabilmesi iin, istein konusunun nesne deil baka bir zne olmas gerektii noktasna daha nce deinmitik. nk, kendi bana ele alndnda, biryoksunluk, bir yokluk olan istein ieriini belirleyen tek eyyneldii nesneydi. Mesela yemek yeme istei, tek bana elealndnda, insana, yalnzca, organik bir varlk olduunu gsterir ve ayrca, srekli olarak yeniden ortaya kmas nedeniyle,onu nesneye baml klar.^'^ O halde istein yneldii konu birinsan znesi olmaldr. Oysa bu an iin, insans tek konu dierb ir insann isteidir. Bu nedenle, insan k l c (Kojeve'in deyimiyle , anthropogene istein) konusu, zorunlu olarak baka bir istekolacaktr. B a k a bir istei istemek, istenmeyi istemek, "kabuledi lmeyi" istemek demektir. stein ancak bir eylem yoluyla doyum bulmas nedeniyle insan eyleme gtrdn gz nne


38/175

36 Hegel

Hegel'de Kle-Efendi Diyalektii ve ada Yansmalarnsan dier canl la rdan ayran zelliin kendi kendinin farknda olmas olamayacan, bu farkn istek kavramndan hareketlearatrlmas gerektiini, buna karlk, istein, tek bana, insaninsan klan bir etken olamayacan grdk. Kojeve'in de belirtt i i gibi, istek, hayvansal istein dayand temel deerden farklb ir deere dayanmaldr. Hayvansal istein dayand temel de e r hayatn korunmasdr. nsanlatrc istek, bu yzden, hayatb ir baka deer uruna yitirmeyi gze alan bir istek olmaldr.te bu nedenle insanlar aras ilk iliki olan sava lesiye bir sava olacaktr. nsann, kendi znel hakikatini (bir insan olduubilincini) nesnel bir hakikat haline getirmesi yani kendini kabulettirmesi, onun byle bir savaa girmesini gerektirir. Hegel'in busre konusundaki dnceleri u ekilde zetlenebilir: l . B i r zbilincin var olabilmesi, yani insann kendi hakknda , bir insanolduuna dair znel hakikatini nesnel hakikat haline getirebilmesi iin en az iki znenin bir savata, srf saygnlk iin, kendihayatlarn tehlikeye atmalar gerekir. 2. Bu savata, balangtaki iki benzer tutuma, yani her iki znenin de saygnlk urunasavaa girme kararna karn, bu iki taraftan biri tutumunu deitirmeli, kendi hayatn kaybetme tehlikesini gze alamayarakdierinin deerini yani onun bir zbilin, bir insan olduunu kabul etmeli ve bylece, balangtaki amacn terk etmelidir.Savataki taraflardan birinin tutumunu deitirmesi kabul edilme kavra mnn gereidir. Eer taraflardan her ikisi de

alrsak, insan klc eylemin ne tr bir eylem olaca sorusu gndeme gelecektir.

Hegel'e gre, "kendini kabul ettirme" isteinin yol aacaeylem, bilinler aras ilikinin bu aamasnda, savatan bakab ir ey olamaz. O halde, zetlersek, zbilincin douu kanlmaz olarak zbilinler aras ilikiden geecek ve bu ilikinin ilkbiimi, yine kanlmaz olarak, "kendini kabul ettirme urunasava" olacaktr. Hegel'in nl Kle-Efendi diyalektii, ite busavan ve sonularnn diyalektiidir.


39/175

hilinii Bir zgrlk Felsefesi Olarak Okumak 37balangtaki tutumunu korusayd, sonuta, biri lecek, dolaysyla, kabul edilme kavramn imknsz klacak bir durum ortaya kacakt. Y i n e , bu aamada bedensel, biyolojik varoluunzbilincin nkoulu olduu ortaya kmaktadr. Kojeve'in i fa de ettii gibi, "nk insan doal bir dnyada yaad srecegerektir."^ Bu doal ve insana yabanc dnyay insann yadsmas, dntrmesi kendinin klmas gerekecektir. Ama , kendisine kar savaaca bu dnya, yine de onun var olabileceitek ortamdr. O halde, eer efendinin amac kendini kabul et-tirmekse, o bu savan sonunda hasmnn hayatn balamalve onun yalnzca zerkliini yok etmeli, ya da tek bir szckle,onu "kleletirmelidir".

