türk İdare dergisitürk İdare dergisi ulusal hakemli dergi editör Şemseddin erkaya /sgb daire...

Türk İdare Dergisi

Ulusal Hakemli Dergi

EditörŞemseddin ERKAYA /SGB Daire Başkanı

Editör YardımcısıSelim ÇAPAR / AREM Başkan Yrd.

YAYIN KURULU / BOARD OF EDITORSAdnan YILMAZ Strateji Geliştirme BaşkanıŞemseddin ERKAYA SGB Daire BaşkanıDr. Ahmet SARICAN Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürüİbrahim TAŞYAPAN Personel Genel MüdürüDr. Muammer SÖNMEZ İller İdaresi Genel Müdür Yrd.Dr. Hasan Hüseyin CAN Hukuk MüşaviriSelim ÇAPAR AREM Başkan Yrd.

DANIŞMA KURULU / ADVISORY BOARDProf. Dr. Bahtiyar AKYILMAZ Gazi ÜniversitesiDoç. Dr Ömer ANAYURT Sakarya ÜniversitesiProf. Dr. Sait AŞGIN Karabük ÜniversitesiProf. Dr. Zühtü ARSLAN PolisAkademisiBaşkanıDoç. Dr. Asım BALCI Selçuk ÜniversitesiProf. Dr. Kamil Ufuk BİLGİN TODAİEProf. Dr. Ali BİRİNCİ TürkTarihKurumuBaşkanıProf. Dr. Mehmet Emin ÇAĞARAN Gazi ÜniversitesiGalip DEMİREL EmekliVali-MüsteşarProf. Dr. Vahit DOĞAN Gazi Üniversitesi Prof. Dr. Musa EKEN Sakarya ÜniversitesiProf. Dr. Ekrem Buğra EKİNCİ MarmaraÜniversitesiProf. Dr. Bilal ERYILMAZ SakaryaÜn.,BaşbakanlıkKamuGörevlileriEtikKuruluBşk.Prof. Dr. Hasan Tahsin FENDOĞLU RTÜK ÜyesiProf. Dr. Remzi FINDIKLI Polis AkademisiProf. Dr. Orhan GÖKÇE Selçuk Üniversitesi Prof. Dr. Kemal GÖRMEZ Gazi ÜniversitesiProf. Dr. Eyyup Günay İSBİR TODAİEGenelMüdürüProf. Dr. Halil KALABALIK Sakarya ÜniversitesiDoç. Dr. Ahmet KESİK MaliyeBakanlığıStratejiGeliştirmeBaşkanıProf. Dr. İlber ORTAYLI Galatasaray ÜniversitesiDr. Ali Nihat ÖZCAN TOBBEkonomiveTeknolojiÜniversitesi-TEPAVProf. Dr. Ali ÖZTEKİN Akdeniz Üniversitesi Prof. Dr. Murat SEZGİNER Gazi Üniversitesi Prof. Dr. Ali ŞAFAK Polis AkademisiDoç. Dr . Hakan TAŞDEMİR Gazi ÜniversitesiProf. Dr. Mustafa TOPALOĞLU Beykent Üniversitesi Prof. Dr. Burhanettin UYSAL Karabük Üniversitesi

TÜRK İDARE DERGİSİYIL : 83 HAZİRAN-EYLÜL 2011

İÇİŞLERİ BAKANLIĞIISSN 1300-3216

SAYI: 471-472

İÇİNDEKİLER

ABD ve Türkiye’de Denetim Sistemindeki Son Eğilimler: Genel Müfettişlik ve

Performans Denetimi

The Recent Trends In Inspection System In The USA And Turkey: Inspector General And Performance Auditing

9Ahmet APAN

Türkiye’de Kamu Görevlilerinin Sendikal Haklarının Gelişmesi ve Temel Sorunu

Development of Unionist Rights of Public Officers in Turkey and the Basic Problem Of It69

Baki ERKEN

Kurumsal Sosyal Sorumluluk Üzerine Bir İnceleme

Corporate Social Responsibility: A Perspective Towards Clarification Of The Concept31

Doç. Dr. Semra Feriha AŞCIGİL

İmar Hukukunda Kazanılmış Hak Kavramı ve Kavramın Kentleşmeye Etkileri

Siyasal Katılım ve Halkla İlişkiler: Ankara Merkez İlçe Belediyeleri İnternet Siteleri

Üzerine Bir İnceleme

Dünyada E-Devlet Uygulamaları ve Türkiye Değerlendirmesi: Kurumlar, Sorunlar ve

Öneriler

The Vested Right Concept At Zooning Law And The Concept’s Effects To Urbanization

Political Participation and Public Relations: An Analysis on Web-Sites of District Municipalities of Ankara

e-Governmet Applications In The World And Assessment Of Turkish Case: Institutions, Issues And Suggestions

169

197

217

Selman ÖZDEMİR

Yrd. Doç. Dr. Aslı YAĞMURLU

Necati YAMAÇ

Neoliberalizmin Krizi ve Yeni Devlet/Yönetim Modeli Arayışları

Crisis Of Neoliberalism And New Searches For A New State/Government Model99

Doç. Dr. Gülise GÖKÇE

Türkiye’de Merkezi Yönetim- Yerel Yönetimler- Mülki İdare İlişkisinin Geleceği

Offıcer Status And Flexıbility In Transition From Personnel Management To Human Resources Management In Turkey

143Dr. Abdulkadir MAHMUTOĞLU

Türkiye’de İç Denetim Kurumu Internal Audit Institution In Turkey47Doç. Dr. Rafet ÇEVİKBAŞ

Kırsal Kalkınma Ekseninde KÖYDES Projesi ve Köy Reformu

KÖYDES Project And Village Reform In The Line Of Rural Development117

Dr. İlker GÜNDÜZÖZ

İdareciler,bana içten sevgilerini haykıranlar;

yarım asırdan beri büyük Türk ulusunun tam anlamıyla milletolmasına çalışan, onunla en modern bir Türk devleti kurmak için

insanlık fedakârlıklarının hiçbirini esirgemeyen kültür, idare, intizam ve devlet anlamlarını en son ilmî telâkkilere göre tebellür ettirmeye çalışmış

ve çalışan yüksek değerde arkadaşlarımdır.

Değerliokurlar,

Uzunsayılabilecekbiraradansonrayüklendiğimizyenieditörlükgöreviveanlamlıbir sayı ile yine karşınızdayız. Hakemli bilimsel bir dergimiz olan Türk İdare Dergi-si’ninHaziran-Eylül2011dönemineait471-472sayısıilesizokuyucularımızlayenidenbuluşmanınheyecanı içersindeolduğumuzuifedeetmekisterim.Busayımızdagenelmüfettişlikveperformansdenetimi,kurumsalsosyalsorumluluk,içdenetim,sendikalhaklar,neoliberalizmveyenidevlet/yönetimmodeli,KÖYDESprojesiveköyreformu,merkeziyönetim-yerelyönetimlervemülkiidareilişkisi,kazanılmışhak,siyasalkatılımvehalklailişkiler,ilee-devletuygulamalarıkonularınıişleyendeğerliyazarlarımızınöz-veriliçalışmalarısonucuhazırlamışolduklarıonmakaleyisizlerlepaylaşıyoruz.Değerlihakemlerimizineleştirivedüzeltmeleriileolgunlaştırdığımızvegündemiyakalayanbuonmakalesizleresunumahazırhalegeldi.

Busayımızdayerverdiğimiz;“ABDveTürkiye’deDenetimSistemindekiSonEği-limler:GenelMüfettişlikvePerformansDenetimi”başlıklımakalede,Türkiye’nin,dün-yada genel olarak bulunan iki denetim sistemindenbiri olanAnglo-Sakson denetimsistemindenesinlendiğiperformansdenetimiincelenmektevediğeryandanAnglo-Sak-sonsistemininönderülkesiolanAmerikaBirleşikDevletinindeKıtaAvrupasınınbazıtekniklerindenesinlenerekoluşturduğugenelmüfettişlikofislerielealınmaktadır.

“Kurumsal Sosyal Sorumluluk Üzerine Bir İnceleme” konulumakalede; sosyalsorumlulukkavramıincelenerek,temelolarakkurumsalsosyalsorumluluğunneolduğuveşirketyönetimininkimlerekarşısorumlulukduyduğusorularınıtartışmanınyanısıra,bukavramınortayaçıkıpgelişmesindedevletlerinoynadığırolkonusundaçeşitliörnek-lerverilmektedir.Bununyanısıra,buçalışmadasosyalperformansdenetimininyaygın-laşmasınaimkansağlayanvesosyalsorumlulukkonusundageliştirilenstandartlardanörneklertanıtılarak,uygulamadakifarklılıklarınnedenlerindensözedilmiştir.

Ülkemizdeki içdenetimçalışmalarındanbahseden“Türkiye’deİçDenetimKuru-mu”konulumakaledeise,çıkarılan5018sayılıKamuMaliYönetimiveKontrolKanunuy-layapılandüzenlemelerledenetimsisteminingelişimindenvedenetçilerineğitimininönemindensözedilmiştir.AncakTürkiye’deiçdenetimuygulamalarınınhenüzistenendüzeyeveetkinliğekavuşturulamadığıifadeedilerek,bunedenlekonuylailgilikamu-oyunundikkatiniçekmekiçinbilimselyayınlarınyoğunlaştırılmasınavurguyapılmıştır.

Evrenseldeğerlereveulusalhukukumuzagörebirhakolansendikalfaaliyetlerinönceişçilere,dahasonrakibirsüreçiçerisindedekamugörevlilerinetanınmasısürecinianlatan,“Türkiye’deKamuGörevlilerininSendikalHaklarınınGelişmesiveTemelSoru-nu”başlıklımakale,kamugörevlilerininsendikalhaklarınıngelişimiardındayatanyenikamupersonelsistemianlayışındanveILO–ABilkelerindenbahsetmektedir.Sendikalhakların gelişimi, kamu görevlisinin statüsü ile bağdaşmaması noktasında zorlaşmışolmasınarağmen,buçalışmadakamugörevlilerinindeişçilergibisendikalhakveöz-gürlükleresahipolmasıgerektiğiifadeedilmektedir.

“NeoliberalizminKriziveYeniDevlet/YönetimModeliArayışları”başlıklımakalede,2007’ninortalarındaABD’debaşlayanve2008’insonlarındanitibarentümdünyayıet-kisialtınaalanküreselmalikrizinetkilerinevebubağlamdaküreselkrizinaynızaman-dabirdevletkriziolarakalgılanıpdeğerlendirilmesineyerverilmektedir.Buçalışmadaöncelikliolarakdevletinkrizesnasıvesonrasındakirolü,Neoliberalizmvedevletilişkisi,devletinnitelikseldönüşümü,dönüşümünTürkkamuyönetimiüzerindekiolasıetkileri,devletingeleceğivb.sorularelealınıptartışılmaktadır.

Bir kırsal kalkınma yöntemi olarak KÖYDES Projesini ele alan “Kırsal KalkınmaEksenindeKÖYDESProjesiveKöyReformu”konulumakalede,kırsalaltyapıyatırımlarıanlatılmaktaveKÖYDESProjesindenbaşarılısonuçlareldeedildiğindenbahsedilmek-tedir.Buçalışmada,kırsalkalkınmadaanahtarkavramolanköy idarelerinin idarive

malikapasiteleriniartırmayayönelikolarakKöyKanunununrevizyonunungerekliliğidevurgulanmaktadır.

Türkkamuyönetiminingeleceğininmerkeziyönetim,yerelyönetimlervemülkiidaresistemleriarasındakiilişkilerindüzeltilmesinebağlıolduğunubelirten“Türkiye’deMerkeziYönetim-YerelYönetimlerMülki İdare İlişkisininGeleceği”konulumakalede,mülkiidaresistemineaityetki,sorumlulukvegörevlerinyerinegetirilmesiiçingereklimalikaynaklarınmerkeziyönetimileyerelyönetimlerarasındapaylaşıldığıvebugö-revvesorumluluklaraparalelmaliolanakverilmeyincetoplumkarşısındadevletinvehükümetintemsilcileriolanmülkiidareamirlerininkonumununzayıfladığıkonusufarklıaçılardanelealınmıştır.

“İmarHukukundaKazanılmışHakKavramıveKavramınKentleşmeyeEtkileri”ko-nulumakalede,hukukdevletiilkesiileyakındanilgiliolankazanılmışhakkavramınıngeneldeidarehukukunda,özeldeiseimarhukukundatezahürbiçimlerielealınmayaçalışılmış;hangiusulveesaslarçerçevesindebireylerinkazanılmışhaklarınolabileceğihususuörnekolaylarüzerindentartışılmış;bubağlamdakazanılmışhakmüessesesininplânlamaamaçlarıbakımındankentleşmeyeetkileriincelenmiştir.

“SiyasalKatılımveHalklaİlişkiler:AnkaraMerkezİlçeBelediyeleriİnternetSiteleriÜzerineBirİnceleme”,başlıklımakale,siyasalkatılımvehalklailişkilerarasındakiilişkiyiortayakoymayıamaçlamaktadır.BununiçinAnkara’nınonaltımerkezilçebelediyesinininternetsiteleri incelenerek,siyasalkatılımıdestekleyicihalkla ilişkiler faaliyetlerior-tayakoyulupsınıflandırılmıştır.İlçebelediyelerininuygulamafarklılıklarısiyasalkatılımaçısındansunulanolanaklarıanlamamızıvedemokratikbirhakolansiyasalkatılımındüzeyihakkındafikiredinilmesinisağlamaktadır.

“Dünyadae-DevletUygulamalarıveTürkiyeDeğerlendirmesi:Kurumlar,SorunlarveÖneriler”,başlıklımakaledeise,dünyadakie-devletuygulamalarıincelenerekTür-kiye’dekie-devletçalışmalarıiçinönerilergeliştirilmişvebuçalışmalardakitemelriskalanlarıbelirlenmeyeçalışılmıştır.

Birlikteelele,gönülgönüleyolaçıktığımızvetarihselbirikimindenyararlanarakkendimizigeliştirmeninbirgöstergesiolarakgördüğümüzTürkİdareDergimizinbugü-nekadarolduğugibibundansonrakisayılarındadasizlerinüzerindeuyandırmışoldu-ğuilginincazibeveheyecanıylamakaleleriokurlarımızaulaştırmakistiyoruz.Geleceksayılarımızdadagüncelkonularlabirlikte,kamuyönetimiveülkemiziçinönemliolangündemoluşturacakmakalelerleoluşacakDergimizisizdeğerliokurlarımızıntakdirinesunmayıhedefliyoruz.

Makalelerinhazırlanmasındabaşındansonunakadarkatkıverenveyürektendes-tekleyenhakemlerimize,DergimizinyolunuveyönünübelirleyenDanışmaKurulumuza,eleştiriveönerileriilebizlereışıksunanvesahiplenenokurlarımıza,güzelfikirleriveözveriliçalışmalarıiledergimizegüçkatandeğerliyazarlarımıza,buaşamayagelmesin-deemeğigeçenherkeseçalışmalarındandolayıteşekkürederim.

Katkılarınızveeleştirilerinizışığındadahazenginbiriçerikle,değişimvedönüşüm-desınırtanımadan,çalışmalarımızadevamediyorolacağız.

Yenibirsayıdayenidenbuluşmakdileğiyle…

ŞemseddinERKAYAStratejiGeliştirmeBaşkanlığı

DaireBaşkanıEditör

Türk İdare Dergisi • Sayı: 471-472 • Haziran - Eylül 2011 • 9

ABD VE TÜRKİYE’DE DENETİM SİSTEMİNDEKİ SON EĞİLİMLER: GENEL MÜFETTİŞLİK VE PERFORMANS

DENETİMİ

Ahmet APAN*

ÖZET

Denetimkamukurumvekuruluşlarınıneylemveişlemlerindesistemi(vatandaşı)keyfiliğekarşıkoruyanentemelaraçlardandır.DünyadagenelolarakKıtaAvrupasıveAnglo-Saksonolmaküzereikidenetimsistemibulunmaktadır.Türkiye,Anglo-Saksondenetimsistemineyaklaşmayagayretederken,Anglo-SaksonsistemininönderülkesiolarakAmerikaBirleşikDevletlerideKıtaAvrupasınınbazıtekniklerindenesinlenmek-tedir. Bu çalışma içerisinde Kıta Avrupası denetim sistemine yakın bir örnek olarakAmerikaBirleşikDevletleri’ndeki genelmüfettişlik ofisleri veTürk kamuyönetimininAnglo-Saksondenetimsistemindenesinlendiğiperformansdenetimiincelenmektedir.

Anahtar Kelimeler:Genelmüfettiş,denetimsistemi,performansdenetimi

ABSTRACT

The Recent Trends In Inspection System In The USA And Turkey: Inspector General And Performance Auditing

Inspection is one of the key instruments to protect citizens from arbitrary acts and treatments by the civil cervants and the public entities. There are miscellaneous samples of inspection systems in the world: Continental and Anglo-Saxon. While Turkey strives to approach to the Anglo-Saxon inspection system, the United States of America, leading country of Anglo-Saxon system, tries to adopt some technics inspired by Continental sys-tem. Within this study, we shall examine the general inspector offices in the United States of America as a model from Continental system and the performance auditing system as the latest trend from Anglo-Saxon system in Turkish public administration.

Key Words: Inspector general, inspection system, performans auditing

*MülkiyeBaşmüfettişi

10 • Türk İdare Dergisi • Sayı: 471-472 • Haziran - Eylül 2011

1. GİRİŞ

Birkurumunamaçlarınıngerçekleştirilipgerçekleştirilmediğinin,aksama-larınhanginoktalardaolduğununvenasılgiderileceğininraporlanıpkurumlailgilikararmercilerinebildirilerekgerekenönlemlerinalınmasınısağlayan“de-netim”, yönetimsürecininenkritikaşamalarındanbirisidir (Karatepe,2009;187).

AvrupaBirliğiSayıştay’ınagöre(kamukesiminde)denetim,birkurumunfaaliyetlerinin ve işlemlerinin hedeflere, bütçelere, kurallara ve standartlarauygunolarakyürütülmesiniyadaişlemesinigüvencealtınaalmaküzereince-lenmesidir.Denetimkamukurumvekuruluşlarınıneylemveişlemlerindesiste-mi(vatandaşı)keyfiliğekarşıkoruyanentemelaraçlardandır(Uluğ,2004;98).Denetim,yönetiminayrılmazbirparçasıolarakkabulgörmüştür.ÖzellikleHen-riFayol’unizindengidenveyönetimdeörgütünöneminedikkatçekenYönetimTeorisininönemliisimlerindenGulickveUrwick tarafındangeliştirilenvePOS-DCORB1olarakbilinenkısaltmadakiC(ontrol)denetimekarşılıkgelmektedir.2

Denetiminnasılolmasıgerektiğiileilgilidünyadafarklıörneklervardır.Yö-netimsürecininsonaşamasıolarakdenetimdetemelolarakKıtaAvrupasıveAnglo-Saksongeleneklerininetkisialtındadır.Fransa’daNapolyonzamanındageliştirilenkanunlarKıtaAvrupasıyönetimsistemigeleneğiolarakzamaniçin-debiçimlenmişveAnglo-Saksonsistemiilebirlikte(Almanyönetimsistemisa-yılmazsa)tümdünyayıetkisialtınaalan2temelyönetimsistemiolarakkabuledilmiştir.3ÜlkemizOsmanlıİmparatorluğu’nun18.yüzyılınsonlarındanbaşla-yanreformhareketlerindensonreformdalgasınakadaresasenKıtaAvrupasıyönetimsistemininetkisindeolduğundandenetimsistemimizinörgütlenmesideaynıdoğrultudaolmuştur.Budenetimsisteminintemelözelliği“bağımsız”oluşudur.Çeşitlidüzenlemelerdenetiminvedenetimelemanlarınınbağımsızlı-

1 POSDCORB İlkeleri: Planlama (Planning),Örgütleme (Organizing),PersonelYönetimi (Staf-fing), Yöneltme (Directing), Eşgüdüm (Coordinating), İletişim (Communicating), Belgeleme(Recording)veMaliYönetim(Budgeting)

2 Bukonudagenişbilgiiçinbkz:KenanSürgit,“YönetimdeKontrol”,AmmeİdaresiDergisi,Cilt2,Sayı1,1969,s.45-57.

3 NapolyonyönetimgeleneğinibenimsemişülkelerarasındaFransa,İtalya,İspanya,PortekizveYunanistansayılabilir.Buülkelerdekamuyönetimireformlarınınizlediğiyollarhakkındaayrıntılıbilgiiçinbkz:EdoardoOngaro,PublicManagementReformandModernizationTrajectoriesofAdministrativeChangeinItaly,France,Greece,PortugalandSpain,EdwardElgarPublishing,Inc.,Massachusetts2009,p.247-280.Yazarkitabındayönetimgeleneğitanımlamasınındoğruyapılmasıgerektiğini;butanımlamanıntümevarımyadatümdengelimyollarıylayapılabilece-ğinibelirtirkenkarşılaştırmanınöneminivereformlarlareformkapasitesinianlamanınöneminivurgulamaktadır.

ABD ve Türkiye’de Denetim Sistemindeki Son Eğilimler: • 11

ğınıgüvencealtınaalmıştır.

5018sayılıKamuMaliYönetimiveKontrolKanunu’nun2003yılındaka-bulüvesonrasındagecikmelideolsayürürlüğegirmesiyleTürkdenetimsis-teminde, diğer bir rol modeli olan, Anglo-Sakson denetim anlayışı resmenhayatageçmiştir.Anglo-SaksondenetimanlayışıABtarafındanyeniüyedev-letlerleüyelikmüzakerelerinisürdürmekteolanlarcabenimsenmesiistenenbiranlayıştır.Buanlayışıntemelindeüstyöneticiyegenişhareketsahasıtanınması(Managerialism)amacıyladenetimindeüstyöneticilerebağımlıhalegetirilme-siylekurgulananbir“içdenetim”ve“dışdenetim”olmaküzere2türdenetimbiçimibulunmaktadır.Dünyaörneklerindedışdenetimhizmetsatınalmayo-luyla“bağımsız”denetimkuruluşlarınadayaptırılabilmektedir.Nitekimyürür-lüğegirmeşansıbulamayan5227sayılıKamu Yönetiminin Temel İlkeleri ve Yeniden Yapılandırılması Hakkında Kanun’un 40. maddesi “Mer-kezîidareyedâhilkurumvekuruluşlarlailözelidareleri,belediyelervebunlarabağlıkuruluşlarvemahallîidarebirliklerinindışdenetimikanunlabelirlenecekusulveesaslarçerçevesindeSayıştaytarafındanyapılırveyayaptırılır…”derkenbuyolaaçıkkapıbırakmıştı.5018sayılıkanunun68.maddesiisedışdenetiminSayıştaytarafındanyapılmasınıhükmebağlamıştır.

GerekAB’ninyeniüyelerindegerekseTürkiyegibiüyelikmüzakeresüre-ciniyaşamaktaolanülkelerdeistenenAnglo-SaksontemellidenetimanlayışınakarşınAnglo-SaksondenetimanlayışınasahipülkelerdekendidenetimlerininyetersizliğigerekçesiileKıtaAvrupasıdenetimanlayışınayakınbiruygulamayayönelmeeğilimimevcuttur.

Türkiye, Anglo-Sakson denetim sistemine yaklaşmaya gayret ederken,Anglo-SaksonsistemininönderülkesiolarakAmerikaBirleşikDevletlerideKıtaAvrupasınınbazıtekniklerindenesinlenmektedir.BukapsamdaKıtaAvrupasıdenetimsistemineyakınbirörnekolarakAmerikaBirleşikDevletleri’ndege-nelmüfettişlikofisleriniörnekverebiliriz.ÖteyandanTürkkamuyönetimideAnglo-Saksondenetimsistemindenesinlenerekperformansdenetiminiuygu-lamayasokmayaçalışmaktadır.

BuçalışmadaülkemizeABaracılığıylagirmesine rağmenesasenAnglo-SaksonkökenleresahipdenetimanlayışınıntemelineinilecekveAnglo-SaksondenetimsistemininKıtaAvrupasısistemineyaklaştığıGenelMüfettişlikKurumuincelenecektir.Bu şekildeher2anlayışınbirbirindennasıl etkilendiğinedairipuçlarıaranacakveülkemizdekidenetimsistemi ile ilgilibazıçıkarımlarya-pılmayaçalışılacaktır.ABD’dekigenelmüfettişlikkurumununyasaltemelleriniincelemekbukonudabirfikirverecektir.Ayrıca,ABD’deortayaçıkıpABkana-


lıylaTürkmevzuatınadagirenperformansdenetimivekamukurumlarındauygulanabilirliğiincelenecektir.

2. ABD’DE GENEL MÜFETTİŞLİĞİN YASAL TEMELLERİ

Anglo-Saksonyönetimgeleneğindenkamuyönetiminesahipbirülkeola-rak ABD’nde uzun yıllar denetim konuları ülkemizde yeni hayata geçen birbirim olan “İç Denetim” birimleri üzerinden yürütülmüştür. Ancak 1970’ler-dekiekonomikkrizvepatlayanyolsuzlukskandalları içdenetimbirimlerininyolsuzlukları önlemede yetersiz kaldığını fark ettirmiştir.ÖzellikleWatergatevb.skandallarüzerine1978yılındaçıkarılan(NewcomerveGrob,2004;235)

birgenelmüfettişlikkanunu(InspectorGeneralActof1978)ileKıtaAvrupasıülkelerindeveTürkiye’demevcutbulunanvekaldırılıpkaldırılmamasıkonu-sunda tartışmalarındevamettiği “bağımsız denetimbirimleri” oluşturulmasıhedeflenmiştir.2008yılındasözkonusukanundabazıdeğişiklikleryapılmışvedenetim birimlerinin ve denetim elemanlarının bağımsızlığına yapılan vurgugüçlendirilmiştir.

2.1. 1978 Tarihli Genel Müfettişlik Kanunu (Inspector General Act of 1978)

1978tarihlibudüzenlemeöncesindekamusaldenetimsistemimizingöz-dengeçirilmesisürecindezamanzamandilegetirilen“Teftişkurullarınınyalnız-casoruşturmabirimlerihalinegetirilmesi”modelininolumsuzsonuçları,ABDTarımBakanlığıGenelMüfettişlikOfisi’nin1974yılındakaldırılmasıörneğindeaçıkçagörülmüştür.ABD’ninilkbakanlıkteftişkuruluolanTarımBakanlığıGe-nelMüfettişlikOfisi1974yılındakapatılarak,denetimleilgiligörevler“audit”(malidenetim)ve“investigation”(soruşturma)birimleriolarakyönetimebağlıikiayrıbirimebırakılmıştır.BuayrıştırmasonrasındaBakanlıkprogramlarındaortayaçıkanönemliyolsuzlukveusulsüzlüklerABDKongresitarafındanayrın-tılıolaraksoruşturulmuş,ardından“GenelMüfettişlikOfislerininidariişlemlerledeğil yasal düzenlemelerle kurulması gerektiği” sonucuna ulaşılarak, 1978tarihliGenelMüfettişlikKanunu’nunönünüaçacakolan1976Sağlık,EğitimveRefahBakanlığıGenelMüfettişlikOfisiKanunuçıkarılmıştır.(mtk,2010)Bukanundakigenelmüfettişkavramı,TeftişKuruluolarakalgılanmalıdır.

1978 yılında çıkarılan Genel Müfettişlik Kanunu ile ilk etapta 12 genelmüfettişlikkurumuoluşturulmuştur.Sonradan,mevzuatgereğincegenelmü-fettişleribulunankurumsayısınıarttırmakveküçükvebağımsızkurumlardagenelmüfettişleroluşturmakamacıylaGenelMüfettişlerKanunu,1998yılındadeğiştirilerek14bakanlıkve43federalkuruluşolmaküzeretoplam57kurum-


dateftişkurullarıoluşturulmuştur.2002yılıitibarıyla,57birimdegörevyapangenelmüfettişsayısı11.476’dır(Okur,2010;578).Yine2002yılırakamlarınagörebu57kuruldanönemliolan29adetteftişkurulununbaşkanı(generalinspector),BaşkantarafındanSenatonun(her2kanadının)izniyleatanmakta-dır.Sözkonusu29teftişkurulundaçalışanmüfettişsayısı10.429vebütçeleritoplamıyaklaşık1,5milyardolardır.Busayılardahasonrasındatedricenartmışolup,2009yılıitibarıylaaşağıdadadeğineceğimizGenelMüfettişlerKurulu’naüyeolangenelmüfettişsayısı69’u,genelmüfettişlerebağlıdenetimelemanısayısı12.600’übulmuştur(ignet,2011:2).

GenelMüfettişlikKanunu’nun2.maddesinegöregenelmüfettişlikbürola-rınınkurulmasınınamacıbağımsızveobjektifbirimleryaratarak;

• 12.maddede listelenen kuruluşların program ve faaliyetleri ile ilgilihesapdenetimlerivesoruşturmalarıyürütmekvegözetlemek;

• a)Yönetimdeverimlilik,etkinlikveetkililiğisağlamak,b)Programvefaaliyetlerdeyolsuzlukvesuiistimaliönlemekveortayaçıkarmakiçintasarlananetkinliklerleilgililiderlikvekoordinasyonsağlamakvepoli-tikatavsiyesindebulunmak;

• Programvefaaliyetlerinyönetimiyleilgilisorunlarveeksikliklerledoğ-rueylemleringidişatıvegerekliliğihakkındakurulbaşkanlarıileKong-re’nintamveanındabilgilendirilmesiiçinimkânsağlamaktır.

Kanunuyarınca,genelmüfettişler,hiçbirşekildemalidenetimyadaso-ruşturmayapmaktan,birraporhazırlamaktanyadamahkemeyesevketmek-tenalıkonamaz.Bubağlamda,genelmüfettişlerehertürlükayıtvebelgeyesınırsızolarakulaşmaimkânıverilmekzorundadır(Şen,2011;22).

Kanunveeklerinegöregenelmüfettişleringörevleri:

• Bağımsızve tarafsızbiçimdedenetimler (audits), soruşturmalar (in-vestigations),teftişler(inspections)vedeğerlendirmeler(evaluations)yapmak,

• İsrafı(waste),sahteciliği(fraud)vesuistimalleri(abuse)önlemekveortayaçıkarmak,

• Verimliliği,etkinliğivetutumluluğuözendirmek,

• Yürürlüktekiveyürürlüğegirecekyasalarıveyönetmelikleriincelemek,

• KurumyöneticileriniveKongreyieksiksizşekildevegüncel(currently)olarakbilgilendirmektir(Yörüker,2004;31).


2.2. 2008 Tarihli Genel Müfettişlik Kanunu (Inspector General Reform Act of 2008-IGRA)

Bukanungenelmüfettişlerinbağımsızlığınısağlamlaştırmakamacıyla,ön-ceden12805sayılıBaşkanlıkKararnamesi’yleBaşkan’abağlıçalışankurulunyerine,bağımsızbirGenelMüfettişlerKurulu(GMK)getirmiştir(ignet,2011).Hâlihazırdabukurulun69üyesibulunmaktadır.GMK’nun,Başkana2009maliyılıiçinsunduğurapordakibilgileregöreABDgenelindegenelmüfettişliklerta-rafındantasarrufveetkinlikamacıylahazırlananprogramlarıngeliştirilmesindeönemlibaşarılareldeedilerek2009yılındayaklaşık44milyarAmerikanDoları(USD)’lıkpotansiyelbirbaşarısağlanmıştır(ignet,2011:ii).Bumeblağınyak-laşık34,9milyarUSD’ımalidenetimlerdekitavsiyelerle,8,9milyarUSD’ı isesoruşturmalarsonucundagerçekleşmiştir.

GMK’nabağlıgenelmüfettişliklertarafından2009yılındagerçekleştirilenişveişlemlerindökümüiseşuşekildedir:

7,270malidenetim,teftişvedeğerlendirmeraporuhazırlanmış;

28,256soruşturmatamamlanmış;

417,349onlineşikayetingereğiyapılmış;

6,201mahkemeyevermevetevdigerçekleşmiş;

5,964davaaçılmasısağlanmış;

4,485görevdenuzaklaştırmaveyaihraçyapılmıştır.

ABD, genelmüfettişlik sistemini daha sağlam temellere oturtup, genelmüfettişleri ve çalışanlarının bağımsızlığını teminat altına almaya çalışırkenTürkdenetimsistemidenetimi rehberlikvedanışma işleriylesınırlandırmayıtercih edergözükmektedir.BunedenleABDgenelmüfettişlik sistemininbugenelincelemesindensonraTürkdenetimsistemininbirtürlügiderilemeyensorunlarınavesondönemdesistemeuyarlananperformansdenetimiyakla-şımlarınayakındanbakalım.

3. TÜRK DENETİM SİSTEMİ: SORUNLAR VE YENİ DENETİM YÖN-TEMLERİ

Ülkemizdebütündenetimbirimlerininüyeolduğubenzerbiryapıbulun-madığıiçinteftişkurulları,kontrolörlerkurulları,hesapuzmanları,denetçivb.unvanlaraltındagörevyapandenetimbirimlerininbaşkanvemensuplarınınüyesibulunduğubenzerbirörgütlenmebulunmamaktadır.Bunedenle5227sayılıkanunungerekçesindeaçıkçayetersizliklerindensözedilendenetimbi-


rimlerininyukarıdaABDörneğindeverilenrakamlarabenzer istatistikleribu-lunmamaktadır. Bu eksiklik, denetim birimlerinin yetersizliğinden söz etmekiçinelimizdeyeterliistatistikbulunmamasıanlamınagelmektedir.Buradahe-menülkemizdekiyolsuzlukların fazlalığıveülkeninyolsuzluksıralamasındakiyerigelebilir.UluslararasıŞeffaflıkÖrgütü’nün178ülkebazalınarakaçıkladığı,dünyayolsuzlukkarnesinegöre2009yılındadünyada61.sıradayeralanTür-kiye, 2010’da56. sıraya yükselmiştir (transparency, 2011:2).Bu yükselmebileTürkiye içinyeterliolmadığıgibiÜrdün,Bahreyngibibugünlerde içso-runlaryaşayanülkelerinsıralamadaTürkiye’ninönündeyeralmasıkonununvahametiniartırmaktadır.Budurumda5227sayılıkanunungerekçesindeilerisürülenhususlarahakvermemekmümkündeğildir.BunakarşınTürkdenetimsisteminineksikvekusurlarınıtespitetmekvedüzeltmekiçinsistemindeiyianlaşılmasıgereklidir.

Weberyenbürokrasiancakiyidenetlenmekşartıylademokrasiiçingerekliveyararlıgörülmektedir(Eryılmaz,1993;104).BuanlayışdoğrultusundaTürkbürokrasisinde2003yılıHaziranayıitibariyle,50’denfazladenetimkurulun-da/biriminde23.104denetimelemanıgörevyapmaktadır(DinçerveYılmaz,2003;104).Türkdenetimsistemindedenetimelemanlarıbağlıolduklarıamir-den(bakan,müsteşar,genelmüdürvb.)onayalarakveyagörevlendirmeileişyapmaktadır.Denetimelemanlarıtarafındanperiyodikolarakyapılandenetimçıktılaryerinegirdilerüzerineodaklanmakta;yönetiminamaçvehedeflerinene ölçüde ulaştığını değil, hangi işlemleri ne ölçüde doğru yaptığını ele al-maktadır.Busistemdeevraklarınmevzuataveusullereuygunluğuaçısındandenetimyapılmaktadır(Köksal,1998;56).Mevzuataaykırıişlemlercezalandı-rılırkenhemyanlışyapmahemdeyapılanyanlışıdüzeltmekmaddivemanevizararanedenolmaktadır.Busisteminbelkidetekfaydasıkamupersonelininyaptıklarıişveişlemlerindenetimdengeçeceğinibildikleriiçindikkatlidavran-mayaçalışmasıdır.

BunoktadaörnekolarakİçişleriBakanlığıMülkiyeMüfettişleri’ninçalışmasisteminiinceleyelim.3152sayılıİçişleriBakanlığıTeşkilatveGörevleriHakkın-daKanun’un15.maddesiuyarıncagörevyapanmülkiyemüfettişleri,bakanlıkmerkezvetaşrateşkilatınıoluşturanvalilikvekaymakamlıklarlabünyelerindekiemniyet, jandarma, nüfus gibi birimlerin yanında anayasanın 127.maddesiuyarıncayerelyönetimbirimleriolanbelediyeveilözelidareleriüzerindekul-lanılanvesayetyetkisininsomutbiçimebürünmesinisağlayandenetimideyü-rütmektedir.5018sayılıkanundansonramülkiyemüfettişleri,birliklerdışında,yerelyönetimlerinhesapdenetiminiyapmayıbırakmışolup,sadecegenel işveyürütümüdenetiminiyürütmektedir.Merkezdışındakibirimlerinsistematik


denetimiperiyodikolarak3yıldabirgerçekleşmekteolup,kışveyazdenetimiolmaküzere2bölümhalindeicraedilmektedir.Bukapsamdayazteftişi13’erildenoluşan2gruphalinde,heryıl26ilikapsayacakşekildeyapılırken3yıllıkperiyotta78ildenetlenmişolmaktadır.Kışteftişiiseteftişgrubununbulundu-ğu3büyükilolanAnkara,İstanbulveİzmir’dekibirimlerdeicraedilmektedir.Böylelikleher3senedebir81ildekiİçişleriBakanlığıbirimleriileyerelyöne-timlerdenetimetabitutulmaktadır.

Mülkiyemüfettişlerininyaptıklarıdiğerbirönemligörevsözkonusubirim-lerleyerelyönetimlerdeki4483sayılıkanunkapsamındakiönincelemeleriledisiplinsoruşturmalarınınyürütülmesidir.Kavramsalolarakbunoktadansonraönincelemeayrımıyerinedesoruşturmakelimesikullanılacaktır.Budurumda,denetimkavramıyanındaönemlibirkavramolansoruşturmayavesoruştur-manınnasılyapıldığınabirbakmakgerekir.Çünküşunuifadeetmekgerekirkidenetimkurullarınınenönemliödevlerindensayılanyolsuzluklarıortayaçı-karmakdahaçoksoruşturmalarsonucundamümkünolmaktadır.Bununtemelnedenlerirutinteftişlerdeteftişedilenkurumunyaptığıişintümüneodaklanmazorunluluğundandolayıgereksizayrıntılaratakılmaolasılığıvesoruşturmalar-dageneldebir şikâyetçi veyamuhbirinbulunmasınedeniyleözel olarakbirişeodaklanılmasıveözelliklebirmuhbirinbulunmasıhalindekurum içindenşikâyetkonusuişleilgiliözelbilgilereulaşılmasıdır.Birdiğerhusus,Weberyenyönetimsistemimizintamamıylayazılıbelgeleredayanmasıveperiyodikteftiş-lerindebubelgelerüzerindeyapılmasıdır.Bunedenle,benzetmeyapmakge-rekirse,minareyiçalankılıfınıdauydurduğumüddetçekâğıtüzerindeyapılanteftişlerdeyolsuzluklarınbulunmasıherzamanmümkünolmamaktadır.

3.1. Yolsuzlukla Mücadelede En Büyük Araç: Soruşturma

Soruşturmabir araçolarak sadeceyolsuzluklarınortaya çıkarılması içindeğilgenelolarakhukukaaykırıtümeylemlerintespitveönlenmesindekul-lanılmaktadır.Ancakönemidolayısıylakonuyuyolsuzluklarıortayaçıkarmaveyolsuzluklamücadelenoktasındaele alarakmüfettiş soruşturmalarınınnasılyapıldığınavesonrasısürecebirbakalım:

a-Birinciaşama,gelenbirşikâyetyadaihbarsonucundayetkilimakamın(bakan,müsteşar,kurumbaşkanı,genelmüdürvb.)müfettişgöndermeonayıvermesidir.Buradakienönemlihususyetkilimakamınimzaladığıonaydahangikonularınsoruşturulacağınınbelirlenmesidir.Müfettişler,soruşturmalardagö-revemrindeyazılıolanlardışındahiçbirkonuyabakamazlar.Yenibirhususuntespitiyadaortayaçıkmasıhalindeyenibironayalınmasıgerekir.


b-Özellikle,4483sayılıkanunçerçevesindeverilenonaylardaönincele-menin30gün içindeyapılmasıveraporunsoruşturma izniverme/vermemekararı içinkararmerciinesunulmasıgerekir.Busüregerekduyulurveyata-lepedilirse15gündahauzatılabilir.Yani,soruşturmanıntamamlanması içinmaksimum45günlükbirsüresözkonusudur.Budasürekısıntısıvemüfettişüzerindesürebaskısıyaratılmasıdemektir.Bunoktada,kamuoyunayanlışak-tarılmasındandolayıçoksuçlanan4483sayılıMemurlarveDiğerKamuGörev-lilerinin Yargılanması Hakkında Kanun öncesinde yürürlükte olanMemurin-iMuhakemat Kanunu’nu hatırlamak gerekir. Yürürlükten kaldırılan bu kanunmemurlaragenişkorumasağladığıveyolsuzluklarıörtbasetmektekullanıldığıeleştirilerinemaruzkalmıştır.Oysa3628sayılıMalBildirimindeBulunulması,RüşvetveYolsuzluklarlaMücadeleKanunu1990yılındayürürlüğesokulmuş-tur.Bukanunun17.maddesinegörede,“irtikâp,rüşvet,basitveniteliklizim-met,görevsırasındaveyagörevindendolayıkaçakçılık,resmîihalevealımvesatımlara fesat karıştırma, Devlet sırlarının açıklanması veya açıklanmasınasebebiyetvermesuçlarındanveyabusuçlara iştiraketmektensanıkolanlarhakkında”Memurin-iMuhakematKanunu’nunuygulanmayacağıhükümaltınaalınmıştır.Yani,yolsuzluklailgilifillerintümüzatendoğrudanCumhuriyetsav-cılarınınsoruşturmayapmasınıgerektirmektedir.Sonuçta,eskikanundagününkoşullarınauygundüzenlemeyapmakyerinekanunhaksızsuçlamalarlayürür-lüktenkaldırılmıştır.Yenikanunundoğurduğubirtakımsorunlararadangeçen10yıldanfazlasüreyerağmenhalengiderilememiştir.

c-Sonrakiaşama,müfettişin soruşturmayı tamamlayıp raporunuyetkilimakamasunmasıilebaşlar.İster4483sayılıkanunuyarıncaönincelemera-poru,ister657sayılıkanungereğincedisiplinsoruşturmasıyapılmışolsunka-rarvermeyetkisinielindebulunduranlaristediklerikararıverebilirler.Müfettişraporlarınauymagibibirzorunluluksözkonusudeğildir.Müfettişinsoruşturmaizniverilsindediğineizinvermemek,disiplincezasıalsındediğinehiçcezaver-memekyetkilimakamlarınbileceğiiştir.

d-Müfettişraporunayetkilimakamcaaynenuyulurdadiyelimkişihak-kındasoruşturmaizniveriliryadadisiplincezasıuygulanırsabirsonrakisüreçgeneldekararlaraitirazdır.Buitiraz4483sayılıkanunuygulamalarıiçinbölgeidaremahkemelerine,disiplincezalarıiçinise,uyarmavekınamacezalarıha-riç,idaremahkemelerineyapılmaktadır.Sonuçta,itirazbumahkemelertarafın-danhaklıgörülüp,müfettişinteklifiüzerineverilenkararişlemdenkaldırılabilir.

e-İdaremahkemelerininburaporveiçeriğindekiteklifegöreverilenkara-rıuygunbulup,itirazıretettiğidurumlardakonu4483sayılıkanunuygulama-


larıiçinCumhuriyetsavcılarınınönünegelir.Disiplinsoruşturmalarısözkonusuisecezasonuçlanmışvekesinleşmişolurvesüreçsonaerer.4483sayılıkanunuyarıncaCumhuriyetsavcılarınınönünegelensoruşturmadosyaları,savcılartarafındanincelenirvedavaaçılmasıgerektiğikanısınavarılırsasavcılariddia-namehazırlayarakdavayıaçarlar.Ancak,Cumhuriyetsavcılarıdavaaçılmasınıgerektirecekbirdurumolmadığıkanısınavardığındatakipsizlikkararıverilerekdosyaişlemdenkaldırılır.Bunoktadadikkatiçekenbirhusus,4483sayılıkanunöncesinde ilçe idare kurulları tarafındanverilen “lüzumumuhakeme” karar-larının iddianameyedönüştürülmekzorundaolmasıdır.4483sayılıkanunbuzorunluluğuortadankaldırmıştır.Yani,Cumhuriyetsavcılarımüfettişraporlarıvesonrasındatakipedensüreçteönünegelensoruşturmaizniverilmesikara-rındabelirtileneylemindavaaçmayıgerektirmediğikanısıyladosyayıişlemdenkaldırabilmektedirler.

f- Cumhuriyet savcılarının, müfettiş raporunu iddianame konusu yap-malarıhalinde,davaaçılarakkonumahkemeönünegelir.Karmaşıkvegenişkapsamlıdavalarsözkonusuolduğundamahkemelerdavayabirbilirkişiata-yabilirler.Sözkonusubilirkişilermüfettişlerinkendiuzmanlıkları,hazırladıklarıraporlardabilirkişikullanmalarıvb.ayrıntılarıdikkatealmadankendikanaatinimahkemeyebildirebilirvebukanaatmahkemetarafındanyeterligörülebilir.Sonuçta,müfettişraporunungereğiyineyerinegetirilmemişolacaktır.

g-Mahkemeninmüfettişinraporundabelirttiğikanaategöreverilenkararıdikkatealarakcezayayönelikkararvermesihalindebirsonrakisüreçtemyizaşamasıdır. İlgisinegöre,YargıtayveyaDanıştay tarafındanbu temyizveyaitirazbaşvurularıdeğerlendiripkararkesinleştirilir.

Yukarıdaaçıklananbusüreçsadecevarolandurumuanlatmakiçinkul-lanılmıştır.Yoksabusüreciniçindeyeralanhiçbirmakamveyakurumayöne-likbiryanlışanlamayameydanverilmemelidir.Budurum,belkideülkemizdeçalışanlarınhaksızsuçlamalarakarşıkorunmasınıngüzelbirörneğidir.Doğalolarak,aynıhassasiyetinkamugörevlisiolmayanyurttaşlarakarşıgösterilipgösterilmediğisorgulanabilir.Budurumdada,yurttaşlarınyargıyollarınabaş-vurmahakkıdevreyegirmektedir.Genelde,müfettişraporlarısonucundabirşekilde zarar gördüğünüdüşünen, ister kamugörevlisi olsun ister olmasın,vatandaşlarmüfettişleraleyhineyargıyerlerindemaddi-manevitazminatda-valarıaçabilmektedir.

3.2. Denetim Sistemindeki Aksaklıklar

Türkdenetimsistemininsorunlarıhepgündemdeolmasınakarşınbirtür-lüçözümgetirilememiştir.NitekimMEHTAPRaporu’nun“TeftişveDenetleme


Hizmeti”başlıkbölümündebusorunlaradeğinilmiştir(MEHTAP,1966;102).DahasonraMülkiyeTeftişKurulu1965-1966dönemikışseminerlerisırasın-dateftişgörevininyapılışındaeskimiş,yetersiz,bıktırıcıyöntemlerinegemenolduğunusaptamış,ancak,eskisistemyerineneyingetirilmesigerektiğiko-nusununçözümlenmesi için çeşitlibilimsel kuruluşlarlagörüşmeyapılmasınıkararlaştırmıştır. Teftiş Kurulu; başta kendi çalışmausullerini iyileştirmek vediğergörevlikuruluşlarınişleyişindekiaksaklıklarıgidererekverimliveetkilibiridareyisağlamayayardımcıolmakamacıylaTODAİEileişbirliğiyaparak,teftişvedenetlemehizmetlerinigeliştirmeçalışmalarınagirişmiştir.

Buprogramsüresinceyapılantartışmalarsonucundaprogramakatılan8ayrıkuruluşabağlı20müfettiştarafındankabuledilen,teftişhizmetinindahayapıcı,etkiliveverimlikılınmasıiçinuyulmasıgerekliilkelerkısacaşöylebelir-lenmiştir:

• Teftişinamacı,kuruluşunvaroluşamaçlarınauygunçalışıpçalışma-dığını araştırmak;öncedenbelirtilmişhedefler ve standartlaragöreöngörülengelişimdensapmalarvarsabunlarıortayaçıkarmakvebun-ların düzeltilmesi çin isabetli, yapıcı tavsiyelerde bulunarak veriminartırılmasınavehizmetkalitesininyükseltilmesineçalışmakolmalıdır.

• Teftişvekontrol,kuruluşunbaşındakienyetkiliyöneticininsorumlulu-ğundayapıldığındanherkademedekigörevlitarafındangerekliönemveöncelikverilmelidir.

• Yapıcı,verimlivenesnelbirteftişiçinkuruluştakihizmetstandartla-rınınkıyaslamayapılabilecekbiraçıklıktatespitedilmişolmasıgerek-lidir.

• Yapıcıbirteftişiçinbilimselaraştırmayöntemlerikullanılmalıdır.

• Teftişgeçmişteyapılmışkusurlarıbulmayadeğil,gelecektehatayapıl-masınıönlemeyeyönelikolmalıdır.

• Teftişteki tenkit ve tavsiyeler yasaların şekline değil ruhuna uygunolmalı,durumvemevzuatbirlikteeleştirilerekbudurumdaneyapıla-cağıvenelerinyapılabilirolduğudüşünülmeliveyapılabileceklerineniyisi tavsiye edilmelidir.

• Reformlar için teftiş tecrübelerindenyararlanılmalıdır.Mevcudunak-saklığınıyerindegören,çeşitliseçeneklerigeliştirebilenmüfettişyapı-lacakreformunşekli,kapasitesivepolitikasıkonularındaisteristemezkendisinirutinekaptırmışyöneticilerdendahayeterliolabilmektedir.


• Teftişeğiticiolmalıdır.

Teftişdikeyveyatayhaberleşmegöreviyaparakmerkezörgütübirimleriarasındavetaşrayadoğrudikeyolarakhizmetlerinuyumlaştırılmasınayardım-cıolmalıdır.

Teftiş,kişilerindeğil,kurumlarıneylembeişlemlerininnedereceverimli,etkilivekaliteliolduğunuaraştırmayayönelmelidir.

Taşradauygulananhizmetvestandartlarımerkezbirimleritarafındantes-pitedilmekteolduğundanmerkezbirimlerideteftişedilmelidir(Çoker,1982;62).

Görüldüğüüzere,40yıldanfazlabirsüreöncekabuledilmişbuilkelerinneredeysetamamınıbugünkükoşullarauyarlamakmümkündür.SekizinciBeşYıllıkKalkınmaPlanıiçinhazırlanan,“KamuMaliYönetimininYenidenYapılan-dırılmasıveMaliSaydamlıkÖzelİhtisasKomisyonuRaporu”nda;denetimsis-temininetkinliğininarttırılmasıveperformansdenetimininsağlanması,kamukesiminin ihtiyaçlarınıgözönündebulundurandenetimstandartlarınınbelir-lenmesi,kurumsalanlamdayenidenyapılandırmayayönelikkamuharcama-larınınetkinlikveperformansaçısındandeğerlendirilmesinivedenetlenmesiniyürütecekdenetimmekanizmasınınoluşturulması,yapılanuygunlukdenetim-lerininperformansdenetimiyledesteklenmesi,“DenetimŞurası”nınoluşturul-masıgibihedefleröngörülmüştür(ekutup,2011:52).Buhedeflerinhemenhiçbirisinehâlihazırdaulaşmakmümkünolmamıştır.

1990’larınsonuve2000’liyıllarınbaşındanitibarenülkemizde,ABileya-kınlaşmanın etkisiyle, denetim sisteminde yeni bir uygulama olarak perfor-mansdenetimitartışılmayabaşlanmıştır.Yasalilkdüzenlemeolarak832sayılıSayıştayKanunu’na1996yılında4194sayılıkanunlaeklenenEk10.maddeileSayıştay’a,denetiminetabikurumvekuruluşlarınkaynaklarınıverimli,etkinvetutumlukullanıpkullanmadıklarınıdenetlemevedenetimsonuçlarınıTürkiyeBüyükMilletMeclisi’neraporlamagörevveyetkisiverilmiştir.Dahasonrasağ-lıkkuruluşlarındavemahalli idarelerdeperformansölçümüneyönelik çeşitliçalışmalaryapılmıştır.

4. PERFORMANS DENETİMİ

Dünyadaperformansdenetimiamacıylaperformansölçümüyapılmasıko-nusuYeniKamuİşletimiyaklaşımının3temelkaygısıolanverimlilik,etkinlikvetasarrufgerekçeveamaçlarıdoğrultusundagündemegelmiştir.YeniKamuİşletimiyaklaşımınınABDmenşeliolmasınedeniyleoradabaşlayankamuku-rumlarındaperformansölçümüyapılmasıhedefisonradaAB’yeveAB’yeuyum


çerçevesindeyapılanyasaldüzenlemelerdenolan5018sayılıKamuMaliYöne-timiveKontrolKanunuileülkemizmevzuatınasirayetetmiştir.Aslında5018sayılıkanunöncesindedeülkemizdebazıkamukurumvekuruluşlarındaper-formansölçümüyapmahevesvegayretleriileyapılanbazıdenemelerolsadabunlamünferitvekulaktandolmabilgileredayalıçalışmalarolduğuiçinkatkısağlamamıştır.

Örgütün gerçekleştirdiği iş başarımı (performans) ile önceden yapılanplan ve programlara göre gerçekleşmesi istenilen sonuç (çıktı) arasındakifarklılığısaptamakvebuikisiarasındakiuygunluğusağlamakiçinyapılanhertürlüyönetselönlemdizisi,performansıölçendenetimolaraktanımlanmakta-dır(icisleri,2007).Performansdenetimi,performansyönetimininbiraltöğesioluptemelamacıperformansınölçülmesi,değerlendirmelerinveyenidüzen-lemelerin yapılabilmesini sağlamaktır. Bu denetim, örgütün etkili bir şekildefaaliyet gösterip göstermediğini tespit etmeküzerebir örgütünamaçlarınınbelirlenmesivekaynakkullanımınınanalizedilmesiveperformansgöstergeleriileilgilidir(Karahan,2008;1).Performansyönetimsistemiçıktı/sonuçodaklıbir yönetim sistemi olduğundan bu sistemin iyi bir şekilde uygulanabilmesiiçinöncelikleperformansdenetimiyleölçümsonuçlarıvebütçearasındailişkikurulmasıgerekmektedir(Yenice,2006:2).

Performansdenetimi, örgütüngerçekleştirdiği iş başarımı (performans)ileöncedenyapılanplanveprogramlaragöregerçekleşmesi istenilensonuç(çıktı)arasındakifarklılığısaptamakvebuikisiarasındakiuygunluğusağlamakiçinyapılanhertürlüyönetselönlemdizineperformansıölçendenetimolaraktatanımlanmaktadır(icisleri.gov.tr,2007).

Performansdenetimlerigeçmişeyönelikolmasınakarşın,budenetimleregirişilmesinin en başta gelen amacı denetlenenin gelecekteki faaliyetlerininetkinliğinekatkıdabulunacakiyileştirmelerinbeklenmesindeyatmaktadır.