O halde sonuta, zorunlu olarak, taraflardan biri kabul edilecek, dieri ise yalnzca kabul etmekle yetinecek yani bir kleve bir efendi ortaya kacaktr. K l e baml varlk, efendi ise bamsz varlktr: "te bu nedenledir ki zbilincin kkenindensz etmek, zorunlu olarak zbilincin zerkliinden ve bamllndan, efendilikten ve klelikten sz etmek demektir."^' B a k a bir deyile, ilk insan yalnzca bir insan deildir; o ya bir kle ya da birefendidir. nsanlar aras ilikinin tarihi, ve yine oradan geen,insan-doa ilikisinin tarihi, ayn nedenle, kle ve efendinin birbirini, karlkl olarak, etkilemelerinin tarihi ya da Kle-Efendidiyalektii eklinde oluacaktr. B y l e c e , ayn tarihin sonu da,imdiden saptanm durumdadr: nsann kle ya da efendi olmak bakmndan belirlenmedii, ama insan olarak kabul edildii an. Hegel'e gre bu an, felsefenin bandan beri amaladve orada, insanlarn artk kendilerini ve birbirlerini birer insanbireyi olarak kabul ettikleri evrensel uzlam andr. Hegel'in,bu sona ulamada, Eransz Devrimi'nin oynad belirleyici rolve Napoleon'un kurduu devlete ayrd ayrcalkl yer zerine yaplm ve yaplmakta olan tartmalarn, bu yazda ele aldmz sorunsal erevesinde, bizi ilgilendirmediini daha ncebelirtmitik. B i z i burada ilgilendiren Hegel'in zbilin anlaynn, zbilincin douu sorununa ve onun da, bilinler aras i l i ki sorununa yani toplumsal ve politik ynleriyle insan ve tarih2 8 Kojeve, A., age., s. 20.2 9 Kojeve, A., age., s. 15.


40/175

38 Hegel

konularna gnderen ynlerinin, modern f e l sef i antropoloji a sndan tad nemdir.Grngbilim'de Hegel, tamamlanm bir f e l sef i sonularbtn olarak kendi sistemini sergilemeyi amalamad vekonu olarak semi olduu bilincin kendi bak asna yerleerek onun yaam olduu tarihsel diyalektiin nemli uraklarn "betimlemek"le yetindii iin, Kle-Efendi diyalektiinide ayn adan ele alacaktr.Bu diyalektikte iki bak as szkonusu olduu iin, iliki, klenin bak asndan ve efendininbak asndan o lmak zere iki adan ele alnacaktr. Bu iki bak asndan hareket etmek grngbilimsel yntemin gerek-tirmesidir. nk, bel irtmi olduumuz gibi, Hegel'e gre buyntem, filozofun bak asn konuya uygulamay deil, f e l s e fi olmayan (doal) bilincin bak asna yerlemeyi gerektirir.

Kle-Efendi ilikisine ilk yaklamnda Kle-Doa-Efendil ilikisi u grnm sunar: Saygnlk iin savatan nceistek, efendiyi doaya baml klmaktayd. nk nesnenin tketiminin salad doyum geiciydi ve yerini nesneye duyulangereksinmeye brakyordu. Bunun nedeni, K o j e v e ' e gre nesnenin bilin karsndaki bamszldr. imdi ise efendinin istei bir araca, bir dolayma sahiptir. Bu dolaym kledir. O, efendinin doayla ilikisinde koruyucu bir ekran grevi grmektedir;nesnenin bamsz olan ynyle uraarak, nesneyi dntrerek, alarak, onu efendinin tket imine, doyumuna hazrlar. Biyolojik varoluunu, kendini zerk bir varlk olarak kabul ettirme uruna savata tehlikeye atarak kendi iindeki doay amolan efendi, dndaki doann (nesnenin), zneyi baml klan,zerk yann da klenin almas sayesinde aar. te bu anlamda efendinin doayla yani "verilmi olan varlk"la ilikisi birbaka varlk yani kle dolaymyla gerekleen bir ilikidir.

Efendinin, saygnlk uruna savata "verilmi varlk" olarak kendisini yani kendi doasn amam olan kleyle ilikiside, ayn ekilde dolayma sahip bir iliki haline dnmtr:Efendi kleyle, nesne araclyla iliki kurar. Ona gre artk,verilmi varlk olarak nesneler, kendi isteinin olumsuzlayc3 0 Bkz. Hyppolite'in bu kitapta yer alan "Grngbilim'in Anla m ve Yntemi"

adl yazs.


41/175

hilinii Bir zgrlk Felsefesi Olarak Okumak 39

31 Kojeve, A., age., s. 22 .

gcyle yok ettii (tkettii) aralardr, ve dolaysyla, kendisinden bamsz ve hatta kendisini bamllatrabilecek eyler deildir. Bu aralar onun tketmesine hazrlayan klenin isteii s e , artk, yalnzca efendinin isteinin bir uzantsdr. K l e savata, kendisinin de bir doa olduu duygusunu aamad ve eylerle dayanma iine girmi olduu iin, nesnenin bamszla-trc ynyle imdi o uraacaktr; alma yoluyla nesneyi dntrecek, ama onu olumsuzlayamayacak, tketemeyecektir.K s a c a kle, savata kendi doasn aamad iin, efendininve doann klesi olarak alacaktr. O halde ilk yaklamda,efendi bir zbilin, bir insan olma yolunda kleye gre daha i l e ri durumdadr. K l e efendiyi bir zbilin olarak kabul etmekteve bylece, efendinin kendi insan deeri konusunda sahip olduu znel gven, dolayml bir dnce, nesnel, kabul edilmi birhakikat haline dnmektedir: " K l e hl 'dolaymsz', doal,'hayvansal' bir varlk olarak kald halde, efendi -sava araclyla- imdiden bir insan, 'dolayml' bir varlk olur; onundavran, buna bal olarak, ayn ekilde, eylere kar olduukadar insanlara kar da -nk ona gre bu dierleri kledenbaka birey deildir- dolayml, ya da insanca'dr."^^

Ama, "kabul edilme" kavram zerinde daha dikkatle durursak, aslnda, insanlar aras ilk ilikinin (Kle-Efendi ilikisinin) bu kavram tam olarak gerekletiremedii ortaya kacaktr. nk, kabul edilme, zorunlu olarak karlkl olmaldr. Oysa bu ilikide, kabul edi lme tek ynldr ve dolaysyla, eksiktir. Efendi bir zbilin olduunu bilmekte ve kle dolaymylabu kany bir hakikate dntrm bulunmaktadr. Ama onagre kle bir zbilin deil bir nesnedir. Efendinin, uruna hayatn tehlikeye att bir zbilin olarak varoluu, zbi lin olmayan bir ey, bir nesne tarafndan kabul edilmit ir. Onun gerekten kabul edilmi olmas iin, kendisi de zbilin olan bir varlktarafndan, yle olduunu dnd ve kabul ettii biri tarafndan kabul edilmesi gerekirdi. Oysa bu, efendi iin mmkndeildir. Klenin kendini kabul ettirmesi efendi olmas demekolacana gre, efendinin onu kabul etmesi kendisinin gerekletirdii efendilik kavramyla eliecektir. Bu nedenle, kendini


42/175

40 Hegel

zbilinci Kuran ki Kavram: Korku ve almaHegel'de, klenin efendiyle ilikisini zbilin sorunu asndanirdelememize izin verecek iki temel kavram korku ve almakavramlardr. Klenin savata ve daha sonra efendinin hizmetinde alrken duyduu korku (yani lm korkusu ve efendinin gcnn kendisinde uyandrd korku), ona yalnzca,biyolojik varoluunun bilinli varoluu iin gerekli olduunuretmemi, ayn zamanda, hibir belirli varoluun (meselab ir efendi olarak varoluun) insan gerekliinin tmn oluturmadn retmitir. Ayrca kleyi, doann veri olan ynn ele alp ona biim vererek dntrecek bir etkinlie, yaniefendinin hizmetinde almaya iten yine korkudur. Bu bakmdan korku insann (klenin) zbilin olma yolunda ilerleyii a sndan, tek bana yeterli bir koul olmamakla birlikte, bykneme sahiptir. Korku insann doutan getirdii eilimlerini,anlk isteklerini bastrmasna, ertelemesine yol aarak gerek3 2 Kojeve, A., age., s. 25.