Birperformansdenetimindeüçaşamavardır:

-Uygunkonularınbelirlenmesiiçinaraştırma,

-Düşükperformansınkanıtınınbelirlenmesi,

-Düşükperformansınnedenlerininbelirlenmesi.

Performansdenetimisadecebelirlimali faaliyetlerideğil, fakataynıza-mandaörgütselveidarisistemlerdedâhilolmaküzerekamusal(devlet)faa-liyetlerintambiraçılımınıkucaklar.


4.1. ABD’de Performans Denetimi

ABD’deperformansyönetimikapsamındaperformansdenetimivedenet-lemedekullanılacakkriterlerleilgiliolarak,öncesindebazıdenemeleribulunsadagünümüzdekiperformansyönetimianlayışınaenyakınmevzuatdüzenle-mesieskibaşkanlardanClintondöneminde,1993yılındageçirilenvefederalperformansdenetimiilkelerinibelirleyenDevletPerformansSonuçlarıKanunu(GPRA)’dur.Bukanundünyagenelindebirperformansmodasıyaratmıştır.Bukanunun ardından başkan Bush döneminde çıkarılan Program Değerlendir-meÖlçümAracı (PART) gelmektedir. ABD’nin federal yönetim yapısı gereğibuyasaldüzenlemelereyalet seviyesinde farklıbiçimlerdeveancak federalbütçedenpayaldıkları projelerbazındauygulanmıştır.Bunlarındışındaeya-letyönetimlerindenperformansyönetimineilgigösterenlerolduğugibiilgisizolanlarıdamevcuttur.

4.1.1. Devlet Performans Sonuçları Kanunu (GPRA)

1993’teDemokratveCumhuriyetçiPartileringenişdesteğiylekabuledi-lenkanun1997’deyürürlüğegirmiştir.Kanun,federalkurumvekuruluşlarınstratejikplanlar,yıllıkperformansplanlarıveperformansraporlarıhazırlama-larınızorunlututmuştur.Bukanun1950’denberisüregelenkendindenöncekibirkaçbenzergirişimlebağlantılıdır.BugirişimlerarasındaHooverKomisyonu,1965’tebaşkanLyndonJohnsontarafındangeliştirilenPlanlama,ProgramlamaveBütçeSistemi,1973’tebaşkanRichardNixontarafındanbaşlatılanAmaç-laraGöreYönetimve1977’debaşkanJimmyCartertarafındanbaşlatılanSı-fırTabanlıBütçelemeçalışmalarısayılabilir.DikkatiçekenhusustümbunlarınbaşkanlıkinisiyatifleriolmasıamaGPRA’nınKongretarafındankabuledilenvekanunlaşantekmetinolmasıdır.

GPRA’nınamaçlarıarasındasonuçlaraodaklanma,hizmettekalitevehal-kıntatmini,programlarıniçyönetiminigeliştirmek,yasalamaçlarınıyerinege-tirmedegereklibilgilerintedarikindeiyileşmevekurumlarıhesapverebilirhalegetirerekhükümetekarşıgüventesisisayılabilir.Bukanunperformansgöster-gelerineodaklanmaksuretiylekamu-özelsektörarasındakiayrımıiyicebelirsizhalegetirmiştiryönündeeleştirileremaruzkalmıştır(FeltsveJos,2000;520).GPRAtarafındanhazırlanmasışartkoşulanstratejikplandakapsamlıbirmis-yontanımlamasıvegenelamaçlarıntarifibulunmakzorundadır.Ayrıcaprog-ramdeğerlendirmeleriveilerideyapılacakdeğerlendirmeyeilişkintakvimindeplandayeralmasıgereklidir.GPRAayrıcaperformansplanlarıveperformansraporunudazorunlulukhalinegetirmiştir(Schultz ,2004;200).YKİveMana-gerialismanlayışınauygunolaraküstyöneticileredayananveonlaraesneklik


imkânıverenbirdüzenlemeolarakgözeçarpmaktadır.GPRA,birbakımaTürkmevzuatındaki5018sayılıkanununprototipiolarakdadeğerlendirilebilir.An-cakburadakastettiğimiz5018sayılıkanunun ilkhalidir.YürürlüğegirinceyekadaradıgeçenkanunoldukçaönemlideğişikliklergeçirmişveadetaTürkmevzuatınauyumsağlamasıiçinağırbirmakyajyapılmıştır.

4.1.2. Program Değerlendirme Ölçüm Aracı (PART)

BaşkanBushdönemindeAğustos2001’deBaşkanınYönetimGündemi’ninbirparçasıolarakProgramDeğerlendirmeÖlçümAracı(PART)yayınlanmıştır.BudüzenlemeBaşkanınyönetimreformuvizyonunutasviretmektedir.PART’ta3anailkegözebatmaktadır:

• Devletbürokrasiodaklıdeğil,vatandaşodaklıolmalıdır,

• Sonuçodaklıolmalıdır,

• Pazarodaklıveetkinbiçimderekabetiçindeyenilikçiliğiteşviketme-lidir.

AyrıcaBushyönetimiperformansvebütçeninbütünleşmesiniPART’ın5önceliğindenbirisihalinegetirmiştir.BunundışındaPARTaynızamandaherhükümetprogramınıngerçekleştirmeyeçalıştığısonuçlarıtanımlamasını,açık,ölçülebiliruzundönemliveyıllıkperformansölçütleribelirlemesinivegöreviniyerinegetirebilipgetiremediğinedairverileritoplamasınıamaçlamaktadır.

PARTbütünfederalprogramlarınperformansınıölçmekiçinstandartbiryöntemolmaküzeretasarlanmıştır.Dörtkonudaölçümyapmaktadır:amaçvetasarım,stratejikplanlama,yönetimvesonuçlar,hesapverebilirlik.Buamaçlastandartbiryöntemgeliştirmişolup,sözkonusudörtkonuyayöneliksorulariçermektedir. Bu sorulara verilen cevaplar 0-100 arası puan değerine sahipolupenyüksekpuan100olarakbelirlenmiştir.Enyüksekpuan“etkin”olarakdeğerlendirilirken,sonrakiaşamalarortaetkin,yeterliveyetersizolarakad-landırılmıştır.4PART,özelliklekurumvekuruluşlarınamaçlarınaulaşıpulaşma-dıklarına,misyonlarını yerine getirip getirmediklerine odaklanmasıyla dikkatçekmektedir.

4.2. Kamu Sektöründe Performans Yönetimi ve Ölçümünde Kar-şılaşılan Güçlükler

4 GPRAvePARThakkındadahaayrıntılıbilgi içinbkz:V.Gueorguieva,J.Accius,C.Apaza,L.Bennett.,C.Brownley,S.Cronin,P.Preechyanud,“TheProgramAssessmentRatingToolandtheGovernmentPerformanceandResultsAct:EvaluatingConflictsandDisconnections”,TheAmericanReviewofPublicAdministration;Vol.39,No.225,2009,p.225-254.


Kamu-özelsektörkuruluşlarıarasındaperformansyönetimiuygulanması-nayönelikfarklılıklarşöyleözetlenebilir:

• Kamukuruluşlarınınamaçlarıçokgenişvebelirsizdir.

• Kamu sektörünün temel ilgi odağı (diğer çıkar grupları ile birlikte)halktır.

• Kamukuruluşlarınınsorumlulukkapsamı,paydaşları(hizmetkullanı-cıları,çalışanlar,vergimükellefleri,seçmenler,hükümet) farklıdırvebunlarfarklıetkileresahiptir.Yanikamukuruluşlarıçoksayıdafarklıgrubunfarklıbeklentilerinekarşılıkvermekzorundadır.

• Kamukuruluşlarınınhissedarlarıyoktur.

• Kamu kuruluşları, hizmetlerini önceden planlanmış stratejilere göresunarvebuhizmetlerintoplumsalolmaözelliğivardır.

• Kamukuruluşları,merkeziolarakvergilendirmelerlefinanseedilmekteveglobalolmaktançok,bölgeselveulusalfaaliyetlereodaklanmak-tadır.

• Özelsektörmaliölçülereodaklanırken,kamukuruluşlarıörgütselmis-yonlarınıgerçekleştirmekiçinmalisorumlulukilepaydaşlara/müşte-rilerehizmetsunumuarasındadengesağlamayaodaklanırlar.Bunagöre,maliamaç,kamukuruluşlarınınsorumlulukalanlarındansade-cebiridir,anaamaçdeğildir.Kârdandahaçokbütçeyeodaklanırlar.Kamukuruluşlarınınbütçesininsınırlıolmasınedeniyledebukuruluş-lardageliştirilenstandartlarıvatandaşlarasunulanhizmetinetkililiğinitamolaraktanımlayamayanmaliperspektifyerine,müşteriperspek-tiflerineodaklanmaktadır.

• Özelsektördeçalışanları,stratejikamaçlaraveölçülereyönlendirmekiçinperformansadayalıücretsistemikullanılır.Kamukuruluşlarındaböylebirsistemhenüzgetirilememiştir.

ÖteyandanpekçokOECDülkesindekamugörevlilerisistemikamusek-töründeperformansınetkisialtındakalmaktadır.Öncelikle,kamupersonelsis-temlerigittikçeözelsektörpersonelsistemleriilebenzeşmektedirler.Bu,kamugörevlilerininbazıayrıcalıklarınınkaldırılmasıiledeyakındanilişkilidir.Öteyan-dan,kamugörevlilerininmaaşları,halaözelsektördekilerkadardeğildir(oecd,2007:3).Bufarklılıksözkonusubenzeşmeninönündekienbüyükengeldir.

Performansdenetimi,genelliklepolitikkonularlabağlantılıdır. “Yerelyö-


netimlerekaynakaktarımı”,“Yaşamkalitesi”gibikavramlarsözkonusuoldu-ğundabazıdeğerlendirmegüçlükleriortayaçıkmaktadır.Örneğinbelediyelereaktarılankaynaklarınnasılkullanıldığıkonusundayapılacakbirperformansde-netimimuhtemelenbelediyebaşkanlarınıyereldegüçdurumadüşüreceğindensiyasaltartışmalarıdaberaberindegetirecektir.

4.3. Kamu Sektöründe Performans Denetimi ve Ölçümünde Ya-pılan Hatalar

Kamusektöründeperformanskonusuhenüzyeniolduğuiçinsıklıklagö-rülenbirçokhatabulunmaktadır.Kısacabuhatalarıaşağıdakigibibelirtebiliriz:

-Üstyöneticilerarasındastratejikzorunluluklarınneolduğukonusundabiruzlaşmasağlanmadanölçütlerinbelirlenmesi,

- Performans denetiminde kullanılacak ölçütler belirlenirken personelingörüşlerininalınmaması,

-Üstyöneticilerinkonuyayeterinceilgigöstermemesi,

-Stratejikplansürecininsürekliolduğununkavranamaması,

-Stratejikolmayankriterlerinstratejikgibimuamelegörmesi,

-Ölçümsonuçlarınınilgilerineduyurulmaması,

-Ölçümyapılırkengerektiğikadarhızlıhareketedilememesi.

Buhatalarındaetkisiylekamukurumvekuruluşlarındaperformansdene-timiyleilgiliyaşanansorunlarışöyleözetleyebiliriz:

• Performansölçümüvebuamaçlıkriterbelirlemeçalışmalarızamanalıcıvemasraflıdır.

• Belirlenecekkriterlerinbugünüdeğililerisinideölçecekbiçimdebelir-lenmesigerekir.

• Ölçümyapılmasısorunuçözmez,ölçümsonuçlarınındikkatlibiçimdekurumunperformansınıartırmayayöneliktedbirlereuygulanmasıge-reklidir.

• Performans denetiminin olumsuz sonuçlarından kaçınılması için kri-terlerinobjektifbiçimdebelirlenmesigereklidir.Yoksaölçümlerdeba-şarılıgörünenpersonelekarşıdiğerpersoneldehaksızlığauğramışlıkduygusubelirebilirve“okadarbaşarılıysatümişlerioyapsın”şeklin-degizlibirtepkiortayaçıkabilir.


• Performans ölçümü kurumungelecek hedef, plan ve bütçesine ışıktutacakbiçimdeyapılmalıdır.

4.4. Türkiye ile ABD’nin Performans Denetimi Anlayışının Karşı-laştırması

GörüldüğügibiABD1950’liyıllardanberikamusektöründeperformansdenetimi yaparak performans yönetimi uygulamanın yollarını aramaktadır.DahaçokbaşkanlarınyakınilgisiileyürüyenbuçalışmalareskibaşkanlardanClintondönemindezirveyeulaşmışve ilkdefabukonudafederalbirkanunçıkarılmıştır.Ancak,ABD’ninfederalyapısıbukanunundahaçokfederalbüt-çeden pay alınarak gerçekleştirilen hizmetlerde etkili olmasına neden oldu-ğundansınırlıbiretkiyaratmıştır.BaşkanBushdönemindeyinebaşkanlıkini-siyatifiilebenzerbirgirişimdebulunulmuşsadaaynışekildeeyaletlerbazındakurumsalbiryapılaşmagörülmemektedir.BunakarşınABD’ninkamuyönetimibilimininmerkeziolmasıitibarıylaperformanskonusununincelenmeyedevamedileceğikesindir.Bazıeyaletlerbütçesıkıntısıvbnedenlerlekonuyayakınilgiduyarkenbazıeyaletlerdekamukesimininperformansınınölçülmesikonusuçokyüzeyselkalmıştır.

Türkiye’de, AB’ye uyum çerçevesinde başlayan stratejik planlama kap-samındaperformansyönetimiveperformansdenetimikonusuABD’yegöreoldukçayenidir.ABDkaynaklıbuyaklaşımABüzerindebizeaktarılırkenhaliylebirtakımdeğişiklikleredeuğramıştır.AB’yeuyumadınaçıkarılanbirçokmev-zuattagörülensıkıntılarperformanslailgilikonulardadagörülmüştür.Konununyeniolmasınedeniylezamaniçindebusorunlarınaşılacağıdüşünülmektedir.

ABDileTürkiyearasındaperformansdenetimikonusundatemelfarkan-layışfarkıdır.ABD’desomutprojelerbazındaperformansölçümüyapılmışvebuölçümsonuçlarıdahasonrahalkayayınlanmıştır.Türkiye’dekonuyadahasoyutyaklaşılmaktavekurumperformansı,personelperformansıayrımıgö-zetilmediğinden kavram kargaşası ortaya çıkmıştır. Performansı denetlemektekbaşınayeterlideğildir.Denetimsonuçlarıyeterlişekildedeğerlendirilmez-segereksizbirçabadanöteyegidilmemişolacaktır.Denetimotomatikolarakgelişmeyekatkısağlamayacağınagöreyöneticikonumundakilerineldeedilendenetimsonuçlarınıyorumlamavegereğiniyapmakapasitesinesahipolmasıgerekecektir.

Kurumlarınınperformansınıgeliştirmek içindenetimyönteminikullananyöneticilerikitemelsorunileyüzyüzedir:Birincisi,planların,prosedürlerinvepersonelindeğişerekgelişmeyeyönlendirilmesiiçinnasılöğrenileceğiniortaya


koymakdurumundadırlar.Bununardındanikinciolarak,belirlenendeğişiminfiilenuygulamayanasılaktarılacağınakararvermelerigerekir.Ülkemizdekonuile ilgili ikitemelyaklaşımdan“YukarıdanAşağıya(ToptoDown)”modelininbenimsendiği görülmektedir. Maliye Bakanlığı’nın inisiyatifiyle bütçe disipliniamacıylaçıkarılan5018sayılıkanunbununlayetinmemiş,Türkyönetimsiste-minibütünüyleetkilemiştir.Dahaöncedenparçaparçavedahaçokçeviriyadataklitolarakkurumlarcayapılmayaçalışılanperformansölçümüvedenetimibukanunladerlitopluveresmihalegelmiştir.

İçişleriBakanlığı’nınTODAİEileortaklaşahazırladığıve2007yılındaka-muoyunaaçıklananMİAPER(MülkiİdareAmirlerininPerformansKriterlerininBelirlenmesiAraştırması)bukanundanbağımsızamaperformansdenetimin-de kullanılabilecek ölçütleri saptamaya yönelik bir çalışmaolmuştur. Ancak,çalışmaiçerisindededeğindiğimizüzereperformans,yönetimbilimindekav-ram olarak kurumsal ve personel performansı olarak ayrı ayrı ele alınmalı-dır.Kurumsalperformans5018sayılıkanungereğiancakSayıştaytarafındanölçülebilecektir.5MülkiidareamirlerininperformansınınölçülmesisözkonusuolduğundaMİAPERörneğindekibenzerölçütlerkullanılmaksuretiyleMülkiyeTeftişKurulutarafındanbirölçümyapılmasıyolunagidilebilir.Bakanlıkmakamıtarafındantakdiredilendurumlardavalilervekaymakamlarınperformansınınölçülmesidüşünülebilir.Hatırdatutulmasıgerekenperformansyönetimivede-netimikapsamındaperformansölçümüyaklaşımınınYeniKamuİşletimianla-yışınınbirparçasıolduğudur.Buanlayışbirbütündürveiçindeyüksekperfor-mansınödüllendirilmesikadaryetersizperformansayaptırımlaruygulamayıdabarındırmaktadır.ABDveAnglo-Saksonkökenliülkelerdekamupersonelidahaçoksözleşmeliolarakçalıştığındandolayıperformansölçümündeyetersizlikleritespitedilenvekurumsalamaçlaraulaşmadasıkıntıyadüştüğüdüşünülença-lışanlarınsözleşmelerinesonverilebilmektedir.Ülkemizdeisekamupersoneli“liyakat”ve“kariyer”ilkelerinegöreistihdamedilmektedir.Busistemdeliya-kategöreişealınankamupersoneli,kariyeresasınagöreyükselmektedir.Busisteminnasılişlediğinianlamakiçinhemenherkurumvekuruluşçaçıkarılmışolanatamavegörevdeyükselmeileilgiliyönetmelik,yönergevb.düzenleme-lerebakmakyeterliolacaktır.Bunedenlekamusektöründeişebaşlayanbirki-şininyükselmesizamanayayılırkenKıtaAvrupasısistemininbirparçasıolarak‘memurgüvencesi’nesahiptir.Bugüvenceninanlamıpersonelingörevineson

5 5018sayılıkanununDışDenetimbaşlıklı68.maddesibfıkrasınagöredışdenetim“…Kamu kaynaklarınınetkili,ekonomikveverimliolarakkullanılıpkullanılmadığınınbelirlen-mesi,faaliyetsonuçlarınınölçülmesiveperformansbakımındandeğerlendirilmesi…”suretiylegerçekleştirilecektir.


verilmesininoldukçakısıtlıkoşullaraltındamümkünolabileceğidir.

5. SONUÇ

Ülkelerin birbirlerinin deneyimlerinden, en iyi uygulama örneklerinden(best practices) yararlanması karşılaştırmalı kamuyönetiminin bir bilimdalıolarakvarlıknedenidir.1887’deWilson’unTheStudyofAdministrationbaşlıklımakalesiileaçılanyoldaülkelerbirbirlerininyönetimsistemleriniinceleyerek,kendilerineyenimodelarayışındaolmuşlardır.BuarayışiçerisindeABDkendidenetimsisteminiKıtaAvrupasıdenetimsisteminedoğruyaklaştırmayaçalışır-ken,TürkiyegibiKıtaAvrupasıdenetimsisteminesahipülkelerAnglo-Saksondenetimsisteminedoğruevrilmektedir.Buçabalarşüphesizdahaiyiyeulaşmaisteğininbirsonucudur.BubağlamdaTürkdenetimsistemindeperformansde-netimikavramıöneçıkmıştır.Bukavramıniyiincelenmesivehangikonulardauygulanabileceğininiyianlaşılmasıgerekir.

Toplumyaşamındasüreklideğişim,karmaşıklaşançevre,gelişenteknolo-ji,yenidevletmüdahaleleri,içpazarıdışrekabeteaçmazorunluluğu,değişenekonomikkoşullarvebütünbunlarınetkisindeoluşanyenibireydavranışla-rı yönetim anlayışında büyük değişikliklere yol açmıştır. Bu süreç içerisindeişletmelerdemüşteriye yönelme olarak görülen eğilim kamu kuruluşlarındahizmettenyararlananlarıntatminineyönelmeolarakifadeedilebilir.

Yenidünyadüzenineuyumadınayapılançağdaşdüzenlemelerleyenidenyapılanankamuyönetimanlayışı;

• Performansölçmevedenetleme,

• Sorumluluk alma,

• Kaynaklarıetkinveverimlikullanma,

• Hedef,stratejiveöncelikleribelirleme,kıstaslarınıiçermektedir.

Performansdenetimiyoluyladüzenlivebelliaralıklarlakamukuruluşların-caparlamentoyavekamuoyunamaliveperformansraporlarısunularak,kamuyöneticilerininfaaliyetlerivebütçeüzerindesiyasikontrolleringüçlendirilmesivekamuyönetimindeşeffaflığınsağlanmasıhedeflenmektedir.Buyönetiman-layışıtamamıylaçıktıvesonuçüzerineodaklanmıştır.

Özelliklehesapverebilirlikanlayışınıgetirmesivekamuyönetimlerindekisavurganlığıazaltmayaodaklanmasıperformansyönetimivedenetimininöneçıkanözelliklerindendir.Yenibirkavramolmasışüphesizberaberindebazıyan-lışlıkyadaeksiklikleridegetirecektir.Önemliolanbuyanlışlıkyadaeksiklik-


lerdenarınarakülkeyehasbirdenetimmodeligeliştirebilmektir.DeğişmeyentekşeyindeğişiminkendisiolduğuilkesindenhareketleTürkkamuyönetiminindegelişenvedeğişendünyakoşullarınaşuyadabuşekildeayakuydurmakzorundaolduğuaçıktır.

Dünyaörneklerinde yolsuzluklamücadele amacıyla çeşitli kurumlarge-liştirilmiştir.Bukurumlarkurulurkenençokdikkatedilenhususbunlarınba-ğımsızlığıolmuştur.6Ülkemizde5018sayılıkanunlagetirileniçdenetimsiste-midoğrudanüstyöneticiye (müsteşar,genelmüdür,belediyebaşkanı,vali)bağlılığındandolayıbunoktadabağımsızlıkendişesitaşımaktadır.Bunakarşınmevcutsistemdedenetimelemanlarınınbakan,müsteşaryadagenelmüdürebağlılığıilebenzerlikkurulabiliramamevcutteftişkurullarıhemgeleneklerinioluşturmalarıbakımındanhemdehâkimgüvencesinebenzerbiçimdemüfet-tişlikgüvencesinesahipolduklarıiçinbağımsızlıkkonusundadahailerinokta-dadır.

KAYNAKÇA

Assessing Performance-Oriented HRM Activities in Selected OECD Countries,http://www.oecd.org/officialdocuments/displaydocumentpdf/?cote=puma/hrm(2002)9&doclanguage=en,(erişimtarihi,10.01.2007).

Ballı, K. (2004). YolsuzluklaMücadelede Bağımsız (Özerk) Kamu Kuruluşları.AmmeİdaresiDergisi,37(2),51-74.

Çoker, Z. (1982).TeftişHizmetininAmacıveAnaGörevleri.AmmeİdaresiDer-gisi,5(1),57-72.

Dinçer, Ö ve Yılmaz, C. (2003).KamuYönetimindeYenidenYapılanma–1,Baş-bakanlıkYayını:Ankara.

Eryılmaz, B. (1993).KamuBürokrasisininDenetlenmesi.AmmeİdaresiDergisi,26(4),81-106.

Felts, A. A.ve Jos, P. H. (2000).TimeandSpace:TheOriginsandImplicationsoftheNewPublicManagement.AdministrativeTheory&Praxis,22(3),519-33.

Gueorguieva, V., Accius, J., Apaza, C., Bennett, K., Brownley, C., Cronin, S. ve Preechyanud, P. (2009).TheProgramAssessmentRatingToolandtheGo-vernmentPerformanceandResultsAct:EvaluatingConflictsandDisconnections.TheAmericanReviewofPublicAdministration,39(225),225-254.

http://ekutup.dpt.gov.tr/kamuyone/oik527.pdf,(erişimtarihi,25.01.2011).

http://www.icisleri.gov.tr/_Icisleri/WPX/2006_TR_Valilik%20Genel%20%C4%B0%C5%9F.doc,(erişimtarihi,20.12.2007).

6 Dahaayrıntılıbilgi içinbkz:KamuranBallı,“YolsuzluklaMücadeledeBağımsız(Özerk)KamuKuruluşları”,AmmeİdaresiDergisi,Cilt37,Sayı2,Haziran2004,s.51-74.


http://www.ignet.gov/randp/fy09apr.pdf,(erişimtarihi,15.02.2011).

http://www.mtk.gov.tr/Detay.aspx?contentID=182#1,(erişimtarihi24.11.2010).

http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2010/results, (erişimtarihi,12.02.2011).

Karahan, Firdevs,BilişimTeknolojisineYönelikPerformansDenetimiKursNot-ları,http://www.sayistay.gov.tr/yayin/yayinicerik/hiz08biltekperden.pdf, (erişimtarihi,10.12.2008).

Karatepe, K. (2009).Anglo-SaksonDenetimSistemiÇökerkenTürkDenetimSisteminin“Anglo-Saksonlaştırılması”ÜzerineBirİnceleme.KamuYönetimi:Yapıİşle-yişReform,(Ed:BarışÖvgün),AnkaraÜniversitesiSiyasalBilgilerFakültesiYayınNo:598,KamuYönetimiAraştırmaveUygulamaMerkeziYayınNo:5,187-228.

Köksal, E. (1998).Türkiye’deMerkeziHükümetinTaşraÖrgütününDenetimi.AmmeİdaresiDergisi,20(3),Ankara,51-61.

MEHTAPMerkeziHükümetTeşkilatıKuruluşveGörevleri(1966).TODAİEYayın-ları:Ankara.

Newcomer, K., Grob, G. (2004). Federal Offıces of the Inspector General:ThrivingonChaos?.AmericanReviewOfPublicAdministration,34(3),235-251.

Okur, Y. (2010).Türkiye’deTeftişveİçDenetim:Kavramlar,BeklentilerveHa-yatlaYüzleşme.MaliyeDergisi,Sayı158.

Ongaro, E. (2009).PublicManagementReformandModernizationTrajectoriesofAdministrativeChangeinItaly,France,Greece,PortugalandSpain,EdwardElgarPublishing,Inc:Massachusetts,247-280.

Schultz, D. (2004). Encyclopedia of Public Administration and Public Policy,FactsOnFile,Inc.:NewYork.

Sürgit, K. (1969).YönetimdeKontrol.AmmeİdaresiDergisi,2(1),45-57.

Şen , Mustafa Lütfi,KamuYönetimindeEtiğinÖnemi,http://webcache.googleu-sercontent.com/search?q=cache:TaLsJWJVrZ0J:www.kamu.sakarya.edu.tr/Duyurular/kamu%2520personelyonetimi/etik.doc+ABD%27DE+GENEL+M%EF%BF%BDFETT%EF%BF%BD%EF%BF%BDL%EF%BF%BDK&hl=tr&gl=tr,(erişimtarihi,23.02.2011).

Uluğ, F. (2004).KamuYönetimiTemelKanunuTasarısıIşığındaKamuDenetimSistemindeYenidenYapılanma.AmmeİdaresiDergisi,37(2),97-122.

Yenice, Ebru, Kamu Kesiminde Performans Ölçümü ve Bütçe İlişkisi, http://www.sayistay.gov.tr/yayin/dergi/icerik/der61m4.pdf,(erişimtarihi,01.12.2006).

Yörüker, S. (2004).BaşkaÜlkeÖrnekleriTemelindeKontrol,Denetim,TeftişveSoruşturma:KavramsalBirÇerçeve,TESEVDenetimÇalıştayıSunuşu.


KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK ÜZERİNE BİR İNCELEME*

Doç. Dr. Semra Feriha AŞCIGİL**

ÖZET

Makaledesosyal sorumlulukkavramınaaçıklıkgetirmeküzere temelolarakku-rumsalsosyalsorumluluğunneolduğuveşirketyönetimininkimlerekarşısorumlulukduyduğusorularınıtartışmanınyanısıra,sosyalsorumlulukkavramınınortayaçıkıpge-lişmesindedevletlerinoynadığırolkonusundaçeşitliörneklervererekkavramıngelişimitartışılmıştır.Sosyal sorumlulukuygulamadapaydaşlarla ilgiliolarakhangikonulardasorumlulukalınacağıileilgilidir.Bununyanısıra,sosyalsorumlulukkonusundageliştiri-lenstandartlaruygulamayayöngöstericiolmaklabirlikte,sosyalperformansdenetimi-ninyaygınlaşmasınaolanaksağlamıştır.Bustandartlardanörneklertanıtılarak,sonuçkısmındauygulamadakifarklılıklaranedenolannedenleredeğinilmiştir.

Anahtar Kelimeler:Kurumsalsosyalsorumluluk,paydaşlıkteorisi

ABSTRACT

Corporate Social Responsibility: A Perspective Towards Clarification Of The Concept

The article aims to bring clarification to the concept of corporate social responsibility by discussing “what is the nature of corporate social responsibility” and “toward whom are corporations responsible” and discussing the role played by governments in emergence and development of the concept. In addition, the social standards developed provided gui-dence for implementation as well as enabled social performance evaluation of companies. Examples of standards are described followed by a final discussion of reasons for differ-ences in implementation.

Key Words: Corporate social responsibility, stakeholder theory

* Bumakaleyazar tarafındanyapılanSOBAG-106K377no.luTUBITAKaraştırması raporundankısmenfaydalanılarakhazırlanmıştır.

**ODTÜ,İİBF,İşletmeBölümüÖğretimÜyesi


GİRİŞ

Kurumsalsosyalsorumluluksonyıllardaakademisyenlervefirmalardauy-gulamayakoyanyöneticilertarafındansıklıklaelealınanbirkavramolmuştur.Kurumsalsosyalsorumlulukgenelolarak“birşirketinçevresineyaptığıetkiyiciddiyetlegözönünealmasıdır”şeklindeanlaşılabilir.Butanımileilgiliolarakaklagelebilecekilksoru“şirketlerinkimlerehangialanlardasorumluolacağı”sorusudur.Şirketlerin sorumluolmasıgerekenalanlar,genelolarakşirketlerve toplum arasındaki sosyal kontratın toplumun şirketlerden beklentilerininhukukiolaraktanımlanmışkısmıolarakifadeedilmektedir.

Ancak günümüzde kurumsal sosyal sorumluluk konuya karşı artan ilgikendisiylebirlikteçoksayıdatanımveyaklaşımayolaçmışvedolayısıylakav-ramdabelirsizliğenedenolmuştur.Bukarışıklığıngiderilmesi,kavramındahaiyianlaşılmasıyanısırayöneticileredahaiyikararalmavestratejiktercihlerya-pabilmeolanağısağlayacağıgibi,yapılanaraştırmalarınçerçevesinidenetleş-tirecektir.Sosyalsorumlulukkavramıileuygulamaşekilleriarasındagörünürbirfarklılıkolmasıkonusunazamanzamandeğinilmiştir(RobinveReidenbach,1987,45;JonesveWicks,1999,206-214;ThompsonveSmith,1991,30).

Makaleninamacı, kurumsal sosyal sorumluluğukla ilgili farklı yorumlarabiraçıklıkgetirmeküzereilgiliyazınıözetlemektir.Makaleninbirincikısımındasosyalsorumluluğundoğasınınneolduğu,ikincikısımdaisefirmalarınkimlerekarşısorumluolduğupaydaşlıkteorisiçerçevesindeirdelenecektir.Takibedenkısımlarda ise,bukonudadevletlerinüstlendikleri rollere ilişkinörneklerya-nında,kavramınuygulamayakonulmasınayönelikgeliştirilenstandartlar ta-nıtılacaktır.

1. KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUĞUN DOĞASI

İşletmelerdetoplumsalsorumlulukkavramıBowen’ın1953yılındayaptığıçalışmailebaşlamıştır.Bowen,işletmeyöneticilerinintoplumunamaçvede-ğerlerineuygunhareketetmesivebuamaçvedeğerlerleörtüşenpolitikalarbelirlemesivekararlarvermesigerektiğinibelirtmektedir.DahasonralarıDavisve Blomstrom’un (1975; 38,42) yaptıkları tanıma göre ise kurumsal sosyalsorumluluk,“kararvericilerintoplumunrefahınıkorumakveyükseltmeküze-re faaliyetlerdebulunmayükümlülüğüdür” denilmiştir. Bu tanımda iki noktavurgulanmaktadır.Birincinokta,korumayükümlülüğüveyapaydaşlarınyadaetkileşenlerin refahınakatkıdabulunmayükümlülüğüdür.Bu, şirketlere top-lumazararverenfaaliyetlerdenkaçınmavebenzerfaaliyetlerdebulunmamasorumluluğunuyüklerki,butanımdaesasüstlenilmesibeklenilen,şirketlerin

Kurumsal Sosyal Sorumluluk Üzerine Bir İnceleme • 33

toplumazararvermektenkaçınmagörevidir.İkinciönemlinoktaise,şirketlerintoplumunrefahınıyükseltmeyükümlülüğüdürveşirketleretoplumunrefahınaolumlukatkıdabulunmagöreviyükler.Toplumlardabireyselhaklarileilgilige-lişmelerdevamettiğisürece,sosyalsorumluluküstlenenşirketlerdeolumsuzgörevüstlenmektenziyadeolumlugörevlerüstlenilmesiyönündebiranlayışdeğişikliğioluşacaktır.Yani, şirketlerinyalnız toplumaveyapaydaşlarazararvermektenkaçınmasıyeterliolmayacak,bununötesindeiyikurumsalvatan-daşlıkörneğiolaraktoplumrefahınıarttırmayayönelikprogramlargeliştirmesidesorumluluklarıarasındayeralacaktır.McGuire(1963;144)iseyaptığıta-nımında“şirketlerinyalnızekonomikvehukukisorumluluklarıyoktur,bunlarınötesindetoplumakarşıdiğersorumluluklarıdavardır”şeklindebiraçıklamagetirmiştir. Bu tanım, ekonomik ve hukuki yükümlülüklere öncelik verirken,şirketlerindahagenişkapsamlısorumluluklarıolduğunuvurgulamaktadır.

Archie Carroll (1979; 500) daha önce yapılan tanmları geliştirerek ku-rumsalsosyalsorumlulukboyutlarınadayalıfarklıbirtanımlamageliştirmiştir.Carroll’ındörtboyuttanoluşansosyalsorumluluktanımı,enyaygınolarakbe-nimsenentanımlamaolupişletmelerinekonomikvehukukisorumluluklarıyanısıra,etikveyardımseverlikalanındasorumluluklarıdaolduğunuvurgulayarakherboyutuayrıayrıelealır.

EkonomikSorumluluklar:Bir işletmeherşeydenöncetoplumaadilbirfiyatkarşılığıürünvehizmetsunanekonomikbirkurumdur.Ekonomikper-formans,firmanınverimliliğisonucueldeedilenkarlılığıvefirmanınhayattakalmasınıbelirleyenentemelfaktördür.Bazıyorumlarekonomiksorumluluk-larısosyalsorumlulukboyutlarıdışındagörmektedir.Ancak,ekonomiksorum-luluklarındabirtoplumsalsorumlulukolarakdeğerlendirilebileceğigörüşüdetartışılmaktadır.Aslında,ekonomiksorumlulukbirişletmeninüretimdemaliyetiarttırangereksizharcamalarveyaisraftankaçınmasıolarakanlaşıldığında,is-rafınazaltılmasıvesonuçtaürünütüketiciyedahaucuzbirfiyatasunulmasıtoplumsalsorumlulukörneğiolarakadlandırılabilir.

HukukiSorumluluklar:İşletmelerintoplumlaolansosyalkontratısadeceverimliliksağlamarolünüüstlenmesiüzerinedeğil,aynızamandaişletmelerinfaaliyetgösterirkenuyacaklarıtemelhukukikurallaradadayanır.Toplum,işlet-melerinekonomikmisyonlarınıyasalgerekliliklerçerçevesindeyerinegetirme-sinibekler.Aslındahukukikurallarbiranlamdatemeladalet ilkelerini içerenkodlanmışetikkurallarınıyansıtır.

Etik Sorumluluklar: Toplumun kanunlara yansımamış beklentilerini yan-sıtan faaliyet ve uygulamalardan oluşan etik sorumluluklar, paydaşların ah-


lakihaklarınıkoruyan toplumundeğerveönemverdiğinormlar,standartlarve beklentileri içerir. Etik kurallarla ilgili anlayıştaki değişiklikler zaman için-dekanunlarındadeğişmesineyolaçar.Etiksorunların toplumdatartışılarakolgunlaştırılmasıkanunlarınhazırlanmasındagerekliolanaltyapıyıoluşturur.Etikkurallarınkanunlarıngerektirdiğininüzerindeşartlar içermesinedeniyle,kanunlarveetikkurallaraynıolmayabilir.Medenihaklar ile ilgili tartışmalar,çevre ve tüketici hakları konusundaki hareketlerce savunulan tezler aslındatoplumda etik değerlerde meydana gelen temel değişikliklerin göstergeleriolup,ilerideçıkarılmasımümkünolankanunlarındahabercileridir.Herpayda-şınetiksorunlarlailgilibeklentilerininkarşılanmasıişletmelerinetikperforman-sınıbelirler.Etikbirişortamındaçalışabilmetalebi,günümüzdeçalışanlarınmeşruhaklarındanbiriolarakgörülmektedir.

YardımseverlikileİlgiliSorumluluklar:Yardım,bağışgibifaaliyetlerişlet-melerintercihlerisonucuüstlendiklerigönüllüfaaliyetlerolduklarıiçinsorum-luluk olarak adlandırılması çelişkili görülebilir. Toplumun eğitimi için yapılandestekveharcamalar,alkolvebağımlılıkyapanmaddelerlesavaş,kütüphane-lerkurmak,sanatolaylarınadestektebulunmakgibifaaliyetlerbukategoriyeörnekteşkileder.

Yardımseverlikileilgilisorumluluklarınetiksorumluluklardanfarkı,toplu-munetikveyaahlakianlamdaböylebirbeklenti içindeolmamasıdır.Yardımfaaliyetleriişletmeleriniçindebulunmasıarzulananfaaliyetlerolupşirketlerininisiyatiflerinebırakılır.Diğertaraftan,etiksorumluluklardatoplumtarafındanbirbeklentisözkonusudurvehukukenyerinegetirilmesindebirmecburiyetolmasadaşirketlerinetikolarakdavranmasıtoplumcabeklenir.Ekonomikvehukukisorumluluklarisebunlardanfarklıolarakişletmelerinyüklenmelerizo-runluolduğusorumluluklardır.

Carroll,1991yılındakiçalışmasındabudörtkavramıyenidengözdenge-çirmişvebirşirketinetiksorumluluğununolabilmesi içinekonomikveyasalsorumluluğuyerinegetirmişolmasıgerektiğinibelirtmiştir.YaniMaslow’unihti-yaçlarhiyerarşisindeolduğugibi,enüstbasamaktakisorumluluğunolabilmesiiçinaltbasamaklardakisorumluluklarınyerinegetirilmişolmasıgereklidir(Şe-kil1).Onuniçinsorumluluklarpiramidindeherbirkademeninbirbiriileilişkisi“alttakisorumluluktansonra”olarakdeğil,“alttakisorumluluğa ilaveolarak”şeklindeyorumlanmalıdır(Windsor,2001;233).Bubakışaçısından;ekonomikveyasalsorumluluklarsosyalolarakgereklidir.Etiksorumluluklarınyerinege-tirilmesisosyalolarakbeklenir.Yardımseverlik ile ilgilisorumluluklarınyerinegetirilmesiisetoplumcaarzuedilir.


Şekil 1: Kurumsal Sosyal Sorumluluk Hiyerarşisi (Carroll, 1991)

Yapılanhayırvebağışlar

EtikSorumluluk

YasalSorumluluk

EkonomikSorumluluk

Literatürdesosyalsorumluluğunbudörtboyutufarklışekillerdeelealın-mıştır. Ekonomik ve hukuki sorumlulukların birleşiminden oluşan firmalarınyerinegetirilmesi“zorunlu”olansorumluluklarveetikvehayırseverliksorum-lulukların birleşimi olarak yerine getirilmesi “zorunlu olmayan” (ihtiyari) so-rumluluklar olarakdagruplandırılmıştır(Windsor,2001;232).

Çoğualandayaşandığıgibi,sosyalsorumlulukkonusundakarşılaşılanen-gelortayakonulanilkelerinnasıluygulamayakonulacağıileilgilibelirsizliktir.Bu konuda kapsamlı birmodelWood (1991; 691) tarafındanortaya konul-muştur.Wood(1991;694-695)sorumludavranışlarıyönetimeyönvericiilke-ler,sorumluluksüreciveperformansçıktılarıolarakadlandırdığıüçaşamadasosyal sorumluluğun uygulamaya geçirilebileceğini önermiştir. Yazar, sosyalsorumluluğun“mutlakilkeleryerinefarklıkültürelveörgütselortamlardaoor-tamahaspolitikvesemboliksüreçlerleuygulamayageçirilecekanalitikform-lar”(Wood,1991;700)olarakalgılanmasıgerektiğineişaretederekkavramaönemlibirkatkıdabulunmuştur.Kurumsalsosyalperformansıngeliştirilmişbuyapısı,kurumsalsosyalsorumluluğuniçerdiğibelirsizlikleribüyükölçüdeorta-dankaldıraraknormatifbirtanımdanalarakdahapratikancakdahakapsamlıbirkonumakavuşturmuştur(Tablo1).


Tablo 1: Kurumsal Sosyal Performans Modeli (Wood, 1991;694)______________________________________________________________

Kurumsal Sosyal Sorumluluk İlkeleriKurumsalİlke:YasalaraUyumlulukÖrgütselİlke:ToplumsalSorumlulukYönetselİlke:YönetselSağduyu(tedbir,takdiredebilmehakkı,mu-hakeme)

Kurumsal Sosyal Sorumluluk Süreçleri ÇevreselDeğerleme PaydaşYönetimi Konuların(issues)YönetimiKurumsal Davranış Sonuçları SosyalEtkiler SosyalProgramlar Sosyal Politikalar

Wood’un(1991;694)belirlediğiüçaşamailekurumsalsosyalsorumlulu-ğungünlükhayattayöneticilertarafındanuygulamayageçirilmesikonusundaönemliipuçlarıverilmektedir.Bumodelegörefirmanınsosyalsorumlulukfaali-yetlerinimotiveedenprensiplerkurumsal,örgütselvebireyselolmaküzereüçseviyedeaçıklanabilir.Kurumsaldüzeyde,firmanınsosyalsorumlulukfaaliyet-leriyasalarauygunlukprensibindenhareketleortayaçıkabilir. Diğerbirifadeile,birfirmatoplumungözündekredibilitevesaygınlığınıkorumakisteğindensosyal sorumlu davranabilir. Bireyselseviyedesosyalsorumlulukiseyönetici-lerinveonlarınkişiselsorumluluktercihleriveeğilimlerindenkaynaklanabilir. Wood’agöresosyalsorumlulukkonusundaduyarlılık,toplumveçevreileala-kalıanalizyapmavebilgitoplamailekazanılır.Busüreçbirbiriyleiçiçegeçmişüçkavramdanoluşmaktadır.Çevreseldeğerlendirme,paydaşyönetimiveso-runların(issues)yönetimidir.

Şirketlerinçevreleriileilgiliolaraktopladıklarıbilgi,dahasonrasistema-tikolarakçevreyeuyumsağlamakyadaortamıdeğiştirmeküzerestratejilergeliştirmedekullanılır.Paydaşlarınyönetimihususundagösterilenduyarlılığınbirdiğergöstergesipaydaşyönetimaraçlarınınincelenmesiileanlaşılabilir.Ör-neğin;çalışanlariçinçıkarılangazeteler,halklailişkilerdensorumlugörevlervekurumsalsosyalraporlamabunlaraverilebilecekgüçlüörneklerdir.Konularınyönetimiisesosyalkonularınizlenmesindefirmanınyaklaşımınınincelenmesinigerektirir.

Kurumsal davranış sonuçları sosyal etkiler, sosyal programlar ve sosyalpolitikalardan oluşur. Kurum faaliyetlerinin paydaşlara olumsuz etkisi olup


olmadığının objektif olarak değerlendirilmesi ile ilgilidir. Örneğin; teknolojikicatlar,yapılanişteinovasyonveyatoplumsalrefahakatkıdabulunmakpozitifsosyaletkiiken;politikacılarayapılanyasalolmayanödemelerveyazehirliatık-larınçevreyeyayılmasıolumsuzetkidir.Sosyalprogramlarvepolitikalarola-rakgösterilebilecekörneklerisetedarikçilerinbelirlenmesi,sosyalsorumlulukkonularınındenetimiileilgilipolitikalarvetüketiciyiçevrekonusundaeğitmeküzerehazırlananprogramlarolabilir.

Bualandakiçalışmalarınbirkısmıkurumsalsosyalsorumlulukilekurum-salfinansalperformansarasındaki ilişkininniteliğinianlamakamacıylayapıl-mıştır(HarrisonveFreeman,1999,481;RowleyveBerman,2000,399;Bar-nett,2002,799;MorgolisveWalsh,2003,274).Buçerçevede,WaddockveGroves(1997;312)yaptıklarıçalışmailekurumsalsosyalperformansvefirmaperformansıarasındaolumluilişkiolduğunuortayakoymuştur.Bermanvd.’nin(1999;489)çalışmaları isepaydaş ilişkilerininöncelikle işletmelerinstrateji-sinibelirlediğini,dolayısıylabunundafirmalarınfinansalperformansıüzerineolumlu etkisi olduğunu göstermektedir. Günümüzde artık şirketlerin perfor-mansıfinansalgöstergeleryanındafinansalolmayansosyalgöstergelerledeizlenmektedir.İşetiğikavramınıngelişmesiileortayaçıkansosyalsorumlulukkavramı,dahasonralarısosyalcevapverebilirlikkavramınınortayaçıkmasıilebuyaklaşımfarklılığınanedenolanaltyapıyıhazırlamıştır.Sosyalsorumlulukkavramı,örgütlerinfaaliyetlerinintoplumaolumluetkileryaratmasıgerektiğinivurgularken sonuçodaklı bir yaklaşım sergiler. Sosyal cevap verebilirlik ise,örgütlerdepolitikaveuygulamalarlailgilikısıtları(eksikveyahatalıbilgilergibi)öngörmekveiyileştirmeleryapmaküzerekararvermesüreçleriningeliştirilme-siprensibinedayanır.Sosyalcevapverebilirlikkavramı,işetiğiyaklaşımıgibisüreçodaklıdır.Sosyalcevapverebilirlik,şirketiniçvedışpaydaşlarınınçelişentaleplerindendoğansorunlarıbudoğrultudayönetmekapasitesinindeğerlen-dirildiğisüreçleringeliştirilmesiileilgilidir.

Epstein’a(1987;102)göre,kurumsalsosyalsorumlulukşirketlerdekararalma süreci sonunda öncelikle topluma yapılan olumsuz etkiyi azaltmaktanziyade, topluma faydalı etkilereyolaçacak sonuçlaralınmasınınbaşarılmasıolarak tanımlamaktadır. Burada, kurumsal sosyal sorumluluk bir karar almasürecisonucueldeedilençıktıveyaürünolarakelealınmaktadır.Aslında“iyiyönetişim”sistemlerinintemelamacı,sorumlukararlarınalınmasınısağlamakaabiliyetininkazanılmasıdır.Clarkson(1995;100)kavramlailgilimevcutyan-lışanlamalaradeğinerek,sosyal sorunlar ilepaydaşlarınsorunlarınıbirbirle-rindenayırmakgerektiğinivurgulamışveyöneticilerintoplumladeğil,paydaş-larla ilişkileriniyönetmeyeodaklandıklarınadikkatçekmiştir.Waddockvd.’ne


(2002; 692) göre kurumsal sosyal sorumluluğun temelmesajı, işletmelerinpaydaşlarının ihtiyaçlarınıkarşılayacakşekildeçalışmasınınbirzorunlulukol-duğudur.Bunuyanısıra JacksonveNelson(2004;5)günümüzdekarlılıkveilkeliişyapmaalışkanlığınıbirbirleriyleuyumluhalegetirmeninzorunluluğunadikkatçekerek,kurumsalsosyalsorumluluğubaşarılıişletmefaaliyetleriiçinbirönşartvedahakapsamlıbirsosyalduyarlılıkyaratmakiçinönemlibirfırsatolarakgörmektedir.

2. KURUMLARIN SOSYAL SORUMLULUK ÜSTLENDİĞİ TARAFLAR

Kurumlarınveyöneticilerininkimlerekarşısorumluolduklarıfarklıteoriler-cefarklışekildeaçıklanmıştır.EkonomidisipliniMiltonFriedman’ın(1970)TheNew York TimesMagazine’de yayımlanan bir yöneticinin sosyal sorumlulukalmasını eleştirdiği makalesi kurumsal sosyal sorumluluk tartışmalarının biranlamdabaşlangıçnoktasıolmuştur.Friedman’agöresosyalsorunlaraçözümgetirmekpolitiksüreçlersonucumümkündür.Çünkütoplumuntümünüilgilen-direnbukonulardabireylerinonayınıalarakmeşrulukkazanmakbusüreçlerinkabulüiçingereklidir.Firmasahiplerininvekilirolündekiyöneticilerbuanlamdabirmeşruiyettenyoksundurlar.Bunedenlesosyalkonulardapolitikalargeliştir-meleri,uygulamayakoymalarıdoğrudeğildir.HattaFriedmanyazısındayöneti-cininfirmanınkarınıhayırfaaliyetlerineharcamasının“sermayedarıncebindenparaçalmaklaaynıanlamageleceği”görüşünüsavunmuştur.Dolayısıyla,bugörüşsorumluluklaradarbiranlamyükleyerek,yönetiminyalnızsermayedarakarşısorumluluklarınıyerinegetirmesigerektiğinisavunmaktadır.AncakFried-manyazısındayöneticilerindürüstbirşekildebaşkalarınıaldatmadançalışma-larıgerektiğinidevurgulamıştır.

Yönetiminkimlerekarşısorumluolmasıgerektiğinitartışandiğerbirteoriisepaydaşlıkteorisidir.Freeman(1984;46)birörgütünpaydaşlarını“amaç-larınaulaşırken faaliyetlerindenetkilenenveyaamaçlarınaulaşmadaörgütüetkileyenbireyveyagruplar”olaraktanımlar.Paydaşlıkteorilerindefarklıyak-laşımlarsözkonusuolabilmektedir,örneğinnormatifpaydaşlıkteorisi“nedenpaydaş çıkarlarını gözönüne almalıyız” sorusuna cevap ararken, betimleyicipaydaşlıkteorisi“şirketlerpaydaşlarınçıkarlarınınasılgözönünealır”sorusunaodaklanır. Bir diğer yaklaşımolan araçsal paydaşlık teorisi ise, “paydaşlarınçıkarlarını gözetmek faydalımıdır” sorusundanhareket eder (Donaldson vePreston,1995;69-71).

Mitchell,AgleveWood(1997;865-871) isepaydaşlarınsahipolduklarıgüç,meşruiyetveaciliyetkriterleribazındaönemkazanacağınıbelirtir.Yazar-laragöregüçsahibiolanpaydaşlarınarzuettiklerisonuçlarıneldeedilmesini


sağlamakaabiliyetlerivardır.Bukabiliyetinkaynağı;sonuçlarıneldeedilmesiiçingereklifinansalvefizikselkaynaklarasahipolmak,fizikselbaskıuygula-mak,firmanınfaaliyetleriniengellemeküzeregereklikaynaklarasahipolmakyanısıraitibarveyaözsaygıgibisembolikanlamvedeğeriolannitelikleresahipolmaktır(Mitchellvd.,1997;865).Meşruiyet isetoplumcakabulgörmüşvebeklenilenşekilvedavranışözelliklerinibarındırmaniteliğineişaretetmektedir.Meşruiyete haiz olan paydaşların doğal olarak güç sahibi olacağı varsayımıyanısıra,meşruemellerigerçekleştirebilmekgüçsahipolmayıgerektirir.Bune-denleyazarlar,buikiniteliğinhembirliktehemdebirbirindenbağımsızolarakdadüşünülebileceğinibelirtirler.Ayrıca,meşruiyetbireyseldeğil kollektifbirbeklentiyiifadeetmesiaçısındanözellikleönemkazananbirniteliktir.Aciliyetisekelimeanlamıolaraköncelikle,acilenelealınmagerekliliğinivurgular.Pay-daşların ihtiyaçlarınınaciliyetleelealınmayıgerektirmesi, ilişkinin şirketaçı-sındandakritikolduğunugösterir.Bunedenle,yönetiminkonuyuelealmadagecikmesiihtiyaçlarınınacilolarakgörülmesibeklentisindeolanpaydaştara-fındanolumlukarşılanmayacaktır.Yazarlaragöre,buüçtemelnitelikbazındabirbirindenayrılanpaydaşlarayönetiminyaklaşımıdafarklıolarakgelişecektir.

Örgütlerdeyöneticilerinpaydaşlarlailgilialgılamalarızamaniçindedeğiş-miştir.İlkönceleridikeybirbakışaçısıylaalgılananilişkilerdetemelpaydaşlarsermayedarveçalışanolmuştur.Zamaniçindeyatayilişkilerinönemifarkedile-rektedarikçivemüşterilerdefirmanınilişkilerağınıresmedentabloyagirmiştir.Dahakarmaşıkpaydaşlıkmodellerindeise;toplum,devlet,yerelyönetimler,sendikalar,çevrevehattageleceknesillerdepaydaşolarakkabuledilmektedir(Waddockvd.,2002;134).Özelliklegeleceknesillerinpaydaşlığıgayri-ihtiyarinitelikte(istemleridışında)olsabileyöneticilertarafındanciddiyetlegözönünealınmasıgerektiğigörüşüyaygınlaşmıştır.Aslında,geleceknesillerinihtiyaçla-rınındadüşünülerekkaynaklarınisrafedilmemesigünümüzdesürdürülebilirlikkavramınınruhunuoluşturmaktadır.Öteyandan,paydaşlıkkavramınıilkolarakortayaatanDill(1975;57)olmasınarağmen,bukavramınstratejikyönetimliteratürünegirmesindeFreeman’ın(1984)katkılarıbulunmaktadır.FreemanveReed(1983;91)paydaştanımınıikiaşamalıyapmaktadırlar:

• Genişanlamdapaydaş:Şirketinamaçlarınaulaşmasınıetkileyenveyabundanetkilenenherhangibirkişiveyagruptur(Çıkargrupları,hükü-metkuruluşları,ticaretkuruluşları,çalışanlar,müşterigrupları,hisse-darlar,vediğerpaydaşlar).

• Daranlamdapaydaş:Sürekliliğinisağlamakaçısındanşirketinbağımlıolduğuherhangibirkişiveyagruptur(çalışanlar,müşterigrupları,belli


tedarikçiler, kilit hükümetkuruluşları,hissedarlar,finansal kuruluşlarvediğerpaydaşlar).