kabul ettirme biimi olarak efendilii seen, ama bylece, balangta (savaa girerken) amalad noktaya yani "bir insan tarafndan kabul edilmi bir insan olma" noktasna ulaamayanefendinin gerek doyuma ulamas imknszdr . Efendinin tragedyas, onun iinde bulunduu amaz, o halde, ortadadr.

nsan balangta ya kle ya da efendi olduuna ve efendinin karlkl kabul edilme amacna, dolaysyla da gerek birdoyuma ulamas mmkn olmadna gre, bu amaca ve onunverecei doyuma ulaacak olan kle olacak, "daha dorusu, kle olmu olan, klelikten gemi olan, kleliini 'diyalektik olarak' ortadan kaldrm olan"^^ olacaktr. B a k a bir deyile, dierb ir zbilin tarafndan kabul edilmi zbilin haline gelmeyeaday olan efendi deil kledir. Ama bu, balangtan itibarenklenin bir zbilin olduu anlamna gelmez; o bunu efendiyleve doayla diyalektik ilikisinin, Eransz Devrimi'ne ve oradanda Napoleon'un kurduu devlete kadar uzanan, insanlk tarihikadar uzun geliimiyle elde edecektir.


43/175

'Mlim'i Bir zgrlk Felsefesi Olarak Okumak 41

anlamda "alma" denen etkinlii balatabilmesini salamtr.Hegel'in bu gryle, Freud'un uygarlk-alma ve isteklerinbastrlmas/ertelenmesi arasnda bulunduunu dndsk iliki zer ine savn nceden haber verdii aktr. Ayrca,Hegel'in alma kavramna kazandrd yeni boyutlar, adapraksis felsefesi asndan da olduka nemlidir: alma, dieretkinliklerden, anlk bir doyuma ulatrlacak bir istek tarafndan gdlenmemesi bakmndan ayrlr. alma denilen etkinliin nedenleri insana doal olarak (kendi doas ya da ddoa tarafndan) verilen nedenler deil, tarihsel ve toplumsalnedenlerdir.

J . M. Bernstein, daha nce szn ettiimiz yazsnda, Descartes'ta kukunun ileviyle Hegel'de korkunun ilevi arasndaki ortak ynleri ele almakta ve her iki filozofta da zbilincindouunun, bilincin kendisiyle kendisine veri olan arasnda birayrm yapmasyla birlikte gerekletii dncesinin mevcutolduuna dikkati ekmektedir. Buna karlk, Descartes'n buamala setii kuku edimi yeterince temellendirilmi deildir.Descartes'ta insann kendi bilin ieriklerinden yani bilince veriolan eylerden nasl kuku duyabilecei konusu akla kavuturulmam, temellendirilmemi, tam tersine, btn sisteminkendisi zerine temellendii ama kendisi temellendirilmemibir nokta olarak kalmtr. B i l i n zbilin olmak iin kendindehazr bulduu, kendisine verilmi ieriklerden kuku duymaldr. Ama, Bernstein'n belirttii gibi, veri olandan kuku duymak, bilincin onunla kendisi arasnda bir mesafe koymas demek olup, zaten bir zbilin olmu olmay gerektirmez mi? Veri olandan kuku duymak henz bir zbilin haline gelmemiolan bir bilincin benimseyecei bir tutum olabilir mi? Veri olandan kuramsal dzeyde kuku duyarak bir ben olduunun bilincine varmak filozofun yaktrmasndan baka bir ey olamaz.nk d dnyann bilgisinden kuramsal dzeyde kuku duymak, bir zbilincin zaten varolduu anlamna gelir. Bernstein'agre metafizik kuku metafizik yapabilecek bir znenin tutumuolabilir. Oysa zbilincin douunu kavramak, zbilincin, doalbir varoluun barndan karak ve kendisini bu tarz varolutan ayrarak bir hen olarak tanmlamasnn tarihini kavramak