Pratiktepaydaşlarınetkinbirşekildeyönetilebilmesiiçinbiryöneticininşusorularacevapvermesigerekir:

• Paydaşlarımızkimlerdir?

• Paydaşlarımızınbeklentivetaleplerinelerdir?

• Paydaşlarımızşirketimizenegibifırsatvetehditleryaratmaktadır?

• Paydaşlarımıza karşı şirketimizin sorumlulukları (ekonomik, hukuki,etikveyardımseverlikboyutlarında)nelerdir?

• Busorumluluklarınıyerinegetirmeküzereşirketnegibipolitikalarbe-nimsemelidir?

Ancak, uygulamada şirketlerin sosyal sorumluluğa yaklaşımı sadecemüşterivekarartırmayayönelikolup,yüzeyselbiryaklaşımla“halklailişkileryönetimi”neindirgendiğiyönündeeleştirilerdemevcuttur(Frankendal,2001;21).Kuşkusuz,süreçleriniveişyapıştarzınıdeğiştirmedenhalklailişkileraracıolarakdaranlamdadüşünülenbirsosyalsorumlulukanlayışışirketleringüve-nilirliğinevenihaiolarakmeşruiyetinezararverecektir.

3. KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK VE DEVLETİN ROLÜ

Hernekadarsosyalsorumlulukşirketleriçingeliştirilmişbirkavramolsada,uygulamadadevletlerindeçoğuzamanbirşekildekavramlailişkisininol-duğu görülmektedir. Kamu sektörünün küçülmeye başlaması ile birlikte şir-ketlerden kamunun çekildiği alanlarda faaliyet göstermeleri beklenmiştir.1970’lerdenitibarenözelleştirmeuygulamalarıile“etkin”olmadığıdüşünülenkamu kuruluşları göreceli olarak daha etkin çalışabilen özel sektöre devre-dilirken, “yeni yönetişim” olarak adlandırılan yaklaşım özel sektörün sosyalkonularlailgilipolitikalargeliştirilmesindekamuileişbirliğiyapmasınadaışıkyakmıştır.Hernekadarbudevletinyerinialmakolmasadagelenekselolarakherikiaktörünayrıolanfaaliyetalanlarıbugelişmeileörtüşmüştür.Üçüncüaktörolansiviltoplumkuruluşlarıdaaynışekildekamuveözelsektörleişbir-liklerigeliştirerekaynıyöndetamamlayıcıbirroloynamayabaşlamştır.

Sosyal sorumluluğun topluma hatta ülkeye karşı ahlaki bir yükümlülükolarak görülmesinin ötesinde, sorumlu rekabet sağlaması açısından AvrupaBirliği’ne(AB)önemlirekabetüstünlüğüsağlayacakbiraraçolarakkabuledil-miştir.AvrupaBirliği’ninkonuyailgisi1996yılındaJacquesDelors’unliderliğin-


detoplumsalbirliktelik sağlamakiçinşirketlerarasındabirağ(network)kurul-masıylabaşlamıştır.Mart2000’dekiLizbonAnlaşmasıbindenfazlaçalışanıolanşirketlerinsosyalperformanslarınıheryılraporolarakyayımlamalarızorunlu-luğunugetirmiştir.2001’debukonudarehberolmaküzereYeşilRapor(GreenPaper)hazırlanmış,kurumsalsosyalsorumluluğunAvrupa’dasosyalpolitikalargeliştirilmesindekirolütartışılmıştır.2002’dedüzenlenentümpaydaşlarınka-tıldığızirveilesosyalsorumluluğunyenilikçiliği(inovasyon)artırmakamacıylakullanılmasıveuygulamalardaşeffaflıksağlanmasıkonularıvurgulanarakbukonularABgündemindekiyerinikorumuştur(Breitbarthvd.,2009;244).

AB’ninbirleştirmeçabalarınarağmen,sosyalsorumlulukuygulamalarıherülkenin şartlarınagöre farklı paydaşların rol almasıyla farklı bakış açısındanyorumlanabilmektedir.İngiltereörneğindeolduğugibi,hükümetlerşirketlerinsosyalsorumluluğukonularınaçeşitliyönlerdenilgigöstermektevebukonudafarkındalıkyaratmaveşirketstratejisinegirmesinisağlamaküzeredestekol-maktadır.TicaretveEndüstriBakanlığı,BusinessintheCommunity(BitC)adlısivil toplum kuruluşunun hazırladığı Kurumsal Sosyal Sorumluluk Endeksi’nionaylayarak kullanılmasını desteklemektedir. Adı geçen bakanlık, şirketlerinsosyalsorumlulukperformansınındayalıolarakşirketlereheryılverilenödülsürecinindesponsorluğunuyapmaktadır(Hodge,2006;106).BirdiğerörnekolanİsveçiseAvrupa’dasosyalsorumlulukkonusundaulusalbirhareketbaş-latanazsayıdaülkedenbirisidir(GjØlberg,2010;222).İsveçkurumsalsosyalsorumlulukkavramını“yasalarınolmadığıalanlardakullanılmak”üzereyorum-lamıştır(GjØlberg,2010;214).Finlandiya’dasosyalsorumlulukkavramıLiz-bonAnlaşmasıçerçevesindesürdürülebilirkalkınma,yenilikçilik,rekabetgücükonularıileilişkilendirilerekelealınmaktadır.Sosyalsorumluluğudahaçokül-keninküreselpazarlaragirmesindebiraraçolarakkullananDanimarka’daiseEkonomikİşlerBakanlığı’nıninisiyatifindekurulanbirajansaracılığıylasosyalsorumlulukdahaçokülkedışındaaktifolarakülkeninveihraçmallarınınrek-lamınıyapmaküzerekullanılanbirkavramolarakdeğerlendirilmektedir(GjØl-berg,2010;211).

4. ULUSLARARASI STANDARTLAR VE SOSYAL SORUMLULUK

Küresel ortamda ise kurumsal sosyal sorumlulukdüzenleyicilik (regula-tory)alanındaortayaçıkaneksiklikleritamamlamafonksiyonunedeniyleönemkazanmıştır(Waddockvd.,2002;138).Şirketlerintedarikzincirlerininküreselnitelikkazanmasıilekontrolsorunuortayaçıkmıştır.ÖrneğinAmerika’dafaali-yetgösterenbirşirketinUzakDoğu’dafaaliyetgösterentedarikçisininçalışmakoşullarınıntemelinsanhaklarınıgözetmemesinedeniylebufaaliyetlerinnasıl


kontroledilmesikonususıklıklagündemegelmiştir.Firmalardanartıktümte-darikzincirlerinikapsayacakşekildesosyal sorumlulukuygulamalarıbeklen-mektedir. Bu nedenle, yasal altyapının yeterli olmadığı ülkelerdeki tedarikçifirmalardan“yumuşakyasalar”olarakdaadlandırılandüzenleyicistandartlarauyulmasımüşterifirmalarcaistenmektedir.Paydaşlarıngittikçeartanbeklen-tilerinedeniylefirmalarkendiuygulamalarınıdüzenlemeyanında,kendileriileçalışandiğerülkelerdeki tedarikçilerini bu standartlaradayalı olarak yapılandenetimlervesertifikasyonyoluylakontroletmedurumundakalmışlardır.Te-darikçiler açısından isebu standartlaragöre çalışmak, ülkedışındaki büyükfirmalarlaişyapabilmekileeşanlamlıolmayabaşlamıştır.

Bugelişmelereönlemolarak,kuruluşlararehberlikedicinitelikteilkelerveperformansdeğerlendirmesindekullanılmaküzereçeşitliuluslararasıdenetimstandartlarıgeliştirilmiştir.BunlardanenyaygınolanlarıBirleşmişMilletlerKü-reselİlkelerSözleşmesi(GlobalCompact),KüreselRaporlamaGirişimi(GlobalReportingInitiative-GRI),ISO14000standartları,SA8000SosyalHesapVe-rebilirlik’tir(SocialAccountability).KüreselSözleşmeİlkeleri,ilkkezBirleşmişMilletler1999DünyaEkonomikForumundaKofiAnnantarafındanaçıklanmış-tır. İlkelerin uygulamaaşamasına ise 2000 yılındabaşlanmıştır. İlkeler dün-yanınengenişkatılımlıgönüllükurumsalvatandaşlık inisiyatifiolarak, insanhakları,çalışanlar,çevreveyolsuzluklasavaşkonularındaonprensiptenoluş-maktadır.GRIiseekonomik,sosyalveçevreselkonulardasürdürülebilirlikan-layışıçerçevesinderaporlamayöntemleriniişletmelerdeuygulamayakoymakamacıilekurulmuştur.GRImevcutfaaliyetlerindahafazladiğerkuruluşlarlakarşılaştırılmasına ve uygulamaların güvenirlik kazanmasına yönelik katkıdabulunur.ÖzellikleOECDülkelerindekikuruluşlardapilotuygulamalaryapılaraksosyalraporlamauygulamalarıyaygınveişlerhalegetirilmeyeçalışılmaktadır.

ISO14000standartlarıiseçevreyönetimsistemlerindedenetimaracıola-rakkullanılmaktadırveilkkez1995’teuygulamayakoyulmuştur.İşdünyasınınyaygınolarakbenimsediğibirstandartolanISO14000,aynızamandasiviltop-lumkuruluşlarıncadakabulgörmektedir(http://www.quality.co.uk/iso14000.htm).2010yılındaisesosyalsorumlulukkonusundakianlayışıveuygulamayıgeliştirmeküzereISO26000geliştirilmiştir.ISO26000,ISO9000gibibirser-tifikasyonaracıolmayıp,gönüllüuygulamalar için rehberliketmesiamacıylageliştirilmiştir.

SA8000(SosyalHesapverebilirlik8000-SocialAccountability8000)ise,iş-yerindeçalışanhaklarıuygulamalarınındenetimiamaçlıolarakCEPAA(CouncilonEconomicPrioritiesAccreditationAgency)tarafındangeliştirilmiştir.Özellik-


letedarikçivetaşeronfirmalarla ilişkilerleodaklanarak,çocuk işçikullanımı,zorla çalıştırma, işyeri sağlığı vegüvenliği, toplu sözleşmeve sendikalaşmahürriyeti, ayrımcılık, çalışma saatleri, ücretlendirme ve disiplin uygulamalarıkonularında kuruluşların hesap verebilirliğini sağlamada uygulamada fayda-sı ıspatlanmışbiraraçolarakkullanılmaktadır (http://www.sa-intl.org/index.cfm?&stopRedirect=1).KüreselSözleşmeilefarklılıklargöstersede,SA8000de1948’deBMGenelKurulu’ncakabuledilenBirleşmişMilletlerEvrenselİnsanHaklarıBeyannamesi’nedayalıolarakgeliştirilmiştir.ÇevrekonularıSA8000tarafındankapsanmamaktadır.

5. SONUÇ

Kurumsal sosyal sorumlulukkavramı ile ilgili farklı yaklaşımlarkonununkarmaşıklığınıortayakoymaklaberaber,bukonudayeterlibilgiolmadanya-pılanuygulamalarınyönetimefazlabaşarısağlamayacağınıtahminetmekzordeğildir.Sosyalsorumluluknesadeceyasalbeklentilerikarşılamak,nedefir-mayaitibarkazandırmakiçinfirmadışındahayırseverlikfaaliyetlerindebulun-maktır.Yani,sosyalsorumlulukfirmayaitibarkazandırmakaygısınınötesinde,önceliklefirmafaaliyetlerininnedenolduğuolumsuzsonuçlarıyoketmeküze-refirmayavepaydaşlarakabiliyetkazandırmakolaraktanımlanabilir.Sosyalsorumluluk;ilkolaraküstlenileceksorumlulukseviyesininbelirlenmesini,ken-disinekarşısorumlulukalınacakpaydaşlarınvekonularınbelirlenmesinivege-liştirileceksüreçlerlegeliştirilençözümlerinuygulamayakonularaksonuçlarındeğerlendirilmesinigerektirir.

Çeşitlisosyalsorumlulukboyutlarında(ekonomik,yasal,etikveyardımse-verlik)farklıyaklaşımlarolabileceğiveherpaydaşaçısındandeğişikkonularda-kiuygulamalardafarklıperformansseviyelerisergilenebileceğiiçinsosyalper-formansınölçümüçokboyutluolmalıdır.Örneğin,“etik”boyutta,“çalışanlar”açısındanişyerinin“sağlıklıbirortam”oluşturmaküzereuygulamalarsergile-mesi,firmanınperformansınınüçdeğişikaçıdandeğerlendirilmesidemektir.Ayrıca,herbirkonudayönetimintercihisonucusadeceyasalbeklentilerikar-şılamaklayetinmekveyayasalarınötesindegönüllüolaraksorumlulukalmakfarklıperformansseviyeleriortayakoyacaktır.Bundanhareketle,birfirmanınsosyalsorumludavranıpdavranmadığıdeğerlendirilirken,paydaşlarınherbiri-nekarşıfarklıkonulardafarklısosyalsorumlulukboyutundakiperformanslarıntoplamınıngözönünealınmasıgerektiğiaçıktır.

Öteyandan, kurumsal sosyal sorumlulukkuruluştankuruluşa farklı yo-rumlanıpuygulanabileceğigibi,ülkedenülkeyedefarklılaşabilmektedir.Ülke-lerinekonomikyapılarındakikendinehasözelliklerkurumsalsosyalsorumlu-


luğafarklıfarklıanlamlaryükleyebilmektedir.Kurumlarınyapıları,piyasame-kanizmasının işleyiş tarzı,denetimyapısı,ülkeninkültürü,sendikalarıngücüve toplumda firmalara karşı duyulan güven uygulamada değişikmodellerinortayaçıkmasındaönemlietkenlerdir.Diğertaraftan,kurumsalsosyalsorum-luluk,devlet,şirketvetoplumarasındakiilişkilerdeyaşanandeğişimdenayrıolarakdüşünülmemelidir.Sosyaldevletinzayıflaması,piyasamekanizmalarınınsosyalsorunlaraçözümgetirmedekibaşarısızlığı,busorunlaraşirketbazındaortayakonacakkurumsalsosyalsorumlulukuygulamalarındanmedetumul-masınanedenolmuştur.Gözardıedilmemesigerekenenönemlinokta,özelsektörfirmallarınınkamununyerinialdığındabusorunlaradahaiyiçözümlergetirmesininkesinolmadığıdır.

Yöneticileringönüllütercihleridışında,toplumun,tüketicilerinveyatırım-cılarınbelli birbilinçdüzeyinegelmesi şirketlerin sosyal sorumlulukalmasıiçingerekliortamıhazırlayantemelfaktörlerdendir.Piyasamekanizmasınıniş-leyişindegenelolarakhertaleparzilesonuçlanır.Toplumvetüketicişirketlerekaryapmanınötesindesosyalbirrolbiçtiğizaman,şirketlerbutalebecevapolarakekonomiksorumluluklarınınötesindesosyalsorumluluklarüstlenir.Aynışekilde,yatırımcılarsosyalsorumlufirmalarayatırımyapmayıtercihedipşir-ketlerinsosyalperformansı ile ilgiliolarakdabilgitalepettikçe,sermayepi-yasasıkurumlarıtoplumasadecekarlılıkaçısındanendeksleryanında,sosyalsorumluluk açısından firmaları sıralayan endeksler de sunacaktır. Bütün bubaskılarpiyasamekanizmasınındahainsalcılbirhalegelmesineyardımcıolur-ken,şirketlerintoplumdakirolünüveyapısınıdeğiştirecektir.

KAYNAKÇA

Barnett, M. L. (2002). Stakeholder InfluenceCapacityandVariabilityofFi-nancialReturnstoCorporateSocialResponsibility.AcademyofManagementReview32(3),794-816.

Berman, S. L., Wicks, A. C., Kotha, S. ve Jones, T. M. (1999). Does stake-holderorientationmatter?Therelationshipbetweenstakeholdermanagementmodelsandfirmfinancialperformance.AcademyofManagementJournal42(5),488-506.

Breitbarth, T., Harris, P. ve Aitken, R. (2009).CorporatesocialresponsibilityintheEuropeanUnion:Anewtradebarrier?JournalofPublicAffairs9,239-255.

Carroll, A. B. (1979).Athree-dimensionalconceptualmodelofcorporateper-formance.AcademyofManagementReview28(2),497-505.

Carroll, A. B. (1991).Thepyramidofcorporatesocial responsibility:Towardthemoralmanagementoforganizationalstakeholders.BusinessHorizonsJuly-August,30-48.


Clarkson, M. B. E. (1991).Defining,evaluating,andmanagingcorporateso-cialperformance:Thestakeholdermanagementmodel.ResearchinCorporateSocialPerformanceandPolicy12,331-358.

Clarkson, M.B.E. (1995).AStakeholderFrameworkForAnalyzingandEva-luatingCorporateSocialResponsibility.TheAcademyofManagementReview20(1),92–118.

Davis, K. Ve Blomstrom, R. L. (1975).BusinessandSociety:EnvironmentandResponsibility(3.Ed.).NewYork:McGrawHill.

Donaldson, T. ve Preston, L.E. (1995).Thestakeholdertheoryofthecorpo-ration:Concepts,evidenceandimplications.AcademyofManagementReview20(1),65-91.

Dill, W. (1975).Publicparticipationincorporateplanning:Strategicmanage-mentinaKibitzer’sWorld.LongRangePlanning8(1),57-63.

Epstein, M. E. (1987).Thecorporatesocialpolicyprocess:Beyondbusinessethics,corporatesocialresponsibility,andcorporatesocialresponsiveness.CaliforniaManagementReview29(3),99-114.

Frankental, P. (2001).Corporatesocialresponsibility–aPRinvention?Cor-porateCommunications:AnInternationalJournalVol6(1),18-23.

Freeman, R.E. (1984).StrategicManagement:AStakeholderApproach.Bos-ton:PitmannPublishing.

Freeman, R. E. ve Reed, D. L. (1983).Stockholdersandstakeholders:Anewperspectiveoncorporategovernance.CaliforniaManagementReview25(3),88-106.

GjØlberg, M. (2010).Varietiesofcorporatesocialresponsibility(CSR):CSRmeetsthe“NordicModel”.RegulationandGovernance4,203-229.

Harrison, J.S. ve Freeman, R. E. (1999).Stakeholders,socialresponsibility,andperformance:Empiricalevidenceandtheoreticalperspectives.AcademyofMa-nagementJournal42(3),479-483.

Hodge, M. (2006).TheBritishCSRstrategy:Howagovernmentsupportsthegoodwork.TheICCAhandbookoncorporatesocialresponsibilityiçinde.Editörler:Henningfeld,J.,Pohl,M.veTolhurst,N.JohnWiley&Sons,Ltd.

Jackson, I. ve Nelson, J. (2004).Values-drivenperformance:Sevenstrategi-esfordeliveringprofitswithprinciples.IveyBusinessJournal69(2),1–8.

Jones, T.M. ve Wicks, A.C. (1991).Convergentstakeholdertheory.AcademyofManagementReview24(2),206-221.

McGuire, W. J. (1963).BusinessandSociety.NewYork:McGraw-Hill.

Morgolis, J. D. ve Walsh, J. P. (2003).Miserylovescompanies:Rethinkingsocialinitiativesbybusiness.ASQ48,268-305.

Mitchell, R. K., Agle, B. R. ve Wood, D. J. (1997).Towardatheoryofsta-keholderidentificationandsalience:Definingtheprincipleofwhoandwhatreallycounts.AcademyofManagementReview22(4),853-886.

46 • Türk İdare Dergisi • Sayı: 471-472 • HAZİRAN-EYLÜL 2011

Robin, D.P.ve Reidenbach, R.E. (1987).Socialresponsibility,ethicsandmarketingstrategy:Closingthegapbetweenconceptandapplication.JournalofMarketing61,44-58.

Rowley, T. ve Berman, S. (2000).Abrandnewbrandofcorporatesocialperformance.BusinessandSociety39,397–418.

Thompson, J. K. ve Smith, H. L. (1991).Socialresponsibilityandsmallbu-siness:Suggestionsforresearch.JournalofSmallBusinessManagement29,30-44.

Waddock, S. ve Graves, S. (1997).Corporatesocialperformanceandfinancialperformancelink.StrategicManagementJournal18(4),303-319.

Waddock, S., Bodwell, C., ve Graves, S. (2002).Responsibility:Thenewbusinessimperative.TheAcademyofManagementExecutive16(2),132–147.

Windsor, D. (2001).Thefutureofcorporatesocialresponsibility.TheInter-nationalJournalofOrganizationalAnalysis9(3),225-256.

Wood, D. (1991).Corporatesocialperformancerevisited.TheAcademyofManagementReview16(4),691–717.

http://www.sa-intl.org/index.cfm?&stopRedirect=1(erişimtarihi23Mart2011)

http://www.quality.co.uk/iso14000.htm(erişimtarihi23Mart2011)


TÜRKİYE’DE İÇ DENETİM KURUMU

Doç. Dr. Rafet ÇEVİKBAŞ*

ÖZET

Ülkemizde; içdenetimsistemiöncelikleözelsektördeuygulanmayabaşlamaklaberaber,dahasonralarıkamudairelerindeuygulamaalanıbulmuştur.Türkiye’deiçde-netimçalışmaları,1927yılındaçıkarılanMuhasebe-iUmumiyeKanunuylabaşlamıştır.Fakatbukanungünümüz içinyetersizkalmıştır.Çıkarılan5018sayılıKamuMaliYö-netimiveKontrolKanunuylayapılandüzenlemelerledenetimsisteminingeliştirilmesiamaçlanmıştır.Budoğrultuda;denetçilerineğitilerek,amacıngerçekleşmesiiçin,katkı-larınındahafazlaolmasısağlanmıştır.

Denetimler;dünyaüzerindestandartgözüksedeuygulandığıülke,kanunvege-lenekleregörefarklılıkgöstermektedir.Buyüzden;denetlemefaaliyetlerinigerçekleş-tirirken,herhangibirtoplumunkriterlerinikendibulunduğumuztoplumaithaletmemizdoğruolmaz.İçindebulunduğumuzortama,kanunlaraveyürürlüktekimevzuatagöreyorumlamamızgerekmektedir.Denetçininkendikurumuharicindebağımsızvetarafsızolmasıgerekmektedir.Aksihaldedenetimingerçekyöndensağlıklıolmasıdabeklene-mez.AncakTürkiye’deiçdenetimuygulamalarınınhenüzistenendüzeyeveetkinliğekavuşturulamadığıgörülmektedir.Bunedenlekonuylailgilikamuoyunundikkatiniçek-mekiçinbilimselyayınlarınyoğunlaştırılmasıyerindebirdavranışolacaktır.

Anahtar Kelimeler:Kurumsalsosyalsorumluluk,paydaşlıkteorisi

ABSTRACT

Internal Audit Institution In Turkey

Internal audit system in our country was first applied in private sector then it has found application place in public offices as well. The study of internal audit in Turkey has been started with the General Acounting Law which was enacted in 1927. However this law is not sufficient fort he present. It is aimed to develop the audit system with the regula-tion made by the Public Financial Management and Control Law 5018. For this purpose, auditors were trained and it is provided that their contributions were more useful in order to realize the target.

Although audits seem standar in the world, they have differences accoring to laws,

* KırıkkaleÜniversitesi,İİBF,KamuYönetimiÖğretimÜyesi


traditions and countries in which they are implemented. Therefore while performing audi-tory actions; it is not proper to import the criteria of any society into the society we live in. Auditors must be independent and impartial apart from their own institutions. Otherwise auditing cannot be expected to be healthy as it should be. It could be said that the practices of internal auditing in Turkey have not

Key Words: Corporate social responsibility, stakeholder theory

GİRİŞ

Birden çok kişinin bir amaç için bir araya gelerek faaliyetlerini işbirliğiiçindeyürütmeleriörgütüoluşturur.Birinin,diğerininyapmışolduğufaaliyetleriincelemesi,oişeuygunolupolmadığınıaraştırmasıisedenetimiortayaçıkarır.

Denetimbaşlıbaşınaönemlibiryönetselfonksiyonuolup,yönetiminta-mamlanması içingerekliolmaktaveyönetimbirbakımadenetim ilesonuç-lanmaktadır.Denetiminvarlığıylabirçokkurumancakkontrolaltındatutulabil-mektedir.Özelliklededışdenetiminyanındaiçdenetiminolmadığıbirsistemdüşünülemez.Ülkemizdedebusistemyeniolmaklaberaber,varlığınıkabulettirmektedir.Hattaiçdenetim,AvrupaBirliği’neadayülkelerde,kamuyöneti-mindehesapverilebilirliğinvemalisaydamlığınsağlanmasınıamaçlamaktadır.

Türkiye’de içdenetimöncelikleözel sektörlerdeuygulanmış,dahason-rauluslararasışirketlerinşubelerindevetemsilciliklerindegündemegelmiştir.Aslındaözelsektördefaaliyetgösterenfirmalardaiçdenetimkurumueskidenberi zaten bulunmaktaydı. Fakat kamu yönetimi bu kurumla daha yeni ta-nışmaktadır.Türkiye’de içdenetimin,1995yılındakurulmuşolanTürkiye İçDenetimEnstitüsü(TİDE)tarafındandernekstatüsündeörgütlenerekgeliştiğisöylenebilir.TİDE,birçokamaçgeliştirmekte,çalışmalarbaşlatmaktavebirço-ğunudagerçekleştirmektedir.

Türkiye’de,özellikle1999yılında,HelsinkizirvesindeAvrupaBirliği’ne(AB)adayülkeolarak resmenkabuledilmesininardından,mali yönetimvekon-trolalanındakimevcutyasaldüzenlemelerinABmevzuatıylauyumlaştırılmasıyönündeçalışmalarbaşlamıştır.2000’liyıllarınbaşındanitibaren,UluslararasıParaFonuveDünyaBankasıileyürütülenanlaşmalarçerçevesinde,bualan-dakiçalışmalarivmekazanmıştır.Buçalışmalarınsonucunda,kamukesimideiçdenetimihtiyacınınfarkınavarmışveilkolarakT.C.MerkezBankası2002yılısonundaİçDenetimGenelMüdürlüğünükurupfaaliyetegeçirmiştir (http://www.icdenetim.net,2009).

Kamukurumvekuruluşlarındabirçokeksikliklerinbulunmasıveburada-ki faaliyetlerin gerçekamaçları çerçevesinde yürütülmesinin sağlanamamasısonucu, buralardaki denetiminde yetki ve sorumluluklarının tamolarak ta-nımlanamamasıiçdenetimizorunlukılmıştır.Kamukuruluşlarındakigörevvesorumluluklarınhalaçalışanlartarafındanyeterincegerçekleştirilememeside,

Türkiye’de İç Denetim Kurumu • 49

içdenetimingerekliliğinibirkezdahaarttırmaktadır.İçdenetim,kamukurumvekuruluşufaaliyetlerinin;planvedüzenlemelereuygunişleyipişlemediğini,belirlenenhedeflereulaşılıpulaşılamadığınıdenetlemektedir.

24.12.2003 tarihve25326sayılıResmiGazetedeyayımlananvebütünhükümleriyle 01.01.2006 tarihi itibariyle yürürlüğe giren 5018 sayılı “KamuMali YönetimveKontrolKanunu”, düzenleyici vedenetleyici kurumlarhariçolmaküzeregenelyönetimkapsamındakikamukurumvekuruluşlarıbünye-sindeiçdenetiminkurulmasınıöngörmektedir.AnılanKanunçerçevesinde,içdenetimfaaliyetininsağlıklıbirşekildehayatageçirilmesivekamukurumvekuruluşlarındauygulanabilmesiiçingerekliçalışmalaryapılmışvegerekidarigerekseyasalaltyapınınoluşturulmasınoktasındasondereceönemliadımlaratılmıştır(http://www.icdenetim.net,2009).

Ancakbukanun,AvrupaBirliğiuygulamalarıylauyumluolupolmadığıko-nusunda tekrar ele alınarak gözden geçirilmektedir. Bununla beraber kamukurumvekuruluşlarındaiçdenetimkurumuoluşturulmuşvebirçokyerdedebu kurum faaliyet göstermektedir. Dünya’da etkin bir şekilde uygulanan veçağdaşbirdenetimanlayışıolaniçdenetimsistemi,ülkemiziçiniseyenibirdenetimanlayışıolup,kamukurumlarıncahenüzbenimsenmevegeliştirilmeaşamasındadır. Bu sistem aynı zamanda kaynakların etkinliği ve verimliliği,bilgileringüvencevermesi,performansdenetimiveşeffaflıkilkeleriaçısındandaönemkazanmaktadır.

İç denetimin esas olarak, güvence sağlama fonksiyonu bulunmaktadır.Çünküiçdenetimfaaliyetisonucunda,kurumavekurumdışındailgililereob-jektifbirgüvencesağlanmaktadır.Bugüvenceüretilenbilgilerindoğruvetamolupolmadığına;faaliyetlerinetkili,ekonomik,verimlivemevzuatauygunbirşekildegerçekleştirilipgerçekleştirilmediğinedair;kurumdanereninveyahan-giişlemlerindenetlendiğiveyadenetlenmediğinigöstererekobjektifşekildebirdenetimsonucuortayakoymaktadır.

İçdenetimkurumunungüvencefonksiyonuyanındadanışmanlıkfaaliyetidebulunmaktadır.Bubağlamdadanışmanlıkfaaliyeti;yapılacakişlerleilgiligö-rüş,analiz,değerlendirme,performansgöstergelerininbelirlenmesigibiidarifaaliyetleredeğerkatmak,geliştirmekveyolgöstermekamacıylagerçekleş-tirilenhizmetlerioluşturmaktadır.Böylece;içdenetiminyukarıdasözüedilenfaaliyetvefonksiyonlarıdoğrultusunda,5018sayılıKanunlakamuyönetimimi-zegetirilenyönetimsorumluluğuilkesinindebaşarıylauygulanabileceğivebuşekildekamukaynaklarınınetkili,ekonomik,verimli,şeffafvehesapverilebilirbiranlayışlayönetilebileceğisöylenebilir.

Ancakbukavramlariçdenetimmesleğindeçalışanlarveyabuiçdenetimişlevineilgiduyanlariçinanlaşılırolmaklaberaber,içdenetimmesleğidışında


olanlariçinçokdaanlaşılırolmamaktadır.İçdenetiminiyianlaşılabilmesiveuygulamaalanınaetkin veyaygınbir şekildekonabilmesi için, içdenetimintümyönleri, özellikleri ve sorunları ile beraber kamuoyunun ve özellikle deyöneticikonumundaçalışanlarınbilgisinesunulması,bilinmesivekavranmasısorunuilekarşılaşılmaktadır.ÇünküTürkiye’dehenüziçdenetimkurumuuy-gulamasınınyaygınlıkveetkinlikkazanmadığı, içdenetimbilincininoluşarakişlevinintamolarakkavranamadığıvekamuörgütleriiçindegerekenyerdeveönemdebulunmadığıgörülmektedir.Yani içdenetimkurumuuygulamasınınhenüzyenihayatageçirilmesinedeniyle,bukonudadeneyimeksikliğisonucuuygulamahatalarıilekarşılaşılmaktadır.

Yineiçdenetimkurumuuygulamasınınyenibaşlamasısonucu,bukonudagerekliveyeterliaraştırmavebilimselçalışmalarınyetersizveazsayıdaoldu-ğugörülmektedir.Dahaönceyapılançalışmalarisedahaçokkonununbelirlivesınırlıbiryönünüelealarakyapılmıştır.Bunakarşılıkçalışmamızdaiseiçde-netimkurumuhukuksal,siyasalveekonomikboyutlarıileelealınarak,Yöntemolarak;zamanvefinansmanyetersizliklerigözönünealınarakgenişkapsamlıbiralanaraştırmasıyapılmasıyerine,kaynaktaraması,görüşmeveincelemeyöntemleri kullanılarak çalışılmıştır.Çalışmayagösterilecek ilgiyegöre, dahasonrakiçalışmalardaalanaraştırmasıdüzeyindedahakapsamlıbirçalışmanınyapılmasıdüşünülmüştür.

1.İÇ DENETİMİN TANIMI VE KAPSAMI

1.1. İç Denetimin Tanımı

İçdenetim5018sayılıkanunun63.maddesinde“kamuidaresininçalış-malarınadeğerkatmakvegeliştirmekiçinkaynaklarınekonomiklik,etkinlikveverimlilikesaslarınagöreyönetilipyönetilmediğinideğerlendirmekverehberlikyapmakamacıylayapılanbağımsız,nesnelgüvencesağlamavedanışmanlıkfaaliyetidir.Bufaaliyetleridarelerinyönetimvekontrolyapılarıylamaliişlem-lerinriskyönetimi,yönetimvekontrolsüreçlerininetkinliğinideğerlendirmekvegeliştirmekyönündesistematik,süreklivedisiplinlibiryaklaşımlavegenelkabulgörmüşstandartlarauygunolarakgerçekleştirilir.”ifadeleriyletanımlan-mışveaçıklığakavuşturulmuştur.

KısacaİçDenetim;birkurumunfaaliyetlerinigeliştirmekiçin,kaynaklarıverimlilikveetkinlikesaslarınagöredeğerlendirmekamacıgüden,bağımsızlıkveobjektiflikesaslarınadayalıbirgüvencevedanışmanlıkfaaliyetidir.Bufaa-liyetlerise,ancakkurumunriskyönetimivekontrolüileyönetimsüreçlerininetkinliğinigeliştirmekamacıylasistemlivedisiplinlibiryaklaşımlagerçekleştiri-lir.İçdenetim,önemlibiryönetimkontrolaracıdır(BütçeveMaliKontrolGenelMüdürlüğü,2004:452).


1.2. İç Denetimin Kapsamı ve Amacı

Kamukurumvekuruluşlarının;yurtdışıdâhilolmaküzere,merkezvetaş-radâhiltümbirimlerininmalivemaliolmayanişlemvefaaliyetleriiçdenetimkapsamındadır.

Faaliyetinolduğuyerderiskindeolacağıgerçeğindenhareketle,hatalarıntespitikadar,buhatalarınortayaçıkmasınasebepolanrisklerindegözönünealındığıriskodaklıdenetimanlayışıveuygulamalarınaşiddetleihtiyaçolduğubirgerçektir.Bilindiğiüzererisklergeleceğedönük,hedeflereulaşılmasınıen-gelleyebilecekolaylardankaynaklanapotansiyelsonuçlardır.İştebunoktadakurumunrisklerinasılyönettiği,içdenetiminanaodağıdır.Yanibirkurumuniçdenetçilerinisormasıvecevaparamasıgerekenilk3soruşunlarolmalıdır:(Erözbağ,2009:68-69)

a) Birkurumbirbütünolarak,tümalanlardakarşıkarşıyaolduğuriskleriiyibiliyormu?

b)Buriskleriyönetmekiçinneleryapılıyor?(İçkontrollergibi)

c) Buriskleryönetmekiçinalınantedbirleretkinmi?(İçkontrolleretkinçalışıyormu?)

Dolayısıyla,içdenetiminenönemlifonksiyonudariskvekontrollerolmak-tadır.Kısacakurumlar, riskesaslıdenetimplanveprogramları kapsamında;sistematik, sürekli ve disiplinli bir yaklaşımla denetim standartlarına uygunolarakiçdenetimetabitutulmaktadır.(http://www.turkpatent.gov.tr,2009)

İç Denetim amaç olarak; Kurumun çalışmalarını geliştirmeyi ve değer-lendirmeyi, idareninhedeflerineulaşmasını, faaliyetlerinçeşitliaşamalarındagereklideğişiklikleriönermeyi,yönetimtarafındanortayakonulanpolitikalararasındakoordinasyonusağlamayıamaçlamaktadır.

Birbaşkaaçıdan içdenetim; faaliyetlerinamaçvepolitikalara,stratejikplanlara,performansprogramlarınavemevzuatauygunolarakyürütülmesini;bilgileringüvenilirliğinivezamanındaeldeedilebilirliğinisağlamayayöneliktir.Öncelikliamaç;idareyigeliştirmektir.

Ayrıca; iç denetim, kamu kuruluşlarının faaliyet ve işlemlerindehatala-rın önlenmesini, çalışanların ve kuruluşlarıngelişmesini, yönetimve kontrolsistemlerinin geçerli ve güvenilir bir şekilde uygulanmasını amaçlamaktadır.(Aytaç,2005:446).

Özet olarak iç denetiminamacı, kalkınmaplanları veprogramlardayeralanpolitikavehedeflerdoğrultusundakamukaynaklarınınetkili,ekonomikveverimlibirşekildeeldeedilmesivekullanılmasını,hesapverebilirliğivemalisaydamlığısağlamaktır.5018sayılıkanundaverilenbuamacaulaşabilmekiçin


kurumların“içkontrol”sistemlerinikurmalarıkaçınılmazdır.Çünkübirkurumuniçkontrolsistemiokurumunhedeflerinigerçekleştirmesineyardımcıolmakta-dır(Erözbağ,2009:68).

1.3. İç Denetimin Rolü ve İç Kontrol

İç denetiminherkes tarafından kabul görmesi, algılanabilmesi için, ön-celikleiçkontrolsistemininanlaşılmasıgerekmektedir.İçkontrol;içdenetimdemekdeğildir.İçkontrolsistemini,içdenetimfaaliyetindenayırannoktalarıolduğu gibi, iç içe birbirine bağımlı noktaları olduğu da söylenebilir. Çünküiçkontrol; idareninamaçlarına,politikalarınauygunolarakfaaliyetlerinetki-li,ekonomikveverimlibirşekildeyürütülmesinisağlamaktadır.Birkurumunhedeflerineulaşabilmesi için içkontrol sistemininönemibüyüktür.Çünkü içkontrolokurumunamaçlarınıgerçekleştirmesineyardımcıolmaktadır.(Eröz-bağ,2009:68)

İçdenetimise,birkurumdakiiçkontrolsüreçlerininetkinliğinideğerlen-dirmekvegeliştirmekamacınayönelikhizmetlerigerçekleştirmektedir.İçde-netim bir ölçüde iç kontrol kapsamında değerlendirilirken, bir ölçüde ise içkontrolündışındabirfonksiyonolduğudakabuledilmektedir.Önemliayırtedi-cibirözellikise,içkontrolsüreçlerineilişkinstandartlarMaliyeBakanlığınca,içdenetimeilişkinstandartlariseİçDenetimKoordinasyonKurulutarafındanbelirlenmektedir.İçkontrolsistemiaynızamandafaaliyetleringerçekleştirile-bilmesiiçinyolgöstericibirsistemdir.

Kurumunfaaliyetlerinigerçekleştirirkenbağımsızhareketedebilmesi;ku-rumda risklerin tespitedilebilmesi vedeğerlendirmeyapabilmesi; faaliyetle-rinetkinlikveverimlilikçerçevesindeyürütülmesi;kurumiçindekifaaliyetlerinkarmaşıklığınıgidermekiçiniçdenetimgerekligörülmektedir.Yönetiminişle-yişivegüvenceninsağlanabilmesiaçısındandaiçdenetimeyerverilmelidir.

Ayrıca;içdenetimfonksiyonununsağlıklı,kendisindenbeklenilenleriuy-gunşekildeyerinegetirebilmesivekişidenkişiyefarklılıkgöstermemesiiçin,yasa ve düzenleyici işlemlere gerek duyulmaktadır. Bu durum iç denetimingerekliliğiniyasavedüzenleyiciişlemlerdoğrultusundaortayakoymaktadır.

1.4. Kamu Kurum ve Kuruluşlarında İç Denetim İçin Yapılabile-cek Denetim Uygulamaları

1.4.1. Uygunluk Denetimi

Uygunlukdenetimi,işlemveharcamasonrasıgerçekleştirilmektedir.Faa-liyetveişlemlerinilgilikanun,tüzük,yönetmelikvediğermevzuatauygunlu-ğunundenetlenmesiniifadeetmektedir.(Aytaç,2005:447)

Uygunlukdenetimiüstmakamlarveyasalmevzuattarafındanönceden


saptanmışkurallarauyulupuyulmadığınınaraştırılmasıolupbuüstmakamlarkuruluşiçindenolabileceğigibikuruluşdışındandaolabilir.Uygunlukdeneti-mindeeldeedilensonuçlargenişbirkitleyedeğil,sınırlıolarakilgiliveyetkilikişivekuruluşlararaporhalindesunulur.Bunedenlegenellikleuygunlukde-netimi iç denetçiler, gerekli durumlarda ise dış denetçiler tarafından yapılır(Ceyhan,2010:10-11).

Uygunluk denetimi kullanıldığı alanlar itibariyle en fazla kapsamı olan,bunakarşılıkdenetiminözüaçısındaniseendarkapsamlıolanıdır.Budene-timdetekvekapsamlıdarbirkıstaselealınırvefaaliyetinbukıstasauygunyapılıpyapılmadığıaraştırılır(Başpınar,2005:39).Ayrıcadenetçiortayakonmuşolankurallarınuygunluğunuveetkinliğinidegözdengeçirereküstyönetimeiletmektedir. Uygunsuzluk; talimatlarda, politika ve yönergelerde açıkça ta-nımlanabilir.Aynızamandabelgelendirilmemişolmasınakarşılık,genelkabulgörmüşkurallarlavesözlüolaraktanımlanmıştalimatlardadaaçıkvenetbiruygunsuzluktanımlanmışolabilir(Erdoğan,2005:4).

1.4.2.Performans(Faaliyet) DenetimiYönetimin bütün kademelerindeki, faaliyet ve programlarının; planlan-

ması,uygulanmasıvekontrolüaşamalarındakiekonomikliğin,verimliliğinveetkinliğindenetlenmesini ifadeetmektedir.(Aytaç,2005:447)uygulamaalanıve kapsamı son derece geniş olan performans denetimi sadecemuhasebeişlevleriylesınırlıolmamaktaaynızamandakurumundiğertümişlevleriyledeilgiliolmaktadır(Çakmak,2006:10).Performansdenetimi,çokkapsamlıoldu-ğundanbununtürlerinisaymakvetanımlamakdaoldukçazordur.Ancakper-formansdenetimindekienbüyükzorlukfaaliyetlerinetkinlikveverimliliğininnesnelolaraktespitedilememesidir(Güredin,2000:15).

Performansdenetiminde,faaliyetsonuçlarıverimlilikstandartlarıilekar-şılaştırılıp, kurumunönceden belirlenmiş hedeflere ya da o faaliyet kolu ileilgili standartlaraulaşıpulaşamadığıdaölçüldüğündenbudenetim işlemineverimlilikdenetimidedenebilir(Ceyhan,2010:13).Faaliyetdenetimiyapaniçdenetçiler, işletmepolitikasıvebelirlenmişstratejiler ışığındaamaçlaraneölçüdeulaşılmışolduğunu inceler.Denetçibölümyöneticisinin,mevcutkay-naklarlaişletmeninamaçlarınaneölçüdevenasılulaştığıileilgilenir(Sawyervd.,2003:301).

Buradasözüedilenetkinlik:amaçlarınbaşarılmaderecesini,verimlilikisebuamaçlaraulaşmakiçinkullanılankaynakları ifadeetmektedir.Etkinlikfirevermedenkusursuzbirşekildeyapılanüretim,verimlilikisebuüretiminmini-mummaliyetlegerçekleştirilmesidir(Arensvd.,1997:791).

Performans denetiminde denetçiler sadece kurum içerisinde yürütülenfaaliyetlerledeğilbununyanındayönetselkontrollerledeilgilenir.Faaliyetde-netimindedenetçi,işletmepolitikalarının,içkontrolünvekurumunbelirlenmiş


amaçlarınaulaşmasınıetkileyecekher tülü faaliyetinbaşarısınıveetkinliğinideğerlemektedir.Bunedenle içdenetçilerinkurumamaçlarınınbelirlenmesi,politikalarıngeliştirilmesigibikurumunplanlamaprensiplerikonusundabilgisahibiolmasıgerekmektedir(Sawyer,2003:301-302).

Performansdenetimibüyükölçüdeözneldir.Dolayısıyla,performansde-netçisi, mevcut başarının ölçülüp raporlanmasında daha çok, bu başarınındaha da iyileştirilmesine yönelik önerilerini belirtir nitelikte raporlar sunar.Bundandolayı performansdenetimi, diğerdenetim türlerinden farklı olarak“yönetseldanışmanlık”şeklindenitelendirilebilmektedir(Güredin,2000:19).Performansdenetimihertürdenetçitarafındanyapılabilirsede,uygulamadabuperformansıngenellikle içdenetçilervedevletebağlıkamusaldenetçilertarafındansürdürüldüğügörülmektedir(Ceyhan,2010:14).

1.4.3. Mali Denetimi (Finansal Denetim)Gelir,gidervemallarailişkinhesapveişlemlerindoğruluğunun,malisis-

temvetablolarıngüvenilirliğinindeğerlendirilmesidir.Budenetimuygulamasıile harcamaların, tasarrufların amaç ve politikalara, programlara uygunluğudenetlenirvedeğerlendirilir(Aytaç,2005:447).

Malidenetiminkonusu,kamukuruluşlarınaverilenmalitablolarolup,de-netçimalitablolarıdenetlerken,butablolarındeğişikgruplarcadeğişikamaç-lariçinkullanılacağıhususunugözönündetutar.Malidenetimtümgruplarınihtiyacını karşılamak üzere gerçekleştirilen genel amaçlı bir çalışmadır. Hergrupiçinayrıdenetimleryapılmaz.Genelamaçlıtekbirdenetimyapılaraktümgruplarınbilgisinesunulur(Güredin,2000:14).

Birkuruluşunmalitablolarıolanbilanço,gelirtablosu,kardağıtımtablosugibibelgelerinöncedenbelirlenmişkriterlereuygunolarakdüzenlenipdüzen-lenmediğini,butablolardayeralanbilgilerindoğruolupolmadığı,muhasebeileilgilibilgilerindefterleredoğruolarakyansıtılıpyansıtılmadığını,defterlerdekibilgilerinmalitablolaradoğruyansıtılıpyansıtılmadığınıamaçlayandenetimdir.Finansaltablodenetimininkonusu,finansaltablolardabeyanedilenbilgilerdir.Malitablolarındenetimi,gerekteoridegerekseuygulamadaenyaygındenetimtürüolupözellikledenetimmesleğiningelişmişolduğuülkelerdehembağımsızhemdeiçdenetçilerinbaşlıcauğraşkonusuolmuştur(Ceyhan,2010:9-10).

Bilgi Teknoloji Denetimiİdarenin amaçlarına yönelik bilgi sistemlerinin ve bu sistemlere ilişkin

kontrollerin yeterliliği ile ilgili olarak nesnel bir güvence sağlamak amacıylabilgiteknolojisistemlerininincelenmesi,değerlendirilmesivesonuçlarınınra-porlanmasıdır(http://www.sanayi.gov.tr,2009).


2. İÇ DENETİM İLE İLGİLİ HUKUKSAL DÜZENLEMELER2.1. Yasalar2.1.1. 5018 Sayılı Kanunun İlgili MaddeleriMadde63– ‘’(5436SayılıKanunun10uncumaddesinina/17veb/10

fıkralarıiledeğiştirilenmadde)

“İçdenetim,kamuidaresininçalışmalarınadeğerkatmakvegeliştirmekiçinkaynaklarınekonomiklik,etkililikveverimlilikesaslarınagöreyönetilipyö-netilmediğinideğerlendirmekverehberlikyapmakamacıylayapılanbağımsıznesnelgüvencesağlamavedanışmanlıkfaaliyetidir.Bufaaliyetler, idarelerinyönetimvekontrolyapılarıilemaliişlemlerininriskyönetimi,yönetimvekon-trolsüreçlerininetkinliğinideğerlendirmekvegeliştirmekyönündesistematik,süreklivedisiplinlibiryaklaşımlavegenelkabulgörmüşstandartlarauygunolarakgerçekleştirilir.İçdenetim,içdenetçilertarafındanyapılır.’’

Buhükümleiçdenetimintanımı,nitelik,kapsam,amaçveişlevyönündenisabetliveetkilisayılabilecekbirifadeileaçıklığakavuşturulduğusöylenebilir.

İç Denetçinin Görevleri

Madde64–‘’Kamuidarelerininyıllıkiçdenetimprogramıüstyöneticininönerileridedikkatealınarakiçdenetçilertarafındanhazırlanırveüstyöneticitarafındanonaylanır.

İç denetçinin görevleri:

Nesnelriskanalizlerinedayanarakkamuidarelerininyönetimvekontrolyapılarınıdeğerlendirirler.

Kaynaklarınetkili,ekonomikveverimlikullanılmasıbakımındaninceleme-leryaparveönerilerdebulunurlar.

Harcamasonrasındayasaluygunlukdenetimiyaparlar.

a)İdareninharcamalarının,maliişlemlereilişkinkararvetasarruflarının,amaçvepolitikalara,kalkınmaplanına,programlara,stratejikplanlaraveperformansprogramlarınauygunluğunudenetlemekvedeğerlen-dirmek(5436sayılıkanunun10uncumaddesinina/18fıkrasıilede-ğiştirilenbent)

b)Maliyönetimvekontrolsüreçlerininsistemdenetiminiyapmakvebukonulardaönerilerdebulunmak

c)Denetimsonuçlarıçerçevesindeiyileştirmelereyönelikönerilerdebu-lunmak

d)Denetimsırasındaveyadenetimsonuçlarınagöresoruşturmaaçılma-


sınıgerektirecekbirdurumarastlandığında,ilgiliidareninenüstami-rine bildirmek.’’

Yukarıdakimaddelerdegörüldüğügibi,içdenetçiningörevleri,diğerde-netimelemanlarınabenzerşekilde,eksiksizvegenelolarakaçıklanmıştır.

İç Denetçinin Nitelikleri ve Atanması

Madde65–‘’İçdenetçiolarakatanacakların,657sayılıDevletMemurlarıKanununun48incimaddesindebelirtilenlerileaşağıdakişartlarıtaşımasıge-rekir:

İlgilikamuidaresininözelliğidedikkatealınarakİçDenetimKoordinasyonKurulutarafındanbelirlenenalanlardaenazdörtyıllıkyükseköğrenimgörmüşolmak.

KamuidarelerindedenetimelemanıolarakenazbeşyılveyaİçDenetimKoordinasyonKuruluncabelirlenenalanlardaenazsekizyılçalışmışolmak.

Mesleğingerektirdiğigibi,ehliyetvetemsilyeteneğinesahipolmak.

İçDenetimKoordinasyonKuruluncagerekligörülendiğerşartlarıtaşımak.

657SayılıDevletMemurlarıKanununun48incimaddesindeDevletMe-murluğunaalınacaklardagenelveözelşartlaraltındabelirtilmiştir.’’

Yasanınbumaddesindeiçdenetimelemanlarınınniteliklerindensözedil-diğihalde,genelolarakbuniteliklerinbelirlenmesi“İçDenetimKoordinasyonKurulu”nabırakılmıştır.Bu iseyasanınbağlayıcıvenesnelhükümleriyerine,koordinasyonkurulununkeyfitutumvedavranışlarınaaçıkbiryolizlenmesinenedenolunacağısöylenebilir.Ayrıcaiçdenetçilerinatamaşekilleriveprosedü-ründenhiçbahsedilmemesibireksiklikolarakgörülmektedir.

İç Denetim Koordinasyon Kurulu

Madde66–‘’MaliyeBakanlığı’nabağlıİçDenetimKoordinasyonKurulu,yediüyedenoluşur.ÜyelerdenbiriBaşbakan’ın,biriDevletPlanlamaTeşkilatıMüsteşarlığı’nınbağlıolduğuBakan’ın,biriHazineMüsteşarlığı’nınbağlıolduğuBakan’ın,biri İçişleriBakanı’nın,başkanıdâhilüçüMaliyeBakanı’nınönerisiüzerine beş yıl süre ile Bakanlar Kurulu tarafından atanır. Bunların 67 incimaddedebelirtilengörevleriyapabileceknitelikleresahipolmasışarttır.MaliyeBakanıtarafındanönerilecekadaylardanbirininekonomi,maliye,muhasebe,işletmealanlarındanbirindedoktoraderecesinesahipöğretimüyeleriarasın-danolmasışartıaranır.Üyeler,busüreninsonundayenidenatanabilirler.’’

Yasanınbumaddesinde,denetiminbağımsızkurullarlayönlendirileceği,düzenleneceği vegeliştirileceğiesasıgözönünealındığında,buesasınger-çekleştirilemeyeceği söylenebilir. Çünkü iç denetim koordinasyon kuruluna


üyeseçimiveoluşumusiyasibirkurumolan,tamamenbakanlaravebakanlarkurulunabırakılmıştır.İçdenetimindahaobjektif,nesnel,tarafsızvegüvencesağlayıcıniteliğiyönündegelişmesininsağlanmasıiçin,bukurulunoluşumunaağırlıklıbirşekildesiviltoplumkuruluşlarınınkatılmasıgerekligörülmektedir.

İçDenetimKoordinasyonKurulununGörevleri

Madde67–‘’İçDenetimKoordinasyonKurulu,kamuidarelerininiçdene-timsistemleriniizlemek,bağımsızvetarafsızbirorganolarakhizmetvermeküzeregörevleriniyerinegetirir.

Kısaca;Kurul,kamuidarelerininiçdenetimsistemlerini

Düzenlemek

İzlemek

Geliştirmek

Uyumlaştırmak

-Koordineetmeküzerebağımsızvetarafsızbirorganolarakgörevyürü-tür.’’

Yasanın66.maddesininyorumundadasözedildiğigibi, içdenetimko-ordinasyonkurulunungörevleriolmasıgerekenşekilde;düzenleyici, izleyici,geliştirici,uyumlaştırıcıvekoordineedicişekildedüzenlendiğihalde,üyebelir-lenmesiveoluşumununbağımsızvetarafsızolmasınıengelleyeceğisavıilebugörevleritamveobjektifolarakyerinegetireceğisöylenemez.Bunedenleku-rulungörevlerinitarafsız,tamveetkinbirşekildeyapabilmesiiçin66.madde-ninyenidenelealınmasıvebuyöndedüzeltilmesikaçınılmazgözükmektedir.

2.2. Tüzükler ve Yönetmelikler

İçdenetimleilgilitüzükveyönetmelikler;“İçdenetçilerinçalışmausulveesaslarıhakkındayönetmelik,içdenetçiadaylarıbelirleme,eğitimvesertifikayönetmeliği,içdenetimkoordinasyonkurulununçalışmausulveesaslarıhak-kındayönetmelik,eködemeye ilişkinusulveesaslarınbelirlenmesine ilişkinbakanlar kurulu kararı, kadro tahsisiyle ilgili bakanlar kurulu kararı,mahalliidarelerkadrotahsisiileilgilibakanlarkurulukararı,üstyöneticirehberi,kamuiç denetim standartları, kamu iç denetçilerimeslek ahlak kuralları, kamu içdenetimbirimyönergesi,kamuiçdenetimraporlamastandartları,birdenfazlakamuidaresiiçdenetçilerininortakçalışmaesasveusulleri,kamuiçdenet-çisertifikasınınderecelendirilmesine ilişkinesasveusuller,kamuiçdenetimplanıveprogramıhazırlamarehberi,kamuiçdenetiminderiskdeğerlendirmerehberi,kamuiçdenetçilerininmeslekikıdemlerininbelirlenmesineilişkinesasveusuller,kamuiçdenetimrehberi,kamuiçdenetimterimlerisözlüğüveiç


denetçiatamalarındauyulacakesasveusullerhakkında tebliğler”’denoluş-maktadır(Erözbağ,2009:67).Bunlariçerisindeönemliolanlaraşağıdakısacaaçıklanmaktadır.