44/175

42 Hegel

demektir. te Hegel'in Kle-Efendi diyalektiiyle yapmaya a l t budur. Y i n e bu nedenledir ki, Hegel, insan kendi bilincinesahip klmaya itecek tutumun metafizik kuku gibi kuramsal de i l , pratik dzlemde yer alan bir deneyim, yani korku olduunu syler. nsann veri olandan kendisini ayrmas iin gerekenoku filozofun yntem olarak nerdii kuku deil, bilincin gerekten yaad lm korkusu salayacak ve bu sreci, alma,veri olan olumsuzlayp dntrerek, sonuca ulatracaktr. Ohalde Hegel 'e gre, veri olan kuku yoluyla , soyut bir tarzdaolumsuzlayacak bir bilincin (cogito'nun) mevcut olabilmesi iin,onu al ma yoluyla, somut bir tarzda olumsuzlayacak/dn-trecek bir zbilincin -da ha dorusu zbilin olma yolundakib ir bilin figr olarak klenin- var olmas gereklidir. Hegel'indaha sonra greceimiz gibi, stoaclk, septisizm ve Hristiyanl , zbi lincin ilk figr olan klelie ait dnya grleri olarake le almasnn nedeni yine bu noktada aranmaldr. Hegel'e greyalnzca Descartes'n cogito kuram deil, btn f e l sef i sistemle r varolusal tutumlara sk skya baldr ve onlarn oluturduu temeller zerinde ykselir. Varolusal tutumlar ise, insannb ir zbilin olmasn ve bu durumun gereklemesini mmknklacak, iinde btn zbilinlerin birbirini birer bilin olaraktanyaca evrensel uzlam gerekletirmi topluma doru ilerleyen tarihsel sreteki deiik urakla r olutururlar.

Klenin veri olanla (ve bu anlamda kendi i doas ve ddoasyla) ilikisi, alma yoluyla yapsal bir deiiklie urayacaktr. Efendinin olumsuzlayc tek etkinlii sava olduu halde,kleye zgrlk ve zbilin verecek olan etkinlik almadr. alma yoluyla kle, veri olan biimiyle d dnyann nesneleriniolumsuzlayacak, dntrecek ve kendi zerkliinin bilincinevarma yolunda ilerleyecektir. Balangta sanki, alarak, kledoaya klelik yapyor, efendi ise onu tketerek, isteini doyurarak ayn doann bamllat rc yanndan, kle araclyla, korunuyor gibiydi. Ama, durumun aslnda olduka farkl olduuortaya kmaktadr. nk, efendinin tketerek olumsuzlamak-tan ibaret olan doyumu, ardnda kalc hibir ey brakmamakta,ona belli bir haz salamakla birlikte, ondan bakasn ilgilendirmeyen, dierleri tarafndan kabul edilmeyen, ge i c i bir duygu ol-


45/175


33 Kojeve, A., age., s. 54.

maktan kurtulamamaktadr. B y l e c e , kendini, sadece isteyen veisteini kolayca doyurabilen bir ben olarak ortaya koyan efendi,ancak bir zduyguya sahip herhangi bir canl olmann tesinegeememekte, kendi iindeki doay, veri olan gereklii aarakinsan olmay tam anlamyla baaramamaktadr. K l e ise, isteingdmnde deil, belli bir amala yap lan eylemle (almayla)nesneyi dntrerek kendini eitir ve doay biimlendirirkenkendini de biimlendirir. alma nesneyi yaratrken, bir zbilin olarak insan da yaratr. Her ne kadar, son zmlemede,bu etkinlik bir baka istein yani efendinin isteinin gdmnde gereklese de, alma araclyla kle, nesneden baka, onuolumsuzlayabilen, dntrebilen bir bilin olduunun farknavarr. Yaratt nesnede kendini, kendi zerk ynn gren kle , orada kendini gerekletirir: "Ancak yapma bir nesne rettikten sonradr ki insann kendisi gerekten ve nesnel olarak doalb ir varlktan baka bir ey olur; ve yalnzca bu gerek ve nesnelrndedir ki o, kendi znel insan gerekliinin tam olarak bilincine ular. O halde, insan alma yoluyla gerek bir doastve kendi gerekliinin bilincinde varlk olur."^ B y l e c e kendi idoasn savata yenememi olan kle, alma yoluyla, d dnya olarak doay yenerek, kendini veri olan varlk olarak doadan ayran ynn bilincini elde eder.

K o j e v e , yorumunun bu noktasnda, efendinin, insann birzbilin olarak douu serveninde yalnzca bir katalizr olduuna iaret ediyor. Y a n i o, kendisi olmadan bu srecin gelieme-yecei, ama, bu srece zel bir katks olmayan bir eyi temsiletmektedir; efendi almaz, ama, o olmasayd kimse alamayacakt. Efendi insanl n zbilince ulama yolunda saplandb ir amaz temsil etmekle birlikte, bu amazn kendisi ilerlemenin bir koulu olmaya devam etmektedir. O, uygarln, Ere-ud'da da rastladmz, olumsuz olmakla birlikte, sine qua nonkouludur. O tek bana ele alndnda, uygarla hibir zelkatks olmayan hask, otorite, gereklik ilkesi gibi olumsuzluklar temsil eder. Efendinin tragedyas bal altnda Hegel'in bize anlattklarnn, insanln bugn yava yava sorgulamayabalad ilerlemeci tarih ideolojisinin kendini hakl karmak


46/175

44 Hegel

yolunda ortaya att aklamalardan biri olup olmad sorusunun, bu yazda ele alnamayacak derecede farkl bir kuramsalbalamda irdelenmesi gerektii aktr. te yandan, yine belirtmek gerekir ki, Hegelci dncenin szn ettii efendideNietzche trnde bi r stn insan rnei aramak doru olmayacaktr. Kojeve'in belirttii gibi, her eyden nce, Kle-Efendidiyalektii yalnzca bireysel ilikilere ait olmak gibi bir zelliktamayp. Roma ile Barbarlarn, ortaada asillerle dierlerinin,Yahudilikte Tanr ile insanlarn ilikilerini kavramak asndan,bize nemli ipular salamaktadr.

Doay biimlendirirken kle, znenin nesneye olan stnln kavrar: Bir tasar eliinde, belli amalarla nesneyi dntren insan, veri olan, doay, aabi leceini, bu anlamda ,zgr olduunu ve byle olan tek varlk olduunu a n l a r . B uonun, Kant'n koulsuz buyrukta arad kendiliindenliini yaamas demektir. Doay dntrmesi, nesneyi tketime hazrlamas efendinin buyruudur. Ama , doay dntren vebunu nasl baarabileceini bilen, yalnzca kledir. Kendi davrannn uyaca ilkeleri hibir doaya bavurmakszn oluturmak, kendisi olmak, zbilin olmak demektir. zbilin olmannDescartes ve Kant' ta grm olduumuzdan olduka farkl olanbu yolunun ada antropolojileri bu denli etkilemi olmas artc deildir. Hegel doada, ama doadan farkl olarak var olmann yolunu, hareket noktas olarak kuramsal doa bilgisinive sonra pratik yani yaayan varlk ve numen olarak da insan3 4 Papai oannou Hegel'in almaya ve teknik praksise verdii nem konusunda

yle yazyor: "Eer alet ben'in eyleminin bir uzants ise, otonomlatrlm,insan gcnn fizik snrlarndan kurtulmu , "kendi bana etkin" olma yeteneine kavumu alet olarak makine, kendi olmaklm (soi) olumsuz znnifadesidir. Mekanikleme olaynda Hegel'i byleyen ey (kendisinin de birokdefa, zellikle, belirttii), alma sresinin gerekten azalt lmas imk n deil,makineni n, olumsuzluun evrensel etkinliinde sahip olduu stn konumdur. "Makine," der Hegel, "znenin dnda konulmu olan znelliin, kavramn endiesidir." "(Papaioannou, K. Hegel, Seghers, 1962, s. 58.) Maki nen in arkve zincirlerinde, tarihte ve dnyada kendini gerekletirmekte olan akim olumsuzlayc (veri olan deitiric i-yadsy c) gc, sanki, somutlamaktadr. Ama ,hemen belirtelim ki, Hegel'in makineletirme karsnda duyduu hayranlk,hibir zaman, bir Descartes'ta grld trden sonulara gtrmez: Hegel'infelsefesinde teknik praksis (politik ve moral) insan etkinliinin yannda, her zaman, ikinci dereceden bir etkinlik olarak kalr.