2.2.1. İç Denetçilerin Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönet-melik

BuYönetmeliğinamacı;içdenetçilerin;kamuidareleriitibarıylasayılarını,niteliklerini,atanmalarını,çalışmausulveesaslarını,sertifikalarınınverilmesive derecelendirilmesi ile diğer hususları düzenlemektedir. 5018 sayılı KamuMaliYönetimiveKontrolKanununun65incimaddesinedayanılarakhazırlan-mışolup,onbölümdenoluşmaktadır.BuYönetmelik,5018SayılıKamuMaliYönetimiveKontrolKanununaekli(I),(II),(IV)sayılıcetvellerdeyeralanida-reler,BankacılıkDüzenlemeveDenetlemeKurumu,TasarrufMevduatıSigortaFonuilemahalli idarelerinİçdenetimfaaliyetleriniveiçdenetçilerinikapsar(TosunveCebeci,2008:587–604).

2.2.2. İç Denetim Koordinasyon Kurulunun Çalışma Usul ve Esasları

Hakkında Yönetmelik

Buyönetmelik;5018sayılıKamuMaliYönetimiveKontrolKanununun66ncımaddesiuyarıncahazırlanmıştır.Yönetmelikdörtbölümdenoluşmaktadır.Buyönetmeliğinamacı;İçDenetimKoordinasyonKurulununçalışmausulveesaslarıilediğerhususlarıdüzenlemektir(TosunveCebeci,2008:619–625).

2.3. Mevzuatlar

2.3.1. Kamu İç Denetim Standartları

KamuİçDenetimStandartlarınınbelirlenmesindeUluslararasıİçDenetimMeslekiUygulamaStandartlarıesasalınmıştır.

Standartlar;içdenetimbirimininfaaliyetlerinindeğerlendirilmesindekul-lanılanbiraraçtır.İçdenetimuygulamasınınnasılolmasıgerektiğinigösterir.İçdenetiminplanlanması,raporlanmasıileiçdenetçilerindürüst,tarafsızvebağımsızbirşekildegörevyapabilmelerinisağlamaktadır.Ayrıcastandartlar,içdenetçilerinbulunduğuhertürlükurumda, içdenetimmesleğinintamamınahizmetetmekiçinoluşturulmuştur.

2.3.1.1. Nitelik Standartları

Nitelik standartları; İç denetim faaliyetlerini yürüten taraf ve kurumla-rınözelliklerineyöneliktir.Kurumlarınuymasıgereken,sahipolmalarıgerekenözelliklerüzerindedurmaktadır.Yaninitelikstandartları,içdenetimfaaliyetiniyürütecekolaniçdenetçilerinkarakterleri,davranışlarıvemeslekieğitimleriile


ilgiliesaslariçerestandartlardır(Ceyhan,2010:78).

Başarılıbirdenetimiçinöncelikleteknik/meslekibilgivebeceriyesahipdenetçilervemeslekikurallarladesteklenmişbirdenetimpolitikaveprosedür-lerigerekmektedir.Böylebirdenetimyapısı,kuruluşunüstdüzeyyönetimita-rafındantamdestekgörmeli,denetçilersadeceyönetimekarşısorumluolmalıveyönetimesürekliuzmanlıkhizmetisunmalıdır(Tuan,2004:132).

İçdenetimfaaliyetibağımsızolmalıveiçdenetçilergörevleriniyaparkentarafsızdavranmalıdır.Bağımsızlıkdenetçininhazırladığıraporagüvenmeola-rak yansıyacaktır (Erdoğan, 2005: 9). İç denetçilerin, denetimlerinin uygunyürütülmesi,adilvetarafsızkararlarverebilmesiiçinbağımsızolmalarıgerekir.Bağımsızlığaiseörgütselstatüyesahipolmaklavetarafsızlıklaulaşılabilir(Ke-pekçi,1996:45).

Nitelikstandartlarıise;yeterlilikveuzmanlık,azamimeslekiözenvedik-kat,meslekigelişiminsürdürülmesi,kalitegüvencesivegelişimolaraksırala-nabilir.

2.3.1.2. Performans Standartları

Performansstandartlarıise;İçdenetimfaaliyetlerininözünüaçıklarvebuhizmetlerinperformansınıdeğerlendirmektekullanılanölçütleriyanikalitekıs-taslarınısağlamaktadır.Performansstandartları,içdenetimfaaliyetininaşama-larınavesonuçlarınınizlenmesineyöneliktir.NitelikvePerformansstandartlarıtümiçdenetimhizmetlerineuygulanmaktadır.(TürkiyeİçDenetimEnstitüsü,2008:16)

Performansstandartları içdenetim faaliyetlerinin tabiatınıaçıklarvebuhizmetlerinperformansınıdeğerlendirmektekullanılankalitekıstaslarınısağlar(TİDE,2004).İçdenetimyöneticisi,içdenetimfaaliyetini,faaliyetinkuruluşadeğerkatmasınısağlayacaketkilibirtarzdayönetmelidir.İçdenetçiler,hergö-reviçinkapsam,amaç,zamanlamavekaynakdağılımıhususlarınıdadikkatealan ayrı bir plan hazırlamalı ve kaydetmelidir. Görev amaçları, denetlenenfaaliyetleilgiliriskleri,kontrolleriveyönetişimsüreçlerinikapsamalıdır.Göre-vinkapsamı,görevinamaçlarınaulaşılmasınayetecek seviyedeolmalıdır. İçdenetçiler,görevinamaçlarınaulaşmakiçingerekenkaynaklarıtespitetmelidir.Görevkadrosu,görevinniteliği,karmaşıklığı,zamankısıtlamalarıvemevcutkaynakları dikkate alınarak teşkil edilmelidir. İç denetçiler görev amaçlarınayönelikişprogramlarıdahazırlamalıdırlar(Ceyhan,2010:81-82).

İçdenetçileringörevsonuçlarını raporlamalarıgerekir.Denetimraporu-nun;bulgularınaçıklanması,bulgularınetkinvegeçerliolarakyönetimiiknasıveyönetimideğişimeveiyileştirmeyeyönlendirmesigibiüçamacıbulunmak-tadır(Eşkazan,2003-2004:32).Ayrıcaiçdenetimyöneticisi,yönetimerapor


edilensonuçlarınakıbetiningözlenmesiiçinbirsistemkurmalıveuygulamalı-dır(Ceyhan,2010:83).

2.3.2. Kamu İç Denetçileri Mesleki Ahlak Kuralları

Meslekahlakkuralları; içdenetimmesleğiveuygulamasıyla ilgili ilkelerileiçdenetçilerdenbeklenendavranışkurallarındanoluşmaktadır.Bumeslekahlakkuralları, içdenetçi tarafındanmesleğegirişteokunup imzalanarak içdenetimbirimiileüstyöneticiyesunulmaktadır.Sözkonusumeslekilkeleriiseaşağıdagörüleceğigibiözetlenebilir(TİDE,2008:12-14).

1. Dürüstlük

İçdenetçilerindürüstolmasıgerektiğivebudürüstlüğünonlaragüvenoluşturduğunuifadeetmektedir.

2. Objektiflik (Nesnellik)

İçdenetçiler,faaliyetileilgilibilgileritoplarken,değerlendirirken,raporlar-kenenüstseviyedemeslekitarafsızlıksergiler.Tümbunlarıdengelibirşekildeyapmayaçalışmaktadır.

3. Gizlilik

İçdenetçiler, eldeettikleri bilginin sahipliğine saygıgösterir;hukuki vemeslekizorunlulukolmadıkçabunlarıyayınlayamazveaçıklayamaz.

4. Yetkinlik

İçdenetçiler,içdenetimhizmetlerininyürütülmesindegerekenbilgi,bece-rivetecrübeyiortayakoymaktadırlar.

DavranışKurallarıise(TİDE,2008:12-14):

1. Dürüstlük

İçdenetçilerfaaliyetleriniyürütürken;

a. Doğrulukvesorumlulukduygusuylahareketetmektedirler.

b. Hukukugözetirler.

c. Kanundışıbirfaaliyetebilerekveisteyerektarafolmazlar.

d. İdareninmeşruveetikamaçlarınasaygıduyar,katkıdabulunurlar.

e. Aldıklarıkararlardakamuyararınıgözönündebulundurmaktadırlar.

2. Objektiflik

İçdenetçiler;

a. Değerlendirmelerinin tarafsızlığına zarar verebilecek faaliyete katıl-mazlar.


b. Meslekidurumlarınızayıflatabilecekherhangibirşeyikabuletmezler.

c. Tespitettikleriveaçıklanmadığıdurumdafaaliyetlerininraporlanması-nıbozacaktümönemlibulgularıaçıklamaktadırlar.

d. Bağımsızlıklarınıhertürlüsiyasietkidenkorumaktadırlar.

e. Görevalanındakisorunlarıvekonularıelealmakonusundabağımsızvetarafsızdırlar.

3. Gizlilik

İçdenetçiler;eldeettikleribilgilerinkorunmasıiçintedbirliolmaktadırlar.Sahipolduklarıbilgilerikişiselçıkarlarıiçinveyahukukaaykırıolabilecekşekil-de kullanmazlar.

4. Yetkinlik

• Sadecebilgi,becerivetecrübeyesahipolduklarıişleriüstlenmelidirler,

• İçdenetimhizmetlerini,kamuiçdenetimstandartlarınauygunbirşe-kildeyerinegetirmektedirler.

• Kendiyeterlilikvehizmetlerininetkinlikvekalitesinidevamlıgeliştir-mektedirler.

2.3.3. Kamu İç Denetim Birim Yönergesi

Madde1–‘’Buyönergeninamacı,kamuidarelerindeiçdenetimbirimininişleyişiileiçdenetçilerinveüstyöneticininiçdenetimeilişkinsorumluluklarınayönelikesasveusulleridüzenlemeküzereilgiliidarelercehazırlanacakiçde-netimbirimiyönergelerinintemelesaslarınıbelirlemektir.

Madde2–BuyönergeİçDenetçilerinÇalışmaUsulveEsaslarıHakkındaYönetmeliğin13üncümaddesiuyarıncahazırlanmıştır.’’

Yönerge,birkonuhakkındakiesasveusullerin,çalışanlartarafındanna-sıluygulanacağınailişkindüzenlemelerdir.Yönergeler,kurumunçalışmalarınıgeliştirmekamacıyla, gerekli değişiklikleri vehedefleri önermeyi, kurum ta-rafındanortayakonulandüzenlemelervepolitikalararasındakoordinasyonusağlamayıamaçlamaktadır.

Kamuiçdenetimbirimyönergesi, içdenetimeilişkinusullerin içdenet-çilerveüstyöneticitarafından,kurumunamaçvepolitikalarınauygunolarakyürütülmesinisağlamayıamaçlamaktadır.Ayrıca;içdenetimbirimyönergesin-de,içdenetimfaaliyetlerininuygunşekildeyerinegetirilebilmesineilişkindü-zenlemeler,ilgiliidarelercehazırlanmaktadır.Çünkübuyönergedeiçdenetimbirimininişleyişi,içdenetçilerinveüstyöneticininsorumluluğualtındadır.Yani,kamuidarelerininiçdenetimprogramı,üstyöneticininönerileridikkatealına-


rak, iç denetçiler tarafındanhazırlanmakta veüst yönetici tarafındanonay-lanmaktadır.Aslındakamuiçdenetimbirimyönergesi, içdenetçilerinveüstyöneticinin,içdenetimeilişkingörevlerineyönelikesasveusulleridüzenlemekamacıylaoluşturulmuştur.

Bunabağlıolarak,KamuİçDenetimBirimYönergesi;içdenetimintanı-mına, içdenetim faaliyetininamacına, içdenetim faaliyetininkapsamına, içdenetimalanına, içdenetiminuygulanmasına,üstyöneticinin sorumlulukla-rına, içdenetimbirimi ile içdenetçileringörev,yetkivesorumluluklarına, içdenetiminplanlanmasına,yürütülmesineveraporlanmasına,sonolarakdaiçdenetimdeizlenmesigerekenyöntemlereilişkinesasveusullerielealmaktadır.

2.3.4. Birden Fazla Kamu İdaresi İç Denetçilerinin Ortak Çalışma Esas ve Usulleri

Madde1–‘’Budüzenlemeninamacı;5018sayılıKamuMaliYönetimiveKontrolKanunuyladüzenleneniçdenetimsisteminedâhilfarklıkamuidareleriiçdenetçilerininortakçalışmasınıgerektiren,içdenetimfaaliyetlerininbelirlen-mesi,buamaçlaiçdenetçigörevlendirilmesiveortakçalışmalarınyürütülme-sineilişkinesasveusulleribelirlemektir.

Madde3–Aşağıdakidurumlardaiçdenetçilerinortakçalışmasınıgerekti-renhallerortayaçıkabilir;

a) Birdenfazla idareyi ilgilendirenfaaliyetlerindenetimlerininyapılmasıgerektiğinde,

b) Biriçdenetimfaaliyetisırasındabaşkaidareleriilgilendirenkonularınortayaçıkmasıhalinde,

c) İçdenetçilerinmesleğiilebağdaşmayanfiillerininbulunupbulunmadı-ğınıntespitiyleilgiliincelemelerde,

d) Kalite,güvencevegeliştirmefaaliyetikapsamındayapılacakdenetim-lerde,

e) Bilgi teknolojilerinindenetimindebualandauzman iç denetçilerdenyararlanılmasıgerektiğinde.

Ayrıca,biridaredekiiçdenetimbirimininyetersizliğihalindeveyabaşkaidaredekiiçdenetçilerinbilgivetecrübesineihtiyaçduyulduğundaüstyönetici,içdenetçisağlanmasınaaracılıketmesikonusundaKuruldantaleptebuluna-bilir.’’

3. TÜRKİYE İÇ DENETİM ENSTİTÜSÜ

TürkiyeİçDenetimEnstitüsü,1995yılıEylülayındakurulmuşbirdernekolup,merkeziİstanbul‘dadır.Üyesayısıyaklaşık175kişidir.Enstitüyeüyeola-


rak;değişiksektörlerdefiilençalışanyüksekokulmezunuiçdenetçiler,dene-timmesleğindenkendiisteğiileayrılmışveyaemekliolmuşolanlarvedenetimanabilimdalındaçalışanüniversiteöğretimelemanlarıilelisansvelisansüstüeğitimçalışmasıyapanlarkabuledilmektedir.(Uzun,1997:216)

3.1. Amaçları

EnstitününbaşlıcaamaçlarıEnstitütanıtımbültenindeaşağıdakigibisıra-lanmaktadır(Uzay,1999:216):

• “İçdenetim ilkelerini,esaslarını,standartlarınıoluşturmakvegeliştir-mek,

• İçdenetimmesleğininniteliğiniyükseltmekiçinteorivepratiğingelişti-rilmesinekatkıdabulunacakaraştırmavegeliştirmeçalışmalarıyapmak,

• Ulusal ve uluslararası alandamesleki gelişmeleri izlemek ve üyelerinyararlanmasınısağlamak,

• Bireyselvekurumsaldeneyimleripaylaşarakiçdenetimmesleğiniortakbirzemindegeliştirmekveyaygınlaştırmak,

• Eğitim çalışmaları yaparak üyelerinin mesleki ilerlemelerine yardımcıolmak,

• İçdenetçilerinmeslekiverimlilikveetkinlikleriniartırmakamacıylaki-tap,dergivebenzeriyayınlaryapmak.’’

Enstitüamaçlarınınbirçoğunugerçekleştirmekiçinçalışmalarbaşlatmıştır.Bu çalışmalar ile ilgili olarak; iç denetimle ilgili bilimsel toplantılar yapılmışveiçdenetimstandartlarınınTürkçeyeçevrilmesiçalışmalarıtamamlanmıştır.Enstitü1996yılıiçerisindemerkeziABD’debulunanİçDenetçilerEnstitüsüneveİçDenetimEnstitüleriAvrupaKonfederasyonunaüyeolarakuluslararasıbirkuruluşhalinegelmiştir.

4. İÇ DENETİMİN UYGULAMA ALANLARI

4.1. Belediyelerde İç Denetim

Belediyelerin iç denetimi; faaliyet ve işlemlerde hataların önlenmesine,yönetimvekontrolsistemleriningüvenilirvetutarlıdurumagelmesineyardım-cı olmak amacıyla; hizmetlerin sonuçlarınınmevzuata, önceden belirlenmişhedeflere,performansölçütlerinevekalitestandartlarınagöretarafsızolarakkarşılaştırmakveölçmek,kanıtlaradayalıolarakdeğerlendirmek,eldeedilensonuçlarıraporhalinegetirerekilgililereduyurmaktır.

“KamuYönetimininTemelİlkeleriveYenidenYapılanmasıHakkındaKa-nunTasarısında’’yeralantemelanlayışagöre;Yenikamuyönetimianlayışınauygunolarak,denetimsistemivetekniklerideğiştirilerekyenidendüzenlen-


mektedir. Bunagöreidareninveçalışanlarınhatalarınıbulmayönündeyoğun-laştığıdenetimanlayışınasonverilmektedir.Belediyeyönetimiveçalışanlarıhata yapmadanönce eğitilecek ve uyarılacaktır.Denetimdaha çok gelecekyönelimliolacaktır.Denetimindiğerbiramacı ise; faaliyetlerinvesonuçlarınmevzuata,kurumsalstratejivebaşarıölçütleriylehedeflere;ulusalpolitikavestandartlarauygunlukaçısındandeğerlendirilmesiveraporlanmasıdır.Beledi-yelerdedenetim,işveişlemlerinhukukauygunluk,maliveperformansdene-timinikapsamaktadır(Aytaç,2005:138-139).

Belediyelerdeiçvedışdenetim,5018sayılıKamuMaliYönetimiveKontrolKanunuhükümlerinegöreyapılmaktadır.Bunundışında,belediyeninmali iş-lemlerdışındakalandiğeridariişlemleri,idareninstandartlarınavekriterlerineuygunluğuaçısındanİçişleriBakanlığı,belediyebaşkanıveyagörevlendireceğielemanlartarafındandadenetlenmektedir.

Belediyelerdekidenetiminamacı;denetlenenkurumun(belediyelerin)hiz-metgötürdüğübireylereensağlamvesağlıklı,aynızamandaenucuzvekali-telihizmetisunmaktır.İçvedışdenetimdekriterlere,standartlarauyulmasıvetarafsızdavranılması,denetimingerekenfaaliyetleridir.

Denetlenen kurumun(belediye) başkanı, gerekli kanunların ve gereklimevzuatınöngördüğüşekildehareketederek,hertürlüfaaliyetraporlarınıvehedeflerini,kaliteveperformanskriterlerinegöredüzenlemektedir.Düzenle-nenburaporlarvehedefler,heryılınMartayındameclise,aynızamandadabirörneğiniİçişleriBakanlığı’nagöndermeksuretiyle,hizmetgötürdüğühalkaduyurmaktadır.

Böylece;yukarıdabahsedilenkriterlerevekaliteyeuygunhizmetinulaş-tığıbölgedeyaşayanlar,rahatvehuzuriçinde,sorunsuzvekalitelibirhizmetalarak,kalitelibiryaşamtarzınasahipolabilirler.

4.2. İl Özel İdarelerinde İç Denetimİlözelidarelerininfaaliyetveişlemleriüzerinde;gerekkendiyapılarıiçeri-

sindeoluşturulanbirimler,gereksemerkeziidareninçeşitlibirimleritarafındandenetimleryapılmaktadır.

Aslındailözel idarelerindeiçdenetim;yönetiminkendikendisinidenet-lemesiolup,bunagenelanlamdahiyerarşikdenetimdedenmektedir.Ancakilözelidarelerindeiçdenetim;5018sayılıKamuMaliYönetimiveKontrolKa-nunundaaçıklananiçdenetimdir.İçdenetim,içdenetçilertarafındanyapılır.Kamuidarelerininyapısıvepersonelsayısıdikkatealınmaksuretiyle,İçDene-timKoordinasyonKurulununuygungörüşüüzerine,doğrudanüstyöneticiyebağlıiçdenetimbirimibaşkanlıklarıkurulabilmektedir.Kamuidarelerininyıllıkiçdenetimprogramıüstyöneticininönerileridedikkatealınarakiçdenetçilertarafındanhazırlanırveüstyöneticitarafındanonaylanır(http://www.kolayi-dare.com,2009).


5. SONUÇ Denetim; faaliyetveolaylarla ilgili olarakgerçekleşmiş sonuçları,önce-

denbelirlenmişamaçlarvestandartlaragöreobjektifolarakanalizetmektedir.Gelecektekihatalarınönlenmesine,maliyönetimvekontrolsistemleriningü-venilirvegeçerliolmasına,verimlilik,ekonomiklikveetkinliğinsağlanmasınayardımcıolmakveeldeedilensonuçlarıilgililereduyurmakiçinoluşturulmuşolanplanlıvesistemlibirsüreçtir.

Denetimdebağımsızlık;denetimlerinolmazsaolmazkoşuluolarakgörül-mektedir.Bağımsızlık,biranlamdahemdenetlenendenbağımsızolmayıhemdehertürlüdışmüdahaledenuzakolmayıiçermektedir.

Dünya’da iç denetim, değişik ortamlarda, farklı amaç ve yapıya sahipkuruluşlarda yapılmaktadır. Ayrıca; farklı ülkelerdeki gelenekler ve kanunlarbirbirinden farklılık göstermektedir. Bu farklılıklar, her ortamdaki iç denetimuygulamasınıetkileyebilir.Buyüzden,içdenetimfaaliyetininyerinegetirildiğiortamındaetkisibulunmaktadır.Yanioortamıngerektirdiğişartlarveoankiiçindebulunduğuşartlarınetkisibüyüktür.Buyüzden içdenetim faaliyetiogününşartlarınasahip,yürürlüktekimevzuatagöreyorumlanmalıdır.

İçdenetimfaaliyetinineksikliklerinibulupeleştirmektenziyadebueksik-liklerinnasılgiderileceğiüzerindedurulmalıdır.Bubağlamdaoluşturulan5018sayılıKamuMaliYönetimiveKontrolKanunu,kamumalisisteminegetirileneleştirileriortadankaldırmakvedahasistemliveprogramlıbirkamumaliyö-netiminioluşturmayıhedeflemektedir.Aslındabukanun;1050sayılıMuhase-be-iUmumiyeKanunununkamumaliyönetimiileoluşturduğudüzenlemelerindarlığınaeleştirelolarakoluşturulmuştur.Yani;eskimevcutsistemegörekamumaliveyönetimsistemiuluslararasıstandartlaraveABnormlarınauygunde-ğildi,mevcutdurumgörev,yetkivesorumlulukdengesinikuramamıştı.Ancak5018 sayılı kanun ile bueleştirileri ortadankaldırmakhedeflenmektedir. BukanunlauluslararasıveABstandartlarınauygun,etkinbiriçdenetimsistemi-ninoluşturulmasıamaçlanmaktadır. Ayrıcabukanun;yönetimsorumluluğuilkesininbaşarıylauygulanmasınaimkânsağlamaktadır.

Bukanununeskisisteminsorunlarınıneölçüdegiderebileceğiancakza-manlaanlaşılabilir.Bunedenle5018sayılıkanunundoğruanlaşılmasıveuy-gulanmasıgerekmektedir.

Geçmişe yönelik vemevzuata odaklı olan denetim sistemimizin uluslararası uygulamalar çerçevesindegeliştirilmesi sağlanabilecektir. Böylece geç-mişe vemevzuata odaklı değil geleceğe ve risk odaklı bir denetim sistemibenimsenmişolabilecektir.Çünkü içdenetim,faaliyettebulunduğukurumunfarkındaolmadığırisklerivebununyanındaiçkontroleksikliklerinigörmesineimkânsağlamaktadır.Ayrıcaiçdenetimüstyönetimadınayapıldığındankurumyönetiminindenetimyükünühafifletmektedir.


Denetimsayesinde;ABmevzuatıveuygulamaları ileuluslararasıstan-dartlar yakalanmış olabilecektir. Ayrıca önceden iç denetçilerin herhangi birmeslekieğitimdengeçirilmelerisözkonusudeğilken,şuandenetimsistemi-ninyenilenmesiyleiçdenetçilerindenetimileilgilitemelkonulardaeğitilerekmesleki gelişmeleri sağlanabilecektir. Böylece denetçinin mesleki gelişiminesistemlibirbiçimdeyaklaşılmışolunacaktır.

KAYNAKÇA

Aksoy Tamer (2006).TümYönleriyleDenetim,Cilt.1,2.Basım,YetkinYayınları,Ankara.

Arens Alvin (1997).AJamesK.LOEBBECKE,A.g.e.,s.791.

Aytaç Fethi (2005). Gerekçeli-Açıklamalı Belediye ve Büyükşehir BelediyesiKanunu,SeçkinYayıncılık,Ankara.

Başpınar Ahmet (2005). “Türkiye’de ve Dünya’da denetim standartlarınınoluşumunagenelbirbakış”,MaliyeDergisi,Sayı.148,Ocak-Nisan.

Ceyhan İ. Fatih (2010).“İçdenetimvekurusallaşma”,yayınlanmamışyükseklisanstezi,KırıkkaleÜniversitesi,S.B.E.

Çakmak Nezaket (2006).“İşletmelerdeİçveDış(Bağımsız)DenetimFaaliyetlerive Bankalarda Uygulanışı”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi,S.B.E.

Erdoğan Melih (2005). Denetim, 2. Bs.,maliye ve hukuk yayınları, Ankara,Şubat.

Erözbağ Sezgin (2009). İç Denetim ve Mahalli İdarelerde Denetim Yetkisi,(Ankara,İllerveBelediyelerDergisi,sayı:738–739,Ekim-Kasım).

Eşkazan Ali Rıza (2003-2004),“İçdenetimsonuçlarınınyönetimesunulması”,İçdenetim,sayı.8,Yaz.

Güredin Ersin (2000).Denetim,10.Bs.,BetaYayınları,İstanbul.

Kaval Hasan (2005).muhasebedenetimi,gazikitabevi,Ankara.

Kepekçi Celal (1996).Bağımsızdenetim,2.bs.,CemWebOfset,Ankara.

Sawyer Lawrence vd., Sawyer’s Internal Auditing (2003):ThePracticeofModernInternalAuditing,5.Edt,IIA,s.301,USA.

T.C. Maliye Bakanlığı Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü (2004). UlusalveUluslararasıÇalışmalarIşığındaKamuMaliYönetimiveKontrolKanunu,T.C.MaliyeBakanlığı,Şubat2004,Ankara,sayı2004/1.

Tosun Hikmet ve Cebeci, A.Uğur (2008).5018sayılıKamuMaliYönetimiveKontrolKanunu(AçıklamalıveKarşılaştırmalı),MuhasebatKontrolörleriDerneğiYayını,YayınNo:8,Ankara.

Tuan A. Kadir ve Sağlar Jale (2004). “İç denetçinin örgüt içindeki yerinin


denetim faaliyetleri açısından önemi”, muhasebe ve denetime bakış dergisi, yıl.4,sayı.11.

Türkiye İç Denetim Enstitüsü (2008).UluslararasıİçDenetimStandartlarıMeslekiUygulamaÇerçevesi(2007dekiDeğişikliklerle),TİDE,İstanbul.

Türkiye İç Denetim Enstitüsü Başkanı Ali Kamil Uzun ile “Türkiye İç Denetim Enstitüsü” (22 Ağustos 1997).hakkındayapılanözelgörüşme,İstanbul.

Uzay Şaban (1999). İşletmelerde İç Kontrol Sistemini İncelemenin BağımsızDışDenetimKarar Sürecindeki Yeri veTürkiye’dekiDenetimFirmalarınaYönelikBirAraştırma,SermayePiyasasıKurulu,Ankara.

Özen Salih (2 Nisan 2009). İç denetim sunumu,http://icden.kocaeli.edu.tr,Kocaeli,i.t.(04.12.2009).

http://www.icdenetim.net/index.php?option=com_content&view=article&id=60&Itemid=67,i.t.07.11.2009.

http://www.turkpatent.gov.tr/portal/duyurular/icdenetim/kapsam.doci.t.04.12.2009.

http://www.sanayi.gov.tr/webedit/gozlem.aspx?sayfano=2407,i.t.04.12.2009.


TÜRKİYE’DE KAMU GÖREVLİLERİNİN SENDİKAL HAKLARININ GELİŞMESİ VE TEMEL SORUNU

Baki ERKEN*

ÖZET

Sendikalfaaliyetlerevrenseldeğerlereveulusalhukukumuzagörebirhaktır.Önceişçileretanınansendikalhaklarbirsüreçiçerisindedekamugörevlilerinetanınmıştır.Dahaönceyasaklıolansendikalhaklar61Anayasasıdönemindesınırlıolarakverilmiş-tir.Budönemdeilerlemedoğrusalolmamış;süreçinişliçıkışlıolmuştur.82AnayasasıilebirliktekamugörevlilerininsendikalhaklarısürekliolarakartmışvesonAnayasaldeğişikliklerdeöngörülentoplusözleşmeilezirveyeulaşmıştır.Kamugörevlilerininsen-dikalhaklarınıngelişimiardındayenikamupersonelsistemianlayışıveILO–ABilkeleriönemlietkenlerdir.Kamugörevlilerininsendikalhaklarınıngelişimisürecininbirsonucuolarakişçiilememurarasındakistatüfarkıgiderekazalmaktadır.Bugelişiminönündekientemelsorunmemurlukstatüsüdür.Dolayısıylabugelişimtemeldeinsanhakkıolarakkabuledilensendikalfaaliyetlerinkamugörevlisininstatüsüilebağdaşmamasınokta-sındazorlaşmaktadır.Kamugörevlilerininde işçilergibisendikalhakveözgürlükleresahipolmasıgerektiğiartıkkabuledildiğinevebudoğrultudabir süreçyaşandığınagöre,ikidurumarasındabirseçimyapmakvesistemleriyenidenkurmakolanaksızdır.Öyleyse,olmasıgerekensendikalhaklarıaslivesüreklikamugöreviilebirliktesürdür-mekvebugelişimidepersonelvehukuksisteminintemelilkeleriylebağdaştırmaktır.

Anahtar Kelimeler:Kamugörevlisi,sendikalhak,değişim,süreç,personelsis-temi, statü

ABSTRACT

Development of Unionist Rights of Public Officers in Turkey and The Basic Problem of It

Unionist acts are accepted as rights according to universal values and our national law. Unionist rights granted firstly to workers were given to public officers in a process. The previously banned unionist rights were limitedly given in the period of 61 Constitution. So, in this period the progress was not a lineal but an irregular one. Since 82 Constitution, unionist rights of public officers have been incrementally increased and peaked after the

* KırıkkaleÜniversitesi,İİBF,KamuYönetimiÖğretimÜyesi


last constitutional amendments. Development of unionist rights of public officers is mainly backed up by understanding of new public officer system and ILO - EU criteria. Being one of the results of the development of unionist rights of public officers, the difference between the statutes among workers and public officer is gradually decreasing. The basic obstacle against this progress is statute of public officer. Therefore, this progress becomes difficult as the unionist acts accepted as human rights are conflicted with the statute of public officer. As the fact that public officers should have unionist rights as workers are accepted and there is an inevitable process of it, it is impossible to make a choice between this two. What should be done is to sustain unionist rights with the statute and to adopt them into the main principles of the personnel and law system.

Key Words: Public officer, unionist rights, change, process, personnel system, statute

GİRİŞ

Günümüzdeki sendika kurma, sendikaya üye olma, sendikal faaliyetle-rekatılma,toplugörüşme,toplusözleşmevegrevşeklindekitemelsendikalfaaliyetlertarihiçerisindeişçilerinişverenekarşıhaklarınıkorumaçabalarınınsonucuolarakortayaçıkmıştır.Temellerimeslekkuruluşuolarakatılansendi-kalarsanayidevrimindensonrasendikalfaaliyetlerebaşlamışveuluslararasısözleşmelerinbelirlediğievrenseldeğerlerbufaaliyetleriçalışmaveörgütlen-mehaklarınıntemelindedemokratikyaşamınbirunsuruolarakgörmüştür.Bu-nunsonucundadasendikalfaaliyetlergünümüzdeçalışanınbirhakkıolarakkabul edilmektedir. Haklar birbiriyle bağlantılı olup biri diğerinin sonucudur.Nitekim,uluslararasıkuruluşların“sendikalhaklarınbölünmezliği”ilkesibunuaçıklamaktadır(Sur,2008:9-15).

Haklarıngiderekgeliştiğidünyadabuhaklarıntümçalışanlarındahakkıolduğu ve kamu görevlilerinin de sahip olması gerektiği düşünülmeye baş-lanmıştır.Fakat,kamugörevlilerinişçilerdenfarklıstatüyeveişverenilişkile-rine sahip olmaları ilkenin tümçalışanlarauygulanmasını olanaksızlaştırmış,sendikalhaklarbölünerekkamugörevlilerinetanınmıştır.Bugelişmelerdoğ-rultusundadünyadaöncelikle işçilerevedahasonrakamuişçilerinetanınansendikalhaklarTürkiye’dediğerkamugörevlilerinedezamaniçindetanınmış,Türkkamupersonelsisteminebudeğişiklikleruyarlanmayaçalışılmıştır(Sur,2008:9-15).

Kamugörevlilerininsendikalhaklarındakideğişiklik işyaşamında,kamuhizmetininyürütülmesindevepersonelsistemindeönemlideğişikliklereyolaç-maktadır.Kamugörevlilerisendikalhaklarıngelişimindenyararlanmaktavebukonudaişçi-kamugörevlisiayırımıesnekleşmekte,kesintilerleberaberkamu

Türkiye’de Kamu Görevlilerinin Sendikal Haklarının Gelişmesi • 71

hizmetikamugörevlilerininhaklarınauyumsağlamaktave“çalışan”vekadrosistemininetkiliolduğubirpersonelsisteminegeçiştebiradımolmaktadır.Bunedenlekamugörevlilerininsendikalhaklarındakideğişiklikleriincelemeksondereceönemlidir.

Peki,budeğişikliklerinetkenlerinelerdir?Budeğişikliklerinniteliğinedir,hangikonulardayoğunlaşmaktadır?Budeğişikliklerbirbirindenbağımsızmıdır,yoksabirsüreçiçerisindeberabermidir?Eğerbubirsüreçse,busürecinönün-dekiengellernelerdir?Budeğişikliklerinpersonelsistemineetkisivekarşılıklıilişkisinedir?Busorularacevaparayışındakiyazıdeğişiklik,süreçvepersonelsistemiüzerineyoğunlaşacaktır.

“Hak”evrenselanlayışagöre, insanındoğalolaraksahipolduğuşeydir.Fakat,yineevrenselilkeolarakbirhakkınkullanımısınırsızdeğildir,sınırıiseyasalarıntemelindekihukuksistemibelirler.Sendikalhaklardayasalarınizinverdiğisürecekullanılabilecekolduğundangelişimideyasalarınbukonudakideğişiminebağlıdır.Öyleyse,Türkiye’desendikalhaklarıngelişimibukonudakianayasalveyasalarındeğişiminebağlıdır.BunedenlebuyazıTürkiye’dekamugörevlilerininsendikalfaaliyetlerinihakveyasatemelindeincelemiştir.Türki-ye’de2.Meşrutiyettengünümüzedekolantarih incelendiğindegörülecektirki;kamugörevlilerinsendikalhaklarıngelişimigenelhaklarıngelişimidoğrul-tusundadır.Öyleyse,budeğişimibirsüreç içerisindeincelemekmümkündür.Yazıdaiddiaettiğigibi,Türkiye’dekamugörevlilerininsendikalhaklarınınge-lişimibirsüreçtir.Bugelişiminönemlibirboyutudapersonelsistemiileolanilişkisidir.Kamugörevlilerininsendikalhaklarındakideğişiklikhempersonelsis-teminietkilemektehemdepersonelsisteminindeğişikliğininbirsonucuolaraketkilenmektedir.Bununyanındapersonelsistemibudeğişikliklerinkarşısındabirsorunolarakdurmaktadır.Budeğişikliklerinpersonelsistemindekideğişikli-ğinsonucuolması;batılıanlayışlavedeğişenpersonelsisteminin“çalışan”vekadrotemelindedoğalolaraksendikalhaklarıdaetkilemesidir.

Türkiye’dekamugörevlilerininsendikalhaklarıngelişimivesorunlarıko-nusunuelealanbuyazınıntemeliddiası:Türkiye’dekamugörevlilerininsen-dikalhaklarınıngenişleyerektanınmasıilegeliştiğibirsürecinvarolduğu,budeğişikliklerinhaklarıngelişimi,yenikamupersonelanlayışıveAB-ILOdoğ-rultusundaoluştuğu,bununsonucundaTürkkamupersonelsistemindeişçiilememurarasındakistatüfarkınıngiderekazalmaktaolduğuvebusendikalhak-larınkamugörevlilerineuygulanmasıtemeldeinsanhakkıolarakkabuledilensendikalfaaliyetlerinkamugörevlisininstatüsüilebağdaşmamasınoktasındazorlaşmaktaolduğudur.


Yazınıntemelvurgusukamugörevlilerininsendikalhakları,bunlarıngeli-şimi,süreçvepersonelsistemiileolanilişkisidir.Dolayısıyla,yazıkamugörev-lilerinin sendikalhakları konusundaönemli sınırlamalaragitmiştir.Öncelikle,konu yer açısındanTürkiye olarak, kişi açısından 657 sayılı DMK’da ayrıldı-ğı şekliyle işçi dışındaki kamu görevlileri olarak sınırlanmıştır. Ayrıca, kamusendikalarıgenelolarakkapsamdışındaolduğundanbusendikalarınisimleri,kuruluşu,teknikişleyişiveörgütlenmesi,sosyalveekonomikilişkileriveya-salvemevzuatdışındakikarşılaştıklarızorluklaranlatılmayacaktır.Yine,kamusendikalarınıntarihiçerisindekifaaliyetlerivesiyaset,hükümetileolanilişkilerdekapsamdışındadır.

HAK OLARAK KAMU GÖREVLİLERİ SENDİKACILIĞI VE ORTAYA ÇIKIŞI

ÇalışmaveörgütlenmebatıdünyasındaveTürkiye’deİnsanHaklarıEv-renselBildirgesiveAvrupaİnsanHaklarıSözleşmesigibiuluslararasısözleş-melercebirhakolarakkabuledilmektedir.Sadece,dünyanınAfrikaülkelerigibibirkaçülkesindebufaaliyetlerhakolarakgörülmemektedir.“Sendikalhaklar”olgusugiderekyayılmaktaveetkinliğiartmaktadır.Sendikalfaaliyetlerdeön-celikleçalışmaşartlarınıiyileştirmekamacıylabirarayagelenişçilerinsendikakurarakoluşturduklarıbirlikteyapıldıkların için çalışmahakkı veörgütlenmehakkıiledoğrudanbağlantılıdır.Bunedenleçalışmayıveörgütlenmeyibirhakolarakkabuledenbirdüşüncesistemininsendikal faaliyetleribirhakolarakgörmemesidüşünülemez.

İnsanHaklarıEvrenselBildirgesi20.maddedetoplanmavederneközgür-lüğünüdüzenlerken23.maddedesendikahakkınıayrıcadüzenlemiştir.BununyanındaEkonomikToplumsalveKültürelHaklarSözleşmesi,SivilveSiyasalHaklarUluslararasıSözleşmesiveAvrupaSosyalŞartıdasendikahakkındanbahsetmiştir. Ayrıca, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi dernek kurmanın vetoplantı yapmanın yanında sendikalar kurmanın ve sendikalara katılmanınherkesinhakkı olduğunubelirtmiştir (Madde11:DernekKurmaveToplantıÖzgürlüğü).ÇalışmanınvesendikalfaaliyetlerinhakolarakdüzenlenmesiasılUluslararasıÇalışmaÖrgütü(ILO)sözleşmeleriileyapılmıştır.Zatenbukurulu-şunamacı“insanhaklarınınveçalışmahaklarınıniyileştirilmesineçalışmaktır”(ILO Ankara Ofisi, http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/index.htm).Bunlardan1948tarihlive87sayılısözleşmesendikaözgürlüğü-nükamukarşısındagüvencealtınaalıpsendikahakkınıayırımgözetmeksizintümçalışanlaratanımaktayken,1949yılı98sayılısözleşmebireyselsendikaözgürlüğünevurguyapmaktadır.151sayılı sözleşme isekamugörevlilerinin


sendikalhaklarınıtanımış,fakatbukonudaulusaldüzenlemelereyetkivermiş-tir.Busözleşemeyegöreçalışılanyerinkamuolmasıçalışanlarınsendikalfaa-liyetlerdebulunmasınıbirhakolarakgörmeyeengeldeğildir(Gülmez,1990:211-212).

ILO’yaüyedevletlertemelhaklarailişkinuluslararasısözleşmelerionayla-masabilebuhaklarasaygıgöstermekleyükümlüdür.Türkiye’ninhembuku-ruluşaüyeolmasıhemdebahsedilenüçILOsözleşmesinionaylamasısendikalfaaliyetlerihakolarakkabulettiğinigöstermektedir.BenzerdurumAnayasacabelirlenmişTürkpersonelvehukuksistemiiçindedegörülebilir.Sosyalhukukdevleti ilkesine sahip 61 Anayasası 46. ve 47.maddelerde sendika kurma,sendikayaüyeolma,toplusözleşmevegrevhakolarakçalışanlaratanınmış-tır.Yine“sosyalbirhukukdevleti”ilkesinibenimseyen82Anayasasıbuilkeyigerçekleştirmeyeçalışmayı,kişinin temelhakvehürriyetlerinisınırlayanen-gellerikaldırmayıdevletinamaçlarıolarakbelirtmiştir.Anayasasendikalhakveözgürlükleretemeloluşturacakşekildedernekkurma,toplantıvegösteriyürüyüşü düzenleme ve çalışma haklarını ayrıca düzenlemiştir (Madde 51).Her ikiAnayasadahakkı tanıyarakkamugörevlileri içinayrıbirdüzenlemeyapılmasınıöngörmüştür.

Kamugörevlilerisendikalhaklarınıngelişimigenelsendikalhaklarınge-lişiminedayanır.Dünyadasendikalar17.yüzyıldanitibarenbağımlıçalışaniş-çilerinağırçalışmakoşullarınıdüzeltmekamacıylaoluşturduklarıyardımlaşmaderneklerivemeslekbirlikleriolarakortayaçıkmıştır.Daranlamdasendikalarınisesanayidevrimiylebirlikteilkönceİngiltere’degeliştiğibilinir.18.yüzyılson-larındaliberaldüzeneaykırılığıgerekçesiylebirleşmeveörgütyasaklarıortayaçıkmıştır.19.yüzyılınsonlarındanitibarenisesendikacılıkbatıdemokrasilerininvazgeçilmezibirunsuruhalinegelmiştir.Türkiye’deiseişalanındakiilkörgüt-lenmelermeslekörgütleriolarakzaviyelerveloncalarolmuştur.Ülkemizdesa-nayileşmeningeçolmasıdoğrultusundasendikacılıkdageçoluşmuştur.1870’liyıllardansonraiseişçihareketlerivegrevivmekazanmıştır(Sur,2008:10-12).

Türkiye’degerçeksendikacılığınortayaçıkışı2.Meşrutiyetiledir.Çoksa-yıda işçi sendikasının kurulduğu2.Meşrutiyet döneminde sendikacılık dahaçokmeslektemellidir.Dernek,cemiyetadıaltındakikuruluşlarındasendikalfaaliyetlerdebulunduğubilinmektedir.Cumhuriyetlebirliktehızlanansanayi-leşmeişçi-işverenilişkilerinidüzenleyenyasalkurallarızorunlukılmıştır.1924Anayasasıve1926 tarihliMedeniKanundernekleşmehakkınıdüzenlemiştir.İşçiyikoruyucuilericihükümlertaşımaklabirliktesendikalarlailgilibirdüzenle-meiçermeyen1936tarihliİşKanunundagrevvelokavttümdenyasaklanmış-


tır.İkinciDünyaSavaşındanhemensonradeğişendünyaveTürkiyekoşulla-rında,çalışmayaşamınındahakapsamlıbiçimdedüzenlenmesivebuçalışmahayatınauygunhaklarınyasalarlakorunmasıgereğiduyulmuştur.1936yılındaçıkarılanİşKanunundansonra1947yılındatopluçalışmailişkilerinidüzenle-yecekilksendikalarKanunuyürürlüğegirmiştir.Bukanun,1946-1961dönemiarasınınenönemliyasasıdır;çünkü,ülkemizdesendikahukukunudüzenleyenilközelyasadır.Buyasadasendikaözgürlüğünüsağlayacakhükümlerinvarlığıyanında,sendikaların faaliyetlerinivegelişimlerini sınırlayanhükümlerinbu-lunduğudabirgerçektir(Sur,2008:12-15).1961ve82Anayasalarıisesen-dikalhaklarıtümçalışanlaratanımış,buAnayasalarsonrasında264ve2821SendikalarKanunlarıve275ve2822sayılıTopluİşSözleşmesi,GrevveLokavtKanunlarıilebunlarayrıntılıolarakdüzenlenmiştir.Cumhuriyetdönemikamugörevlilerinsendikalhaklarıilkkez1924tarihlive988sayılıMemurinKanunuile şekillenmeyebaşlamıştır.Memurhakkınıdüzenleyenbugenel yasagrevhakkıdışındasendikahakkınailişkinaçıkbirkuralayervermemiş,memurlarındernekkurmasıvederneklereüyeolmasıileilgilibirkuraliçermemiştir.657sayılıyasagibibuyasadagrevhakkınıaçıkçayasaklamaktadır(Adal,1968:36).2.Meşrutiyetdönemindememurlarderneklereüyeolabilirken1926tarihlimedeniyasadabuhakkıengellememiştir.Memurinyasasındadabunailişkinaçıkbiryasaklailgilihükümyoktur.Fakat,1909tarihliTatil-iEşgalKanunu’nungrevivekamuhizmetigörenlerinmeslekörgütlerikurmalarınıyasakladığıdü-şünüldüğündeyenibirözelyasaçıkanakadarbudönemdesendikalhaklarınyasaklandığıhükmüçıkarılabilir(Aslan,2004:88).1909yasasınıyürürlülüktenkaldıran1938CemiyetlerYasası’nınçıkarılmasıylabirliktesınıfadınaveteme-linedayalıdernekkurmayasağıçerçevesindegerekişçilergereksememurlariçingenelbirsendikayasağıbaşlamıştır.(12.Madde:“Devlethususiidarelervebelediyelerledevletebağlıkurumlardanhizmetkarşılığımaaşveücretalan-larbulunduklarıişinsıfatvemahiyetiilecemiyetkuramazlar.”)Ayrıcamemur-lariçinancak1964yılındakaldırılandernekyasağıgetirilmiştir(Gülmez,2002:6).Görüldüğügibi61Anayasasıdöneminekadarkamugörevlileriiçinsendikalhaklaryasaklıdır.

YASAL TEMELDE 1982 ÖNCESİ KAMU GÖREVLİLERİ SENDİKAL HAKLARININ GELİŞİMİ

1961Anayasasınınsosyaldevletanlayışıaynızamandaçalışanlaradasos-yalveekonomikhakveözgürlükleritanımayıgerektirmiştir.Anayasasendikalhaklarıgenelolarakayrıntılıdüzenlememesinerağmentopluişsözleşmesivegrevhakkınaağırlıkvermiştir.Dahaçokişçileriçinsendikahaklarındanbah-seden61Anayasasısendikahakkını(tüm)çalışanlaratanımıştır.(46.md.1.


fıkra“Çalışanlarveişverenleröncedenizinalmaksızınsendikalarvesendikabirliklerinikurma,bunlaraserbestçeüyeolmaveüyeliktenayrılmahaklarınasahiptir.”)Buradadahaçokörgütlenmehakkınavurguyapılmıştır.Tümme-murlar içindernekkurmayasağınıngeçerliolduğu1961yılındaAnayasanın“çalışanlar” terimi ile sendikal hakları tanıması kamugörevlilerinin de bunadâhilolduğunubelirtmesidemektir.NitekimAnayasanınişçilerdışındakamugörevlileri içinayrı bir kanunyapılmasınıöngörmesimemurlarada sendikalhakların tanınmasını amaçlar. Fakat Anayasa aynı maddede çalışanların birbölümüiçinyasaldüzenlemeyapılmasınayanisınırlamagetirilmesineolanakvermiştir. (46.md. 2. Fıkra: “İşçi niteliği taşımayan kamu görevlilerinin bualandakihaklarıkanunladüzenlenir.”)İşçilerilediğerçalışanlararasındaayırımyapanAnayasaişçiniteliğitaşıyankamugörevlilerinidegenelsendikalhakkasahipçalışanlaradâhiletmiştir.

1961Anayasasısendikalhaklarkonusundakiözgürlükçüyaklaşımınıgrevvetoplusözleşmehaklarındabırakmıştır.Grevhakkısadeceişçileriçingüven-cealtınaalınmıştırvealanveamaçyönündensınırlandırılmıştır.(46.Madde:Kanun,Devletinülkesivemilletiylebütünlüğünün,millîgüvenliğin,kamudü-zenininvegenelahlâkınkorunmasımaksadıylasınırlarkoyabilir.”)Bunagöresiyasiamaçlıgrevleryasaktırvegrevhakkınınkimlerevehangidurumlardayasaklandığı kanuna bırakılmıştır. Anayasanın grev hakkını işçilere tanımasımemurlarabuhakkınyasaklandığıanlamınagelmez, fakatgeçerliolanMe-murunKanunudüşünüldüğündebuhakkın kullanımı yasaktır.Grevhakkınabenzerşekilde1961Anayasasıtoplusözleşmehakkınıdayalnızcaişçiniteliğitaşıyançalışanlar içingüvencealtınaalmıştır.Fakatgrevdenfarklıolarakbuhakkındüzenlenmesikanunabırakılmamıştır.Budemektirki;“işçilersendikahakkı konusunda olduğu gibi özel bir yasaya gerek kalmaksızın Anayasayadayanaraktopluişsözleşmesihakkınıkullanabilirler.ÇünküAnayasabukura-lıylaişçiveişverenlereekonomikvetoplumsaldurumlarınıtopluişsözleşmesiaracılığıylayasakoyucununkarışmasındanuzakbiçimdedüzenleyebilecekleriözerk bir alanabırakmıştır” (Gülmez, 1990: 7).Memurlar için toplu sözleş-meyle ilgili tanımave yasaklamaolmadığı içinbukonudabir boşluk vardır.BuboşlukiseAnayasanınöngördüğüşekliyleişçilerveişçiniteliğitaşımayankamugörevlileriiçinayrıkanunlarladoldurulmuştur.274sayılıyasaişçileridü-zenlerken8.6.1965tarihve624sayılıDevletPersoneliSendikalarıYasasıişçidışındakikamugörevlileriiçinçıkarılmıştır.

624sayılıyasasendikaları“Sendikaveyameslekteşekkülüadınıtaşıya-rakişçiniteliğindeolanlarındışında,kamuhizmetipersonelininortakmeslekîkültürel,sosyalveiktisadihakvemenfaatlerinikorumak,meslekigelişmeyive


aralarındakiyardımlaşmayısağlamakamacıylakuracakları,teşekkülleri”olaraktanımlar ( 1.Madde). Bu tanımlama sendikaların amacını kamu personelinhakveçıkarlarınıkorumailesınırlandırmıştır.Kanunsendikalhaklardanyarar-lanacaklarıkamuhizmetleriningörüldüğügenelvekatmabütçelidairelerin,yerelyönetimlerinvebunlarınkurduğubankaveteşekküllerinaslivesürekligörevlileriolarakgenişölçüdesaymıştır(2.Madde).“Buçokgenişölçülükap-sam,tabiiolarakgerçektebirhakkısıtlanmasısonucunudoğurmaktadır.Zira,işçisıfatınınbukadarkişiüzerindenkaldırılması,okişileri işçisendikalarınınsağladığıdahagenişimkânlardanyoksunbırakmaktadır(Eğitimsen,http://e-kutuphane.egitimsen.org.tr/pdf/712.pdf). 7. ve 8. maddelerine bakıldığındakanunun statüayırımından ziyade çalıştığı işyerininniteliğinegörebir sınır-landırmayagittiği görülmektedir. Bunakarşın82Anayasasındaolduğugibiaynıkanunun7.maddesiçokgenişbirşekildesendikakuramayacakdevletpersonelinisıralamıştır.(Sendikakuramayacakolanbudevletpersoneli:Ana-yasaMahkemesi, YüksekHâkimler Kurulu, Danıştay, Sayıştay, Başkan, ÜyeveRaportörleri,Savcılar,Hâkimler,Valiler,Kaymakamlar,BucakMüdürleri,herbakanlığınMüsteşar,Müsteşar yardımcıları, bazı bankaların ve teşekkülleringenelmüdürleriveyardımcıları,MilliSavunmaveDışişleriBakanlıklarımemur-ları,Askerler,EmniyetMensupları,Millî İstihbaratTeşkilâtıMemurları,KamuİktisadîTeşebbüslerininYönetimKuruluÜyeleri,Dinve İbadet işlerindeça-lışanlardır.) Bütün bunların kamu düzeni icabı olduğu belirtilmekle beraber,sendikakurmayıbuderecedekısıtlamak61Anayasasınınsosyaldevletanlayışıveözgürlükçühakanlayışıilenekadarbağdaştığıtartışılır.

Bu kanunda kamu sendikaları çok geniş ölçüde sınırlandırılmıştır. İlkin,yasa sendikaların “grev ve teşebbüs faaliyetlerini destekleyici davranışlardabulunmalarınıyasaklamıştır.Bununlailgiliolarak,“devletpersonelihukukunavekamuhizmetigörevlilerine ilişkinmevzuatınuygulanmasınadair toplantıveyürüyüşyasaktır.Yanigrevyasaklandığıgibigrevyasağınındeğiştirilme-sininistenmesideyasaktır.Yine,kurumlaraayrılmışyerlerdeçalışmasaatleridışındaolsabilesendikalarınçalışmavetoplantıyapmalarımümkündeğildir(Gülmez,1990:32).Yasanınkamupersonelisendikalhaklarınıkısıtlayanbirhükmüdesendikakurmaşartıdır.Bunagöre,ancakenaz5yılkamuhizmetigörenlersendikakurucusuolabilirler.Ayrıca,yasakamusendikalarınagenelbirsiyasetyasağınınyanındaözeldurumlardadabuyasağıöngörmüştür.14.maddegereğisendikalarınsiyasifaaliyetlerdebulunması,siyasipartileraley-hindedavranmalarıveistekleringerçekleştirilebilmesiiçinaçıkyertoplantılarıvegösteriyürüyüşüyapmalarıvemilletlerarasıteşekküllerekatılmalarıyasak-tır(Eğitimsen,http://e-kutuphane.egitimsen.org.tr/pdf/712.pdf).