47/175

'Mlim'i B ir zgrlk Felsefesi Olarak Okumak 45bilgisini ele alarak deil, her ikisini bir arada, insan-doa-insanilikisi erevesinde eriterek ele almakta aramaktadr. Kant 'ta olgu ve anlam, insan ve doa, ahlak ve bilim ayrlnn kaynaolan kuramsal akl, pratik akl ikicilii, bylece, felsefenin almaz ikicilii olmaktan kmaktadr.

Bylece, zgrlk ve kendi kendinin farknda olma (Kant'nkura msa l zbilinci) birbirinden ayr eyler olarak ka lma mak ta ,bir bilincin iki farkl yn haline gelmektedir. Doay bilme, doay dntrmeyle ve her ikisi de insann dier insanlarla ilikisiyle birlikte ele alnarak, Hegelci antropolojide, ayn bir deneyimin eitli ynlerini oluturmaktad r. Hegel'e gre, felsefenino ana kadar yapageldii soyutlamalarn rn olan, insan-do-a kura msa l ilikisi, insan-doa pratik ilikisiyle, yine ayn ekilde, insan-insan dnsel/ ahlaks al ilikisi de, insanlar arastoplumsal, politik ilikiler rgsyle bir arada ele alnmaldr.Hegel'de zbilin , kendis inden nce gelen bilin felsefelerindenfarkl olarak hem tinsel hem maddesel boyutlaryla birlikte gznne alnr. al ma kavram zbilincin bu iki ynn bir arada temellendirmesi bakmndan ayr bir neme sahiptir.

Kabul edi lme kavram , grm olduumuz gibi zbilinsorununu toplumsal dzleme ekmiti. imdi, alma kavram onun doayla ilikisini ortaya koyacaktr: nsan, maddeselolandan farkl olduunun bilincine vararak zbilin olur; amabunun farkna varmas iin insan, maddesel olan zerinde etkisini grmek, ona yeniden, kendi amalar dorultusunda biimverebileceini saptamak durumundadr. Kant 'taki, d dnyaybilerek, onu bilme dzeyinde etkin bir biimde kurarak, bu yolla kendini de bilen ben'e kar lk, Hegel'de, d dnyay dntrerek ben olan bir zbilin anlay buluyoruz. Ama Hegel'inzbilin felsefelerine getirdii tek yenilik bu deildir. Ayrca,insann d dnya ile arasndaki ilikinin zbilinci oluturucuzelliine paralel olarak, bir de bu teknik praksise elik eden,onun dolaymn oluturan toplumsal praksis mevcuttur. nsann d dnyay, nesneyi biimlendirerek kendi bilincini eldeedebilmesi, onun bir baka insanla ilikisi (Kle-Efendi ilikisi)yoluyla gereklemektedi r. nk, grm olduumuz gibi. K lenin almasnn nedeni efendinin isteidir.


48/175

46 Hegel

B u arada, Hegel'in insann dier bir insanla ilk ilikisininbir Kle-Efendi ilikisi olduu eklindeki tezinin olduka tartlm olduunu belirtelim: nsanlar aras ilikinin ilk tarzlarndan birinin dii-erkek ilikisi olmu olmas gerektii ve bununmutlaka bir kle-efendi ilikisi olmayabilecei akla gelen ilkkar klardan biri olmutur. Ama, kolayca anlalabileceizere, sz konusu ilikinin temelinde yer alan biyolojik istek, insan, Hegel'in tanmlad tarzda biyolojik bir varlk olmaktanfazla bir ey olma bilincine gtrecek trden deildir. nsanbiyolojik varln amaya, olumsuzlamaya gtrecek tek iliki,Hegel'e gre, lesiye sava biiminde olmu olmaldr. Bu savata, aslnda, olumsuzlanmak istenen dierinin biyolojik varldr.Ama bu iliki, tpk bir ayna gibi, karlkl konumlar yanstanbir ilikidir. Bu nedenle, dierinin biyolojik varln yok etmeyiistemek, kendis inin biyolojik varlnn olumsuzlanmasn gzealmay gerektirir.