Yasa kapsam olarak dar bir anlayışta olmasına karşın kamu personelisendikalarınkuruluşesaslarıaçısındaniseçokesnektir.Buözgürlükçüdurumçeşitlisorunlaradayolaçmıştır.Busendikalartekyadabirdençokkurumlarıkapsayabildiğigibibirkurumpersonelindetamamınıkapsamayaraktaşrayadamerkezpersoneliçinolabilir.Ayrıca,belirlibirmeslekyadauzmanlıkala-nındakurulabileceksendikalaryinebualandakitümpersonelikapsamayabilir.AynıdurumKİT’lerveyerelyönetimleriçindegeçerlidir.Budurum“kuruluşilkesizliği”olaraktanımlanabilir.Bununsonucundadakuruluşilkeleriaçısındanbölünmeyevesendikaçokluğunaelverişlibirzeminhazırlamıştır.Nitekim,budönemde34ayrıtürdekamupersonelsendikasıortayaçıkmıştır.Ayrıca,builkesizlikdikeyörgütlenmeyiarttırarakgüçlükuruluşlarkurulmasınaimkânver-memiştir(Gülmez,1990:31).

1965 tarihlive657sayılıDevletMemurlarıKanunudevletmemurlarınasendikahaklarınıgenelolaraktanımıştır.Kanunkamuhizmetleriniyürütengö-revlilerimemurlar,sözleşmelipersonel,geçicipersonelveişçilerolarakdördeayırmış, bunlardan ise yalnızcamemurlara bu hak tanımıştır. (22.Madde:“Devletmemurları, Anayasada ve özel kanununda belirtilen hükümler uya-rıncasendikalarveüstkuruluşlarkurabilirvebunlaraüyeolabilirler.”)Bununyanında,yasamemurlarakesinvegenişbirgrevyasağıöngörmüştür.Yalnızcagrevyapmakdeğil,greviçinpropagandayapmak,greveteşebbüsveteşviketmekde yasaktır. (27.Madde: “Devletmemurlarının greve karar vermele-ri,grevtertiplemeleri,ilanetmeleri,buyoldapropagandayapmalarıyasaktır.Devletmemurları,herhangibirgreveveyagrevteşebbüsünekatılamaz,grevidestekleyemezveyateşvikedemezler.”)Grevyasağımaddeningerekçesindenanlaşıldığıüzereikinedenleöngörülmüştür:“kamuhizmetlerininaksamaması-nısağlamak”ve“Anayasanıngrevhakkınısadeceişçileretanımaktır.”(Gülmez,1990:64).Ayrıcayasanınbirlikteçekilme,toplumüracaatveşikâyetgibitoplueylemvehareketlerdebulunmayasaklarıdagrevyasağınauygunveonunlaaynıdoğrultudadır.657sayılıyasatoplusözleşmeyleilgilidoğrudanbirhükümiçermemekte,dolayısıylamemurlarabuhaknetanınmışnedeyasaklanmıştır.BuboşluğuiseBakanlarKuruludolduracaktır.

12Martaskerimüdahalesi sonrasındagüçlüyönetimveAnayasalhak-larınsınırlandırılmasıanlayışları temelindeki1971Anayasadeğişiklikleriaynızamanda memurların sendikal haklarının kısıtlanmasını da içermiştir. Bunagöre ilkin,46.maddedeyapılandeğişiklikle çalışanlaryerine işçiler kavramıkullanılmıştır.Yani,sendikahaklarıişçiniteliğitaşımayankamugörevlileriiçinAnayasa güvencesinden çıkarılmıştır. Fakat 567 sayılı DMK’da ve diğer özelkanunlardamemurlaragenelbirsendikayasağıgetirilmediğiiçinbudeğişik-


liğin“sendikacılığınmemurlukileuyuşmaması”anlayışınıyansıtmaktanöteyegitmediğisöylenebilir.Bununyanındagerekçedekavramkargaşasınıönlemekvememurlarınsendikalfaaliyetlerdebulunduğuyerlerisendikayerinekuruluşolarak nitelemelerini emretmesi değişikliğin amacı olarak söylenmiştir (Gül-mez,1990:89-90).19.maddedeyapılandeğişiklikle“kuruluşların”amaçlarına“meslekimenfaatlerinikorumavegeliştirme”eklemesisendikalarabahsedilenanlayışlabakıldığınıgösterir.Aynımaddedeyapılandiğerbirdeğişikliklesen-dikalarüyeolamayacakmemurlargenişletilmiştir.Bunagöre,KİTyönetimvedenetimişlerindeçalışanlarınvekamuyararınaçalışanderneklerinmerkezku-rullarındagörevalanlarınsendikalaraüyeolmalarıaçıkçayasaklanmıştır.Gö-rüldüğügibi82Anayasasıdöneminekadarkamugörevlilerinesendikalhaklarsınırlıolarakverilmiş,bukonudailerlemedoğrusalolmamış;süreçinişliçıkışlıolmuştur.

SON ANAYASAL DÖNEMDE KAMU GÖREVLİLERİ SENDİKAL HAKLARININ GELİŞİMİ VE SON DEĞİŞİKLİKLER

1982 Anayasası ile demokrasi açısından olduğu kadar, sendikal ilişkileraçısındandaTürkiye’deyenibirdönemegirilmiştir.Anayasasının51,52ve53.maddeleriyle sendikal faaliyetlergüvencealtınaalınmıştır.Fakat,bolgeldiğidüşünülen Anayasal haklardan çalışma ve sendika hakları sınırlı bir şekildeyer almıştır. 61 Anayasasının hakların çalışanlara verilmesi yönündeki iradeaynenkorunmuştur.Maddedegeçençalışanlar terimikamugörevlilerinedesendikalhaklarıntanındığıanlamınıortayakoyar.61Anayasasıgibi82Ana-yasasıdaişçiniteliğitaşıyankamugörevlileriniişçileredâhiledereksendikalhaklaraçısındançalışanlarıişçilervediğerleriolarakikiyeayırmış,işçiniteliğitaşımayankamugörevlilerininbualandakihaklarınınkanunladüzenlenmesiniöngörmüştür.Anayasadatopluişsözleşmesihakkı“karşılıklıolarakekonomikvesosyaldurumlarınıveçalışmaşartlarınıdüzenlemekamacıyla”işçilereve-rilmiştir.BuradanbuhakkınmemurlarayasaklandığısonucuçıkarılamasadabunudüzenleyecekkanundavebunuuygulayacakBakanlarKurulundayet-kiolacaktır.Anayasagrevhakkını“topluişsözleşmesininyapılmasısırasındauyuşmazlıkçıkmasıhalinde”işçileretanımıştır.Yine,buradaişçidışındakikamugörevlileriiçinbiryasakolmasada657sayılıkanunungrevyasağıhükmününgeçerliolduğudüşünüldüğündebuhakkınuygulanmasıimkânsızdır.

AnayasadansonraMayıs1983tarihindeiseişçileriçin2821sayılıSendika-larKanunuile2822sayılıTopluSözleşme,GrevveLokavtKanunuçıkarılmıştır.YeniAnayasanınsendikalhaklarıişçidışındakamugörevlilerinetanımamasıveyasakdakoymamasıbukonudabirboşlukdoğmasınanedenolmuştur.1982Anayasasınınkabulünden1988yılınakadarkamugörevlileriarasındaherhangi


bir sendikal faaliyetgörülmemiş,ancakbu tarihten itibarenAnayasanın51.maddesinin memur sendikalarının kuruluşunu yasaklamadığı iddialarıyla ilkörgütlenmelerbaşlamıştır.Sendikalhaklarınkaynağınıoluşturanuluslararasıbelgeleronaylanarakkamugörevlerineörgütlenmehakkınıntanınmasınınyıl-laröncesindenbenimsenmişolunmasınave1980’liyıllarınsonlarındanitibarençoksayıdakamugörevlilerisendikasınınkurulupçeşitlietkinliklerdebulunma-sıyla“fiilibirdurum”oluşmuşbulunmasınarağmen,konununyasalbirtemeleoturtulmasıolanaklıolmamıştır.

1995yılınakadarTürkiyetarafındankabuledilenbirçokuluslararasısöz-leşmedesendikalhaklarınişçilerinyanısırakamugörevlilerinedetanınmasınedeniyle,kamugörevlileriuluslararasımetinleredayanaraksendikalçatıal-tındaörgütlenmeyebaşlamışlardır.Ayrıcasendikalhaklarınuluslararasıkay-naklarınıoluşturan;İnsanHaklarıEvrenselBildirgesi,AvrupaSosyalŞartıveUluslararasıÇalışmaÖrgütü(ILO)gibiuluslararasısözleşmelerbusüreiçindeonaylamıştır.Böyleceülkemiz,kamugörevlileridedâhiltümçalışanlarasen-dikalaşmahakkınıtanımayı“defacto”olaraküstlenmiştir.Sonyıllardakibufiiligelişmeye paralel olarak, çeşitli Başbakanlık genelgeleri ile kamu personelisendikalarınınörgütlenmelerineizinverilmiştir(BakanlarKuruluKararı:KamuGörevlileriSendikalarıKanunuTasarısıveGerekçesi,17.12.1997veBaşbakan-lıkGenelgesi,1999/44).1993yılındaUluslararasıÇalışmaÖrgütü’nün87ve151sayılıSözleşmelerininonaylanmasındansonraAnayasanın90.Maddesininson fıkrası dikkate alınarak Sözleşmelerin iç hukuka yansıtılması çalışmalarıbaşlatılmıştır.

1995yılındayapılanAnayasadeğişikliğikamugörevlilerinetekrarsendikahakkıverilmesiaçısındanbirAnayasaldayanakolmuştur.23.7.1995tarihlive4121sayılıKanunlaAnayasanın53üncümaddesindeekfıkrailedeğişiklikya-pılarakişçilerdışındakalankamuçalışanlarınaörgütlenmevetoplugörüşmehakkıtanınmışvebunailişkinusullerinkanunladüzenlenmesiöngörülmüştür.Buarada,657sayılıDevletMemurlarıKanunu’nunkaldırılan22.Maddeside12/06/1997tarihlive4275sayılıKanunlayenidendüzenlenmişveDevletMe-murlarınınAnayasadaveözelkanundabelirtilenhükümleruyarıncasendikalveüstkuruluşlarkurabilmelerivebunlaraüyeolabilmelerihükmebağlanmıştır.Meclis tarafındangereklidüzenlemeleryapılıncayakadarkamugörevlilerinesendikal faaliyethakkı tanınmasıvebukonudakiçıkansorunlarınçözülmesiamacıyla1997yılındaBaşbakanlıkGenelgesiyayımlanmıştır.Bunagöre;kamugörevlilerinin sendika ve konfederasyonlar şeklinde örgütlenmelerine engelolunmaması,sendikalfaaliyetlerdegereklikolaylıklarıngösterilmesivesendi-kayöneticileriylediyaloğunsağlanmasıtümkamugörevlilerineemredilmiştir


(BaşbakanlıkGenelgesi,20.11.1997/44).

Kamugörevlilerininsendikalhakkınıdüzenleyenkanunolan4688SayılıKamuGörevlileriSendikalarıKanunuolarak25.06.2001tarihindeTBMM’deka-buledilerek13.08.2001tarihindeyürürlüğegirmiştir.Bukanunileuluslararasısözleşmelerdeyeralan“ÖrgütlenmeÖzgürlüğü”nünulusaldüzeydeyasallaş-tırılması,kamugörevlilerininörgütlenmeveçalışmakoşullarınıniyileştirilme-si,hizmetverimliliğininartırılması,sendika-içidemokrasisiningeliştirilmesiveyönetimekatılımıamaçlanmıştır.Ayrıca,kanunkamugörevlileriiledevletara-sında ilkkezbirsosyaldiyalogyoluaçmıştır (BakanlarKuruluKararı:KamuGörevlileri Sendikaları KanunuTasarısı veGerekçesi, 17.12.1997). Kanununsendikal hakların gelişimi bakımından ayrıntılı incelenmesi kapsam ve toplusendikalhaklaraçılarındanbirsonrakibölümdeyapılacaktır.

Uygulanmasındayaşanansorunlaraçözümolarakkanun2004yılındade-ğiştirilmiştir. Buna göre, sendika özgürlüğünün kısıtlanmaması ve her türlüayrımcılığakarşıyeterlikorumanınsağlanmasıdahagenişbirşekildeyenidendüzenlenmiş, içinde iznin de bulunduğu sendika yöneticilerinin güvenceleriarttırılmışve izinlisayılanyöneticilerininveaile fertlerininsağlıkgiderlerininkarşılanması amacıyla gerekli düzenlemeler yapılmıştır (Gülmez, 2002: 86).AncakYasanınuygulanmasındavesendikalhaklarınyeterliliğindekarşılaşılansorunlar devametmiştir. Sosyal taraflar (işçi ve işveren sendikaları) ve ILOtarafından;adayvedenemesüresinitamamlamamışkamugörevlilerinindışa-rıdabırakılması,üyeolamayacaklarıngeniştutulması,kamugörevlilerinetoplusözleşme ve grev hakkının tanınmaması, toplu görüşmelerinmali konularlasınırlandırılmış olması ve işyeri vemeslek esasına göre sendikalaşılmamasıhususlarıeleştirilmiştir(Aslantepe,DevletPersonelBaşkanlığı,2010,38).BudoğrultudakanundayapılmasıöngörülendeğişikliklerAnayasaltemeldenyok-sunolduklarındanöncelikleAnayasaçalışmalarıbeklenmiştir.

12Eylül2010tarihindehalkoylamasısonucukabuledilenAnayasadeği-şiklikleriilememurlarınsendikalhaklarıgenişletilmiştir.İlkin,Anayasanın51.maddesindeyapılandeğişikliklekamugörevlileribirdenfazlasendikayaaynıandaüyeolabileceklerdir.Getirilenenönemlideğişiklik(53.maddedeğişikliği)sadece toplugörüşmehakkı tanınanmemurlar vediğer kamugörevlilerine“toplusözleşmeyapmahakkı”tanınmasıdır.Ayrıca,busüreçteuyuşmazlıkçık-masıdurumundataraflarınUzlaştırmaKurulu’nabaşvurabileceği,Kurul’unka-rarlarınınkesinvetoplusözleşmehükmündeolduğubelirtilmektedir.Böylece,UzlaştırmaKurulu’naverilenyetkiile“mevcutdüzenlemedekiBakanlarKuru-lu’nuntakdiryetkisisonaerdirilmektevetoplugörüşme/sözleşmeserbestlik


vegönüllüpazarlıkilkelerineuyumluhalegelmektedir.

Anayasa değişikliği sonrası kanunda yapılması düşünülen değişiklik ça-lışmalarışuandaBaşbakanlıktabekleyenbirtasarıhalinegelmiştir.Tasarıyagöre,adaymemurlarla ilgiligetirilensendikakurmavekurulmuşsendikayaüyeolmayasağıkaldırılmakta,sendikakurucusuolabilmekiçinikiyılçalışmakoşulu kaldırılmakta, kamu kurumlarında çalışan özel güvenlik görevlileriylecezainfazkurumlarındaçalışankamugörevlilerinesendikalhaklardanyarar-lanmaolanağısağlanmakta,dahafazlaüstyöneticininsendikalhaklardanya-rarlanmasısağlanmakta,işyerivemeslekesasınagöresendikakurulabilmesi-ninyoluaçılmaktavesonolarakdatoplugörüşmelerdemalihaklardışındadabaşkahaklarıngörüşülmesiöngörülmektedir(AliKemalSayın,DevletPersonelBaşkanlığı,2010,58).

KAPSAM AÇISINDAN KAMU GÖREVLİLERİ SENDİKAL HAKLARININ GELİŞİMİ

Sendikalhaklarınsınırlıtutulmasıbirözgürlüksorunuolmasınakarşınge-nişletilmesi isesorunludur.Bukonudaki ilksorunişçilerdışındakihangiçalı-şanlarınkamugörevlisisayılıpsayılmayacağıvedebunedenlehangiçalışanın“kamugörevlisisendikalhaklara”sahipolduğudur.Bazıgörüşleregöre,Anaya-sanınbuayırımıylailişkilimemurtanımıve657sayılıDMK’nınyaptığıistihdamtürleriayırımısendikalhaklardagenişleticibiryasakolarakortadadurmaktadır.Bunedenleyenidenayırımvetanımlamalaryapılmalıdır(AnayasaDeğişikliği-ninÖrgütlenmeveTopluİşİlişkilerineEtkisiKonferansı,10.12.2010).Anayasahernekadar128.maddede“…genelidareesaslarınagöreyürütmekleolduk-larıkamuhizmetleriningerektirdiğiaslivesürekligörevlermemurlarvediğerkamugörevlilerieliylegörülür”desedememurtanımıvediğerlerinetdeğildir.Fakat Anayasanın bumaddesini 657 sayılı DMK ile açıklamakmümkündür.Bunagöre,4.maddedegeçenmemurlar,sözleşmelipersonel,geçicipersonelveişçilerayırımındanhareketlediğerkamugörevlilerininsözleşmelivegeçicipersonelolduğusöylenebilir.Zaten,işçiler;genelidareesaslarınagörehizmetyürütmediklerindenyaptıklarıözelçıkarayönelikişlerinkamuhizmetindensa-yılmayacağıanlayışlakamugörevlisitanımındanhariçtir(Gözler,2009:622).Kaldı ki kamugörevlilerine sendikalhaklarınuygulanmasındaayırımınanla-şılmasıçokdagereklideğildir,çünkü4688sayılıKamuGörevlileriSendikalarıKanununkapsamıbunuiçinyeterlidir.Kanununkapsamıaynızamandakamugörevlilerineverileceksendikalhaklarındakapsamıdır.Bunagöre,kanunişçidışındaçalışankamugörevlilerineuygulanacaktır.Çünkükamuişçilerisendikalhaklarbakımındanişçileredâhildir.Sonuçta,657sayılıDMK’nınyaptığı istih-


damtüründenişçileriçıkarttığımızdageriyekalanmemurlar,sözleşmelilervegeçicipersonelbukanundanyararlanabilecektir.BuayırımAnayasalarımızınsendikalhaklardakabulettiğiayırımdır.

Kanununüçüncümaddesigeçicipersonelivedesözleşmelilerikamugö-revlisindensaymamaktadır. (Madde3,kamugörevlisi tanımı: “Kamukurumvekuruluşlarınınişçistatüsüdışındakibirkadrodadaimîsuretleçalışan,aday-lıkveyadenemesüresinitamamlamışkamugörevlilerini…”)Kanungerekçe-si uyarınca, aslî istihdamniteliğindebulunmayan, ekdersücreti ile açıktanvekil öğretmenlik gibi geçici istihdam edilenler kapsam dışında kalmaktadır(BaşbakanlıkGenelgesi,20.11.1997/44).Geçiciişçilerinsendikalhaklarasa-hipolmaması“süreklihizmetyapankamugörevlisi”anlayışınauymadığındananlaşılırdır. Buna rağmen, geçici personelin sendikal haklardan yararlanmakmaksadıyla başvurduğu iş mahkemesi kararları Yargıtay’a taşınmış ve Yar-gıtay,kanundaaçıkçabelirtmemesine rağmengenişyorumlayarakhattabirbakışagörekendihükümvererekgeçicipersoneledebuhaklarıntanınmasıkonusundakararlaralmışvebukonudaiçtihatoluşmuştur(Ankara15.İdareMahkemesi2009/298nolukararıveDanıştayOnuncuDairesi2007/3732nolukararı). Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ise içtihatla aynı doğrultudagörüşdeğiştirmekveartıkgeçicikamugörevlisinedekanununuygulanmasınıbaşlatmakdurumundakalmıştır.657sayılıDMK’dasadecebelirligörevlerdegeçensözleşmelipersonelinartıkuygulamadahergörevdevedeaslivesürek-likamuhizmetlerindeçalışmasısendikalhaklarınbunlaradauygulanabilirliğinigündemegetirmiştir.Öncedensözleşmelikamugörevlisidekanunyanisen-dikalhakkapsamıdışındayken04.04.2007tarihindeyapılankanundeğişikliğiilesözleşmelikamupersonelidekanunun3.maddesininaçıkçayazdığıgibisendikalhaklardanyararlanmadurumunagelmiştir.Öyleyse,Anayasalayırımçerçevesindeişçileredahilolankamuişçileriniçıkarttığımızda,kamugörevlile-rinsendikalhaklarıngelişimimemurlardangeçicipersoneledektümistihdamçeşitlerinikapsayıcıbiçimindeolmuştur.

İkincisi,kanunun3.maddesiuyarınca,adaylıkveyadenemesüresinita-mamlamışkamugörevlilerikapsamdışındatutulmuştur.ABveILOUzmanlarKomitesi,4688sayılıKamuGörevlileriSendikalarıKanunuile ilgilieleştirivetaleplerinde;sendikaüyeliğindekamugörevlilerineadaylıkveyadenemesü-resinitamamlamışolmaşartınıngetirilmişolmasınedeniyleçoksayıdakamuçalışanınınsendikalhaklardanyararlanamadığıbildirilmiştir(Aslantepe,DevletPersonelBaşkanlığı,2010,38).Aslında,kamupersonelsistemimizdeadayme-murlarınsüreklivegüvenceliistihdamedilme,nakiledilme,yıllıkizin,yurtdı-şınagönderilmegibihaklarındakısıntıyagidilmiştir.Buanlamdaadaymemura


sendikalhaklarınverilmemesianlaşılırbirşeydir.Fakat,sendikalözgürlükaç-sısındanolayabaktığımızda,adaybirkamugörevlisininsendikayaüyeolmavetoplugörüşmeyekatılmasındaherhangibirsakıncagörülmemesigerekir.BukonudabirdeğişiklikyapılmasıABveİLOnormlarıdoğrultusundayerindeolacaktır.

Diğerbirönemlikonuise“sendikaüyesiolamayacak”kamugörevlileridir.BuKanunagörekurulansendikalara;TürkiyeBüyükMilletMeclisiGenelSek-reterliği,CumhurbaşkanlığıGenelSekreterliği ileMilliGüvenlikKuruluGenelSekreterliğindeçalışankamugörevlileri,Yüksekyargıorganlarınınbaşkanveüyeleri,hâkimler,savcılarvebumeslektensayılanlar,BuKanunkapsamındabulunankurumvekuruluşlarınmüsteşarları,başkanları,genelmüdürleri,dairebaşkanları vebunlarınyardımcıları, yönetimkuruluüyeleri,merkez teşkilat-larının denetim birimleri yöneticileri ve kurul başkanları, hukukmüşavirleri,bölge, ilve ilçe teşkilatlarınınenüstamirleri ilebunlaraeşitveyadahaüstdüzeydeolankamugörevlileri,100vedahafazlakamugörevlisininçalıştığıişyerlerininenüstamirleriileyardımcıları,belediyebaşkanlarıveyardımcıları,YükseköğretimKuruluBaşkanveüyeleriileYükseköğretimDenetlemeKuruluBaşkanveüyeleri,üniversiteveyüksekteknolojienstitüsürektörleri,fakültedekanları,enstitüveyüksekokullarınmüdürleriilebunlarınyardımcıları,Mülkiidareamirleri,SilahlıKuvvetlermensupları,MilliSavunmaBakanlığı ileTürkSilahlıKuvvetlerikadrolarında(JandarmaGenelKomutanlığıveSahilGüvenlikKomutanlığıdahil) çalışansivilmemurlarvekamugörevlileriMilli İstihbaratTeşkilatımensupları, bu kanun kapsamında bulunan kurum ve kuruluşlarınmerkezidenetimelemanları,Emniyethizmetlerisınıfıveemniyetteşkilatındaçalışandiğerhizmetsınıflarınadahilpersonelilekamukurumvekuruluşlarınınözelgüvenlikpersoneli,Cezainfazkurumlarındaçalışankamugörevlileri,üyeolamazlar ve sendika kuramazlar.

Çok geniş bir biçimde sendika kuramayacakların olması önceki kamupersonelisendikalhaklarıdüzenleyen624sayılıkanunundabenimsediğibirdurumdur.Buradakiamaç;sendikalfaaliyetleringörevinvekamuhizmetininniteliğineaykırıolmasınıvebugörevlilerinsahipolduğukamusalgücünsen-dikalarüzerindekiolasıhaksızdurumyadabaskılarıengellemektir.Buaçıdan,yargıerkinikullananvesendikalhaklardadâhilolmaküzerehukukikararlaralanhâkimvesavcıların,bukararlarıuygulayan,ayrıcalıklıhaklarvenitelik-lerledonatılmışveniteliğigereğigizlibilgilereulaşantümgüvenlikkuvvetleriveaskerlerin,sendikalhaklarkonusundakararalanvebulunduğuyerintaşrateşkilatınınamirikonumundakimülkiidareamirlerininsendikalhaklardanya-rarlanamamasıanlaşılırdır.Nitekim,ILOnormlarında(87sayılısözleşme)polis


veaskerlerinsendikalhaklardanayrıtutulmasıuygungörülmüştür.Ayrıca,bir-çokAvrupaülkesindegüvenlikkuvvetlerindeülkemizdeolduğugibisendikalhaklarverilmemiş,bazılarında isegrevhakkıgibiönemlikısıntılaragidilmiş-tir. Fakat, Milli Savunma Bakanlığı çalışanlarının ve sivilmemurların yasaklıgörevlileredâhiledilmesi,hakların istisnalarınınayrıntılı yorumlanmasıdırveuluslararasınormlaraaykırıdır.Dahası,azçalışanıbulunanüstyöneticilerinbuhaklardanmahrumedilmesiveyasaklıbulunankamugörevlisigruplarının28kadarolmasıeleştirilebilirdir.Nitekim,ABveILOUzmanlarKomitesi,4688sa-yılıKamuGörevlileriSendikalarıKanunuileilgilieleştirivetaleplerinde;Kanu-nunüyeolamayacaklarailişkin15incimaddesininkapsamınıngeniştutulmasınedeniyleçoksayıdakamugörevlisininsendikalörgütlenmeyedâhilolamadığıbelirtilmişvebudurumeleştirilmiştir(Aslantepe,DevletPersonelBaşkanlığı,2010,38).

Sendikalhaklarınkapsamıylailgilisonsorunisetemeldetümçalışanlarınsendikalhakkınıkapsayan“birdenfazlasendikayaaynıandaüyeolabilmedir”.İlgilikanunun14.maddesiuyarınca“Kamugörevlileriçalıştıklarıişyeriningir-diğihizmetkolundakurulubirsendikayaüyeolabilirler.Birdençoksendikayaüyeolunamaz.Birdençok sendikayaüyelikhalinde sonrakiüyeliklergeçer-sizdir.”12Eylül2010tarihindeyapılanAnayasadeğişikliğiileartıkbirdençoksendikayaüyeolunabilecektir.Dolayısıyla,kanununbuhükmügeçersizkalmışvedeğiştirilmesigerekmektedir.Sonuçtaartıkkamusendikalarınaüyelikko-laylaşacak,sendikalarınsayısıartacaktır.Fakatbudurum,aynıişkolundarakipsendikalarınçoğalmasınınvarolansendikalarınbölünmesiveparçalanmasını,sonuçolarakherbirinintoplupazarlıkgücününzayıflamasınayolaçacağışek-lindeeleştirilmektedir(TİSK,2010:9-10).

TOPLU SENDİKAL HAKLAR AÇISINDAN KAMU GÖREVLİLERİ SENDİKAL HAKLARININ GELİŞİMİ

Ülkemizde kamu görevlilerine, ilk başta damemurlara verilen ilk toplusendikalhaktoplugörüşmeolup,toplusözleşmesonAnayasadeğişikliği ilehakolmuşvegrevhalenyasaktır.82Anayasasıtoplugörüşmeyiaçıkçadüzen-lememesinekarşın toplu iş sözleşmesindenbahsetmiştir.Bunakarşın, topluişsözleşmesininyapılabilmesiiçintoplugörüşmelerinyapılmasışarttır.Dola-yısıylatoplugörüşmehakkıdolaylıolaraktanınmaktadır.Nitekim,sendikalarkanunlarıbunudüzenlemiştir.Kamugörevlileriiçinsetoplugörüşme4688sa-yılıkanuntarafındanayrıntılıdüzenlenmiştir.Kanunagöre,toplugörüşmeleraylıkveücretleri,hertürlüzamvetazminatlarıveçokçeşitliyardımlarıkap-sadığındankamugörevlilerininhakları görüşmelerekonuolmaktadır.Bu ise


Anayasanın128.Maddesindebelirtilen“Memurlarınvediğerkamugörevlile-rininnitelikleri,atanmaları,görevveyetkileri,haklarıveyükümlülükleri,aylıkveödeneklerivediğerözlük işlerikanunladüzenlenir”düzenlenirhükmüneaykırıdır.Maddeye 2010 Anayasa değişikliği ile getirilen toplu iş sözleşmesiistisnası(Anayasa128.md.2.fıkraek:“Ancak,malîvesosyalhaklarailişkintoplu sözleşme hükümleri saklıdır”) bu aykırılığı ortadan kaldırmıştır, çünkübuistisnaaslındatoplugörüşmeleredegetirilmişsayılır.Fakat,yenieklenenmaddedegeçen“sosyalvemalihaklar”kavramıiçeriğinetdeğildir.Memurunhertürlühakkısosyalvemalihakileilişkilendirilebileceğindentoplugörüşmevesözleşmedışındageriyeçokazşeybırakılabilir.Buise4688sayılıkanununbelirttiğisadeceücretveücretileilgilikonularıntoplusözleşmeyekonulmasıhükmüneaykırıgözükmektedir.

Kanununagöre,herhizmetkolundaençoküyeyesahipsendikanınbağlıbulunduğukonfederasyon ileKamu İşverenKuruluarasındabaşlayan toplugörüşmeler 15 gün içinde sonlandırılıp anlaşmaBakanlar Kuruluna sunulur.AnlaşmasağlanamamasıdurumundaUzlaştırmaKurulukararalırveteklifyineBakanlarKurulunasunulur.Sonuçtahükümetinkararasonşeklinivermeyet-kisivardır.Bu,biranlamda toplugörüşmeninuzlaşı iledeğilkamugücüne,hükümetintakdiryetkisinegöresonuçlandığınıgösterir.Budurummemurunhukukistatüsügereğidir.SonAnayasadeğişikliğiileBakanlarKurulununtakdiryetkisiortadankakmış,UzlaştırmaKurulu’nunkararıkesinvesonolmuştur.Böylece işçilerdeolduğugibikamugörevlilerinintoplugörüşmelerikarşılılık,pazarlıkveuzlaşmakurallarınadahauygunhalegelmiştir.Toplugörüşmelerdeçalışantarafınınişçilerdeolduğugibidahabağlayıcıhalegelmesikamugörev-lilerininhaklarınıgelişmesiaçısındanolumlu,fakat işçistatüsünebenzemesiaçısındansorunludur.Buanlamda,toplugörüşmevesözleşmeninmemurlukstatüsüneaykırılıktaşıdığıaçıktır.

Toplu sözleşme ilke olarak toplugörüşmelerle beraber uygulanır. Toplugörüşmelerdeuzlaşıyavarılankonulartoplusözleşmelerlehükümaltınaalınırve bireysel sözleşmelerin üstündebir hukuksal geçerlilik kazanır. Kamugö-revlileriaçsındanisetoplugörüşmelerintoplusözleşmelerlesonuçlandırılmasımümkünolmasınakarşınhukukvepersonelsistemianlayışınınveyasaldü-zenlemelerinbunauygunolmasıgerekir.BugerekliliğinTürksistemiaçısındaniseönemibüyüktür.12Eylül2010Anayasadeğişiklikleriilekamugörevlilerinetoplusözleşmehakkıgetirilmiştir.Buyapılırken95yılındaAnayasadeğişikliğiilegetirilenvekamusendikalarınıntoplugörüşmeleriniayrıntılıolarakdüzen-leyen53.maddenin3. fıkrası tamamenkaldırılmıştır.Bununyerinegetirilenmaddede ise sendika kelimesinin geçmemesi kamu sendikaları için toplu iş


sözleşmelerininAnayasal dayanaktan yoksunkaldığı şeklindeeleştirilmekte-dir.Bunugöre,toplusözleşmeyapmahakkınınnasıluygulanacağıbelirsizhalegelmiş,buhakkınsadecebireyselolarakkullanabileceğibirdurumortayaçık-mıştır.Sendikasıztoplusözleşmeanlamınagelenbudeğişiklikkamugörevlilerisendikacılığıiçinsonunbaşlangıcıdır.”(Türk,2010:26).Fakat,busonderecedar ve zorlamabir anlayıştır. Bir kere, haklarındoğallığı vegenelliği gereğiAnayasacayasaklanmadığısüreceuygulanmasımümkündür.Buaçıdan top-lusözleşmeninyapılabilmesiiçinillaAnayasadasendikasözcüğününgeçmesigereklideğildir.Toplusözleşmeninkamugörevlilerinetanınmasıaynızamandakamusendikalarınadabuhakkıntanınmasıanlamınagelir.Üyelerininhakla-rını korumak için kurulanmemur sendikalarının toplu sözleşme yapmamasıdüşünülemez.KaldıkiAnayasadeğişikliğisonrasındaçıkacakolanyenikamusendikaları kanunu bu hususu elbette düzenleyecek, açık bir şekilde kamusendikalarınıntoplugörüşmevesözleşmeyapmasınıhükmebağlayacaktır.

Kamugörevlilerinebirhakolaraktanınmasadaenaztartışılankonume-muragrevhakkınınverilmemesidir. İlkeolarak, toplugörüşmeve sözleşmehakkıancakgrevhakkıylabirbütünlükkazanır.Eğergrevhakkıolmazsatoplupazarlıkvegörüşmeleranlaşmaolmadığındakimtarafındanbelirlenecektir,buönemlibirsorundur.Fakatişçilerdenfarklıbirstatüyesahipolankamugörev-lileriiçinbudahadabüyükbirsorundur.Bu,Türkiye’desendikalhaklarınhızlıgelişiminerağmenhukukvepersonelsistemiaçısındanuzunzamandamüm-küngözükmemektedir.Avrupa’daAlmanyagibibazıülkelerdekamuçalışanla-rınagrevtamamenyasak,önemlibirkısmındaisepolis,asker,cezaeviçalışanıvehastaneçalışanıgibimeslektekilereyasaktır.Ülkemizde,kamugörevlilerineanayasalbirhakolarakverilmeyengrev657sayılıkanundaaçıkçayasaktır.27.maddedeGrev yasağı başlıklı hükmegöre; “Devletmemurlarının grevekararvermeleri,grevtertiplemeleri,ilanetmeleri,buyoldapropagandayap-malarıyasaktır.Devletmemurları,herhangibirgreveveyagrevteşebbüsünekatılamaz,grevidestekleyemezveya teşvikedemezler.”Ayrıca,grevyapma124.maddedebelirtilendisiplincezalarındanmemurluktançıkarmacezasınıgerektirir.Toplusözleşmehaklarınıngelişimininmemurlukstatüsüaçısındanincelenmesibirsonrakibölümdeyapılacaktır.

SENDİKAL HAKLARIN GELİŞİMİ KARŞISINDA MEMURLUK STA-TÜSÜ

Kamugörevlilerininişçilerdenfarklıstatüdeolduğuvedolayısıylasendikalhaklarınonlarauygulanmasınındafarklıolacağıgeçmiştenbugünedekhukukve personel sistemimizin anlayışıdır. Cumhuriyet öncesindememurlar genel


birstatünündışındaolarakherhizmetdalınagöredeğişen,meslekleredayalısınıflandırmanın olduğu, bunun yanında liyakatin benimsendiği bir personelsistemindebulunuyordu.Tatil-iEşgalKanunu’nunmeslekiörgütkurmadavegrevyapmadakamuhizmetigörenleriayırarakonlarayasaklamasıstatüfarkı-nınilkgöstergesidir.1924tarihliMemurinKanunumemurlarıgenelbirstatüyekoymuşvekamuçalışanlarınımemurvemüstahdemolarakayırmıştır.Memurtanımındakamuhizmetinevemalibağlılığavurguyapılmıştır.Yasamemurudiğerlerindenfarklıimtiyazlarasahipözelyurttaşolarakgörmüştür.Bununso-nucuolarakdasendikalhaklarıaçısındanolumsuzbirtutumasahiptir.Genelbiryasakkoymamasınakarşıngrevvesiyasetyasağıbunugösterir(Gülmez,2002:4-8).

1961Anayasasıda82Anayasasıgibimemurluktanımına“aslivesüreklikamuhizmeti”kavramınıkoymuş,memurlarınayrıbirkanunladüzenlenme-siniöngörmüştür.61Anayasasının46.maddesiningerekçesibuanlayışıçokgüzelifadeeder:“Kamuhizmetigörenlerinsendikakurmahaklarışüphesizkiişçilerinkigibikayıtsızolamaz.Bualandakonulacaksınırları ihtiyaçlaragörekanunkoyucutespiteder.”(Gülmez,1990:4).Nitekim,AnayasasonrasındaçıkarılacakolansendikalarkanunungörüşülmesindeMilletMeclisi’ndeveCum-huriyetSenatosu’ndayapılantartışmalarsonundasendikahakkınıntekveaynıyasayladüzenlenmesindenvazgeçilmiştir. Bununüzerine çıkarılan624 sayılıDevlet Personeli Kanunu kamu görevlisi tanımında asli ve sürekli çalışmayıtemelalmıştır.MemurinKanununabenzerşekildeişçidışındakikamugörev-lileriniayrı tutarakkurdukları teşekkülünsendikadanziyademeslekbirlikleriolarakgörmesibenzeranlayışıyansıtır(Eğitimsen,http://e-kutuphane.egitim-sen.org.tr/pdf/712.pdf).71Anayasadeğişiklikleridebenzerşekildesendika-larasendikalhaklarınyapıldığıkurumdanziyademeslekimenfaatlerinbirleştiğibirkuruluşolarakgörmüştür.61Anayasasıgibi82Anayasasıdaçalışanlarasendikal hakları tanıyıp, kamu görevlilerinin bu alandaki haklarının kanunladüzenlenmesiniöngörmüştür.BudoğrultudaAnayasadanhemenbiryılsonraişçileriçinsendikalarkanunuçıkarılırkentam19yılsonrakamugörevlileriiçinsendikalarkanunuçıkarılmasımanidardır.

Kamuhizmeti vekamugörevlisiniteliğigeçmiştengünümüzegelenvekarasalbatıAvrupaülkelerinebenzerşekildegelişenpersonelvehukuksis-temininbirparçasıdır.Çalışma ilişkilerinidüzenleyentekyanlıkurallarbütü-nü olarak tanımlanabilecek statü kavramı memurun durumunu açıklamadaönemlidir.Statüherşeydenönceişhukukukarşısındadevletmemurluğununözerkliğinianlatmaktadır.Buözerklikyönetimilkelerivekamuhukukuncaoluş-turulur.Memurluk kendineözgü kurallarla düzenlenmiştir.Dahası, sözleşme


kavramınınkarşıtıolarakkurallarkamuerkincetektaraflıvehiyerarşikolarakbelirlenir.Bueşitsizbirilişkidir;genelyararıgözetendevletmemurlarınhakla-rındadaonlarıngörüşlerinialmadandüzenleyecektir.Sonolarak,“statükav-ramıkariyerilkesinedayalıdevletmemurluğusisteminintemelözelliklerindenbirinioluşturur.Statü,memurların,ücretlilerinhakveödevlerinebenzemeyenhakveödevleribulunan,ayrısorumluluklarıolanveözelgüvencelerdenyarar-lanankimselerolduğunuanlatır.”(Gülmez,1990:134-135).

Günümüzdeki kamu görevlilerinin ve dar anlamdamemurların (hukuk-sal) statüleri 657 sayılı DMK ve 82 Anayasası ile şekillenmiştir. Anayasanın128.maddesi kamugörevlilerinimemurlar vediğer kamugörevlileri olarakikiye ayırmaktadır.Dolayısıylamemurların hukuki durumukamugörevlilerinhukukidurumununaslisiveçekirdeğidir.Memurlarınhukuksalstatülerikamuhizmetivekamugörevlisiniteliğindenilerigelipidarehukukuilkelerincebelir-lenmektedir.Anayasanındabelirttiğigibi,kamugörevlilerieliylegörülenkamuhizmetiiseaslivesüreklidirvekarşılıklıveözelstatülerdenfarklıolarakkamugücünedayanır.

“Memurlarıniçindebulunduğuhukukidurumakdivesübjektifdeğil,ka-nunivenizaminiteliktebirdurumdur.”Şöyleki;

“Kanunivenizamidurumsözleşmeyledeğil,kanunvenizamlarla

(=düzenleyiciişlemlerleyanitüzükle,yönetmelikle,vs.)belirlenenve

yinebunlarlaherzamandeğiştirilebilendurumdemektir.Memurlarınka-nuni

venizamibirdurumdabulunmalarındanbaşlıcaikisonuçdoğar:1.Me-murların

hukukidurumundaherzamandeğişiklikyapılabilir,2.Memurlukdurumu-na

ilişkinözelanlaşmalar,özeldüzenlemeleryapılamaz.”

1. sonucungereğiolarakyasamaorganıve idarimakamlardüzenleyiciişlemlerletekyanlıolarakmemurlarınhukukidurumunuhemarttıracakhemdeazaltacakşekildedeğiştirebilir.2.sonucungereğiolarakisememurlarınhakveborçlarıobjektifolarakdüzenlendiğindenmemurlarkendihakveborçlarınailişkintaleptebulunamaz(Gözler,2009:626-627).

Bu doğrultuda, memurluk statüsünü sendikal faaliyetlerdeki değişiklikbakımındanimcelemekgerekir.İlkin,memurlarınsendikakurupüyeolmaları


derneközgürlüğüaçısındanbirsorunoluşturmaz.Fakat,sendikal faaliyetlerkamuhizmetininyürütüldüğüzamanda,mesaisaatleriiçerisindeyapılmakta-dır.Kamuhizmetindeisedevamlılıkesastır.Asılsorunoluşturanisetoplueylemvehareketlerdebulunmayasağınınolduğupersonelsistemindetoplusendikalhaklarınuygulanmasıdır.Ayrıca,kanunlaveidariişlemlerledüzenlenmesige-rekenmemurunhaklarınınveçalışmaşartlarınıntoplutalepsonrasıdeğişme-sistatüfarklılığınaaykırıdır.Haklardantoplusözleşmeninmemurunhukuksaldurumunauymasızor,greviniseimkânsızolduğusöylenebilir.Çünkü,memurile idarearasındakikanunivenizamibir ilişkiolmasısonucundamemurlarınhukuksaldurumundatekyanlıdüzenlemeyapabilenbiridareveaslivesüreklibirkamuhizmetigörevivardır.

Bu konudaönemli bir hususda “sözleşmeli kamupersonelidir”. İşçininçalışmabiçimininanlaşılmasısendikalhaklaraçısındanmemurunstatüsünüvefarkınıdahaiyianlatacaktır.İşçilerinözelişverenebağımlıolarakçalıştıklarıdu-rumsözleşmeselçalışmailişkilerisistemidir.Buişilişkisinintemelinisözleşmeözgürlüğüoluşturur.Builkegereğinceişçiveişverenkarşılıklıolarakçalışmaşartlarını,ilişkisinivehakveözgürlükleriözgüriradelerincekararlaştırabilecek-lerdir(Süzek,2009:213).Günümüzdebuözgürlükdahaçoktopluşekildegö-rüşmevesözleşmelerleyapılmaktadır.Fakat,sistemlerarasındakibenzeşme-ningöstergesiolarakişçilereözgüsözleşmeliçalışmakamupersoneliiçindemümkünhalegelmişve657sayılıDMK’yayasalolarakyansımıştır.Yasadahernekadarsözleşmelipersonelinçalışmaalanlarınısınırlıolarakyeralmışsadagidereksözleşmelipersonelhertürlükamuhizmetindeçalışabilecekkonumagelmiştir.Sonuçta,kamuhizmetisözleşmeliolarakgörülmektevebunabağlıolarakdakamugörevlisininhaklarısözleşmeliolarakkararlaştırılmaktadır.Fa-kat,insanhakkıolansendikalhakkınuygulanmasısaltidarehukukuilkelerineTümbudeğişikliklerTürkiye’deişçilerinsahipolduğusendikalhaklarakamugörevlilerinindesahipolduğubirdurumadoğrubirgidişatıgöstermektedir.Yani,sendikalhaklaraçısındanişçiilememurstatüleriarasındakifarkgiderekazalmaktadır.Budurumliteratürde“çalışmasistemleriarasındaetkileşimvegeçişmeolgusu”olarakgeçmektedir.AslındabudurumbatıAvrupaülkelerinde2.DünyasavaşısonrasıbaşlayanveikisisteminçokkeskinbiçimdeayrıldığıvekamuhukukununçokgeliştiğiFransa’dabileçoköncedenbaşlamışveet-kiliolmuştur.Türkiye’niniseuzunzamandırikihukuksalstatüyadaçalışmasistemlerininbenzeşmesineçokdahazırolmadığıvebukonudabelirginbirdirenmeninyaşandığısöylenebilir.Sondeğişikliklerleetkileşimdahadahızlan-maktadır.

Memurluk statüsüaçısındansorunluolan toplugörüşmehaklarınınge-


lişiminetektekbakmakgerekir.Sondeğişiklikler ilegelentoplugörüşmele-rin Anayasal hükme aykırı olmadığı istisnası kamu görevlisinin, özellikle dememurlarınhukuksalstatüsüilebağdaşmadığıgörüşünüortadankaldırmayayetmez.Çünkü,hakveborçlarıöncedenidaretarafındanbelirlenenmemurlar“kanunivenizamidurum”gereğikendihakveborçlarınailişkinolarakidareileneatanmasındanöncenedesonrahiçbirşekildepazarlıkyapamaz.Memurla-rasağlananhakveavantajlaridaretarafındantekyanlıolarakdeğiştirilebilir.Ayrıca,toplumüracaatveşikâyetinmemurlarayasakolmasıbuanlayışauy-gundur(Gözler,2009:627-652).HernekadarsonAnayasadeğişikliğitoplusözleşmeyihakolarakdüzenlesede toplusözleşmekonusu iseenaz toplugörüşmekadartartışmalıdır.Enbaştatoplugörüşmegibitoplusözleşmeninmemurunhukuksaldurumunaaykırıolduğusöylenebilir.Çünkü,memurlarınhukukidurumu,haklarıveborçlarıöncedenkanunlavedüzenleyiciişlemlerlegenelbirşekildedüzenlendiğinden,memurlukdurumunailişkinözelanlaşma-laryapılamaz.Ayrıca,aynıkategoridebulunanmemurlaraynıstatüyetabiolupaynıhakveborçlarasahiptirler.Dolayısıyla,öncedentespiteedilmişbustatüdeidarebazımemurlariçinfarklıdüzenlemeyapamaz(Gözler,2009:627-652).

Bukonudabuhukuksalgörüşüsavunanbirçokeleştiriyapılmaktadır.Ka-dirArıcı,toplusözleşmehakkınınmalivesosyalhaklarkonusundamemurunkanunkoymayetkisiniistemekdemekolduğunubelirtmektedir.Onagöre,işçisendikalarınatanınmışolanbuhakkımemursendikalarınamevcutmevzuatı-mıziçerisindehiçbirşekildetanınamaz.“Çünkütopluişsözleşmesihakkıstatühukukuylabağdaşanbirhakdeğildir.Statühukukundamemurbellibirstatüyeatanankişidir,bustatükanunlabelirlenirvesizyakabuledersinizyaetmez-siniz.Benhemstatühukukuiçindeolayımhemdestatüyüyapanlapazarlıkyapayım;böylebirşeyolmaz.”(KadirArıcı,DevletPersonelBaşkanlığı,2010:92).Ayrıca,buradamemurlarınzatensahipolduğuhaklarıntoplusözleşme-lerdeelindenalınabilirmidiyebirsoruaklagelmektedir(HasanTunç,DevletPersonelBaşkanlığı,2010:101-102).İşçilerdebiletoplugörüşmelerinhaklarıngenişletilmesişeklindesonuçlandığınıdüşündüğümüzdehaklarıkanuncadü-zenlenen,idarehukukunatabivegüvenceliistihdamedilenmemuruişvereninyanidevletinbunuyapmasıolanaksızgözükmektedir.

GrevyasağıTürkpersonelvehukuksistemineyayılananlayışınbirgöster-gesidir.Buda,kaynağınıAnayasadanalan“kamuhizmetinin(dolayısıylakamugörevlisinin)asliliğivesürekliliğidir.”Grev işinbırakılması,kamuda isekamuhizmetlerinin terk edilmesi demektir. Kamu hizmeti ise asli ve süreklidir. Kamu hizmetlerininkanununöngörmediğibiçimdeuygulanmasıağırzararlaranedenolabilir.Bundandolayıgrevbirdisiplinsizlikdeğil,birsuçolarakgörülmektedir.


Ayrıca,grevvekarşılığındakilokavtakdiyaniikitarafınsözleşmesigereğidir.Memurileidarearasındaisekanunivenizamibirilişkivardır.Topluolarakiştençıkarmakdemekolan lokavtı ise idareninyapmasımümkündeğildir. HasanTunçveKadirArıcıdabenzerbirgörüşüsavunarakişçiningrevhakkıkarşılı-ğındaişvereninlokavthakkıolmasınınvebuhaklarınbirbirindenayrılamama-sınınkamugörevlileriaçısındanbiraçmazolduğunudüşünmektedirler.Çünküonlaragöregrevhakkınınistenmesiaslında“Bizhemmemurolarakkalalım,hemdebununüzerineişçilereverilenbütünhaklarıdamemurhukukumuzdahiçbirdeğişmeolmadanalalım”anlayışınınürünüdür(HasanTunç,DevletPer-sonelBaşkanlığı,2010:103veKadirArıcı,128-129).Lokavtisebelirlinedenlerdışındagüvencelimesleğesahipolanmemurlarıngrevkarşılığındaiştençıka-rılmasıolamayacağındanbugünküsistemdemümkündeğildir.Gerçektende,yakınbirzamandadüşünülmesede,kamugörevlilerinegrevhakkınınverilme-sisadecegerekliAnayasalveyasaldeğişikliklerinideğil,“memurusözleşmelibiçimedönüştürmeyaklaşımında”Türkpersonel sisteminibaştandeğiştirenbiranlayışlamümkündür.Fakat,insanhakkıolansendikalhakkınuygulanmasısalt idarehukuku ilkelerinebırakılamaz. AyrıcaAnayasakamugörevlilerinebuhakkıtanıdığındavegereklideğişiklikleryapıldığındahukuksalgeçersizlikortadankalkacaktır.

YENİ KAMU PERSONEL ANLAYIŞI DOĞRULTUSUNDA KAMU GÖ-REVLİLERİ SENDİKAL HAKLARININ GELİŞİMİ

Klasik iş yönetimi anlayışındapersonel işin ve örgütüngerekli ve rutinbirunsuruolarakgörülmektedir.Tayloristyaklaşımındaaçıkladığıgibi,işlerinrutin,bölünmüş,anlaşılırvekurallarauygunolarakyapılmasıpersonelindebuözellikleresahipolmasınıgerektirmektedir.İnsanemeğinikababirişgücüolarakgörenbuanlayışzamanlakendini,çalışaninsanasosyalvepsikolojikbirunsurolarakbakaninsanilişkileriyaklaşımınabırakmıştır.Fakatburadayineçalışmayıen iyibir şekildekullanmak temelamaçtır.Kamuyönetimianlayı-şındakideğişiklikgenelpersonelanlayışındaesas insansermayesiyaklaşımıilegörülür.İnsanıbirsermayeolarakgörenbuanlayışınbirparçasıolanen-telektüelsermayeyegöre,çalışanlarınsahipolduklarıbilgi,beceri,uzmanlıkvarlıklarıinsansermayesiolupbunlarkaradönüştürmeveşirketekatmaama-cında yönlendirilmektedirler. Bu anlayış aslında neoklasik ekonomi anlayışınbirürünüolarakneoliberalpolitikalarlapersonelyönetiminegirmiştir,çünkü“Yaklaşımlardagiderekartaninsanodaklılıkinsandakihertürlüdeğeriörgüt/şirkettarafındankullanılabilirhalegetirmekiçinyapılmasıgerekenbirtarzdır.”(Güler,2005:31-42).


Personelyönetimindekiyaşanandeğişiminbirbenzerikamuyönetimindeyaşanmaktadır.Klasikbürokrasi temelindekikamuyönetimianlayışı70’liyıl-lardanitibarenetkinlik,verimlilikveekonomiilklerinesahipkamuişletmeciliğianlayışı doğrultusundagittikçedeğişmektedir.Budemektir ki liberal anlayışartıknoeliberalpolitikalarlakamuyönetiminietkileyecektir.Küreselleşme,ABvegelişmekteolanülkelerinbatılıanlamdagelişmesibudoğrultudakikamuyönetimianlayışınındünyayayayılmasınaönayakolmuştur.Bugünhalaklasikyönetimanlayışıçoketkinolsadayenikamuyönetiminilkelerininuygulanmasıartmaktavegiderekyönetimlerdeetkiliolmaktadır.Personelkamuyönetimintemel unsurlarından biri olduğuna göre kamu yönetimi değişirken personelanlayışıvesistemidedeğişecektir.Budeğişiminkamupersonelyönetimiaçı-sındansonuçları;yataypersonelörgütlenmesi,disiplin,komutavecezalarınesnetilmesi, işçi vememur arasındaki statü farkının azalması, sözleşmeliyedayalıkamuistihdamı,esneklik,işodaklılıkvekadrosistemiveperformansadayalıücrettir.Dolayısıyla,yenikamuyönetimianlayışıveneoliberalpolitikalardoğrultusundakideğişimkamupersonelyönetimindeğişiminideberaberinde

Yenikamupersonelyönetimianlayışıbatıdakigelişmelereparalelolaraknoeliberalpolitikalarlabirlikteözellikle80’densonraTürkiye’dedeetkiliolma-yabaşlamıştır.ÖnceliklebudeğişimiörgütselolarakDevletPersonelBaşkanlı-ğı’nındeğişimindegörmekmümkündür.Yabancıraporlarınkurulmasınıtavsiyeettiğibubirimtemeldedeğişenkamuyönetimianlayışınıpersoneldüzeyindeuygulamaktadır.84’densonrakideğişikliklepersonelalanındapolitikabelirle-meyetkisinesahipolanBaşkanlıkbugünpersonelsistemine(kendisikariyerüzerindeyükselirken)kadro-işsınıflamasisteminingetirilmesi,liyakatınuygu-lanması,sözleşmelidâhilyenikamuistihdambiçimleriyleilgiliilkevestandartoluşturmalarıdoğrultusundaçalışmalaryapmaktadır.Türkiye’dekamuperso-neli sistemindeki enönemli değişiklik sözleşmeli çalışmanıngiderekyaygın-laştırılmasıdır.İlkin,657’lisayılıDMK’dasözleşmeliliközeluzmanlıkgerektirenvebüyükproje,plangibiönemliişleriçinöngörülürken,1979yılındabuistih-damıntümkamukurumlarıkapsayabileceğiBakanlarKuruluKararıilehükümaltınaalınmış,1985yılındanitibarenKİT’lerdetemelistihdamşekliolmuşveönceMilliEğitimBakanlığı,sonradaSağlıkBakanlığı içinDMKsözleşmeliliğiöngörmüştür.Kamupersonelsistemindeyenikamupersonelidoğrultusundayapılmasıplanlananenbüyükdeğişiklik2005yılındahazırlananKamuPerso-neliYasaTasarısıTaslağıileöngörülmüştür.Bunagöresözleşmelilikistihdamıntemelunsuruhalinegetirilirken,hizmetsatınalmavetaşeronlukuygulamasıresmileştirilmekte ve memurluk güvenceli halinden çıkarılarak esnekleştiril-mektedir(Güler,2005:91-93).


Kamu personel sisteminin Türkiye’de bu yöndeki değişimi hem kamupersonelhaklarıdeğişirmişhemdeonunlaberaberdeğişmiştir.Budeğişikliközelliklekendiniikialandagöstermektedir:personelyönetimianlayışının“çalı-şan”olmasıvekariyersistemindenkadrosisteminegeçiş.Klasikbürokrasivememurluksistemiyerineesnekbürokrasivesözleşmeliliksistemimemurlukstatüsündengenelçalışanstatüsünegeçişiberaberindegetirmiştir.Bununso-nucuolarakstatüaçsısındanenfarklıkonumdabulunanmemurileişçiarasın-dakifarkgiderekazalmaktadır.Buanlayışagöre,kamuistihdamıözelsektöristihdamkoşullarınadayanmalı,işgüvencesi,yükselmeveücretteperformansetkiliolmalı,memurluğunyaşamboyuişgüvencesivemalivesosyalhaklarıkaldırılmalıdır(Güler,2005:72-75).Sendikalhaklarönceişçilerdeortayaçık-masınedeniyleengenişişçilertarafındankullanılırken,statünedeniyleenazmemurlarsahiptiler.İşte,memurlukanlayışındançalışananlayışageçişinbirsonucuolaraksendikalhaklardadamemurveişçiarasındakifarkazalmakta,tekvegenelbirstatüoluşumunadestekolmaktadır.

Budeğişimaynızamandapersonelsistemininkariyerdenkadroyadoğrugeçişinbirsonucudur.Aslivesüreklikamuhizmetianlayışındakiömürboyuvegüvencelibirsürekliliğesahipolankariyersisteminde;dışarıyakapalıbiryükselme,ücretinmevkiyegörebelirlenmesi,çalışanındevletinkendisineve3.kişilerekarşıkorunmasıtemelilkeleriykenhizmetsınıfı,kademe,derecevekadrotemelunsurlarıdır.Busisteminbirsonucuvememurlukstatüsügereğisendikalhakların sınırlı tutulduğuöncekibölümdeaçıklanmıştır. İştebusis-temdenişodaklı,dışarıyaaçıkyükselmeninolduğu,ücretinperformansagöreverildiğiişgüvencesiningörecelidüşükolduğubirsistemolankadrosisteminegeçilmektedir(Güler,2005:196-208).Bununsonucundadaartıkdiğerçalışan-largibimemurlardatoplusendikalhaklardanyararlanmaktadır.Bugüngrevdışında diğer tüm haklardan memurlar yararlanabilecek konumdadır. Toplusendikalhaklariseancakmemurlukgüvencesininalınmasıylavesözleşmeliliküzerindenuygulanabilir.Buiseancakmemurlukstatüsününesnetildiğikadrosistemiilemümkündür.Görüldüğügibi,yenipersonelsistemianlayışısendikalhaklarıngelişimidoğrultusundamemurlukstatüsününzayıflatılmasınaveişçistatüsüilebenzeşmesinedayanakoluşturmuştur.

AB - ILO NORMLARI DOĞRULTUSUNDA KAMU GÖREVLİLERİ SENDİKAL HAKLARININ GELİŞİMİ

YenipersonelsistemianlayışınınyanındaAB-ILOdeğerleridesendikalhaklarıngelişimindeçoketkiliveönemlidir.ABanlayışındasendikalhaklarör-gütlenmeveçalışmahaklarıaçısındanönemliolduğundanilkeaçısındange-


nişletilmelidir.ABmüktesebatındasendikalaşmaveörgütlenmeözgürlüğüileilgili bir yaptırım olmamakla birlikte, üye ülkelerden bu konuya özgürlükçüyaklaşmalarıbeklenmektedir.AB,1989yılında“İşçilerinTemelSosyalHakları-naİlişkinToplulukŞartı”nıkabuletmişvebuŞarttaadilücrethakkı,çalışmave yaşama şartlarının iyileştirilmesi, sendikalaşma ve toplu sözleşmehakkı,işçilerinbilgilendirilmesiveyönetimekatılmahakkınailişkinilkelerortayaçık-mıştır.Bunundışında işsağlığıvegüvenliğininsağlanması,sosyaldiyaloğunarttırılmasıveörgütlenmeönündekiyasaklarınkaldırılmasıönemlidir.Buaçı-dankamugörevlilerikonusundaözeldeherhangibirmevzuatyoktur.AvrupaKonseyi’ninbelgeleribukonudaAB ilkelerinetemeloluşturmaktadır.AvrupaİnsanHakları Sözleşmesi ve Avrupa Sosyal Şartı açıkça sendikal faaliyetle-ri hakolarak çalışanlara tanımıştır.GünümüzdeAB’nin örgütlenmeve toplusözleşmeözgürlüğügibialanlardabirmevzuatdüzenlemesiolmamaklabirlik-te,üyeülkelerinveyaadayülkelerin,temelILOSözleşmeleriniveyaAvrupaSosyalŞartıgibimetinlerionaylamalarıveuygulamalarıbeklenmektedir(Sur,2008:31).Ohalde,denilebilirkiABsendikalaşmadaILOnormlarınauygunlukbeklemekteveTürkiye’desendikalhaklarındeğişimidahaçokILOnormlarınauygunlukaçısındanönemkazanmaktadır.

SendikalhaklaraçısındanILOnormlarıdediğimizzamanüçönemlisöz-leşmeaklagelir.

1948 tarihli sendikaözgürlüğüne ilişkin87sayılıSözleşme,1949 tarihliörgütlenmehakkınıngüvenceyealınması veözgür toplupazarlık konulu98sayılıSözleşmeve1978yılındakamugörevlileriileilgilibualandadahatahsislibirsözleşmeniteliğindeolan151sayılıSözleşme.BuüçsözleşmeninüçünüdeTürkiyeCumhuriyetionaylamıştır.Busözleşmelerinenönemlisiveilkiolan87sayılı sözleşmesendikahakkınıüç ilke ile tanımıştır:ayırımgözetmeme,öncedenizinalmamaveistedikleriörgütlerikurmaveonlaraüyeolma.ILOorganlarındanSendikaÖzgürlüğüKomitesi’ninbirçokkararındabusözleşmekapsamınamemurlarındagirdiğiaçıkçabelirtilmiştir.Sözleşmeninkamuper-sonelineuygulanmasındasınırlamaöngördüğüteksınırlamasilahlıkuvvetlervepolisüyeleridir.SözleşmelerdegrevkelimesigeçmemesinerağmenILOor-ganlarıtarafındanyapılanyorumlardaçokaçıkbiçimdegrevhakkınınsendikaözgürlüğününayrılmazbirparçasıolduğuvurgulanmaktadır.151sayılı“KamuHizmetindeÖrgütlenmeHakkının Korunması ve İstihdam Koşullarının Belir-lenmesiYöntemlerineİlişkinSözleşme”kamugörevlilerinintoplupazarlıkvesendikalözgürlükkonularınavurguyapmaktadır.Sözleşmeninbirönemidebukonudakamuhizmetindeesnekliğeolanaksağlaması,yanisendikalhaklardakamugörevlilerinesınırlamalarınolabileceğinikabuletmektedir.Busözleşme-


ninsendikalhaklardasınırlamaöngördüğükamupersoneliüstdüzeyyöne-ticileryadasorumluluklarınınsonderecegizliolduğugörevlilerdir(Gülmez,1990:207-214).

UluslararasıhukukaçısındanTürkiyeelbettekiimzalamışolduğuanlaşma-ları uygulamakla yükümlüdür.Hukukumuzdauluslararası sözleşmeler kanunhükmündeolduğundanveçatıştıklarıdurumdainsanhaklarıylailgiliolanlardauluslararasıanlaşmaların,sözleşmeleringeçerliolmasıvesendikaveçalışmahaklarınındainsanhaklarıylailgiliolmasıbusorumluluğuarttırmaktadır.Fakatyinehukukumuzagöre,AnayasahükümleriuluslararasıanlaşmalarınüstündeolduğundanILOnormlarıgereğideolsagrevvebelkidetoplusözleşmeileilgiliuygulamalarınAnayasadeğişiklikleriyleyapılmasıgerekmektedir.Buyü-kümlülüğündışındaILO’nundoğrudancezaşeklindeülkelerebiryaptırımıol-mamasınarağmenteknikdestekönermevegündemealınarakrapor,kararyadaaçıklamaileülkelerhakkındaeleştiriyapmauyarıyadayaptırımyollarıdır.DolayısıylaILO’nundenetimiveyaptırımıdahaçokuygunlukilkelerivesaygın-lıkaçısındanönemlidir(Aslantepe,DevletPersonelBaşkanlığı,2010,38-40).

Türkiye uzun yıllardan bu yana sürekli ILO’nun gündeminde olmuş vesendikalözgürlüklerözellikledekamugörevlileriaçısındaneleştirilmiştir.BunabağlıolaraksözverdiğiyasaldüzenlemelerinTürkiye’denyapmasıbeklenmiş-tir.AncakbuuzuncabirsüreiçerisindeTürkiyezamanzamanilgiliyasalardabirtakımiyileştirmeleryapmışamayasalarıtoplucagözdengeçirmekvetoplu-cabirdeğişiklikyolunagitmemiştir.Bukonudasosyalortaklardabirtürlüan-laşmamışlardır.Enson2008yılıILOtoplantısıöncesindeTürkiyegerekliyasaldeğişiklikleriyapmakiçin4688sayılıKamuGörevlileriSendikalarıKanunundadeğişiklikyapmaçalışmalarınabaşlamışvebukonudaILO’dabüyükbirbek-lentioluşmuştur.Buyasaldeğişikliklerosenetamamlanmamasınarağmença-lışmalaryapıldığıiçinILObeklemedekalmış,eleştirilerdebulunmamıştır.Fakat,yasaldeğişikliklerinsonuçlandırılmamasıüzerine2009yılındaILOAplikasyonKomitesi,yasalçalışmalaryapamayanülkelereönerilenveTürkiyeaçısındanonurkırıcıolan“teknikdesteksağlama”teklifiTürkiye’yeönerilmiştir(Aslante-pe,DevletPersonelBaşkanlığı,2010,38-40).

ILO normları ve eleştirileri Türkiye’de sendikal hakların gelişimi konu-sundaoldukça etkili olmuştur. Süreç içerisinde kamugörevlilerine sağlanansendikakurabilmeveüyeolabilme,toplugörüşmevetoplusözleşmehaklarıkonusundakiyasaldeğişikliklerbudoğrultudadır.SonzamandaiseILO;“kamugörevlisi” kavramının adaylık veya deneme süresini tamamlamış olan kamugörevlileri olarak tanımlanması, kanunun üye olamayacaklara ilişkin 15 inci


maddesininkapsamınıngeniştutulmasınedeniyleçoksayıdakamuçalışanı-nınsendikalhaklardanyararlanamadığı,kamugörevlilerinetoplusözleşmevegrevhakkının tanınmadığı, toplugörüşmelerinmalikonularlasınırlandırılmışolması,işyerivemeslekesasınagöresendikalaşmayaolanaktanınmadığıhu-suslarındaTürkiye’yieleştirmektedir (DevletPersonelBaşkanlığı,2010:25).Bu doğrultuda ILO’nun isteklerini de karşılayacak şekilde bir kanun yapmaçalışmalarıdevametmektedir.Anayasadeğişiklikleribukanununyapılmasıça-lışmalarınıyenidensürdürmüştür.

SONUÇ

Özetle,dahaöncekamugörevlilerineyasaklanansendikalhaklar61Ana-yasasıiletümçalışanlaratanınmış,işçiniteliğitaşımayankamugörevlileriiçinbuhaklarındüzenlenmesikanunabırakılmıştır.624sayılıyasayladüzenlenenkamuçalışanlarınınsendikalhakları71Anayasadeğişiklikleriylekesintiyeuğ-ramıştır.Sendikalhaklarıilkeolaraktümçalışanlaraveişverenleretanıyan82AnayasasıişçiniteliğitaşımayankamugörevlileriniöncekiAnayasagibiistisnatutarakbusendikalhaklarınkamugörevlilerineuygulanmasınaaçıkkapıbırak-mıştır.Defactoolarakkurulanmemursendikaları95Anayasadeğişiklikleriyleresmiyetkazanmıştır.Budeğişikliklerişçilerdışındakalankamuçalışanlarınaörgütlenmevetoplugörüşmehakkıtanınmıştır.Bunarağmenkamugörevli-lerininsendikalhaklarınıdüzenleyenyasaAnayasadan19yılsonraçıkmıştırve bu, günümüzde geçerli olan 4688 sayılı yasadır. Kamu işçilerini kapsamdışıbırakanbuyasabirçokkısıtlamalarlaberaberkamugörevlilerininsendikalhaklarınıdüzenlemiştir.2004yasadeğişikliğiylekamugörevlilerininsendikalfaaliyetleri kolaylaştırılmıştır. Buna rağmen sosyal taraflar ve ILO tarafındaneleştirilenyasa,sendikalhaklardakikısıntılarınkaldırılmasıiçinyenidenyapıl-ma çalışmalarına başlanmıştı. 2010 Anayasa değişiklikleriyle beraber, kamugörevlileriartıktoplusözleşmehakkınasahipolmuştur.

Bütünbudeğişiklikler kamugörevlilerinin sendikal haklarının arttığı birsürecigöstermektedir.Geçmişteyasaklamalarlakesilenbusüreç82Anayasa-sındansonradevametmiş,sonAnayasaldeğişiklikleriylezirvenoktasınaulaş-mıştır.Türkiye’dekamugörevlilerinesendikalhaklarıngenişleyerektanınmasıgünümüz evrensel değerlerde yerini bulan sendikal hakların genelliği, yanitümçalışanlaraaitolduğudüşüncesininyansımasıdır.İşçihaklarınıngelişimidoğrultusundaçalışmasistemleriişçivekamu,yani“sözleşmeselvestatüsel”olarakikiyeayrılmıştır.Sonuçta,Türkpersonelvehukuksistemindebufarklılıkyasalveuygulamaboyutundakendinikeskinçizgilerlegöstermiştir.Bunakar-şınkamugörevlilerininsendikalhaklarınıngelişimisürecininbirsonucuolarakişçiilememurarasındakistatüfarkıgiderekazalmaktadır.


BudurumhaklarıngeliştiğibirsürecinvarlığınınvedevamlılığınyanındaaynızamandayenikamuyönetimianlayışıveAB-ILOetkisininbirsonucudur.Yenikamupersonelanlayışıpersonelsistemindeönemlideğişikliklereyolaç-mıştır.Bununsendikalhaklardakarşılığıgenelçalışanstatüsüvekadrosistemiyollarıylasendikalhaklarınkamugörevlileriiçingittikçearttırılmasıdır.BenzerbiretkiyidesözleşmelervekuruluşüyeliğinedeniylebukonudayükümlüolanTürkiye’yisendikalhaklarıarttırmasıkonusundayönlendirenILOveILOilkele-riniçalışmaalanındailkeedinenAByapmaktadır.

Sendikal hakların kamu görevlilerine uygulanması temelde insan hakkıolarakkabuledilensendikalfaaliyetlerinkamugörevlisininstatüsüilebağdaş-mamasınoktasındazorlaşmaktadır.Aslivesüreklibirhizmet ifaedenkamugörevlisiyasaldüzenlemelerleoluşturulanbirstatüdebulunurken,haklarıdatektaraflıolarakdüzenlenmektedir.Türkiye’deisepersonelvehukuksistemikamu-özelayırımıkeskinçizgilerleoluşmuş,kamudakamugücüvekamuhiz-metiilkeleriağırbasmıştır.Çalışmailişkileribakımındansözleşmeyevekarşılılıkesasınadayananişçiiletektaraflıkamugücünedayalıkamugörevlisiarasın-dakistatüfarkısendikalhaklarınuygulanmasınıdafarklılaştıracaktır.Dolayısıy-la,kamugörevlilerinişçilergibisendikalhaklarasahipolmasıönemliaçılardanuyuşmazlığaveçıkmazlarayolaçabilecekkonumdadır.

Fakat,kamugörevlilerinebuhaklarıntanınmasıiseçalışanlarasağlanangenelhakolarakyineçağdaşuluslararasıveulusalpersonelyönetimivehu-kukanlayışlarındazorunludur.Sendikalhaklarınuygulanmasısaltmemurlukstatüsüilkelerinebırakılamaz.Kamugörevlilerinsendikalhaklarınınbuşekildedeğişmesisendikalözgürlüğüarttırmasıvedahaiyiçalışmaveyaşamkoşullarısağlamasıbakımındanelbettekiolumludur.Evrenselhaklarınülkemizeuygu-lanmasıartıkgeridönülemezbiryoldur.Fakat,personelvehukuksistemimizaçısından sorunlu olduğu ve önemli değişikliklere ihtiyaç duyulduğu da birgerçektir.Kamugörevlilerinindeişçilergibisendikalhakveözgürlükleresahipolmasıgerektiğiartıkkabuledildiğinevebudoğrultudabirsüreçyaşandığı-nagöre,ikidurumarasındabirseçimyapmakvesistemleriyenidenkurmakolanaksızdır.Kaldıkikamuhizmetikamusalhaklarınuygulanmasınadaengeldeğildir.

Öyleyse,olmasıgerekensendikalhaklarıaslivesüreklikamugörevi ilebirliktesürdürmekvebugelişimidepersonelvehukuksisteminin temel il-keleriylebağdaştırmaktır.Esassorunteşkiledentoplusendikalhaklarda isepersonelsistemibirbütünolarakyenianlayışauygunhalegetirilmelivege-rekliAnayasalveyasaldeğişiklikleryapılmalıdır.Özeldeise,toplugörüşmelerin


niteliği, sonuçlanması, hangimaddeleri kapsadığı ve hükümetin rolü tekrarbelirlenipyasaldeğişiklikleryapılmalı,toplusözleşmeninçizdiğiçokdarsınırlarkamuoyunaaçıklanıp,gereklibilgilendirmeleryapılmalı,kanundatamolarakbelirtilmeli ve kanunda en kısa sürede çıkmalıdır.Grev uygulaması düşün-cesindeniseyatamolarakvazgeçilmeliyadakamupersonelsistemibaştanaşağıdeğişmelidir.

KAYNAKÇA

Adal, Hasan Şükrü, (1968).KamuPersonelİdaresi,AhmetSaitMatbaası,İs-tanbul

Aktay, Nizamettin, (1993).SendikaHakkı,KamuİşSendikası,Ankara

Aslan, Seyfettin, (2004). “Geçmişten Günümüze Türkiye’de Baskı Grupları”,CumhuriyetÜniversitesiİktisadiveİdariBilimlerDergisi,Cilt5,Sayı1

Devlet Personel Başkanlığı, (2010).KamuGörevlilerininSendikalveDemok-ratikHaklarÇalıştayı,9-11Şubat2010,Abant

Eğitimsen,http://e-kutuphane.egitimsen.org.tr/pdf/712.pdf

Gözler, Kemal, (2009).İdareHukukuDersleri,EkinKitabevi,Bursa

Güler, Birgül Ayman, (2005).KamuPersoneli,İmgeKitabevi,Ankara

Gülmez, Mesut, (2002).KamuGörevlileriSendikaveTopluGörüşmeHukuku,TODİE,Ankara

Gülmez, Mesut, (1990).MemurlarveSendikalHaklar,İmgeYayınevi,Ankara,

ILO Ankara Ofisi, http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/index.htm

Sur, Melda, (2008).İşHukukuTopluİlişkiler,TurhanKitabevi,Ankara

Süzek, Sarper, (2009).İşHukuku,BetaYayınları,İstanbul

TİSK, (2010).TİSKİşverenDergisi,Cilt48,Sayı9-10

TİSK, (2010).TİSKİşverenDergisi,Cilt48,Sayı12


NEOLİBERALİZMİN KRİZİ VE YENİ DEVLET/YÖNETİM MODELİ ARAYIŞLARI*

Doç. Dr. Gülise GÖKÇE**

ÖZET

2007’ninortalarındaABD’debaşlayanve2008’insonlarındanitibarentümdünyayıetkisialtınaalanküreselmalikrizinetkilerihalehissedilmektedir.Türkiyedebukrizdenkısasürelideolsaolumsuzyöndeetkilenmiş,ancakbüyükölçüdeatlatmıştır.

KrizilebirlikteABD’deveAvrupa’nınbirçokülkesindeçoksayıdafinansalkuruluşiflasetmişveyaancakdevletleştirilerekayaktakalmalarısağlanmıştır.

İştetambunoktadayıllarcadevletitümsorunlarınanakaynağıgörerekdevletsiz-leşmeyiçözümolarakönerenlerin,piyasayıdevleteönceleyenlerin,devletihatırlamalarıvedevletigeriçağırmalarıoldukçadikkatçekicidir.HattapiyasamantığınaaykırıolarakgörülüpdeğerlendirilendevletinmüdahalesininsavunulmasıdaNeoliberalizminruhuilehiçmihiçbağdaşmamaktadır.Bubağlamdaküreselkrizinbirbaşkaözelliği,krizinaynızamandabirdevletkriziolarakalgılanıpdeğerlendirilmesidir.

Buçalışmadaöncelikliolarakdevletinkrizesnasıvesonrasındakirolü,Neolibera-lizmvedevlet ilişkisi,devletinnitelikseldönüşümü,dönüşümünTürkkamuyönetimiüzerindekiolasıetkileri,devletingeleceğivb.sorularelealınıptartışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:Neoliberalizm,NeoliberalizminKrizi,Devlet,DevletMüda-halesi,DevletinDönüşümüveTürkKamuYönetimineEtkileri

ABSTRACT

Crisis Of Neoliberalism And New Searches For A New State/Govern-ment Model

Impact of the global financial crisis which began in middle of 2007 in the USA and affected whole world by the end of 2008 goes on. Albeit short term, Turkey has been affe-cted by this crisis negatively, but has substantially overcome it.

In conjunction with the crisis, numerous financial institutions in the USA and many European countries bankrupted, but they were sustained by nationalizing.

Exactly in this point, it is spectacular that the ones who had prioritized market to the

* Buçalışma8-10Ekim2009tarihlerindegerçekleştirilenKAYFORVII’desunulanbildiriningeniş-letilmişvekısmendeğiştirilmişhalidir.

**SelçukÜniversitesi,İİBF,KamuYönetimiBölümüÖğretimÜyesi


state and seen the solution as destatization by seeing the state as the main source of the problems, remembered the state and called state back. Further, advocating market inter-vention of the state which was thought to be antithetical to market logic, conflicts with the spirit of Neoliberalism at all. Concordantly, another characteristic of the global crisis is the crisis to be perceived and seen as a crisis of the state.

In this study, questions about the role of state during and after the crisis, relationship between Neolibaralism and state, qualitative transformation of the state, potential impacts of the transformation on Turkish public administration, future of the state, etc. has been approached and discussed.

Key Words: Neoliberalism, Crisis of Neoliberalism, State, State Intervention, Trans-formation of State and Effects on Turkish Public Administration.

GİRİŞ

AmerikaBirleşikDevletlerinde2007yılınınsonlarınadoğrubaşlayıp2008yılındadoruknoktasınaulaşanküreselmalikriz,dominoetkisiyletümdünyayıetkisialtınaalmıştır.GerekAmerikavegerekseAvrupa’dahükümetvemerkezbankalarınınalmışolduklarıolağanüstüönlemlererağmenkrizinsonlandığınısöylemekiçinhenüzerkengibigözükmektedir.

KüreselmalikrizinatlatılmasıiçinAmerikaveAvrupa’dabenimsenendev-letmüdahalesinedayalıyöntemler,neoliberalküreselleşmeolgusunuciddibirbiçimde sorgulanır hale getirmiştir. Öyle ki, Amerika ve Avrupa kamuoyun-dadurumubetimlemekiçin“KapitalizminKrizi”,“Keynes”inYenidenDoğuşu”,“YaşasınSosyalizm”,“PiyasaTanrıçasınınÖlümü”,“NoeliberalizminSonuveDevletinGeriDönüşü”, “HepimizYenidenKeynesyeniz”, “Friedmanöldü, si-yaseti can çekişiyor”gibi ifadeler yada söylemlerinkullanımı ciddibir artışgöstermiştir.Benzerretoriklereülkemizdederastlamakmümkündür.Busöy-lem-retorikler“piyasatanrıçası”(Demirovic,2009)olaraknitelendirilenneoli-beralizmin temelden sarsıldığının göstergesi olarak değerlendirilebilir (Tabb,2008;Özatay,2009).

Neoliberalizmin sorgulanması, görünürde öldürdüğü, gerçekte ise herzaman varlığına vemevcudiyetine ihtiyaç duyduğu, daha açık ifade etmekgerekirseonunlasembiyotikbirilişkiiçindeolduğudevletinrolüsorusunugün-deminilksıralarınataşımıştır(Gambetti,2009).

Neoliberalideolojinin“kamuharcamalarınınkısıtlanması”,kamudatasar-rufönlemleri”gibisöylemleribirgecedeunutulmuş,sermayedarlardevlettenyardımalabilmek içinadetasırayagirmiş,dünyagenelindeyüksekmaliyetlivekapsamlıekonomikpaketleryadaprogramlarardıardınauygulamayako-nulmuş,Bankalardevletleştirilmiştir.Başkabir deyişledevletler, “kapitalizmi

Neoliberalizmin Krizi ve Yeni Devlet/Yönetim Modeli Arayışları • 101

kurtarmakiçin”(Candeias,2008)hertürlüçaba,gayretveönlemlerdenkaçın-mamıştır.Dolayısıyladevletinrolübirandadeğişmişebenzemektedir.

Budeğişimin,paradigmadeğişimiileeşanlamlıolupolmayacağıkonusun-daherhangibirşeysöylemekiçinhenüzerkendir.Tartışmalardadevletmüda-halesininparadigmadeğişimininhabercisiolmasada,yenibirdönemin(“NewNewDeal”)başlangıcınınilkişaretleriolduğuyönündegörüşbirliğimevcuttur(Posner,2009;Candeias,2008ve2009;Panitch,2009;Demirovic,2009;Wol-ff2009).BubağlamdaCandeias,kapitalizminneoliberalideolojihegemonyasıaltındagelişmedönemininsonayaklaştığını,krizeyönelikdevletinmüdahale-sininstartejiveparadigmadeğişimininişaretideğilisede,neoliberalinançtankopuşunbirgöstergesiolduğunuvebunedenlesistemolarakkapitalizmterkedilmesedeyenibirdönemegirileceğininkaçınılmazolduğunuifadeetmek-tedir(2008:8).

Ancak bu yeni dönemin niteliği ve gelişim çizgisinin yönü konusundahenüznet bir tablooluşmuşdeğildir. Bununda temel nedeni, tartışmalarınküresel mali krizin sosyal sonuçlarından çokmali sonuçları üzerine yoğun-laşmışolmasıdır.Bunundoğalbirsonucuolarakkrizinaslındatoplumsalbirkriziyansıttığıgerçeğidikkatlerdenkaçmışabenzemektedir.Bugerçeğineo-liberalizm savunucularının tutumu açıkça ortaya koymaktadır. Neoliberalizmsavunucuları, devletin müdahalesini pansuman tedbirine benzeterek tekrargeri çekilmesinindoğrubir yöntemolacağınıbelirtmektedirler.Bunakarşılıkkarşıtgruptakilerise,eşitlikvezenginlikvaadedenneoliberaldöneminfakirlikveyoksulluktanbaşkabirşeygetirmediği,dolayısıylakrizindegösterdiğigibineoliberalideolojininsonageldiğinivesosyalbiryenidöneminkaçınılmazol-duğunavurguyapmaktadırlar(temsilenbkz.Demirovic.2009).

Tümdünyaülkelerinietkisialtınaalanbukrizin,ülkemizideetkilememesikuşkusuzsözkonusudeğildir.Ülkemiz,“IMF-ABD-AB”(ÖnişveŞenses,2007)üzerindenhemküreselhemdebölgeselsistemetamolarakeklemlenmiştir.Bunedenledünyadakigelişmelerinülkemizinsiyasi,ekonomikvesosyalsistemineyansımasıkaçınılmazdır.Buaçıdandevletinrolününgelecektekiolasıniteliğisorusubizideyakındanilgilendirmektedir.Çalışmamızınanakonusunudabusoruoluşturmaktadır.Bubağlamdaçalışmamızkapsamındaöncelikleşunok-talarelealınıpirdelenmeyeçalışılmaktadır:

• Neoliberal İdeolojivedevleteatfettiği rol,malikrizvebunayönelikdevletmüdahalesininbiçimivedayandığıdevletvepiyasaanlayışınınniteliği;

• Devlet müdahalesinin neoliberal paradigma ile örtüşüp örtüşmediği


vedevlet-piyasa ilişkisindedevlet rolünündeğişimininolasıyönüveniteliği;

• DeğişenDevletrolününTürkKamuYönetimiSistemiüzerineolasıet-kileri.

Aşağıdabukonularınherbirinemümkünolduğuölçüdedeğinilmeyeça-lışılmaktadır.Kuşkusuzkonuçokyönlüvekarmaşıktır.Herbirbaşlıkayrıbirçalışmakonusuolacakniteliktedir.Bunedenlekonularanasorumuzakatkılarıaçısındanirdelenmekte,çoğuzamananakaynaklarareferansyapmaklayeti-nilmektedir.

NEOLİBERALİZM VE DEVLET

Noeliberalizmgeneldedevletinrolüaçısından,dahadoğrusudevletinrolüsorusu üzerinden tartışılmaktadır. Dolayısıyla tartışmalarda neoliberalizm iledevletarasındadoğrusalbirilişkiyadaparalellikkurulmaktadır.Bubağlam-daneoliberalizminulusdevletiçökerttiğiyadadevletioradankaldırdığı teziçokyaygındır(temsilenbkz.Çoban,2002:124).Bunedenleküreselmalikrizedevletinmüdahaleedişini“devletingeridönüşü”olaraknitelendirmekdepekşaşırtıcıdeğildir.

Neoliberalizmin“devletiortadankaldırdığıyadaişlevsizleştirereksönüm-lendirdiği”(Çoban,2002)tezi,devletilepiyasaarasındayanlışbirikilikya-ratmaktadır.Kurgulanandevlet-piyasadenklemi,devletvepiyasanınkapitalistüretimbiçimininvazgeçilmez,yanibirbirlerinitamamlayanveböylecebirbiriileiçiçegeçmişunsurlarıolarakdeğil,sankibirbirleriilehiçilişkisiolmayanveböylecebirbirlerinidışlayanolgularmışgibisunulmaktadır(Pierson,2000;Tilly,2001;Wallerstein,1998).Budasanalbirikileminoluşmasınayolaçmaktadır.Gerçekteisebiriolmadandiğerininvarolmasısözkonusudeğildir.Piyasalardevleteliyleoluşturulmaktadırvepiyasanınişleyişbiçimi,devletinegemenliğiaracılığıyla şekillenmekte ve garanti altına alınmaktadır. Devletsiz piyasanınoluşmasıvevarlığınısürdürmesimümkündeğildir(Wallerstein,2004;Jessop,1982ve1990).Dolayısıyladevlet,piyasanınliberalleşmesiveözellikledepi-yasanınoluşturulmasıveişleyişsürecindeherzamanönemlibiraktördür.Buaçıdanbakıldığındadevlet,hiçbirzamanyokolmamıştırkigerigelsin(Rilling,2008;Panitch,2009;Demirovic,2009;Wolff,2009).Ancakşudabirgerçektirki,sermayeninbiçimdeğiştirmesiilebirliktedevletinyapısındadabirdeğişimsözkonusuolmuştur.Devletinyapısı,neoliberaldönemlebirliktesermayelehi-nedoğrubirkayışgöstermiştir.Devlethiçbirdönemdesahnedençekilmemiş,aksinedönüştürülmüştür(Güzelsarı,2008).


Kısacatartışmalardasıkçarastlandığınınaksineneoliberalizminzayıfbirdevlettenziyadegüçlübirdevletmodeliöngördüğü,ancakbugüçlüdevletmodelinepiyasanınişleyişiningüvenliğinisağlayıcıbirişlevyüklediğisöylene-bilir.Özellikle “yarı-çevre” (Öniş,2006)ülkelerdeneoliberalküreselleşmeninkurumsallaştırılması sürecinde ciddi sorunların yaşanması ve bu sorunlarınneoliberal ideolojiyekarşımuhalif oluşumlarayol açmasınedeniyledevletinrolündestratejideğişikliğinegidilmiştir.Busüreçte“minimaldevlet”söylemi“etkindevlet”yada“güçlüdevlet”söylemiileikameedilmiştir(Gökçe,2007).Ancaksöylemdeğişikliği,siyasalolanınönceliğinevebelirleyiciliğineyolaçanyadadevlete,itibarınıgeriiadeedenbirdurumdeğildir.Aksinebusöylemseldeğişim,yarı-çevreülkelerdeneoliberalpolitikavestratejilerinuygulanmasınıntehlikeyegirmesiyle,neoliberalizminuygulanmasındansorumluolandevletinyenidenyapılandırılmasınınyansımasıdır(Kerman,2006).

Foucault (1991)neoliberalizmi, iktidar sahiplerinedevleti piyasa ile yö-netmeye imkansunanpratikbir ideoloji,birstratejiolaraktanımlamaktadır.Bourdieu(1998)ise,neoliberalizmi,toplumunyenideninşasınayöneliksiyasalbireylemprogramı,piyasamantığınıntoplumsalyaşamdakurumsallaştırılmasıçabasıolaraktanımlamaktadır(akt.Çoban,2002:125).Foucault’untanımındasözkonusuolan,piyasamantığınıntoplumuntümalanlarınahakimkılınmasıdeğil,dahaçokpiyasaverekabetinişlemesiiçintoplumsalkoşullarındüzen-lenmesidir.Bourdieu’yagöreiseneoliberalizm,elitlerintoplumupiyasamantığıdoğrultusundadönüştürmekiçinyukarıdanaşağıyadayattıklarıbirideoloji,birprogramdır.

Tartışmalardaneoliberalizm,dahaçokBourdieu’unçizgisineyakınşekildeele alınıp irdelenmektedir (bkz. Güler, 2003; Gül 2004; Bayramoğlu, 2005;Güzelsarı,2008).Neoliberalizmin,1929sonrasıuygulanansosyalrefahdevletianlayışınıortadankaldırıp,devletinişleviniyenidenserbestpiyasaanlayışınauygun hale getirmenin ve toplumsal alanın piyasamantığına göre yenideninşa edilmesinin projesi olduğu yönünde tartışmalarda genel bir uzlaşı sözkonusudur.Nitekimneoliberalizm,ekonomikvesosyalyapılarıdeğiştirdiğigibikamuyönetimiyapılarınıveörgütlenmelerinidedeğiştirmiştir.1970’lerdeya-şana krizin ardından yaşanan yeniden yapılanma sürecinin yönü ve biçimi,Amerika ve İngiltere’de eşzamanlı olarak “toplumsal sorunların çözümününaracınındevletdeğil,aksinesorunlarınkaynağınındevletolduğuvepiyasanınhertürlüsorununçözümüolduğu”saptamasıileortayaçıkmıştır(Öniş,1999;Öniş,2006;ÖnişveŞenses,2007).Artıkpiyasadevleteöncelenmişvedevle-te,piyasayamüdahaleetmeme,piyasanınişleyişinigüvencealtınaalmaişleviyüklenmiştir. Başka bir deyişle bu yeni strateji, “daha az devlet, daha çok


piyasa” şeklinde simgeleşmiştir. Bu bağlamdaneoliberalizmin özünü, devle-tinküçültülmesistratejisioluşturmuştur.Devletinküçültülmesiise,özelleştir-me ve deregülasyon yolu ile gerçekleşmiştir.Neoliberalizmin temel kavramı“yönetişim”dir.Yönetişim,devletotoritesinibürokrasi,sermayeveözelsektörarasındapaylaştırmaktadır.Kararalmasürecindebuüçaktöreşitkonumda-dır.Bubağlamdayönetişim,toplumlarınyönetimininsiyasettenayrıştırılması,yönetiminbağımsızlaşmasıvebağımsızkurumvekuruluşlaradevredilmesidir.Böyleceneoliberalizm,yönetim-siyaset ikileminiyenidengündemetaşımıştır(Güzelsarı,2008).

Neoliberal devlet, yönetişimci iktidar yapısını “yerelleşme” (“desantrali-zasyon”) söylemiyada “yerellik” (“subsidiarite”) ilkesiüzerine inşaetmiştir(Güler,2005).

Birçokyarı-çevreülkedeolduğugibiTürkiye’dedeneoliberalpolitikavereformlarınuygulanmasını,Öniş’indevurguladığıüzere,“gönüllübirsüreçola-rakalgılamamakgerekir”(2006:14).Türkiyegibiyarı-çevreülkeler,yaşadık-larıekonomikkrizlerinüstesindengelebilmek,ekonomikbüyümeyisağlamakamacıyladışborçveyabancısermayegirişinedayalıneoliberalmodelibenim-semekzorundakalmışlardır.BusürecinbaşlatılmasındaiseIMF,DünyaBanka-sı,OECDveDTÖgibidışaktörlerkilitbirrolüstlenmişlerdir(Öniş,2006:14-15;Öniş,1999:393-41;ÖnişveŞenses,2007:251-286).Ancakbuküreselgüçlerinyarı-çevreülkelerdepolitikadönüşümlerini tekbaşlarınagerçekleştirdiklerinisöylemekmümkündeğildir.Buküreselgüçler,politikadönüşümlerindehernekadarönemlibirroloynasalarda,bugüçlerinpolitikadaönemlibirdönüşümeyolaçabilmeleriiçin,bunlarıdestekleyenbirülkeiçikolalisyonunparalelgelişi-minemutlakaihtiyaçbulunmaktadır(ÖnişveŞenses,2007:255-259).Başkabirdeyişleneoliberalpolitikalarınuygulanmasısürecindedışsalaktörlerinyanısırailgiliülkelerinsiyasi liderleriveülkeiçigüçbloğukilitroloynar.Özelliklebusüreçtekarizmatiksiyasiliderlerinrolühayatiönemdedir.Bununenönemligöstergesi,liderlerinsiyasiarenadanayrılmasıilebirliktedönüşümsürecininyavaşlamasıyadadurmasıdır.BudurumÖniştarafındanTurgutÖzalörneğin-dekapsamlıbirbiçimdeaçıklanmaktadır(2006).

KÜRESEL MALİ KRİZ VE DEVLET MÜDAHALESİ

İkinciDünyaSavaşı sonrası ilk defa sermayeninbaşatülkeleriAmerikaBirleşikDevletleri, İngiltere, Fransa,Almanya,Avrupa’nındiğerülkeleri, Ja-ponyavehattaÇinaynızamandaekonomikdurgunluğagirmişveuzunyıllarsonratarihlerininenbüyükküçülmeleriniyaşamışlardır.


Geçmişkrizlerdesözkonusuolduğugibibuseferkrizinetkilerinikrizyö-netimiilesınırlıtutmakyadayarı-çevreülkelerüzerindeyoğunlaştırmakmüm-künolmamıştır.Kriz,busefertamolarakpiyasakapitalizmininkalbinivurmuşve oradandalga dalga yayılmıştır (Candeias, 2009). Birçok dünyaülkesininkrizleriönleyicivekalkınmayıhızlandırıcıbirmodelolarakbenimsedikleriNe-oliberalideoloji,boyutlarıhenüztamolarakkestirilemeyenküreselmalikrizinyaşanmasınayolaçmıştır(Wolff,2009).

Neoliberalpolitikalarınsonucuolarakortayaçıkanküreselmalikrizeeskidüzenleyicimekanizmalarınetkinleştirilmesiileçözümüretilmeyeçalışılmışvebubağlamdakrizlebankalarkurtarılmış,borçlarınverisklerinsosyalleştirilmesiilemücadeleedilmeyeçalışılmıştır(Candeias,2009:21).Kısaca,krizsonrasıAmerikaveAvrupa’dabankalarıdevletleştirmevepiyasalarıdüzenlemeeğilimigiderekartmıştır(Demirovic,2009:46).Buise,krizyönetimindedevletmüda-halesininyenibirbiçiminioluşturmuştur(Candeias,2009:22).

Yeniyönetim/devletmodeliarayışının,bazılarınıniddiaettiğigibi“Keynes-cidevletanlayışınageridönüş”ilesonuçlanıpsonuçlanmayacağıhenüzbellideğildir.Ancakşudabirgerçektirki,küreselmalikriz,neoliberalpolitikaveprogramlarınçokdagerçekçivetümsorunlarınçözümstratejisiolmadığınıdaortayakoymuştur.Bunedenledünyanıniçindebulunduğuküreselkriz,para-digmadankopuşdeğil,ancakdahadengelibirküreselleşmesürecinininşasıiçinbirfırsatolabilir.Bununiçiniseyenibirsiyasiiradegereklidir.Oysakriziçözmekiçinbenimsenenaraçlar,neoliberalizminyenibirversiyonunoluşmaktaolduğununişaretlerinivermemektedir.Demirovic’inifadeettiğigibi,“bukrizdededevletinpiyasayakarşıdeğil,piyasailebirlikteyöneteceğiiddiaları”giderekartmaktadır(2009:49).Amerika’daBaşkandeğişmesinerağmenBushdönemi-ninpolitikavestratejileridevamettirilmektedir.Bustratejininözünü,etkilian-cakkısavadelidevletmüdahalesianlayışıoluşturmaktadır(Wolff,2009:112).Bumüdahalebiçimininkrizisonlandıramayacağıdaaçıkçagörülmüştür.Bunundatemelnedeni,neoliberalpolitikalardoğrultusundadevleteliyleoluşturulanküreselmali sisteminbüyükbölümününher türlüdüzenlemevekontroldenyoksunoluşudur.Gerçibutürlüboşluklarvebunabağlıolarakortayaçıkanrisklervesorunlarneoliberalizminkendi içdinamiğindenkaynaklanmaktadır(Panitch,2009:86).Neoliberalprogramuygulayıcılarıneoliberalizminkendiiçdinamiğinedeniylekırılganbiryapıyasahipolduğuveherzamankrizüretmepotansiyelinin yüksek olduğunun bilincindedirler. Ancak bu durum, neolibe-ralkürselleşmeninöngördüğüküreselüretimveyaşambiçimininüstlenilmesiiçinbilinçliolarakbelirlitoplumsalgüçlerinzayıflatılmasıveişlevsizleştirilmesiamacıylakullanılmıştır(Candeias,2009:22).Candeias’agöre,krizsonuçlarının


kontrolaltındatutulabildiğiveetkilerininsosyalleştirilebildiğiölçüdeaktörlerinneoliberalprogramaoldukçailgiduymalarıneoliberalizmingeneldeveözeldeenönemliözelliğidir.Bunedenlebukrizindegelenekselneoliberalçerçevedeyönetilmeyeçalışılmasıçokşaşırtıcıolmadığıgibi,devletmüdahalesininbiçimiveşeklineoliberalgeleneklenitelikselbirkopuşunifadesiolarakyorumlanma-malıdır(2009:23).

AncakAmerikaveAvrupa’dakrizleetkinmüdahaleadınaalınanönlemle-rin“liberalmüdahalenin”çokötesinegeçtiğidebirgerçektir.Devletintrilyon-cadolaryadaeurotutarındapiyasayasıcakparapompalamasını,bankalarıtamamenyadakısmidevletleştirmesiniherhaldekimseneoliberal idelojinintemelilkesiilebağdaştığınısöyleyemez(Candeias,2009:27).

NEOLİBERAL İDEOLOJİNİN GELECEĞİ

Açıklamalarımızdabukonuyayeryerdeğinilmişolsada,çalışmamızınanakonusunuoluşturmasınedeniylekonununaşağıdayenidensistematikbirbi-çimdeelealınmasınınyararlı olacağıdüşünülmektedir.Neoliberal ideolojininşimdiyekadarolduğugibidevamedipetmeyeceğiyadabirdönüşümetabitutuluptutulmayacağısorusunadoyurucubiryanıtbulmakiçin,baştaAmerikaolmaküzereAvrupa’nınkrizeçözümüretmeamacıylabaşvurduklarıyöntemebakmakgerekirdiyedüşünüyoruz.

HemAmerikahemdeAvrupa’nınbirçokülkesindekrizeverilenilktepki,hiçkuşkusuzparapolitikasıyönündeolmuştur.Genelolarakbakılacakolursa,neredeysepiyasayabedavaparasunulduğusöylenebilir.Devletlerin“lender-of-last-resort” (Candeias, 2009:23) rolünde zor durumdaki büyük şirketlerekredivermestratejisiileneoliberalizmibugünekadarolduğugibidevemettir-mekistediklerigörülmektedir.DolayısıyladaAmerikaveAvrupa’dauygulama-yakonanekonomikprogramvepaketler,neoliberalizminolumsuzsonuçlarınınneoliberalizmi kurtarmaadına devlet tarafından karşılanmasındanbaşkabirşeydeğildir.Ancakdevletintümbugirişimlerininkrizihenüzsonlandıramadığıvedolayısıyladevletmüdahalesininneoliberalizmikurtarmayolundasınırlarınaulaştığıdabirgerçektir(Wolff,2009).

Devletinpiyasaya“owneroflastresort”ve“marketmakeroflastresort”(Candieas 2008:8) işlevindemüdahale etmesi ve böylece devletin ekonomipolitikasındapekdealışıkolunmayanbirmüdahaleyöntemibenimsemesine-oliberalparadigmailepekbağdaşırdeğildir.Bunedenletartışmalardadevletmüdahalesininçoktan“liberalmüdahalenin”ötesinegeçtiğivemüdahaleninpiyasanınneoliberalmanadadinamikleştirilmesibağlamındadeğil,dahaçok


Keynesci çizgide gerçekleşme eğiliminde olduğu yönünde yorumlara rastla-makmümkündür(bkz.Candeias,2009:23).Ancakkapitalizmin1970’liyıllardaKeynescipolitikalarınbaşarısızlığıüzerine“Neoliberal”birdönüşümgeçirmişolduğugerçeğigözardıedilmemelidir.Bunedenle,krizsonrasıyeniyönetimyadadevletmodeliarayışının“UluslararasıKeynescilik”yada“küreselrefahdevleti”anlayışıilesonuçlanmasıpekihtimaldahilindegözükmemektedir.Aynışekildeneoliberalpolitikalarıdahiçbirşeyolmamışgibidevamettirmekmüm-küngözükmemektedir.

Bunedenle deher ne kadar açıktan söylenmesede, dünyada yeni biryönetimmodeliyadadevletmodeliarayışınınsözkonusuolduğuaçıktır.BubağlamadatartışmalardaCandeias’ın(2009)ifadesiyle“post-neoliberalizm”yadaPanitch’in(2009)deyimiyle“NewNewDeal”olarakadlandırılanneolibe-ralizmin yeni bir versiyonu dillendirilmeye başlanmıştır. “Post-Neoliberalizm”yada“NewNewDeal”terimleri,baştaAmerikaolmaküzereAvrupa’dadev-letlerinsonyetmişyılınenbüyükekonomikkriziilemücadeledeuyguladıkla-rı programlardanhareketlegeliştirilen veneoliberalizmin yeni biçimini ifadeetmek için formüleedilenbirkavramdır.Bubağlamdadevletlerinekonomikkrizinatlatılmasıiçinortayakoymuşolduklarıpolitikavestratejilerişuşekildeözetlemekmümkündür(AKPKitabı,2010;DenhardtveDenhardt,2006;Can-deias,2009;Panitch,2009):

i) KamusalAltyapıyayatırımyapmakveböylecekamusal istihdamim-kanlarınıarttırmak(hastane,okul,ulaşımalanlarınayatırımyapmak);

ii) Kamufaaliyetalanlarınınsınırlarınıngenişletilmesiveböylecekamu-nunyenidenyapılandırılması(Devletleştirmegirişimleri);

iii)Neoliberalideolojinintemelaraçlarındanbiriolanözelleştirme’ninas-kıyaalınması;

iv)Malipiyasalarıkontrolaltınaalmayayönelikciddivekapsamlıdüzen-leyicipolitikavemekanizmalarıngeliştirilmesiveuygulanmayakonul-ması.

Tüm bu gelişmelerin neoliberalizmin kendini yeniden üretme sürecineişaretettiğivebununtümengellemegirişimlerinerağmenyenibirdönemeyol açacağı söylenebilir. Çünkü bu kriz, sermayenin el değiştirmesi ile dahisonuçlanabilecekbirkrizdeğildir.Bugünkükriz,piyasanınişleyişbiçiminitop-yeküntehditedenbirniteliktaşımaktadır(Candeias,2009:28).Bunedenledeneoliberalizmsavunucularıdahidevletinmüdahalesinitalepetmektevebunudevletingörevveişlevlerineatıfyaparakmeşrulaştırmayaçalışmaktadırlar.


Açıklamalarımızışığındasonuçolarak;bugünkükrizinardındanda1929ekonomikbuhranınınardındangerçekleşenstratejideğişikliğiolduğugibibirstratejideğişikliğininyaşanmasıkaçınılmazgözükmektedir.Bubağlamdadün-yagenelindedevlet-piyasailişkisininyenidentanımlanmasıvekurumsallaşma-sı sürecinegirildiğigözlemlenmektedir.Bubağlamdabundanböyledevletindenetleyici ve düzenleyici niteliği ön plana çıkacağı bir dönem söz konusuolacakgibidir(bkz.Öniş,1999).

NEOLİBERALİZMİN YENİ BİÇİMİ VE TÜRK KAMU YÖNETİMİ

Amerikanmerkezli yaşanan küreselmali krizin ardındanAmerika’da veAvrupa’dayaşanandevletinrolündegözlemlenenolasıdeğişikliğinülkemize,dahaaçıkçasıTürkKamuYönetimSistemineolasıyansımasısorusuönemka-zanmaktadır.

IMFveDünyaBankasıgibiulusötesiaktörlerileişbirliğiiçerisindeuygu-lananNeoliberal ideolojininbir sonucuolarakAmerikaveAvrupa’daolduğugibi,ülkemizdede“devletinbaştaekonomiolmaküzeresosyalyaşamındiğeralanlarındandaçekilmesigerektiği”söylemvesloganıgündeminilksıralardakiyerinihepkoruyagelmiştir.AmerikaveAvrupa’dayaşanankrizlebirliktegörül-mektedirkibusöyleminyolaçtığıkrizçokderindirvebukrizlemücadeledahauzunbirzamanalacağabenzemektedir.Kuşkusuzbuülkemiziçindegeçerlidir.

KüreselmalikrizlebirlikteTürkiye,öngörülenbüyümeoranınırevizeet-mekzorundakalmış,işsizlik,istihdamveişgücünekatılmaoranlarındadakay-dadeğerbirdüşüşyaşamıştır(TÜİK,2010).AncakyinedeTürkiyebuküreselkrizdenneoliberalizminliderikonumundakibirçokülkedendahaazetkilenmişebenzemektedir.Türkiyeekonomisibirçokülkeyekıyaslabüyümeeğiliminegir-miş,işsizlikoranıazalmasadaenazındankontrolaltınaalınmışvepiyasanınişleyişisağlanmıştır(Özatay,2009).Bugelişmededesiyasiiktidarınaçıklamışolduğuekonomikpaketlerin rolüolduğu tartışmagötürmez.Ancakbueko-nomikpaketlerinneoliberal politikalarınbir sonucuolarakortaya çıkan tümsorunlarıgidermesidekuşkusuzsözkonusudeğildir.

Türkiye’deyaşananAmerikaveAvrupa’nınaksinemalikrizdeğil,reelsek-törkrizidir.2001krizindenTürkiyeuyguladığıyapısalreformlarsayesindemaliaçıdangüçlenerekçıkmıştır.Ancakbunakarşılıkreelsektörkırılganbiryapıyasahiptir.Genelolarak reelekonomininözelliklebazıkilit sektörlerininyeterlidüzeyderekabetgücünesahipolmamasıTürkiye’deyaşanansıkıntılarıntemelnedeniolarakgözeçarpmaktadır.AyrıcaTürkiye,yabancısermayegirişivedış


borçlanmayadayalıbüyümemodelindenkaynaklananborçsarmalınınüstesin-dengelebilecekbiryapıyıhenüzoluşturmuşsayılmaz.BunedenleTürkiye’ninönceliklerekabetgücünüartırıcıönlemlerialmasıkaçınılmazdır(Öniş,2006).