te yandan, Hegel'e gre klelik ve efendilik mutlak rollerdeildir. Her eyden nce, zbilincin bu iki taslak biimindekifigrnden birini ben imsemek varolusal bir seim iidir vehibir biimde nceden belirlenmi deildir. Bu bakmdan, Hegel'in btn syledii, taraflardan birinin efendilii, dierininise klelii semi olmas gerektii, baka trl, savan taraflardan biri ya da ikisinin lmyle sonulanaca, dolaysyla dazbilincin ve tarihin yolunun daha balangtan itibaren tkanm olaca eklindedir. K l e biyolojik varolula btnlemeyi ,efendi ise onu amay seendir. Ama, aslnda, daha sonra dagreceimiz gibi, bu ilikide ayna benzetmesinin geerli olaca tek an, sava an deildir. likinin diyalektii gelitike kimin efendi, kimin kle olduu sorusu yeniden gndeme gelecektir. Sava sona erdiinde, efendi biyolojik varoluu, kleninona salad rnler sayesinde kendi doyumu iin bir aradurumuna indirgeyerek atn dnmektedir. Oysa gerektedurum tam olarak byle olmaktan uzaktr. nk efendi biyolo j ik dnyaya olan aknln yine biyolojik bir tarzda (isteindoyurulmas tarznda) yaar. Bu nedenle onun aknl mutlakdeildir. Bu nedenle de biyolojik varoluun tam olarak almamas, yani tam bir zbilin olma, efendinin deil klenin eldeedebilecei bir sonu olacaktr. Efendinin kendini gerekletirdi-


49/175


i evren biyolojik bir evrenken, kle yaratt teknik evrenle kendi kleliini amay , bir zbilin olmay baaracaktr.

imdi klenin biyolojik varoluunu ama bilincine naslulaabilecei konusuna yeniden dnel im. Kleye kkl bir a-knlk duygusu salayabilecek ilk deneyim korkuydu. Bu, lmkorkusu olduu iin kkl bir korkuydu. Bu kkl duyguyuaabilmek kendisi olmay gerektirir. Biyolo j ik varlnn eriyipgitmesi tehlikesi kleyi kendi kendisi olmaya itecektir. Ama korku onun kendisini bir ben olarak yaamas iin yeterli deildir.nk kendisinin yok olabilecei duygusunu yaamak, zbilinci, bir yokluktan, hiten ibaret olmad bilincinden fazla birnoktaya gtrmez.

Buna karlk, klenin efendinin hizmetinde yrtecei alma, onun zbilin olma yolundaki ilerleyiine ok baka katklarda bulunacaktr. nk alma nesnel dnyaya bir znell ik grnm kazandrr. Biyolo j ik dnya, mesela, ilenmemib ir toprak parasysa, al ma onu bir tarla haline dntrerekona insans bir grn kazandrr. Bu grn, bu imge, kleiin bir tr efendilik imgesidir. B y l e c e kle, kendi al masylaortaya kan rnde, kendi olumsuzlama/dntrme gcnyani daha nce hep efendiye ykledii bir zbilin olma, bir insan olma belirtilerini bulur. stelik artk bu, korkuda olduu gibi bir tr aknlk duygusu deil, nesnellemi bir aknlk, dierzneler tarafndan grlp tannabilir, kabul edilebilir bir akn-lktr. Oysa, grm olduumuz gibi efendinin, klenin al mas sayesinde, isteklerinin karlanmas biiminde elde ettii doyum, kalc bir doyum olmad gibi, nesnel ve kabul edilebil irb ir doyum da deildi.

Oysa klenin tarla zer

tülin bumin hegel bilinç problemi, köle-efendi diyalektiği, praksis felsefesi 2001 - kopya

Documents