BukısaaçıklamadansonraşimdikrizinsonuçlarınınTürkKamuYönetimiSisteminenasılyansımabulacağısorusunayönelebiliriz.Düşüncelerimizmad-delerhalindesunulmayaçalışılmaktadır:

i) Türkiye, IMF-ABD-AB üzerinden küresel sisteme eklemlenmiştir. HalböyleoluncaTürkiye,sosyal,siyasiveekonomikalandahızlıbirdö-nüşümsüreciyaşamaktadır.Budönüşümsüreci iyiyönetilemez ise,Türkiyehertürlükrizlereveetkileredahaaçıkhalegelmeriskiilekarşıkarşıyakalabilir(ÖnişveŞenses,2007:271vedev.).

ii) Neoliberalideolojininözünüoluşturan“devletinküçültülmesi”politika-sıçerçevesindeyapılandüzenlemeler,devletinidarikapasitesinizayıf-latmış,başkabirdeyişledevletinmüdahaleyeteneğinisınırlandırmıştır(Gökçe,2006;Öniş veŞenses,2007).Bu sürecindoğalbir sonucuolarakdevlet,ekonomivetoplumsalkonulardapolitikabelirlemesü-recindeküreselaktörlerlebirliktehareketetmekzorundakalmıştır.Bukrizlebirliktebudurumunartarakdevamedeceğivarsayılabilir.

iii)Bu kriz sonrası ortaya çıkacak yeni devlet ya da yönetimmodelinegöreTürkiyekendisiniyenidenkonumlandıracaktır.Devletinrolüko-nusundayaşanacakolasıdeğişimeuygunolarakTürkiye’ninkendisinimerkezeyenideneklemlemeolasılığıçokyüksektir.Şimdilik iseTür-kiye büyük olasılıkla neoliberal paradigmanın öngördüğü politika vestratejileriuygulamayadevamedecektir.

iv)Neoliberalideoloji,ulusdevletleridönüştürmüşvebubağlamdaulusalkimliğizayıflatmış,bunakarşılıkyerelkimlikleriveetnikkimlikleriöneplanaçıkararakkimlikpazarlığınazeminhazırlamıştır.Dolayısıylakim-liksiyasetimerkezibirkonumagelmiştir(Keyman,2008).Neoliberalküreselleşmeninulusdevletleriortadankaldırmayıphalaulusdevletlerkurduğudüşünülürse,parçalananbizruhununnegibisonuçlardoğu-racağıaçıktır.

v) Felsefesiveözüsorgulanmadanuygulananneoliberalizm,biryandanyasama-yargı-yürütme arasında sorunlar, öte yandan kurumlararasıeşgüdümüzorlaştırarakçatışmalarayolaçmaktadır.Bunabağlıolarak“siyaset alanının krizi” (Keyman, 2008:15) ile karşı karşıya bulunul-maktadır.Sosyaladalet,özgürlük,katılım,dayanışma,uzlaşma,hoş-


görü gibi demokratik değerler, yani demokrasi kavramının kullanımıgiderekartmakta,ancakbağlamındankoparılarakaraçsallaştırılmaktaveişlevselleştirilmektedir.Çünkükamuyararının,kamusaltartışmanınvekamusalolanınönemigiderekgerilemekte,bunakarşılık tüketimveeğlencekültürügiderekhakimideolojikonumunagelmektedir.Baş-kabirdeyişle,toplumsal,kültürelvesiyasalalandadapazarmantı-ğıbelirleyiciolmuştur.Bunabağlıolarakdasiyasetyapmabiçimi,oyvermedavranışı,tüketicidavranışıgibidavranışkalıplarıdadeğişmişvedeğişmektedir.Siyasiiktidarlar,küreselaktörlerileişbirliğiiçerisin-debelirlipolitikalarıvestratejileriuygulayabilmekiçingüçlüvegenişseçmen kitlesi desteğine ihtiyaç duymaktadırlar. Seçmen desteğininkazanılmasıvesüreklikılınması için iseçıkarlarınbirleştirilmesi,yanikarşılıklıetkileşimegirilmesiilemümkündür.Örneğin,buamaçdoğrul-tusundagüçbloğundayeralmayançiftçiler,tarımsaldestekprimleriileödüllendirilerekkoalisyonadahiledilmektedir.Seçmendavranışıko-nusundakiaraştırmalar,seçmenlerinoyverirkenbirçokfaktörünyanısıraekonomikdurumlarını,gelecekbeklentilerinivb.faktörleridikkatealdıklarınıortayakoymaktadır(temsilenbkz.AkarcaveTansel,2006ve2007).Buaçıdan seçimlerin ekonomik faktörler tarafındanbelir-lendiğinisöylemekmümkündür.Bubağlamdaekonomikaçıdaniyiveolumlubirgelecektasavvuruoluşturabilensiyasipartilerinseçimler-dendahabaşarılıçıkmaimkanınasahipolduklarısöylenebilir.

vi)Neoliberal ideolojinin etki alanında bulunan kamu personel sistemibukrizdenyineenfazlaetkilenenalanolmayaadaydır.BubağlamdakamupersonelsistemindePazarmantığıeksenindeolasıdeğişikliklerbeklenebilir.Yenidönemdebuyöndedeğişimegidileceğigözlemlen-mektedir.

vii)Türkiye’ninküreselkrizinetkilerinisınırlandırmasıvetoplumsaluzlaşıyısağlayabilmesiiçinuygulayacağıenönemliyöntemlerdenbiri,kamu-nunfaaliyetalanınınyenidentanımlanmasıvegerekirsesınırınınge-nişletilmesidir.ÖzellikleTürkiye’ninenönemlisorunlarındanbiriolanişsizliğinazaltılması içinkamusalistihdamkaçınılmazgözükmektedir.BubağlamdaNeoliberalideolojininenönemliaraçlarındanbiriolaraköngörülenözelleştirmestratejisi,ülkemizdeistihdamyaratmaktançokistihdamıazaltıcıyöndebirişlevgörmüştür.Ayrıcadenetimmekaniz-masıyeterinceişletilemediğiiçin,çoğuzamanözelleştirmerantsağla-maaracınadönüşmüştür(Fukuyama,2005).Dolayısıylaözelleştirmekamu istihdamını daraltmış, kamu hizmetinin maliyetini artırmış ve


sosyalhaklarıntırpanlanmasınayolaçmıştır.Buaçıdan“kamuhizmeti”ve“kamuyararı”kavramlarınınyenidentartışmayaaçılmasıbirgerek-lilikolarakkarşımızaçıkmaktadır.

viii)Neoliberalideoloji,dengesizlikveeşitsizliküzerinekuruludur.Başkabir deyişleneoliberal politikalarındoğal bir sonucuolarak toplumdaeşitveadilbirgelirdağılımısözkonusudeğildir.Toplumunüstsınıfıveortasınıfınbelirlikesimleriekonomikaçıdankonumlarınıvedurumları-nıgeliştirirken,toplumunortasınıfınbazıkesimleriilealtgelirgrubun-dayeralanlarınekonomikdurumlarıkötüleşmeeğilimigöstermektedir(TÜİK,2008ve2010).Krizebağlıolaraktoplumunaltgelirgrubundayer alanların yaşamstandartları düşebilir vebugrupta yoksullaşmaoranınındahadayükselmeihtimalisözkonusuolabilir.

ix)MalikapasiteaçısındanyeterincegüçlüolmayanTürkiye’ninistihdamısağlamakveböyleceişsizliğiönlemekamacıylakamuistihdamınıön-celiklisiyasihedefhalinedönüştürmesivebukapsamdaözelleştirmeprogramınaaravermesipekmümküngözükmemektedir. Özelleştir-medeneldeedilengelirlerinkamuyatırımınayönlendirilmesindenzi-yadesosyalyardımolarakseçmenlereaktarılmasıolasılığıdafazladır.Çünküsiyasi iktidarlarıngenişseçmenkitlesine ihtiyacıvardır.Siyasiiktidarlarbudesteğisağlayabilmekamacıylaözellikleseçimöncesindeteşvikvedestekpolitikalarıuygulamayolunagitmektedirlervehattagitmekzorundadırlar.Ziraneoliberal ideolojisiyasipartileridepazarmantığınagöresiyasetyapmayazorlamıştır.Bunabağlıolarakdamu-halefetetkisizleştirilmiş,düşünmeveeleştirikültürüyokedilmiş,herkonuyubilenmedyatikaydınlaryaratılmış,gerçeklikmedyayaendeks-lihalegetirilmişveböylecegörme,düşünmevearaştırmanınyerinegeçmişvebununsonucuolarakdabilgisahibiolunmadanfikirsahibiolunmuştur.Halböyleoluncasiyasipartilerdeseçmenteveccühünükazanmakamacıylapopülistvemüşteriağırlıklıpolitikalarçerçevesin-debirbiriyleyarışmakzorundakalmaktadırlar.Kimkendiniiyipazarlarve seçmenin inanmasını sağlarsa,onunseçimikazanmaşansıdahayüksektir.Dolayısıylakimseolgularınkaynağınıvebunlarınçözümüneilgiduymamaktadır.İlgiduyulantekşey,herkesinkendiölçeğindetü-ketimineyetecekmalidesteğinhükümetedenyadaedecekpartilertarafındansağlanıpsağlanmamasıdır(AkarcaveTansel,2006).

x) Bir yandan siyaset pazarlaştırılırken, diğer yandan siyaset güvenlik-leştirilmektedir. Siyasetin güvenlikleştirilmesi, siyasi alanın güvenlik


temelindesınırlandırılmasınıveyenidenşekillendirilmesiçabasınıifadeetmektedir(Keyman,2008:14).Başkabirdeyişlesiyasetingüvenlik-leştirilmesi,siyasetinodağınatoplumsalhuzurvegüveninsağlanmasıvedemokratiksistemingüvenliğivegeleceğisorusunuyerleştirerek,demokratikhakveözgürlüklerinkısıtlanmasınayolaçabilmektedir.Bubağlamda siyaset giderek “bizden-bizden olmayanlar” ya da “dost-düşman”denklemine indirgenerekyürütülmektevebunundoğalbirsonucuolarakhakveözgürlüklerinkısıtlanmasınameşrulukkazandı-rılmayaçalışılmaktadır.

SONUÇ YERİNE: NE YAPILABİLİR?

Amerika’dabaşlayanvetümdünyayıkasıpkavurankrizsonrasıdevletinrolünde yaşanacak olası değişim ve bu değişimin niteliği henüz tamolarakortayaçıkmışdeğildir.Bunedenleoluşum içerisindeolanveoluşumunuta-mamlaması geçmiş deneyimlerdendahabirkaç yılı gerekli kılan yeni devletya da yönetimmodelinin şu anda ülkemize yansıması söz konusu değildir.DolayısıylaTürkiyebugünekadarolduğugibibundansonradaneoliberalpo-litikaları uygulamaya devam edecektir. Krize müdahale şekli de bunu açık-çagöstermektedir.Ancakneolibealizmindengesizlik,eşitsizlikvekrizüreticiyapısıgözönündebulundurulduğunda,buideolojiyitoplumsalalanınkurucuzihniyetreferansıolarakdevamettirmeninciddirisklertaşıdığısöylenebilir.Bunedenleülkemizdetoplumsalalanınyenidenkurulmasındazihniyetyadapa-radigmadeğişiminegidilmesibirzorunlulukolarakortayaçıkmaktadır.AmerikaveAvrupa’dadevletmüdahalesininyenibiçimiolarakortayaçıkan“YenidenYapısalDüzenleme”yada“YenidenYapısalUyarlama”politikalarıvarolanındevamındanbaşkabirşeydeğildir.

Aslındaanamerkezinkendisorunlarıylaboğuştuğubirdönemdeortamyenibir toplumsalmodelingeliştirilmesiveuygulanması içinçokuygungö-zükmektedir.Geneldeyapısaldönüşümdedışdinamiklerinsınırlamalarınıaşıp,kendipolitikalarınıuygulayabilenülkelerinekonomidedahabaşarılıolduğununözelliklealtıçizilmektedir(AKPKitabı,2010;Öniş,1999ve2006).Bubağ-lamdaönemlibaşarılarkaydedenTürkiye,gelecekiçindahaneleryapılabilir?

i) Serbestpazarıngüçlendirilmesininhersorununçözümüolduğuvebubağlamdadevletinküçültülmesidüşüncesininhakimkılınması,Türki-ye’dedevletingüçlenmesisonucunuhenüztamolaraküretememiştir.Devletin faaliyet alanını daraltma girişimi, farkında olunmadan idari


kapasitesinizayıflatmış,yetkilerinidaraltmışvebununsonucundadev-letiktidarınıküreselaktörlerlepaylaşırdurumagelmiştir.Bunedenledevletinöncelikleidarikapasitesinigüçlendirmesigerekmektedir.Baş-kabirdeyişledevletin,piyasanınürettiğidengesizliğiveeşitsizliğiden-geleyicivedüzenleyicibiridarikapasiteyeerişimisağlanmalıdır(ÖnişveŞenses,2007;Gökçe,2006).

ii) Toplumsalalanınpiyasamantığınagöreinşaedilmesisürecisonuçlarıaçısındanyenidengözdengeçirilmeliveolumsuzsonuçlarıengelleyicipolitikavestratejilergeliştirerekuygulamayakonulmalıdır.Bubağlam-daöncelikliveönemliolan;toplumsallaşmavetoplumsalilişkibiçim-lerinde,tüketimkalıplarıveyaşambiçiminde,toplumüyelerininkendiaralarındavesosyalçevreleriileiletişimbiçimleriveilişkilerindeyenidüzenlemeleregitmektir.Buyöndekibirdüzenlemeninneoliberalizminkoşullarıaltındaneölçüdeuygulanabilirolduğukuşkusuztartışmalıdır.

iii)Yönetişimgörünürdedevlet-toplumilişkisiniyenidendüzenlemekiçingeliştirilmiştir.Ancakgerçektemodel,devletintoplumdanuzaklaşma-sınavesermayeninayrıcalıklıkonumagelmesineyolaçmıştır.Buaçı-danülkemizdesöylemolarakkullanımıyaygınlaşmışolanyönetişimin,henüzdemokratikbiryönetimtarzıoluşumunayolaçtığısöylenemez.Yönetişiminbaşarısıbilinçli,katılımcı,hesapsormayetisiningeliştiğibir toplumsal ve kültürel ortamın varlığına bağlıdır. Toplumsal yapı-mızise,henüzbuniteliktençokuzaktır.Busaptamamız,yönetişiminuygulanmaması gerektiği anlamında yorumlanmamalıdır. Kastedilen,yönetişimzihniyetininfelsefesinindoğruirdelenmesivehakettiğindenfazlabiranlamyüklenmemesigerektiğidir.

iv)DemokrasiolgusudaserbestPazarmantığınaindirgenmişveböylecesosyaladalet,özgürlük,katılım,dayanışma,hoşgörü,diyalogvb.de-mokratik değerlerin içi boşaltılmış ve araçsallaştırılmıştır. Dolayısıylatoplumsalalandagidereksiyasalvetoplumsalkutuplaşmatarafındanşekillenmeyebaşlamıştır.Buaçıdandemokrasi,devlet-toplumilişkisi-nindüzenlenmesindeetkinkılınmalıdır.Bubağlamdaöncelikledevletvepiyasanındemokratikleştirilmesiveşeffaflaştırılmasıkaçınılmazdır.

v) Kamuhizmetivekamuyararıkavramlarınınyenidentanımlanmasıveyapılandırılması öncelik arz etmektedir. Zira özelleştirme politikaları,devletin tasfiyesine yol açmış, kamusal istihdamıdaraltmış, sendikavediğertoplumsalörgütlenmelerizayıflatmış,kamupersonelsistemi-niolumsuzetkilemiş,sosyalhaklarıntırpanlanmasınayolaçmıştır.Bu


nedenlekamuhizmetalanınınsınırlarınıngenişletilmesi veyatırımınişlevininsosyalleştirilmesidevletinöncelikligöreviolmalıdır.

vi)Eğitim,sağlık,araştırma-geliştirme,yoksullaşma,sosyalhizmetlerala-nındahizmetkalitesigiderekdüşmektedir.Böylecetoplumunözelsek-töreyönelmesikaçınılmazolmaktadır.Budurumeşitsizlikvememnu-niyetsizlikyaratmaktadır.SonuçtaDevlet-toplumilişkisininsağlambirtemeleoturtulmasındabelirleyiciolangüvenduygusuzayıflamaktadır.Bunedenledevletinkaliteyiartırıcıönlemlerialmasıkaçınılmazdır.

Kuşkusuz neoliberal politika ve stratejiler, toplumsal sorunların tekana kaynağı değildir. Sorun, neoliberal politikaları sorgulamadan üstlenmekveuygulamayakoymaktankaynaklanmaktadır.Bunedenledevletinöncellikleküreselsistemlebağınıkoparmadankenditoplumsalkoşullarınıdagözönündebulundurarakkendipolitikavestratejilerinigeliştiripuygulanmasıgerekmekte-dir.Politikageliştirmekveuygulamakiseancakgüçlübirdevletkapasitesiyadagüçlübiridarikapasiteilemümkündür.Bunlarıngerçekleşebilmesiiseyineyenibirbakışaçısınıngeliştirilmesinebağlıdır.

KAYNAKÇA

Akarca, A.T. ve A. Tansel (2006).Economicperformanceandpoliticalout-comes:An analysis of theTurkish pariamentary and local election results betwenn1950and2004,PublicChoice(2006)129,ss.77-105,http://ideas.repec.org/a/kap/pubcho/v129y2006i1p77-105.html(erişim15.06.2010).

Akarca, A.T. ve A. Tansel (2007).SocialandEconomicDeterminantsofTurkishVoterChoiceinthe1995ParliamentaryElection,IZADiscussionPaperNo.2881,June2007,ftp://recep.iza.org/RePEc/Discussionspaper/dp2881.pdf.(erişim15.06.2010).

AKP Kitabı (2010).BirDönüşümünBilançosu.BülentDuruveİlhanUzgel(ed.),PhoenixYayınevi,2010.

Bayramoğlu, S. (2005).YönetişimZihniyeti,Türkiye’deÜstKurullarveSiyasalİktidarınDönüşümü,İstanbul.

Bourdieu, P. (1998).ActofResistance:AgainsttheNewMythsofOurTime,Cambridge,(Akt.AykutÇoban,KüreselleşmeyeKarşıOlmak:OlanaklarveSınırlılıklar,Praksis7,ss.117-164.

Candeias, M. (2009).<Thispartyissoover…>-Krise,neuerStaatsinterventi-onismusundgrünerNewDeal,Eds.MarioCandeias/RainerRilling,Krise,NeuesvomFinanzkapitalismusundseinemStat,Rosa-LuxemburgStiftung,Berlin,ss.10-37.

Candeias, M. (2008). Finanzkrise und neuer Staatsinterventionismus, Stand-punkte24/2008,ss.1-10.

Çoban, A. (2002).KüreselleşmeyeKarşıOlmak:OlanaklarveSınırlılıklar,Praksis


7,ss.117-164.

Demirovic, A. (2009).KriseundKontinutaet,DieReorganisationdesneolibera-lenKapitalismus,Eds.MarioCandeias/RainerRilling,Krise,ss.38-52.

Denhardt, Janet V. Ve Robert B. Denhardt (2006).TheNewPublicServiceSharpeInc.,USA.

Foucault, M. (1991).Governmentality,Eds.G.Burchell/C.Gordon/P.Miller,TheFoucaultEffect:StudiesinGovernmentality,London,ss.87-104.

Fukuyama, F. (2005).Devletİnşası.21.YüzyıldaDünyaDüzeniveYönetişim,Çev.DevrimÇetinkasap,İstanbul.

Gambetti, Zeynep (2009).İktidarınDönüşenÇehresi:Neoliberalizm,ŞiddetveKurumsalSiyasetinTasfiyesi,İÜ.SiyasalBilgilerFakültesiDergisi,No:40(Mart2009),ss.143-164.

Gökçe, G. (2006).DevletiYenidenKeşfetmek:DevletGücününGöstergesiola-rakİdariKapasite,GaziÜniversitesiİİBFDergisi,Cilt8,Sayı3(2006),ss.203-230.

Gökçe, G. (2007).GüçlüveZayıfDevletTartışmalarıBağlamındaTürkiye,Kon-ya.

Gül, S. S. (2004).SosyalDevletBitti,YaşasınPiyasa!YeniLiberalizmveMuha-fazakarlıkKıskacındaRefahDevleti,İstanbul.

Güler, B. A. (1996).YeniSağveDevletinDeğişimi,YapısalUyarlamaPolitikaları,Ankara.

Güler, B. A. (2005).DevletteReformYazıları,Dünya’daveTürkiye’deEkonomikLiberalizasyondanSiyasi-İdariLiberalizasyona,Ankara.

Güler, B. A. (2003).Yönetişim:TümİktidarSermayeye,Praksis,KışBahar,ss.93-116.

Güzelsarı, S. (2008).KüreselKapitalizmveDevletinDönüşümü,Türkiye’deMaliİdaredeYenidenYapılanma,İstanbul.

Jessop, B. (1982).TheCapitalistState,Oxford:MartinRobertson.

Jessop, B. (1992).StateTheory,PuttingtheCapitalistStateinitsPlace,Pen-nsylvania.

Kerman, U. (2006). Türkiye’de Devletin Küçültülmesi Sorunu, Doktora Tezi, An-karaÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü.

Keyman, E. F. (2008).KüreselleşenDünyadaTürkiyeveDemokratikleşme,Sü-reçler,Sorunlar,Aktörler,Bilgesam,RaporNo.7.

Panitch, L. (2009).<Rückkehr>desStaates.ZurRollederUSAinderKrise,Eds.MarioCandeias/RainerRilling,Krise,ss.84-95.

Pierson, C. (2000).ModernDevlet,Çev.DilekHattatoğlu,Çiviyazıları.

Posner, Richard A. (2009).KapitalizminÇöküşü,BizimKitaplar.

Öniş, Z. (1999).StateandMarket,ThePoliticalEconomyofTurkeyinCompara-tivePerspective,BogaziçiUniversity,İstanbul.


Öniş, Z. (2006). Varieties andCrises ofNeo-LiberalGlobalization:Argentina,TurkeyandtheIMF, ThirdWorldQuarterly,Vol.27,No.2(2006),http://home.ku.edu.tr/zonis/Argentina,pdf.(erişim14.06.2010).

Öniş, Z. Ve F. Şenses (2007).Globaldynamics,domesticcoalitionsandare-active state: Major policy shifts in post-war Turkish economic development, METUStudiesinDevelopment34(December),2007,ss.251-286.

Özatay, Fatih (2009).FinansalKrizlerveTürkiye.1.Basım,İstanbul,DoğanEgmontYayıncılık.

Rilling, R. (2008).Finanzmarktkrise-EndedesNeoliberalismus?UnddieLinke?Standpunkte23/2008,ss.1-8.

Tabb, William K. (2008).ABDKapitalizmininFinansalKrizi,NeoliberalizmveKriz.1.Basım,İstanbul:KalkedonYayıncılık.

Tilly, C. (2001). Zor, Sermaye veAvrupaDevletlerininOluşumu,Çev. KudretEmiroğlu,Ankara.

TÜİK (2008).TüketimHarcamaları,YoksullukveGelirDağılımı,SorularlaResmiİstatistiklerDizizi–6,Eylül2008,http://www.tuik.gov.tr(erişim15.05.2010)

TÜİK (2010).İlDüzeyindeTemelİşgücüGöstergeleri,Dönem2009,24.06.2010,http://www.tuik,gov.tr(erişim24.06.2010)

Wallerstein, I. (2004).DünyaSistemleriAnalizi,Çev.NuriAksoyveEnverAba-doğlu,İstanbul.

Wallerstein, I. (1998).LiberalizmdenSonra,İstanbul.

Wolff, R. (2009).NachdemNeoliberalismus,SzenarienderKrisenbearbeitungundsozialistischeStrategie,Eds.MarioCandeias/RainerRilling,Krise,ss.106-118.


KIRSAL KALKINMA EKSENİNDEKÖYDES PROJESİ VE KÖY REFORMU

Dr. İlker GÜNDÜZÖZ*

ÖZET

Kırsalalanlardauygulanacakkalkınmayöntemlerineönemverilmektedir.Çünkükırsalalanlarkentleregörenispiolarakazgelişmişbölgelerdir.Kırsalaltyapıyatırımlarıkırsalkalkınmaileyakındanilgilidir.BirkırsalkalkınmayöntemiolarakKÖYDESProjesiilebaşarılısonuçlareldeedilmiştir.Köyidarelerikırsalkalkınmadaanahtarkavramdır.BubağlamdaköyidarelerininidarivemalikapasiteleriniartırmayayönelikolarakKöyKanunununrevizyonugerekmektedir.

Anahtar Kelimeler:KırsalKalkınma,Köy,KöyKanunu,KÖYDESProjesi.

ABSTRACT

KÖYDES Project And Village Reform In The Line Of Rural Develop-ment

As the rural areas are relatively underdevelopped, rural development strategies are important for them. Rural infrastructure is related with rural development. As a rural deve-lopment strategy, The KÖYDES Project has supplied significant achivement. Perishes are key factor in rural development. It is essential to act the New Perish Act in Turkey in order to streinghtening the administrative and financial capacities of perishes.

Key Words: Rural Development, Perish, Perish Act, KÖYDES Project.

Giriş

Kırsalkalkınmaiçinhemenherülkedeçeşitliyöntemlerkullanılmaktadır.Bir başka ifadeyle kırsal alan pozitif ayrımcılığa tabi tutulmaktadır. Kır/kentarasındakıraleyhineekonomikvesosyo-ekonomikfarklarsözkonusudur.Kır-sal kalkınma kırsal altyapı ile yakından ilişkilidir. Bu çalışma kırsal kalkınmayöntemiolarakKÖYDES(KöylerinAltyapısınınDesteklenmesiProjesi)üzerinebirincelemedir.Kırsalkalkınmaköykavramıiledeilgilidir.Köykavramıkırsal

* İktisatDoktoru,MahalliİdarelerGenelMüdürlüğüDaireBaşkanı


kalkınmadanbağımsızolarakelealınamaz.Bunedenleköylerinyönetimya-pılarınıbelirleyenyasaldüzenlemegelirboyutuileelealınmalıdır.Böylecebuçalışma Köy Kanunu neden değişmeli? sorusuna kırsal kalkınma eksenindeçözümararken;yeniKöyKanunuTaslağınıanalizetmektedir.

Kuşkusuz,kırsalalaniletarımsalalanvekırsalkalkınmailetarımsalkal-kınmakavramlarınıözdeşyadaaynıanlamdasaymamakgerekir.Yalınbiran-latımla,kentselyerleşmelerdışındakalanyerlerdiyenitelendirilebilecekkırsalalankavramı,aslındatanımlayıcısomut-nesnelöğeleribulunanbirmekandır(DPT/a,2000:2).

-Kırsalalandayaşamortamıveekonomikaktiviteler,önemliölçüdedoğalüretimkaynaklarınınkullanımvedeğerlendirilmesinebağlıdır.

-Ekonomik-toplumsal-kültürelgelişmesüreci,göreliolarakyavaşişle-mektedir.

-Teknolojikgelişmeninyaşamaveüretimeyansımaoranının,göreliolarakgecikmeliolduğubiralansözkonusudur.

-Gelenekvetörelerin,yaşambiçiminivekurallarınıetkilemegücüfazladır.

-Yaşambiçimivetüketimkalıbı,görecegelenekseldir.

-İnsanilişkilerindeyüzyüzelikyaygındır.

Kırsalkalkınmaiçinbirbirinitümleyenaşağıdakitanımlamalarınyapılmasımümkündür(DPT/a,2000:3).

-Ekonomik,toplumsalvekültürelboyutlarıbulunanbirsüreçtir.

-Evrenselölçütler,eşitlikvedenge(adalet)ilkeleriilegeliştirilmişkırsalyaşamdüzeyidir.

-Kırsaltoplumunülkegelişmişliğiverefahından,yerindekalkınarakpayalmasıdır.

-Kırsalemeğinüretkenolduğuvehaklarınıaldığıbiristihdambiçimidir.

-Kaynaklaradahaiyiulaşım,refahvegelirindengelipaylaşılarakgelişti-rilenyaşamdüzeyidir.

-Kırsalalandayoksulluğunvekötübeslenmeninyokedilmesidir.

-Kırsaltoplumyaşamınınmodernizasyonudur.

-Kent/kırayrışımınınazaltılmasıdır.

-Kırsalsayılanortamlarınekonomikkalkınmasıdır.

Kırsalkalkınmailekırsalaltyapıarasındaki ilişkiherzamantartışmako-

Kırsal Kalkınma Ekseninde KÖYDES Projesi ve Köy Reformu • 119

nusuolmuştur.Kırsalaltyapınıngeliştirilmesiningelirverefahüzerineolumluetkileri söz konusudur (Calderón-Servén, 2004: 4). Yapılan bir araştırmadatelekomünikasyon,elektrikveyolaltyapısınınbüyümeileilişkisipozitifolarakbelirlenmiştir.Bunagöre,telekomünikasyonilebüyümearasındakiilişkielek-trikveyolaltyapısınagöredahayüksektir.(Regresyonkatsayısıstandartsapma1kabuledildiğindetelekomünikasyonda1.7,elektrikte1.44,yolaltyapısında1.33)(Calderón-Servén,2004:14).Çin’deyapılanbirbaşkaaraştırmadadabölgeselgelişmeilealtyapıyatırımlarıarasındakuvvetlibirkorelasyontespitedilmiştir(Fan-Zhang,2004:207).

Kırsalkalkınmanındörtanaaktöründensözedilebilir.Bunlarmerkezihü-kümet,mahalliidareler,özelsektörvesiviltoplum(veyayerelhalk)dur.Budörtaktörkarşılıklıetkileşimsüreciilekırsalkalkınmasürecinibelirlemekteveyönetmektedir.Dörtaktöründefarklıama,tamamlayıcırollerisözkonusudur.Merkezihükümetinulusaldüzeydekoordinasyon,malitransferler,standartlarıbelirlemegibigörevlerivardır.Mahalliidarelerisealtyapıileilgilikararlarıver-mek,özelsektörveyasiviltoplumörgütleriilebualandaişbirliğiyapmak(yeniyolinşaası,köylerinsuyununteminigibi)görevleriüstlenebilir.Siviltoplumör-gütleriyerelhalkınihtiyaçvetaleplerinetercümanolur,saydamlıkveşeffaflığıgüvencealtınaalır,merkezivemahalliidarelerin(belliölçüdeözelsektörün)hesapverilebilirliğiniartırır.Özelsektörisekırsalkalkınmanınözellikleüretimkısmındagörevalır: yapım işleri, anayollar, çeşitli hizmetlerin sunumugibi(Chris,2004:1).

Tablo:1Kırsal Kalkınma Aktörleri

MERKEZİ HÜKÜMET

MAHALLİ İDARELER

ÖZEL SEKTÖR SİVİL TOPLUM (YEREL HALK)

Kaynak:GerardChris,InstitutionalOptionsforLocalRural

InfrastructureServices,WashingtonD.C.,June16-18,2004

KARŞILIKLIETKİLEŞİM:İŞBİRLİĞİVE

TAMAMLAMAİLİŞKİSİ


Türkiye’nindahilolmayaçalıştığıAvrupaBirliğindekırsalkalkınmadaüçanahtaralansözkonusudur:Tarımabağlıgıdaekonomisi;çevre;dahabüyükkırsalekonomivenüfus.AvrupaBirliğindeyeninesilkırsalkalkınmastratejiveprogramlarıbaşlıcadörtayaküstüneoturmaktadır.Birincisitarımveormancılıksektöründerekabetingeliştirilmesi,ikincisikırsalalanveçevreniniyileştirilme-si,üçüncüsükırsalalanınhayatkalitesiilekırsalekonomininçeşitlendirilmesi,dördüncüsüöncülükveyönvermedir.

1. Kırsal Nüfus ve Türkiye

Kırsalkalkınmakavramınıkırsalnüfuskavramındanbağımsızolarakelealmakolanaklıdeğildir.BirleşmişMilletlerTeşkilatıtarafındanhazırlanıpkabuledilenICPD(International ConferenceonPopulationandDevelopment-Ulus-lararasıNüfusveKalkınmaKonferansı)EylemProgramındakırsalnüfuslailgiliolarakaşağıdabelirtilenhedefleröngörülmektedir(BM,1994)

Hedef7:Çevrevedoğalkaynaklarınsürdürülebilirliğininsağlanması:

Kaynakkullanımıveekolojikihtiyaçlarındengelenmesiönceliklenüfusartışı,yerleşmevetaşınmalar,kaynaktüketimbiçimleriveatıkyöneti-minebağlıdır.

ICPD’deyoksulkırsalnüfuslarınhızlıbüyümesininyerelortamlaraaşırıbirgerilimgetirdiğikabuledilmiştir.Yoksulinsanlarınsağlıkverefahakavuşabilmekiçinüremesağlığıhizmetleriveaileplanlamahizmetle-rineulaşmakdahilolmaküzeredahaiyieğitimvesağlıkhizmetlerineihtiyacıvardır.

Uygunpolitikalarkentselgöçüazaltacakvesürdürülebilirkırsalnüfusartışınıdestekleyecektir.

Gecekondu sakinlerinin yaşamlarının sürdürülebilir şekilde iyileştiril-mesi gerek doğal artış gerekse göçten kaynaklanan yüksek kentselartışoranlarınıelealanpolitikalarabağlıdır.

TürkiyeİstatistikKurumu(TÜİK)kentolarakilveilçemerkezlerini,bura-lardayaşayannüfusuisekentnüfusuolarakelealmaktadır.TÜİKöncesindeDevletİstatistikEnstitüsüdönemiçalışmalarıdaaynıyaklaşımiçindeolmuş-tur.Buitibarlabucak,beldeveköynüfuslarıbiraradaköynüfusuolarakelealınmaktadır.DİE1960nüfussayımındansonrabirdönem10.000nüfusukenttanımındaölçütolarakkullanmıştır.1982yılındaDİEtarafından10.000nüfusölçütününkenttanımındayeterliolupolmadığınıortayakoymakamacıylabiraraştırmayapılmıştır(Çezik,1982:2).Buaraştırmasonucunda28ölçütve26


göstergeyedayalıolarak20.000nüfuskenttanımıiçinölçütolarakönerilmiş-tir.Araştırma20.000nüfusukenttanımıiçinreferanskabuletmeklebirlikte,20.000-50.000nüfusaralığınıkenteşiğiolaraknitelendirmiş;Türkiye’ninken-dineözgünitelikleridikkatealınarak20.000nüfusunkenttanımı içinyeterliolduğuvarsayılmıştır.

31 Aralık 2010 tarihi itibarıyla Türkiye nüfusu 73.722.988 kişidir. 2010yılındaTürkiye’deikametedennüfusbiröncekiyılagöre1.161.676kişiart-mıştır.2010yılında81ilden;53’ününnüfusubiröncekiyılagöreartarken,28ilinnüfusuazalmıştır.NüfusartışoranıendüşükolanilküçilsırasıylaTunceli,ÇankırıveArdahan’dır.NüfusartışoranıenyüksekolanilküçiliseBilecik,IspartaveErzincan’dır.Ülkenüfusunun%76,3’üilveilçemerkezlerindeya-şamaktadır.Toplam nüfusun % 76,3’ü (56.222.356 kişi) il ve ilçe merkezlerinde ikamet ederken, % 23,7’si (17.500.632 kişi) belde ve köylerde ikamet etmektedir. TÜİKverilerindekırsalnüfusbeldebe-lediyeleri ileköylerikapsamaktadır.TÜİK’inyaklaşımınagörekentnüfusu il,ilçemerkezindekinüfustur.Ancakidariaçıdanköystatüsündeolanalanlarınnüfusuise12milyondur. İlveilçemerkezlerindeyaşayannüfusoranınınenyüksekolduğuil%99ileİstanbul,endüşükolduğuilise%32ileArdahan’dır.Toplam nüfusun% 18’i (13.255.685 kişi) İstanbul’da ikamet etmektedir.Bunusırasıyla;%6,5ile(4.771.716kişi)Ankara,%5,4ile(3.948.848kişi)İzmir,%3,5ile(2.605.495kişi)Bursa,%2,8ile(2.085.225kişi)Adanatakipetmektedir.ÜlkemizdeenaznüfusasahipolanBayburtilindeikametedenkişisayısıise74.412’dir(TÜİK,2011).

Köynüfusubelediyenüfusunagöresüreklivedüzenlibirazalmagöster-miştir.1975yılındaköydeyaşayannüfusilkdefabelediyelinüfusunaşağısınadüşmüştür.


Tablo: 2Yıllara Göre Köy-Belediye Nüfusları

YılToplam Nüfus

Belediye Nüfusu

Köy Nüfusu

BelediyeNüfusununToplamNüfusaOranı

(%)

KöyNüfusununToplamNüfusaOranı(%)

1935 16.158.018 4.174.542 11.983.476 25,8 74,21940 17.820.950 4.753.304 13.067.646 26,7 73,31945 18.790.174 5.145.020 13.645.154 27,4 72,61950 20.947.188 5.768.665 15.178.523 27,5 72,51955 24.064.763 7.804.354 16.260.409 32,4 67,61960 27.754.820 9.994.644 17.760.176 36,0 64,01965 31.391.421 12.787.663 18.603.758 40,7 59,31970 35.605.176 16.753.979 18.851.197 47,1 52,91975 40.347.719 20.500.442 19.847.277 50,8 49,21980 44.736.957 25.523.604 19.213.353 57,1 42,91985 50.664.458 31.223.447 19.441.011 61,6 38,41990 56.473.035 37.889.728 18.583.307 67,1 32,92000 67.803.927 53.404.784 14.399.143 78,8 21,22007 70.586.256 58.538.501 12.047.755 82,9 17,1

Kaynak:MahalliİdarelerGenelMüdürlüğüverilerinedayanılarakdüzenlenmiştir,2011

Türkiye’deyaşanankentleşmesüreciköylerinnüfusunuazaltırken,köy-lerinfonksiyonveyapılarıdadeğişimgöstermiştir.Türkiyenüfusunun%17’sihalenköylerdeyaşamasınarağmen,köynüfusu(12.047.755)yinedebirçokülkenüfusundanfazladır.Aşağıdamuhtelifülkenüfuslarıverilmektedir.

Yunanistan 11.208.400

Belçika 10.402.200

Avusturya 8.022.300

Bulgaristan 7.595.500

Finlandiya 5.231.900

BirleşmişMilletlerNüfusFonunagöreTürkiyenüfusuylailgiliprojeksiyonşöyledir:

• 2050yılındaTürkiyenüfusu100milyonaulaşacakveAvrupaBirliğinüfusununyaklaşıkdörttebirinikapsayacaktır.Türkiyebugünkümevcutnüfusuile(70.5milyon2007TUİKAdreseDayalıNüfusKayıtSistemi)AvrupaBirliğiülkeleriarasındaenbüyükikinciülkedir.


• 2010’lu yıllardan itibaren Türkiye bir demografik geçiş sürecinegirecektir. Çalışabilir nüfusun toplam nüfus içindeki payı en yükseknoktayaulaşacaktır.Bugeçiş,ülkeninkalkınmasındaönemlibirfırsatpenceresiyaratacaktır.

• Türkiyenüfusuyaşlanmaktadır. 2006yılındanüfusunyüzde6’sı65veyadahaüstüyaşgrubundayken,buoran2050yılında%18’ekadarçıkacaktır.

• Türkiye’deetkilikalkınmapolitikalarınıngeliştirilebilmesiiçin:gençler,üremesağlığı,göç,yaşlanannüfusvediğerkalkınmaileilgilialanlardadahakapsamlıvegüvenilirverilereacilihtiyaçbulunmakta-dır(UNFPA,2011).

UNICEF’intespitleriiseşunlardır:Türkiye,dünyanınenbüyüknüfusunasahip20ülkesindenbiridir.1927yılındayapılan ilknüfussayımında toplam13,8milyonluknüfus kaydı yapılmış ve 2000 yılındaki sonnüfus sayımındatoplamnüfus67,8milyonolarakbelirlenmiştir.Nüfusartışoranıdüşmeklebir-likte,OECD’yeüyediğerülkelere,gelişmişvegeçişdönemindekiülkeleregöreçokdahayüksektir.BinyılKalkınmaHedefleri’ne(BKH)ulaşmayılıolan2015yılınakadarnüfusun80milyonugeçmesibeklenmektedir(UNICEF,2010).

Tablo:3

Türkiye’de Göç

Bölgelerin Aldığı Göç, Verdiği Göç, Net Göç ve Net Göç Hızı, 2000

2000 yılı daimi Aldığı göç Verdiği

göç Net göç Net göç

Bölge (Düzey 1) ikametgah nüfusu (1) (1) hızı

Toplam- Total 60.752.995 4.098.356 4.098.356 0 0,0

İstanbul 9.044.859 920.955 513.507 407.448 46,1

Batı Marmara 2.629.917 240.535 172.741 67.794 26,1

Ege 8.121.705 518.674 334.671 184.003 22,9

Doğu Marmara 5.201.135 432.921 351.093 81.828 15,9

Batı Anadolu 5.775.357 469.610 378.710 90.900 15,9

Akdeniz 7.726.685 413.044 410.316 2.728 0,4

Orta Anadolu 3.770.845 205.108 300.113 -95.005 -24,9

Batı Karadeniz 4.496.766 219.008 450.799 -231.791 -50,3

Doğu Karadeniz 2.866.236 151.193 227.013 -75.820 -26,1


Kuzeydoğu Anadolu 2.202.957 144.315 256.922 -112.607 -49,8

Ortadoğu Anadolu 3.228.793 170.568 280.156 -109.588 -33,4

Güneydoğu Anadolu 5.687.740 212.425 422.315 -209.890 -36,2

(1)Bölgeiçindekiillerinbirbirleriarasındakigöçkapsanmamıştır.

Kaynak: 2000GenelNüfusSayımı

Tablo3’dedegörüldüğügibi,Türkiyekentleşmeolgusunubüyükölçüdekırsaldanbellimerkezvekentleregöçleyaşamaktadır.2000yılında4.098.356kişigöçekonuolmuştur.Enbüyükgöçüİstanbulalmıştır.OrtaAnadolu,Kara-deniz,DoğuAnadoluveGüneydoğubölgelerigöçvermektedir.

2. Kırsal Alan Yönetimi

442sayılıKöyKanunu1924yılındayürürlüğegirmiştir.Kanun1924vedevamındakibirkaçonyılboyuncayeterliliğinikorumuştur.AncakTürkiye’dekisosyal,ekonomikvekültüreldeğişimsürecikanununpekçokmaddesiniaşın-dırmış,fonksiyonsuzbırakmıştır.KöyKanunuyürürlüğegirdiğiyılTürkiyenüfu-sunun%85’iköylerdeyaşarken2011yılındabuoran%17’dir.1924yılındangünümüzekadarköynüfusuneredeiseaynıkalırken,köylerinnüfusiçindekipayısürekliazalmıştır.

TeknikvesosyalaltyapısistemlerindekiyetersizliklerTürkiye’deyerleşmeveşehirleşmenintemelsorunlarıiçindeyeralmaktadır.Buyetersizlikleringi-derilmesiaynızamandayerleşmeveşehirleşmesorunlarınınzamaniçindeenaza indirilmesinde araçsal birroloynayacaktır.Bölgelerveyerleşmelerarasıeşitsizlikleri azaltanbütünleşikvekurumlaşmışbirplanlamasisteminebağlıolarak,yerleşmelerinteknikvesosyalaltyapısistemleriniprogramlıbirşekildeyeterlidüzeyeçıkartanbiruygulamanınbaşlatılaraksürdürülmesigerekmekte-dir.Buaynızamandasosyalveekonomikkalkınmanınesaslarındanbiriduru-mundadır.Buamaçlagerekliteknik,yönetselveyasaldüzenlemeleryapılmalı,genelamaçlarlabütünleşenyatırımorganizasyonlarıkurulmalı,teknikvesos-yalaltyapısistemleriningeliştirilmesininyerleşmelerleilgiliplanlamaamaçlarıdoğrultusundaelealınmasıveilgiliyatırımveişletmekararlarınınetaplamalıolarak amaçlarla tutarlılıkları sağlanmadır. Kentsel teknik ve sosyal alt yapıprojeleristratejikplanlaraveprogramlaradayandırılmalıdır(DPT,2006:71).

Türkiye’detoplamköysayısı34.401,köyaltıyerleşimyerleri(mezra,komv.s.)sayısıise46.929’dur.AdreseDayalıNüfusKayıtSistemi2007NüfusSayımı


sonuçlarınagöretoplamköynüfusu12.047.755’tir.Ortalamaköynüfusu351kişidir.Köysayılarında1924-2000dönemindeesaslıbirdeğişimolmamıştır.

Tablo: 4Yıllara Göre Köy Sayısı

Yıl KöySayısı

1936 34.067

1986 34.927

1990 35.152

1995 35.323

2000 35.518

2005 34.494

2008 34.475

2009 34.146

2010 34.401


Tablo: 5

Köy Nüfuslarının Dağılımı

NüfusGrubuKöySayısı KöyNüfusu

Sayı % Sayı %Toplam 34.438 100,00 12.047.755 100,000–150 11.541 33,51 903.569 7,50151–300 8.826 25,63 1.933.386 16,05301–500 6.445 18,71 2.509.067 20,83501–700 3.322 9,65 1.963.556 16,30701–1.000 2.371 6,88 1.961.031 16,281.001–1.500 1.330 3,86 1.593.040 13,221.501–2.000 403 1,17 684.850 5,682.001–5.000 198 0,57 485.620 4,035.001+ 2 0,01 13.636 0,11

Kaynak: MahalliİdarelerGenelMüdürlüğüverilerinedayanılarakdüzenlenmiştir,2011

Tablo5’dendeizlenebileceğigibiköylerhizmetsunumundaölçekaçısın-dansorunluidarelerdir.Köylerin%76,88’inüfusu1.000’inaltındakiyerleşim-lerdir.Nüfusu5.000’inüzerinde yer alan köylerin tümköyler içindeki nüfuspayıyalnızca%0,11’dir.


Tablo: 6Köy Nüfuslarının Dağılımı

Köylerin Coğrafi Bölgelere Göre Dağılımı

CoğrafiBölgelerKöysayısı Köynüfusu

Sayı Oran(%) Sayı Oran(%)Toplam 34.438 100,00 12.047.755 100,00Marmara 3.909 11,35 1.491.078 12,38Ege 3.783 10,98 1.632.544 13,55Akdeniz 2.870 8,33 1.477.106 12,26İçAnadolu 5.124 14,88 1.146.028 9,51Karadeniz 8.536 24,79 2.442.717 20,28DoğuAnadolu 5.977 17,36 2.027.767 16,83GüneydoğuAnadolu 4.239 12,31 1.830.515 15,19


Tablo6köylerinveköynüfuslarınıncoğrafibölgeleregöredağılımınıver-mektedir.NispiolarakenfazlaköynüfusuKaradeniz’de(%20,28)ikenenazköynüfusuMarmaraBölgesinde(%12,38)dir.

Türkiye’deköylerinbeştebiriKaradenizbölgesindeyeralmaktadır.Yakla-şıkolarakheronköydenbiriiseİçAnadolu’dadır.

2.1. Köylerin Mali Yetersizliği

KöyidarelerinintemelgelirleriarasındayeralansalmaveimecegelirleriKöy Kanunundan kaynaklanmaktadır. Köy gelirleri, köy işlerini gören köyünaylıklıadamlarınınaylıkveyıllıklarıylaköysınırlarıiçindeyapılacakmecburiköyişlerineyetmezse;Enyüksekhaddiyirmi lirayıaşmamaküzereherkesinhalvevaktinegöreköyihtiyarmeclisikararıylaköydeoturanlaraveköydemaddialakasıbulunanlarasalmasalınır.

Salmaköydeoturanlariçinhanebaşınatevziedilir.Birhanedeoturanlarınkendilerineaitgelirleriolduğutakdirdebunlardahiayrıhanesahibisayılırlar.Köy haricinde oturup da köydemaddi alakası bulunanların vergimiktarı, oköydekialakave istifadelerininderecesinisbetiyleölçülürveonagöretayinolunur.

442sayılıKöyKanununun15 incimaddesi“Köy işlerininbirçoğubütünköylübirleşerek imece ile yapılır.” hükmünü taşımaktadır. İmece köybütçe-


sindeakçalkarşılığıilegösterilir.Buaçıdanköyüngelirleriarasındasayılmalı-dır.Ancak,köylerdegelenekselyapınınzayıflamasıimeceuygulamalarınındabüyükölçüdeetkinliğiniyitirmesisonucunudoğurmuştur.Köyler,genelbütçevergigelirleritahsilatıtoplamı(GBVGTT)üzerindendeherhangibirpayalma-maktadır.

3. Köylerin Sosyal ve Sosyo-ekonomik Yapısı

TÜİKHanehalkıİşgücüAnketleri(2001)sonuçlarınagöreistihdamın%56’sı kırdadır. Bu rakamın içinde köyler dışında beldeler de yer almaktadır.Ancak,Türkiye’deistihdamınönemlibirbölümününhalaköylerdeolduğura-hatlıklasöylenebilir.İşsizlikoranıkentlerdekırsalkesimeoranladahayüksektir.Kırsaldabuoranındüşükolmasıtarımsektörününaçıkişsizleribünyesindegizliişsizolarakeritmesindendir.

Tablo: 7İstihdamın Sektörel Dağılımı (000) (%)

1988 1995 2000 2005Tarım 8.249 9.080 7.769 6.493Sanayi 2.806 3.295 3.810 4.284Madencilik 229 154 81 120İmalatSanayi 2.550 3.027 3.638 4.084Elektrik,GazveSu 27 114 91 80Hizmetler 6.699 8.212 10.001 11.269İnşaat 1.012 1.238 1.364 1.173Ulaştırma 778 878 1.067 1.133Ticaret 2.029 2.717 3.817 4.560MaliKurumlar 428 482 709 876DiğerHizmetler 2.452 2.897 3.044 3.527Toplam 17.754 20.587 21.580 22.046Tarım (%) 46,5 44,1 36,0 29,5Sanayi (%) 15,8 16,0 17,7 19,4Madencilik 1,3 0,7 0,4 0,5İmalatSanayi 14,4 14,7 16,9 18,5Elektrik,GazveSu 0,2 0,6 0,4 0,4Hizmetler (%) 37,7 39,9 46,3 51,1İnşaat 5,7 6,0 6,3 5,3Ulaştırma 4,4 4,3 4,9 5,1Ticaret 11,4 13,2 17,7 20,7MaliKurumlar 2,4 2,3 3,3 4,0DiğerHizmetler 13,8 14,1 14,1 16,0Toplam(%) 100 100 100 100

Kaynak:TÜİK,HanehalkıİşgücüAnketleri


İstihdamınsektöreldağılımınabakıldığındaisetarımda6.493.000kişininyeraldığı,bununise%29,50’yekarşılıkgeldiğigörülmektedir.Kırsalınburadadaköylerinoldukçaönemlibirekonomikdüzlemolduklarıanlaşılmaktadır.

Tablo: 8

Tarım Sektörü ve Tarım Dışı Sektörlerde İstihdam (x1000)

YıllarTürkiye Kır

Tarım TarımDışı Toplam Tarım TarımDışı Toplam1990 8.691 9.848 18.539 8.308 2.515 10.823% 46,9 53,1 100,0 76,8 23,2 100,01995 9.080 11.506 20.586 8.635 2.559 11.194% 44,1 55,9 100,0 77,1 22,9 100,02000 7.769 13.811 21.580 7.349 3.128 10.477% 36,0 64,0 100,0 70,1 29,9 100,02004 7.400 14.391 21.791 6.716 3.233 9.949% 34,0 66,1 100,0 67,5 32,5 100,0

Kaynak: DPT,UlusalKırsalKalkınmaStratejisi,2006,Ankara

Bir başka çalışmaya göre ise, 1990-2004 yılları arasında kırsalda tarımsektöründeistihdam%76,8’den%67,5’edüşmüş;tarımdışıistihdamise%23,2’den%32,5’e yükselmiştir. Türkiye’deaynıdönemde tarım sektöründeistihdam%46,9’dan%34,0’adüşmüş;tarımdışıistihdamise%53,1’den%66,1’eyükselmiştir.Kırsaldaistihdamıntarımsektöründentarımdışısektörlerekaymasımevcutolmaklabirlikte,bununhızıTürkiyeortalamasınınaltındadır.

Aşağıdakitabloköylerdekieğitimdurumunuortayakoymaktadır.Bura-kamlarıniçindebeldenüfuslarıdaolmaklabirliktebunüfusun%75’ininköynüfusuolmasınedeniyleköylerdekieğitimdurumunuyansıttığıvarsayılabilir.Kırsalalandakieğitimdurumunabakıldığındaağırlıklıunsurunilkokulmezun-larıolduğu(toplamnüfusun%34)görülmektedir.

Tablo: 9

Kırsal Alanda Eğitim Durumu (kişi)

Okuma yazma

bilmeyen

Okuma yazma

bilen fa-kat bir okul bitirmeyen

İlkokul mezunu

İlköğretim mezunu

Ortao-kul veya

dengi okul

mezunu

Lise veya dengi okul

mezunu

Yüksekokul veya

fakülte mezunu

Yüksek lisans

ve dok-tora

mezu-nu

Bilin-meyen Toplam

1.979.784 3.870.106 5.389.266 1.883.513 387.670 1.169.111 284.337 13.924 890.942 15.868.653

Kaynak: TÜİK,Ankara,2010


Köylerdeikincililişkilerdenziyadebirincililişkilerağırlıklıdır.Buköylerdekidayanışmaduygusunungüçlüolmasınındabirnedeniolarakdeğerlendirilme-lidir.Güçlüköyidarelerininsosyalyapıyıgeliştireceği,sosyalhayatıcanlandıra-cağıdadeğerlendirilmektedir.

4. Türkiye’de Kırsal Kalkınma

Türkiye’dekırsalkalkınmaeksenliprojelerarasındaMerkezKöy,ToplumKalkınması, Köykent, Örnek Köy, KÖYDES sayılabilir. Bu strateji ve projelerarasındaenişlevselsonuçlarKÖYDESilesağlanmıştır.Bölgeselteşviktedbirleridegerikalmışyöreleriçinuygulananbirkırsalkalkınmayöntemidir.

Maliteşviklerinbüyükkısmımerkezihükümetlerinvergigelirlerindentah-sisedilmektevedolayısıylaülkeiçindebirtüryenidengelirdağılımıetkisiyap-maktadır.Teşviklergelenekselolaraktarımveimalatsanayiileilgilifaaliyetlereverilmektedir.Hizmet sektörlerininbu tür teşviklerdenyararlanmasıoldukçayenidir.Teşviklergittikçeseçici(selective)birşekildeverilmekteve“otomatikhakkazanmak”ilealınanteşviklergittikçeöneminiyitirmektedir.Genelolarakülkeçapındauygulanansektörelbazdakiteşviklerindeyavaşyavaşbölgeselteşvikleredönüştüğügörülmektedir.ÖzellikleAvrupa’da,teşviklerintamamenbölgeselleştirilmesikonusundabüyükçabagösterildiğiizlenmektedir(DPT/b,2000:171).

Bölgeselgelişme,özellikle II.DünyaSavaşı sonrasıdönemde,üzerindeönemledurulanbirkonudur.Buradakalkınmaajanslarıbölgeselgelişmepoliti-kasınınaraçlarındanbiridir.İlkuygulamasıA.B.D.’ndeTennesseeValleyAutho-rity’nin(TVA)1930’lardakurulmasıilebaşlamıştır.Türkiye’dedebuyaklaşımauygunolarakkalkınmaajanslarıidariyapımızagirmiştir.AvrupaBirliğinin(AB)oluşması ileülkeler içindebelirgin“Bölgeler”enönemlibirimlerolarakorta-yaçıkmıştır.Genelpolitika,bölgelerinekonomikgelişmepolitikalarıaçısındangittikçe özerkleşmesi ve bölgelerin yabancı yatırımcıları bölgelerine çekmekamacıylasağlıklıbirbölgelerarasıkalkınmayarışınakatılmalarıdoğrultusunda-dır.Buanlayışiçindebütünbölgelerkendikalkınmaörgütlerinikurmaktadırlar(DPT/b,2000:173).

Türkiye AB’nin bu yaklaşımına paralel olarak, daha çok başlangıç aşa-masındaolmaklaberaberbazıyaklaşımlaragirmişbulunmaktadır.28.08.2002tarihve2002/4720sayılıBakanlarKuruluKararıileABbölgeselistatistiksis-temineuygunbir istatistikîveri tabanı içinülkegenelindeyenibir istatistikîbölgesınıflamasıtanımlanmıştır.Ülkeüçbölgedüzeyinebölünmüştür.Düzey


381adetolanildüzeyini;düzey2komşuilleringruplandırılmasısonucuta-nımlanmış26bölgeyi;düzey1 isedüzey2’leringruplandırılmasısonucuta-nımlanmış12bölgeyiifadeetmektedir.BuABkapsamındayenibiroluşumunilkadımıolabilir.Nitekim25/1/2006tarihlive5449sayılıKalkınmaAjanslarınınKuruluşu,KoordinasyonuveGörevleriHakkındaKanunçerçevesindekurulankalkınmaajansları“düzey2”26bölgeesasınagöreörgütlenmiştir.

Aslında,ülkemizdebölgetanımlarıileilgiliilkçalışma1.CoğrafyaKong-resiylebaşlamışveTürkiye7coğrafibölgeyeayrılmıştır.Buradadoğalayrımkullanılmaktadır.Dahasonraları,bölgetanımveayrımındabirgelişmeyibekle-meksizin,merkezihükümetinbazıkamuhizmetlerinietkinbirbiçimdegörmekamacıyla“bölgemüdürlükleri”kurduğugörülmektedir(Özyurt,1982:12).An-cak,ABkapsamındakisüreçkalkınmaplanlarıötesindeyenibiryerelyönetimyapılanmasıgetirebilecekuygulamalarınilkadımlarıolarakdeğerlendirilebilir.

4. 1. Kırsal Kalkınma ve KÖYDES Projesi

Köylerindüzenligelirleriyoktur.Köyyönetimlerigenellikleyardımlarada-yalı olarak finansman sağlamaktadır. Burada da baskın bağışçı idare il özelidareleridir.Köylerinmaliyetersizliğimerkezihükümetleriçeşitliönlemleral-maya yöneltmiştir. Bunların başındaYSE, ToprakSu tecrübeleri ile başlayıpnihayet Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü şeklindekimerkezi örgütlenme ilesonuçlananyapısayılabilir.Köylerinmaliveidariyapılarınınyetersizliğiköyleilgilihizmetlerimerkezihükümetteşkilatlarınagördürmeçözümünüortayaçı-karmıştır.Bununlaberabermahalliçözümlereyönelikarayışlardasözkonusuolmuştur.Toplumkalkınması,köy-kentuygulamalarıönemliçıktılarvermeyenteşebbüsler olarak kalmıştır.Merkez köy uygulamaları ise daha çokmerke-zihükümetkuruluşlarınayönverme,yatırımkonusundareferansteşkiletmeamacıylaortayakonmuştur.1983yılında83/7493sayılıBakanlarKuruluKararıile ülkegenelinde4.319 yerleşimbirimimerkez köyolarak kabul edilmiştir.4.319merkezköyiçindebazıbeldebelediyeleriveilçebelediyeleridevardır.Merkezköyolarakkabuledilenbelediyelerintoplamsayısı1983yılında736’dır.1990yılındaDPTtarafındanyapılanbiraraştırmaTürkiye’demerkezköylerinbaşarısağlamadığınısaptamıştır.Köykentuygulamasıdabirtürköylerinbir-leşmesidir(Tortop,2001:10).Butipbirkaynakdağılımıpolitikasınınuygulan-masıçokzor,kalkınmahızınıdüşürücüneticeleriolanbirpolitikaolduğu,ayrıcameseleninözelsektöritibariyleuygulanabilirlikdüzeyinindüşüklüğüiddiaedil-mektedir(Güven,1974:66).


KÖYDES’leilgiliolarak60.HükümetProgramıEylemPlanındaşuifadele-reyerverilmiştir.“2005yılındanberiuygulanmaktaolanKÖYDESprojesine,köyyollarıveiçmesuyubileşenlerineilaveolaraktarımsalsulamaveelektri-fikasyon gibi yeni bileşenlerin de eklenmesiyle öncelikli konulardaki altyapısorunlarıgiderilecektir.TEDAŞ,öncelikleelektrifikasyonaltyapısıeksikveyasorunluolanköylerinenvanterini çıkaracakçalışmayıyapacaktır.Buçalışmabulgularınagöregereklikaynaksağlanacaktır.”(60.HükümetProgramıEylemPlanı,2008:21).

Yukarıdaverilenkırsalkalkınmatanımlamalarınınherbirininarasındakar-şılıklısebep-sonuçvetamamlamailişkisikurulabilir.KÖYDESProjesiözüge-reğibufarklıtanımlarıntamamıileilgilidir.Ancak,belirtilmesigerekenhususKÖYDESProjesininkırsalkalkınmahedeflerinikırsalaltyapısorununuçözereksağlamayaodaklanmışolduğudur.

Türkiye’deköylerinönemlibirbölümüyüksek,eğimli,engebelisahalardakurulmuşolmalarıvebirbirindenbağımsızünitelerdenoluşması,köyleringe-lişmesiniengelleyicifaktörlerarasındadır.Ülkemizdekiköylerin%70,70’içeşitliderecelerdeeğimlikonumlardakurulmuşlardır(DPT/a,2000:26).

Türkiye’debelediyelerinküçükölçekliliğisorunuköyidarelerininidarivemalisorunlarıiledeilgilidir.Köyleriniçindebulunduğusorunlardankurtulmaçabalarıbelediyeleşmeyiveküçükölçekliliğiteşviketmiştir.Küçükölçekliliğinortadankaldırılmasıhiç şüphesiz etkin kaynakdağılımını sağlamayayöneliksonuçlardoğuracaktır(Gündüzöz,2008:544).

Köylerindezavantajlarını telafiedecek idari yapılanmakurulmasıkırsalkalkınmaçabalarıiledeyakındanilgilidir.Buitibarlaköylereyönelikhergirişimveproje12milyoninsanıvebunlarınsosyalveekonomikdurumlarınıdoğru-danetkileyecektir.Kırsalalandayapılantemelaltyapıyatırımlarıönemligeliş-melerdoğurmaktadır.Özelsektörüntemelaltyapıyatırımlarınıntamamlanmışbölgeleredaharahatyatırımyaptığıbilinenbirgerçektir.KÖYDESveBELDESprojelerininköyvekırsalalanlardaönemlideğişimlereyolaçtığıköylerinçeh-resininveiçmesuyugibikişirefahınıdoğrudanetkileyenunsurlarınbirandadeğiştiğinigözlemlemekmümkündür.

4.1.1. KÖYDES Projesinin Ödenek Dağıtım Kriterleri

YüksekPlanlamaKurulutarafındanbelirlenenKÖYDESprojesiödeneğinindağıtım esas ve kriterleri her yıl küçük değişmelere uğramakla birlikte anahatlarıaşağıdagösterilmiştir.


KÖYDESilözelidaresininstratejikplanı,yıllıkyatırımveçalışmaprog-ramlarınauygunprojelereöncelikverilir.

Halihazırdasusuzolanköylerinyeterliiçmesuyunakavuşturulmasıileköylerinmerkezeulaşımındaençokkullandığıvemevcuttahamyolniteliğindeolanyollarınınasgari stabilizeyol standardınaçıkarılmasıesastır.

Yerleşiknüfusufazlaveyanüfusartışhızıenyüksekolan,gelişmeveçevresinehizmetvermepotansiyelibulunanyerleşimlereaitprojelereöncelikverilir.

Nüfusu100’ünaltındaolanköyvebağlılarıöncelikliolarakdeğerlendi-rilmez.

BirdenfazlayerleşimehizmetedecekveyayararsağlayacakentegreprojelerKÖYDESİlYatırımProgramınaalınmasınaöncelikverilir.

Yörehalkınınayniveyanakdikatkısıenyüksekolanprojeleringerçek-leştirilmesineöncelikverilir.

Afetlerdenkaynaklanabilecekrisklerinazaltılmasıileafethasarlarınıntelafisineyönelikprojelereöncelikverilir.

ÖdenekdağıtımlarıiseDevletPlanlamaTeşkilatıtarafındantemelbileşen-leranaliziyöntemiylehesaplanmaktadır.Buhesaplamaiçinkullanılandeğiş-kenleraşağıdagösterilmiştir;

İlinköysayısıveköybağlısısayısı(ünitesayısı)

İlinyüzölçümü

İldekitümköylerinrakımlarıarasındakistandartsapmadeğeri(coğrafikısıtlardankaynaklananmaliyetiçin)

İldekisusuzvesuyuyetersizünitelerinnüfusu

İldeki stabilize-tesviye-ham yola sahip ünitelerin nüfusu (asfalt yolstandardıyoluolanünitelerdeyaşayannüfusbüyüklüğü)

4.1.2. KÖYDES Projesine Genel Bakış

KÖYDESveBELDESprojelerininköyvekırsalalanlardakibaşarılısonuçlarıbilinmektedir.Ancak,KÖYDESileköylereyöneliktemelaltyapıiçinönemlibirfinansmanimkânısağlanmıştır.Böylebaşarılıbirmodelinsüreklilikkazanmasıaçısındanköyleregenelbütçevergigelirleritahsilâtındanverilecekpayönemtaşımaktadır.


Tablo: 10KÖYDES Projesi Kapsamında Yıllara Göre Ödenekler

(2005–2010)

Yıl TahsisEdilenÖdenek(TL)

2005 200.000.0002006 2.000.000.0002007 2.000.000.0002008 500.000.0002009 500.000.0002010 1.550.000.000Toplam 6.750.000.000

Kaynak:MİGMverilerinedayanılarakdüzenlenmiştir,

Ankara,2011

KÖYDESProjesikapsamında2005yılında200.000.000TL,2006yılında2.000.000.000TL,2007yılında2.000.000.000TL,2008yılında500.000.000TL,2009yılında500.000.000TL,2010yılında1.550.000TLolmaküzeretop-lam6.750.000.000TLödenektahsisedilmiştir.

İyi bir örgütlenme ile köy ve kırsal alanlarda halkın sosyal refahını et-kileyecekyatırımlarhızlıbirşekildeyapılabilmektedir.KÖYDES’inbaşarısındaönemli bir unsur ise köylere hizmet götürmebirlikleri olmuştur. Bu birlikler5355sayılıMahalliİdareBirlikleriKanununadayalıolarakherilçedebulunmasızorunludemokratikbirimlerdir.Genelkararorganıilçedekiköymuhtarlarıileil-çedenseçilmişilgenelmeclisiüyelerivekaymakamdır.Birlikencümenikayma-kambaşkanlığındaikiköymuhtarıileikigenelmeclisüyesindenoluşmaktadır.Birlikbaşkanıisekaymakamdır.Aslındabirlikleryereldeortayaçıkmış,mahallifinansmansağlama,kırsalkalkınmaçabalarınahızlıveuygunçözümlerbulmaarayışındandoğmuştur.26/5/2005tarihlive5355sayılıMahalliİdareBirlikleriKanununun18incimaddesiilekurumsalvehukukikimliklerigüçlenmiştir.

Türkiye’nin de onayladığı BM-Çevre ve Kalkınma Konferansının (92-Riode Janeiro) geliştirdiği belgeye göre kırsal kalkınma stratejileri için üç araçönermektedir.Bunlar;teknikişbirliğifaaliyetlerininarttırılması,kamuveözelgruplararasındakiortaklıklarıngüçlendirilmesi,toplumlardakigruplarınkararalmasürecinekatılımınıngüçlendirilmesidir. “KöylereHizmetGötürmeBirliğiModeli”çerçevesindeortayaçıkanKÖYDESProjesiaslındabuaraçlarıntama-mınacevapvermektedir.


Çeşitlitarihlerdeuygulamayakonulantoplumkalkınması,köy-kent,mer-kezköyuygulamalarıbaşarılı sonuçlarvermemiştir.KÖYDESProjesi ileeldeedilen somut sonuçları özetleyen istatistiklerbuprojenindiğerlerinekıyaslayöntemvestratejiolarakdahaiyitasarlandığınıortayakoymaktadır.

Örneğinmerkez köy yaklaşımı çerçevesinde yapılan araştırma 1983 ile1990yıllarıarasındamerkezköylerdeilçeyebağlantıyollarıbakımındanasfaltyollarda%10,60;stabilizeyollarda%60değişimolduğunuortayakoymak-tadır.Köyiçiasfaltyollardaise%20,43;stabilizeyollarda%1,15iyileşmesözkonusudur.İçmesuyusektöründeşebekeliherevesuverilmerasyosunabakıldığında% 26,1; şebekesiz çeşmeli rasyosuna bakıldığında ise% 7,52değişimsözkonusudur(Doğanay,1993:14).

Merkezköyyaklaşımımerkezihükümettarafındankırsalbirtakımhizmetveyatırımlarınönceliklemerkezolarakkabuledilen,çevreyerleşmeleriçinçe-kimalanıolabilecekmerkezköylereyapılmasıstratejisiniiçermesinerağmen,çoketkilisonuçlarvermediğideğerlendirilmektedir.

Sondönemdehayatageçirilenyasaldüzenlemelerlemerkeziidareveye-relyönetimlerarasındakigörevveyetkipaylaşımıyenidentanımlanmış,bugü-nekadarmerkeziidaretarafındanyürütülen,ancakniteliğibakımındanyerelyönetimlercedahasüratli,etkinveverimlibirşekildeyürütülebilecekhizmetlermahalliidareleredevredilmiştir.Birbaşkadeyişle,yerelyönetimlerinyetkivegörevleri artırılarak bu idareler güçlendirilmiş, personel istihdamı kolaylaştı-rılmışveyerelyönetimlerdeesnekbirorganizasyonsistemibenimsenmiştir.Böyleceyerelyönetimlerinvatandaşodaklı,kaliteli,etkilivehızlıhizmetsu-nabilen;esneklik,saydamlık,katılımcılık,hesapvermesorumluluğu,öngörü-lebilirlik gibi çağdaş kavramları benimsemiş bir anlayışa, yapıya ve işleyişekavuşturulmasınahedeflenmiştir.Buyaklaşımtarzındanköyvekırsalalanlarındaolumluetkilenmelerikaçınılmazdı.

KÖYDES Projesini 1982 Anayasasının 127 ncimaddesinde ifade edilenyerelyönetimleregörevleriyleorantılıgelirsağlanmasıilkesiçerçevesindebiruygulamaolarakdadeğerlendirmekyerindeolacaktır.

4.1.3. Bölgeler İtibariyle KÖYDES

BölgeleritibariyleKÖYDESödeneklerifarklılıkgöstermektedir.Bölgelerinköysayılarıvenüfuslarıaynıolmadığıgibi,gelişmişlikdüzeyleridefarklıdır.

AkdenizBölgesinde2005-2010döneminde634.097.756TLödenektah-


sis edilmiştir. 2005-2010döneminde2,1 kmhamyol; 48,8 km tesviye yol;3.039,6kmstabilizeyol;6.878,6kmasfaltyol;27,4kmbetonyol;600.031,4m2parke;2.539,1kmyolonarımı;649.012,1m3taşduvar;54adetköprüve2.527adetmenfezyapılmıştır(Can-Gündüzöz,2011:311).

AkdenizBölgesinde2005-2010döneminde3.835adetiçmesuyuprojesibitirilmiştir.Buprojelerin303’üsusuzüniteleresusağlamış;3.532’siisesuyuyetersizünitelerinyeterlisuyakavuşmasınıteminetmiştir.

DoğuAnadoluBölgesinde2005-2010döneminde1.493.527.199TLöde-nektahsisedilmiştir.2005-2010döneminde191,5kmhamyol; 607,7kmtesviyeyol; 19.755,9kmstabilizeyol; 12.111,4 kmasfalt yol;37,2 kmbetonyol;355.256,8m2parke;3.129,4kmyolonarımı;11.417,3m3taşduvar;265adetköprüve13.955adetmenfezyapılmıştır(Can-Gündüzöz,2011:311).

DoğuAnadolu2005-2010döneminde7.292adet içmesuyuprojesibi-tirilmiştir. Buprojelerin 645’i susuz ünitelere su sağlamış; 6.647’si ise suyuyetersizünitelerinyeterlisuyakavuşmasınıteminetmiştir.

Ege Bölgesinde 2005-2010 döneminde 595.552.851 TL ödenek tahsisedilmiştir.2005-2010döneminde21,5kmtesviyeyol;2.856,6kmstabilizeyol;8.700,9kmasfaltyol;7,4kmbetonyol;2.155.4.576m2parke;232,2kmyolonarımı;7.498m3taşduvar;61adetköprüve722adetmenfezyapılmıştır(Can-Gündüzöz,2011:311).

EgeBölgesinde2005-2010döneminde3.484adetiçmesuyuprojesibi-tirilmiştir.Buprojelerin210’ususuzüniteleresusağlamış;3.274’üisesuyuyetersizünitelerinyeterlisuyakavuşmasınıteminetmiştir

GüneydoğuAnadoluBölgesinde2005-2010döneminde940.080.609TLödenektahsisedilmiştir.2005-2010döneminde630,6kmhamyol;918,2kmtesviyeyol;11.966kmstabilizeyol;11.903,1kmasfaltyol;38,8kmbetonyol;14.940m2parke;3.406,5kmyolonarımı;11.148m3taşduvar;206adetköprüve3.293adetmenfezyapılmıştır(Can-Gündüzöz,2011:312).

GüneydoğuBölgesinde2005-2010döneminde6.858adetiçmesuyupro-jesibitirilmiştir.Buprojelerin1.557’sisusuzüniteleresusağlamış;5.301’iisesuyuyetersizünitelerinyeterlisuyakavuşmasınıteminetmiştir.

İç Anadolu Bölgesinde 2005-2010 döneminde 804.827.155 TL ödenektahsis edilmiştir. 2005-2010 döneminde 187,2 km ham yol; 3 km tesviyeyol; 5.386,5 km stabilize yol; 15.527,7 kmasfalt yol; 54 kmbeton yol;


1.177.595,6m2parke;2.622,7kmyolonarımı;995,8m3taşduvar;51adetköprüve1.110adetmenfezyapılmıştır(Can-Gündüzöz,2011:312).

İçAnadoluBölgesinde2005-2010döneminde2.735adetiçmesuyupro-jesibitirilmiştir.Buprojelerin259’ususuzüniteleresusağlamış;2.476’sı isesuyuyetersizünitelerinyeterlisuyakavuşmasınıteminetmiştir.

Karadeniz Bölgesinde 2005-2010döneminde1.952.280.886TL ödenektahsisedilmiştir.2005-2010döneminde572,4kmhamyol;5.378,2kmtesviyeyol;20.051,8kmstabilizeyol;15.527,2kmasfaltyol;1.780,5kmbetonyol;1.296.450,6m2parke;7.454,3kmyolonarımı;286.819,4m3taşduvar;341adetköprüve8.264adetmenfezyapılmıştır(Can-Gündüzöz,2011:312).

KaradenizBölgesinde2005-2010döneminde11.401adetiçmesuyupro-jesibitirilmiştir.Buprojelerin624’üsusuzüniteleresusağlamış;10.777’siisesuyuyetersizünitelerinyeterlisuyakavuşmasınıteminetmiştir.

MarmaraBölgesinde2005-2010döneminde357.895.528TLödenektah-sisedilmiştir.2005-2010döneminde26,5kmhamyol;2.181,7kmstabilizeyol;9.107,2kmasfaltyol;13,6kmbetonyol;634.689,9m2parke;2.551,3kmyolonarımı;2.204m3taşduvar;48adetköprüve428adetmenfezyapıl-mıştır(Can-Gündüzöz,2011:312).

MarmaraBölgesinde2005-2010döneminde1.731adetiçmesuyuprojesibitirilmiştir.Buprojelerin26’sısusuzüniteleresusağlamış;1.705’iisesuyuyetersizünitelerinyeterlisuyakavuşmasınıteminetmiştir.


Grafik 1

KÖYDES Ödenek Dağılımı(2005 - 2010)

10%

26%

9%15%

13%

30%AKDENİZ

DOĞU ANADOLU

EGE

GÜNEYDOĞU

İÇ ANADOLU

KARADENİZ

Kaynak: KÖYDESProjeUygulamaBirimiverilerinedayanılarakdüzenlenmiştir,2011

GrafiktendeizlenebileceğigibiödenekpastasındanenbüyükpayıDoğuAnadoluBölgesi,ardındanKaradenizBölgesialmıştır.EnazpayıiseEgeBöl-gesialmıştır.

4.1.4. Türkiye Geneli

KÖYDESProjesiTürkiyekırsalalanındaaltyapıeksiklikleriniköylerehiz-metgötürmebirliklerieksenindeçözümekavuşturmayönündeönemlibiradımolmuştur.Türkiye’de1.1.2004tarihiitibariyle,92.762kmasfaltyol,1.768kmbetonyol,130.744kmstabilizeyol,55.550kmtesviyeyolve10.761kmhamyololmaküzere toplam291.585kmköyyoluağımevcuttur.Asfalt yollarıntoplamyolaoranı%39,52’dir.1.1.2011itibariyleise288.013kmköyyoluağımevcuttur.1.1.2011itibariyleisebuoran%42,20’yeçıkmıştır.

2005-2010 yılları arasında 65.238 km stabilize, 79.756,2 km asfalt yolyapılmıştır.2005-2010dönemindeiçmesuyusektöründeise3.624adetyenitesis,33.712adettesisgeliştirmevebakım-onarımolmaküzere37.336adetprojegerçekleştirilmiştir.


Grafik 2Yol Çalışmaları(2005 –2010)

Kaynak:KÖYDESProjeUygulamaBirimiverilerinedayanılarakdüzenlenmiştir,2011

2005-2010yıllarıarasındaKÖYDESProjesikapsamında;3.624susuzköyvebağlısınayenişebekeliiçmesuyutesisiyapılmış,33.712suyuyetersizköyvebağlısınıniçmesuyutesisininyenilenmesisağlanmıştır.Susuzvesuyuye-tersiztoplam37.336köyvebağlısındayaşayan10.707.420kişiyeiçmesuyuhizmetiverilmiştir.

Grafik 3

Susuz Yerleşim Yerlerinin (1.290) Nüfus Aralıklarına Göre Dağılımı

Kaynak:KÖYDESProjeUygulamaBirimiverilerinedayanılarakdüzenlenmiştir,2011


Türkiye’deKÖYDESProjesisonucundayalnızca1.290susuzünitekalmış-tır.Bunlardaçokküçüknüfusluünitelerdir.Buünitelerin%51’i250nüfustanküçüktür.Buyerlerdesuteminihukuksalnedenlereveyadoğalşartlarabağlıolarakmümkünolamamıştır.Örneğinbiryargıkararınedeniileiçmesuyukay-nağındanyararlanmakimkanıkalmamışveyaherhangibiryerüstüveyeraltıkaynağıbulunamamıştır.

KÖYDESProjesikapsamındaTürkiye’deeldeedilenbaşarı,yeniKöyKa-nunuçalışmalarındadayönvericiolmuştur.Devletvevatandaşişbirliğiiçindegerçekleştirilenprojelermüteahhitkarınınortadankalkmasına/azalmasınayolaçmış;buisedahafazlakırsalaltyapıprojesiningerçekleşmesiiçinfinansalkaynaksağlamıştır.

Bölgelerarasıvekır/kentgelişmişlik farkınınazaltılmasıyönündeönemlibir kazanım sağlanmıştır. Projenin kentsel göçün ortaya çıkardığı sorunlarapozitif dışsallıkları olacaktır. Kırdan kente göç hızının düşmesinde kırsal altyapıaçığınıngiderilmesişüphesizetkiliolacaktır.2010yılında,Türkiye’degöçekonunetnüfus4.788.193’dür(www.tuik.gov.tr).

5. Genel Değerlendirme ve Sonuç

Aşağıdakitabloda2009yılı itibariyleİçişleriBakanlığıncahazırlananha-lenBaşbakanlıktabulunanKöyKanunuTasarısındayeralankademeleresasalınmaksuretiyleköysayılarıverilmektedir.Tablodangörüldüğügibiköylerin%50,24’ü250’denaz,%47,85’i251-1.500arasında,%1,90’ıise1.500’denbüyüknüfusasahiptir.

Tablo: 11

Nüfuslarına Göre Köy Sayıları

NüfusGrubu KöySayısı (%)0–250 17.156 50,24251–1.500 16.339 47,851.500-+ 651 1,90Toplam 34.146 100

Kaynak:TÜİK,2009

KöyKanunuköyidarelerinegenelbütçevergigelirleritahsilâtındanpayverilmesini,köyvemahallemuhtarlarınınsosyalgüvenlikprimlerininidareceödenmesiniöngördüğüiçinekmalikülfetgetirmektedir.Bunagöre;köyleregenel bütçe vergi gelirleri tahsilâtındanbinde5oranındapay verilmesi ön-


görülmektedir.Bupayın%50’sibirinci sınıfköylerdeköye,%50’siköylerehizmetgötürmebirliklerineaktarılacaktır. İkinciveüçüncüsınıfköylerde isepaylarıntamamıilgiliköylerehizmetgötürmebirliklerineaktarılacaktır.2010yılıbütçegerçekleşmelerinegöre,genelbütçevergigelirleritahsilâtındanbin-de5oranındapayıngetireceğimuhtemelmaliyük1.052.660.000TL’dir.

KÖYDESprojesininköyvekırsalalanlardakibaşarılısonuçlarıbilinmekte-dir.Ancak,KÖYDESileköylereyöneliktemelaltyapıiçinsağlananfinansmanimkânıprojeninuygulamasüresiilesınırlıdır.Böylebaşarılıbirmodelinsürek-lilikkazanmasıaçısındanköyleregenelbütçevergitahsilâtındanverilecekpayönemtaşımaktadır.Köyvekırsalalanlardahalkınsosyalrefahınıetkileyecekyatırımlarhızlıbirşekildeyapılabilmektedir.YeniKöyKanunuKÖYDESbenzeribaşarılarınyakalanabilmesineyönelikküçükköylerdeköylerehizmetgötürmebirlikleriniönplanaçıkaran,büyüklerindeiseteşkilatvemalikaynaklarıkuv-vetlendirilmiş köy idareleri ile hizmetleri ifa etmeyimümkünhale getirmeyiamaçlayanbiryaklaşımbenimsemiştir.

Köylerin dezavantajlarını telafi edecek idari yapılanma kurulması kırsalkalkınma çabaları ile de yakından ilgilidir. Bu itibarla Köy Kanununun yeni-denelealınması12milyoninsanıvebunlarınsosyalveekonomikdurumlarınıdoğrudanetkileyecektir.Kırsalalandayapılantemelaltyapıyatırımlarıönemligelişmelerdoğurmaktadır.Özelsektörüntemelaltyapıyatırımlarınıntamam-lanmışbölgeleredaharahatyatırımyaptığıbilinenbirgerçektir.

Köylerdeikincililişkilerdenziyadebirincililişkilerağırlıklıdır.Buköylerdekidayanışmaduygusunungüçlüolmasınındabirnedeniolarakdeğerlendirilme-lidir.Güçlüköyidarelerininsosyalyapıyıgeliştireceği,sosyalhayatıcanlandıra-cağıdadeğerlendirilmektedir.

15Ekim1985tarihindeimzayaaçılan,Türkiye’nin21Kasım1988’deim-zaladığıAvrupaYerelYönetimlerÖzerklikŞartının4üncümaddesinin3üncübendinde“Kamusorumluluklarıgenelliklevetercihanvatandaşaenyakınolanmakamlartarafındankullanılacaktır.Sorumluluğunbirbaşkamakamaverilme-sinde,görevinkapsamveniteliğiileyetkinlikveekonomigereklerigözönündebulundurulmalıdır.”düzenlemesivardır.BuhükmeuygunolarakKöyKanunuTasarısıileköyhalkınaenyakınidareköyvebunlarınkurduklarıköylerehiz-met götürmebirliklerine yetki ve görev verilmektedir. Bu itibarla, köyler ilebunlarınkurduklarıköylerehizmetgötürmebirlikleridoğruseçilmişvedemok-ratik ilkeleredeuyumlubir terciholmuştur.KÖYDESProjesikırsalkalkınmaeksenindeönemlibirbaşarısağlamıştır.KÖYDESProjesiniyeniKöyKanununakalıcıbirşekildeyerleştirmekrasyonelvekaynakkullanımındaoptimalbiryön-temolacaktır.


Kırsalkalkınmahususundaaşağıdakitespitleryapılabilir.

Türkiye’dekırsalkalkınmayıtesisetmekiçinçeşitliyöntemleruygulan-mıştır.Merkezköy,köykentbunlarınenbilinenleridir.AncakKÖYDESProjesidiğerlerinegöredahaetkiliolmuştur.

Kırsalkalkınmailekırsalaityapıarasındailişkisözkonusudur.Kırsalaltyapınıngeliştirilmesikırsalkalkınmayaivmekazandırmaktadır.

Kırsalaltyapıyıgeliştirmekiçinmalikaynakgereklidir.Köyidarelerininmalikapasiteleridüşüktür.

Köyidarelerininmalikapasitesiniartırmakiçinköylerehizmetgötürmebirliğieksenindegenelbütçevergigelirleritahsilatındanpayverilmesiyeni Köy Kanunu Taslağında öngörülmektedir. KÖYDES Projesindekibaşarılısonuçlardikkatealındığındabumodelyararlıveetkinolabilir.BuaçıdanKöyKanunuTasarısıaslındaKÖYDESProjesinindolaylıçık-tılarındanbiridir.

KAYNAKÇA

CALDERÓN César - SERVÉN Luis (2004).TheEffectsofInfrastructureDeve-lopmentonGrowthandIncomeDistribution,BancoCentraldeChileDocumentosdeTrabajoCentralBankofChileWorkingPapersNo270Septiembre2004,http://www.bcentral.cl/estudios/documentos-trabajo/pdf/dtbc270.pdf(erişimtarihi:27-2-2011)

CAN H. Hasan - GÜNDÜZÖZ İlker (2011). TürkMahalliİdarelerininMaliYa-pısı,GelirveGiderlereAnalitikYaklaşımBorçlanmaSistemlerininABÜlkeleriileMuka-yesesi,TürkiyeBelediyelerBirliğiYayınları,Ankara.

CHRIS Gerard (2004).InstitutionalOptionsforLocalRuralInfrastructureServices,WashingtonD.C.,June16-18,2004,http://www.oecd.org/document/4/0,3746,en_2649_201185_46079541_1_1_1_1,00.html(erişimtarihi:8-2-2011)

ÇEZİK, Asuman (1982).KentEşiğiAraştırması(TürkiyeiçinKentTanımı),DPT,Ya.No:DPT:1838-SPD:350,Ankara,1982.

DOĞANAY, Filiz (1993).KırsalKalkınma, DPT, Ankara

DPT (2000/b).BölgeselGelişmeÖİKRaporu,DPT:2502–ÖİK:523,Ankara,2000

DPT (2000/a).KırsalKalkınmaÖİKRaporu,DPT:2522.ÖİK:538,Ankara,2000

DPT (2006).UlusalKırsalKalkınmaStratejisi,2006,Ankara

FAN S., ZHANG X. (2004).InfrastructureandRegionalEconomicDevelopmentinRuralChina,ChinaEconomicReview15(2004)203–214,http://web.cenet.org.cn/upfile/69592.pdf(erişimtarihi:11-3-2011)


GÜNDÜZÖZ, İlker (2008).KöylerinFinansalKaynaklarıileKöyselMahalliHiz-metleriKarşılamaSorunuveBirÖrnekModel(basılmamışyükseklisanstezi),2008

GÜVEN, H.Sami (1974).KöykentSorunu, AmmeİdaresiDergisi,C.7,Sayı:2(Haziran,1974)

60.Hükümet Programı Eylem Planı (2008).s.21,10/1/2008,http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/ep2008.pdf(erişimtarihi:21-3-2011)

ÖZYURT, Hasan (1982). Trabzon Alt Bölgesi Girdi-Çıktı Modeli ve Alt BölgePlanlamasındaKullanılması,DoçentlikTezi,Trabzon,1982.

TORTOP, Nuri (2001). Yerel Yönetimlerin Sorunları ve YenidenDüzenlenmeGereksinimleri, ÇYYDergisi,C.10,Sayı:2(Nisan2001),ss.5-17.

TÜİK (2011).AdreseDayalıNüfusKayıtSistemi2010YılıSonuçları,HaberBül-teni,Sayı:19,28Ocak2011,http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?tb_id=39&ust_id=11,(erişimtarihi:1-4-2011)

TÜİK (2000).2000GenelNüfusSayımı,TÜİK,http://www.tuik.gov.tr

TÜİK (2000).HanehalkıİşgücüAnketleri,2000

UN (1994).Nüfus,ÜremeSağlığıveBinyılKalkınmaHedefleri,ICPDEylemProg-ramı,ICPD(Cairo,Egypt,September1994,BM),http://www.un.org/popin/icpd2.htm

İnternet Kaynakları

http://www.migm.gov.tr

http://www.unfpa.org.tr/turkeytr/nufus.htm

http://www.unicef.org/turkey/ut/_ut2_2010.html


TÜRKİYE’DE MERKEZİ YÖNETİM- YEREL YÖNETİMLER- MÜLKİ İDARE İLİŞKİSİNİN GELECEĞİ

Dr. Abdulkadir MAHMUTOĞLU*

ÖZET

Türkkamuyönetiminingeleceğimerkeziyönetim,yerelyönetimlervemülkiidaresistemleriarasındakiilişkilerindüzeltilmesinebağlıdır.Mülkiidaresistemineaityetki,sorumlulukvegörevlerinyerinegetirilmesiiçingereklimalikaynaklarmerkeziyönetimile yerel yönetimler arasında paylaşılmaktadır. Görev ve sorumluluklara paralelmaliolanak verilmeyince toplumkarşısındadevletin vehükümetin temsilcileri olanmülkiidareamirlerininkonumuzayıflamaktadır.

Sondönemlerdeyapılanyasaldeğişikliklerleyerelniteliklikamuhizmetlerininyü-rütülmesiiçinmerkeziyönetimileyerelyönetimlerinmaliyöndengüçlendirilmesiamaç-lanırkenmülkiidaresistemininmaliyöndengerilediğigözlenmektedir.Bütçeyetersizliğive yerel kamu hizmetlerininmaliyetinin bütünüylemerkezden karşılanması özelliklemaliaçıdantaşrayönetiminiyerelyönetimlerlekıyaslandığındaetkisizleştirmektedir.

Anahtar Kelimeler:Kamuyönetimi,merkeziidare,yerelyönetimler,mülkiida-re, yeniden düzeltim.

ABSTRACT

The Future Of Relations Between Central Administration And Local Aothorities Systems

The future of public administration in Turkey depends on smoothing relations between central administration and local authorities. The financial budgets, which are used to exe-cute managerial tasks and accomplish responsibilities, should be shared between central administration and local authorities. Parallel to the decay on the governmental budgetary support, the status of the public administrator can be weakened. Resent changes in legislati-on aims to support budgets of the local authorities (municipalities), but not local administra-tive district of the central government. The positions of the bureaucrats that appointed to the local administrative district are getting weaker as against to the chosen local politicians due to insufficient budget, coming from the central government and central budgetary structure (decision) for the local expenditures.

Key Words: Public administration, central administration, local authorities, recor-rection

* TelekomünikasyonİletişimBaşkanlığı,DaireBaşkanı


1. GİRİŞ

Türkiye’detaşrayönetimsistemiveyadiğerbirifadeilemülkiidareamir-liğisistemiadıyladaanılanmerkeziyönetimintaşradabulunankuruluşlarıileyerelyönetimbirimlerinin,merkeziyönetiminvegenelolarakdevletin,üst-lendikleriişlevleriyeterinceetkiliveverimlibirşekildeyürütemediklerikamu-oyundasıklıklaifadeedilmektevebilinmektedir.Çokpartilidemokratiksiyasalyaşamageçildiğiyıllardanbugünekadardilegetirilenbusorun,taşrayöneti-mininveyerelyönetimlerindemokratikbirniteliğesahipolamayışıvekatılım-cılıktanuzakoluşugibisiyasalnedenlerinyanındainsanvemalikaynakye-tersizliklerigibiyönetimselnedenleredebağlanabilmektedir(Yalçındağ,1971,s.1;KAYA,1991,s.157).Yakınzamanlardayapılandeğişikliklerekarşın,bubi-rimlerin,katılımcıbiranlayışçerçevesindeyerelhalklaaralarındademokratiksorumlulukvehesapverilebilirlikboyutundasistemselbir ilişkikurulamamışolması, yeterli insan vemali kaynaklarla donatılamayışı bir problem olarakhalenortadadurmaktadır.

Kamuyönetimininvesiyasetkurumununartıktoplumsaldinamiklere,hızlıbirdeğişimgösterentoplumsalyapınınistekvebeklentilerineyanıtveremezbirdurumadüştüğüsöylenebilmektedir.Baştasiyasalveekonomikyaşamol-maküzere toplumsalyaşamınhemenheralanındasistemselkrizlergözlen-mektedir.Bukrizlergidereksıklaşmakta,devletiletoplumarasındakimesa-fenin açılmasına neden olmakta, toplumsal taleplerin karşılanması sürecineolumsuzbir şekildeyansımakta,neticede sorunların çözümüzorlaşmaktadır(Keyman,2000,s.II).Buaçıdanniteliklibirdemokratiksistemeveişleyişedu-yulanihtiyaçgiderekartmaktadır(ArslanveMahmutoğlu,2011,s.21).

Toplumunheralandadahaniteliklihizmettalebi,bilişim,iletişim,sanayi,ticaretveekonomiksektörlerdekigelişmeveilerlemeler,hergeçengünartangereksinimler,demokratikbilinçartışıgibibirçoksosyal,siyasalveekonomikneden,merkeziyönetimintaşraörgütlenmesiyadamülki idareamirliğisis-temi ile yerel yönetimler arasındaki ilişkilerin yeniden gözden geçirilmesini,demokratikleştirilmesini,katılımcıbirşekildeişletilmesini,etkili,verimliveka-litelihizmetsunmasıamacıylayenidenyapılandırılmasınızorunlukılmaktadır(KAYA,1991,s.155).

Merkeziyönetimvemülkiidaresistemiileyerelyönetimlerarasındakiiliş-kiler,politikacılarınvebürokratlarınkonumları,sistemlerveyöneticilerarasın-dakiilişkilerinniteliğivegelişimi,dahatemelbirçözümlemenin,devletindo-ğasıveişlevlerikonusununbirparçasıolarakdeğerlendirilmelidir(Güler,1998,s.112).Bu ilişkilerherşeydenöncebubirimlerinekonomik faaliyetleri,mal

Türkiye’de Merkezi Yönetim - Yerel Yönetimler • 145

ve hizmetlerin üretimi, dağıtımı ve bölüşümü açısından siyasal ve ideolojikbirboyuttaşımaktadır.Temeldeüretim,bölüşümvepaylaşımkararları,yerelve ulusal boyuttaki örgütlü güçlerin, sivil toplumun ve sermaye gruplarınınkonumlarıvetercihlerinebağlıolarak,aynızamandabugruplarıngüçleriyleorantılışekildepolitikyaşamdabelirlenmesidolayısıylaideolojikvepolitiktu-tumvedavranışlardanetkilenmektedir.

Türkkamuyönetimitarihineveliteratürünebakıldığında,merkeziyetçilikveyerellikarasındakitercihlerinoluşumunda,kamuhizmetlerininetkili,verimlivekaliteliyapılmasınailişkinolaraktemelgöstergeleredayalıaraştırmasonuç-larındanelde edilen verilerin değil, ideolojik konum, eğitimdüzeyi,meslekîstatü, siyasal durum, ekonomik ve sosyal çıkarlar ile coğrafî, dönemsel vegüncel etkenlerinbelirleyici olduğugörülmektedir.Bunabağlı olarak zamaniçerisindebirbirinetersgörüşlerilerisürenpolitikacıveyazarlararastlanabil-mektedir.

Türkkamuyönetiminin1923’denbugünedoğrugelişimsürecinebakıl-dığında;yerindenyönetimve taşrayönetiminingüçlükonumundangiderekuzaklaştığı, adetamerkezi yönetimin bir uzantısı durumuna düştüğü görül-mektedir.

Yaşanandeğişimleringösterdiğigibi;kamuyönetimiteorivepratiğindeçokbüyükdeğişimlergörülmekte,geleneksel,hiyerarşik,merkezibürokratikkamuyönetimianlayışıhızladönüşmektedir.Ayrıcakamuhizmetlerininenet-kili,verimlivehızlısunumundabürokratikvegelenekselkamuyönetimimodelieniyiyololarakgörülmemekte,farklıarayışlaragirilmektevehattapost-bü-rokrasi adıyla kavramlaştırılan yeni paradigmalar ortaya konmaktadır (Ateş,2011,s.147-148).

21.yüzyılınbaşındaTürkkamuyönetimsistemindentoplumunbeklenti-leriartmıştır.Kaynaklarısavurganlıkyapmadan,isabetli,verimli,etkilivekamuyararıdoğrultusundakullanmasınınyanında,toplumdakiçoğulcu,demokratik,katılımcı ve özgürlükçü yaşam arzusunun yönetimin her düzeydeki sistemi-neyansımasıistenmektedir.Bunakarşıntaşrayönetimiveyerelyönetimlerinmevcut işleyişleri ileyerelveulusalboyuttademokrasiningelişmesinekatkıyapmadıklar gibi, sağlıklı ve düzenli işlemesini önleyerek yozlaştırıcı bir rolüstlendikleriifadeedilmektedir(Ökmen,2011,s.169).

Buçalışmadamerkeziyönetimmülki idaresistemiveyerelyönetimlerarasındakiilişkilerinanayasaldurumu,yönetimvesiyasetbilimiaçısındangö-rünümüdeğerlendirilmiş,demokratikleşmesüreciningerekliliğineveönemi-nedeğinilmiş,kamuyönetimisisteminde iyileştirmeyapılmasının,yönetimin


merkeziboyutuilealtdüzeydekisistemleriarasındakiilişkilerindüzeltilmesinebağlıolduğuifadeedilmektedir.

2. ANAYASALARDA TAŞRA YÖNETİMİ VE YEREL YÖNETİMLERİN DURUMU

Anayasa’lardayeralanyetkigenişliğivegörevayrımıilkesinedayalıye-rellikanlayışınınuygulanmasındagörülenaksamalarınvefarklılıklarınasılne-deni,Anayasametinlerindeyeralanilkelerinkanunkoyucuveyürütmeorganıdüzeyindebağlayıcılığınınsadecedüşüncedüzeyindekalması,anayasalidareanlayışınıntamyerleşmemişolmasıdır.Sonuçtabukonulardauygulamanok-sanvekısmişekildeyapılagelmiştir(Turgut,2011,s.18).

MülkiidaresistemininAnayasalbirstatüyekavuşturulmaması(ArslanveMahmutoğlu,2005,s.108),merkeziyönetimveyerelyönetimlerleilişkileriningüncelgelişmeleregöredeğişmesinenedenolmaktavemerkeziyönetimleye-relyönetimlerarasındayerelhizmetlerboyutundaeşgüdümgöreviyapabile-cek,yerelhizmetlereuzmanlıkbilgisiilekatkıyapabilecekprofesyonelyöneticibirikimitamanlamıyladeğerlendirilememektedir.

1921Anayasasındanbugünekadaryaşanandeğişimyerelleşmeveye-rindenyönetimbirimleriaçısındanilerlemedendahaçokgerilemeolaraknite-lendirilebilir.

2.1. 1921 Anayasası

1921anayasasında, toplam24maddelikbirmetin içerisinde, yerel yö-netimler ve taşra yönetimlerine yarıdan fazla bir yer ayrılmıştır. BüyükMil-letMeclisi’ninortayakoyduğuilkAnayasa’nın11.maddesi“Vilayet”başlığınıtaşımaktave ilgenelmeclislerineönemliyetkilervererekyerelyönetimlerinöneminivurgulamaktadır.Bunagöre10.maddedetaşrayönetimi,11.maddeiseyerelyönetimlerdüzenlenmişvemerkeziyönetimceyapılmasızorunluolanişlerdışındakikamuhizmetlerininyerelidarelerebırakılmasıilegenelvegüçlübiryetkilendirmeyapılmıştır(www.tbmm.gov.tr,2011).

1921Anayasa’sındavilâyetlerdehalktarafındanseçilmişbiridareheyetivebununreisiileMeclisHükümetinceatananvaliningörevyapacağıikilibirsistemöngörülmüştür (www.tbmm.gov.tr,2011).Buyapınınbenzeri,günü-müzde ilgenelmeclisibaşkanı ilevalininbirlikteçalışmasışeklindeyenidenihdasedilmiştir.Ancakbuuygulamailevalileringüçtendüşürüldüğü,ilgenelmeclisibaşkanlarınınyerelparlamentobaşkanıgibidavrandıkları, valilerin ilözelidarelerininbaşıolarakdüşünülmediğivebüyükşehirbelediyebaşkanlarıstatüsüne çekildiği gibi birçok eleştiri almaktadır (Bedük, 2011a-b; Yüksel,2011).2005yılındanbugünekadargeçensüresonunda,halengetirilendü-zenlemelerinyerleşmemişvebenimsenmemişolmasıdüşündürücüdür.


1921Anayasa’sındavaliliklerinmahalliidarelerüzerindekidenetimyetkisiortadankaldırılmış,sadecemülkibirimolankazalarüzerindedenetimyetki-sinesahipolacaklarıaçıklanmıştır.Diğeryandanbirmahalliidarebirimiolannahiyeüzerindededenetimyetkilerikaldırılmıştır.Vilayetmeclislerinedevletintemelkararalanlarıdışındakararalmayetkisiverilerek,mahallimüşterekni-teliktekihizmetlerdemahalliidarelerinasıl,merkeziidareninistisnaivesınırlıyetkiliolduğubelirtilmiştir.Valilermahalliidareleridışarıdanizlemekleveolum-suz durumlarımerkeze bildirmekle yetkili kılınmışlar,merkezin yetkileri sonderecesınırlıtutulduğundan,taşradasadeceidarivekollukgörevlerinesahip,mahalli idarelerle ilişkilerde“gözetmen”olarak tanımlanabilecekbirkonumagetirilmişlerdir(Turgut,2011,s.15-18).

Nahiyeşûrasının, “nahiyehalkıncadoğrudandoğruya”seçileceği, İdareheyetivenahiyemüdürününise“nahiyeşûrasıtarafındanintihap”olunacağıifadeedilmiştir.Nahiyeşûrasıveidareheyetinin“kazai,iktisadivemalisalahi-yetihaiz”olduğubelirtilmiştir(www.tbmm.gov.tr,2011).Buradadikkatiçekennokta;nahiyemüdürününve idareheyetininnahiyeşurası tarafındanseçil-mesigibigünümüzkoşullarındabilehenüzuygulamayageçirilememişolanveoldukçademokratikdenebilecekhükümlerinvarolmasıdır.


1924anayasasınabakıldığındataşrayönetimineveyerelyönetimleresa-dece3maddeayrıldığıvebumaddelerdedeülkenin“coğrafyadurumuveeko-nomiilişkileribakımındanillere,illerinilçelere,ilçelerinbucaklarabölünmüş”olduğuve“bucaklarındakasabaveköylerdenmeydana”geleceğiile“İllerleşehir,kasabaveköylerin”tüzelkişiliğesahipolduklarıbelirtilmiştir.Ayrıca1982anayasasındaolduğugibiİllerin“yetkigenişliğivegörevayrımıesaslarınagöreidare”olunacağıyeralmıştır(www.tbmm.gov.tr,2011).

1924Anayasa’sıgerekhazırlanışıgereksekabuledilişibakımındanilkmü-kemmelAnayasaolarakdeğerlendirilmektedir.Polonyaörnekalınarakhazır-lanmışolanbuAnayasa,1921anayasa’sınınaksinekişihaklarıveözgürlük-lerine20maddeayırarakodönemdeönemlibirbaşarıyaulaşmıştır(Öztekin,2010,s.77).

1961anayasasındataşrayönetimiveyerelyönetimlersadecebirermad-deileelealınmıştır.Yerelyönetimlerin“merkeziidareilekarşılıklıbağveilgi-lerinin”kanunladüzenleneceğive“görevleriileorantılıgelirkaynakları”sağ-lanacağı ifade edilmiştir (www.tbmm.gov.tr,2011). Yerel yönetimlere genelbütçedenne kadarpayayrılacağınınaçık veanlaşılır bir şekildeanayasadayeralmamasıbuhususunhalenbüyükbirproblemolaraksürmesineneden


olmuştur.Buoranın,anayasadaifadeedildiğiüzereyerelyönetimlerinvemer-keziyönetimingörevlerinebakılarakbelirlenmesidurumunda,enazındanyarıyarıyaolmasıgerektiğiortayaçıkacaktır.

1961 anayasasına dayanılarak kurulmaya başlanan bölgesel kuruluşlar,yerelyönetimlerinvemülki idareningörev,yetkivebütçedenayrılanpayla-rınaortakolmuş,busüreçlebirliktebürokratikvemerkeziyetçiyapıdahadagüçlenmiştir.

1950’liyıllardanitibarenhızlanansanayileşmevekentleşmesüreciyerelyönetimlerinyükünüarttırmış,altındankalkılamayanhizmetlerinverilebilmesiancakmerkeziyönetimedaha fazlabağımlılık ilemümkünolabilmiştir.Mer-keziyönetimintakdiri ilekaynakdağılımındanpayalabilenyerelyönetimler,objektifkriterlerdeolmayıncatekyololarakmerkeziyönetimedahafazlaya-kınlaşmak (Kösecik ve Sağbaş, 2005, s.115) ve adeta onunuzantısı olmakdurumundakalmışlardır.


1982Anayasasındada1961Anayasasıgibitaşrayönetimleriveyerelyö-netimlere sadece birer madde ayrılmıştır. 1961 anayasasından farklı olarakbunların “kuruluşvegörevleri ile yetkilerinin, yerindenyönetim ilkesineuy-gunolarak”düzenleneceği ifadeedilmiştir.1961anayasasındabu idarelere,“görevleri ile orantılı gelir kaynakları” sağlanacağı hükmüaynen1982 ana-yasasındadakorunmuştur(www.tbmm.gov.tr,2011).Bununlabirlikteherikidönemdedeyeterlikaynaktahsisiyapılamamıştır.

1982 Anayasasının merkezi yönetim ve yerel yönetimlerden hangisineağırlıkverileceğiniyasakoyucununtakdirinebırakmışolmaklabirlikte,bugün-küidarisistemimizbüyükorandamerkeziidareyeağırlıkverenbiruygulamaiçindeolduğugörülmektedir.Anayasayagöreillerinidaresiyetkigenişliğiesa-sınadayandığınagöre,merkeziidaredegörülenhertürlügenişlemevebüyü-meninmülkiyönetimsisteminedeözellikle insankaynağıvemalikaynaklarbakımındanyansımasıgerekirken,bununtamtersiyaşanmaktadır.Budurumbirparadoksolarakdeğerlendirilmektedir.Diğerbirifadeilemerkeziyönetiminhertürlükaynağıartarken,yetkigenişliğidolayısıylamerkeziyönetimeparalelbirşekildeilgenelidaresinin(mülkiidaresisteminin)kullandığıkaynaktürle-rindeiseartmayerineorantısalolarakbirazalmagözlenmektedir(ArslanveMahmutoğlu,2011,s.14-15).

Yerinden yönetim ilkesininhayatageçirilmesi için yapılandüzenlemeler1982 anayasası çerçevesinde yapıldığından ötürü, etkisi ve gücü temelden


azalmakta,bölgeselgelişmesorunları,çağdaşkentyönetimi,yeterlimalikay-nakdağılımıgibikonularkapsamdışındabırakılmakta,göreceliolarakküçük,önemsizvereformniteliğitaşımayaniyileştirmelerleyetinilmektedir(Ökmen,2011,s.172).

3. TÜRK KAMU YÖNETİMİNİN GÖRÜNÜMÜ

HeralandagörüleniyileşmevedönüşümlerinetkisiylekamuTürkkamuyönetiminyapısıgiderekhantallaşmış,aşırıistihdamanedenolmuş,aşırıbüyü-müşancaktoplumsalgelişmelerdeöncüolmakyerinebugelişmelerinönünütıkayanveengelleyenbir fonksiyonüstlenmekdurumundakalmıştır (Sezer,2005,s.186).Türkkamuyönetimi,yakıntarihlerdeyapılanaraştırmalaragöre,nüfusu20milyonuaşanvebelirlibirgelişmeyisağlayanülkelerarasındaper-formansbakımındandünya’da26ncısıradayeralmaktadır(Eryılmaz,2007).

Merkeziyönetimileyerelyönetimlerarasındakiilişkiler,sosyal,siyasalveekonomikgelişmelerinetkileşimiilebiçimlenenkamuyönetimininkarakteris-tiğinibelirleyenönemlibirfaktördür.Türkkamuyönetimisonyıllardakarşı-laştığısosyal,siyasalveekonomikdarboğazlarıaşmakamacıyla,heralandabirgeliştirmearayışıiçerisindedir.Buarayışınbirparçasıdamerkeziyönetim,taşrayönetimiveyerelyönetimsistemleriarasındakiilişkilerindüzeltilmesidir.Ülkeninkamuyönetimininaltsistemleriarasındakiilişkiler,ekonomikvesosyalyapıyauyumluveuygunolmalıdır.Yereltopluluklarahizmetverentaşrayö-netimiveyerelyönetimlerdezamaniçerisindegeliştirmebiryana,dahafazlagerilemegörülmüştür(Ökmen,2011,s.168-169).

Geçmiştengelenseçkinci,merkeziyetçi,kayırmacı,kollamacıvepolitizeolmuş Türk Kamu bürokrasisi, bilgi toplumunun gelişimi, bilişim ve iletişimdevrimi,diğer içvedışbaskılarındaetkisiylekritikbirdönemecegirmişbu-lunmaktadır.Bürokrasibudeğişimsürecinderol,statüveetkinlikkaybındankaynaklananbirkorkutaşıyarakürkmekte,dahanitelikliveüretkeninsankay-nağıtalebinedeniylekorunmarefleksigöstererekdirençgöstermektedir.Oysadeğişimlerhiçbirzamanbürokratikaygıtlarıortadankaldıramayacağıgibiböylebiramaçsözkonusubiledeğildir.Genellikledahakaliteli,verimli,ekonomikvehızlıhizmetüretmekilebireylerinmutluluğununarttırılmasıgayesigözetilmek-tedir(Nohutçu,2011,s.60).

Giderek büyümeye devam edenmerkezi yönetimin, ülkenin yapısal veağırlaşmışproblemlerine sadecegenişleyerek çözümüretemeyeceği anlaşıl-mıştır(Mahmutoğlu,2007,s.47).Bununlabirlikteherproblemkarşısındayenibirbirimoluşturmaanlayışvealışkanlığındanvazgeçilmemiştir.Aşırı “iri”bir


gövdeye sahip yönetim aygıtlarının kendi problemlerinin altında kalıp, ken-dindenbeklenensosyal,ekonomikveyönetimselfaydalarısağlayamayacağı,aksineyarardançokzararverebileceğiunutulmamalıdır.

Yerelyönetimlermoderndemokratiktoplumlardavesistemlerde,hükü-metlebirliktehalktanyönetmeyetkisialanyegânebirimlerdir.Yerelyönetim-lerinmerkeziyönetimleilişkilerinibelirleyentemeletkenherikiidareninsiyasivedemokratikniteliğindeki benzeşmedir.Böylecehalkın ihtiyaçlarının ve çı-karlarının daha isabetle karşılanacağı ve en üst düzeyde fayda sağlanacağıdüşünülmektedir.BunakarşınTürkiye’deyerelyönetimlerinkonumusiyasivedemokratikaçıdansorunludur.Merkeziyönetimyerelyönetimlerdenidaribi-rimlerolarakvarlıkgöstermesiniancaksiyasialanagirmemeleriniistemektedir.Buyapıyerelpolitikacılarıntutumvedavranışlarıüzerindeilginçbirsınırlandır-maöngörmektedir.Buhaliylemerkeziyönetimsiyasialandakendisinehizmetüretimibakımındanbileolsaherhangibirşekildeortakistememektedir.Buan-layışkamugüçvekaynaklarınınkullanılmasındakıskançlıkderecesinevaran,güçveetkikaybıendişesiileizahedilebilmektedir(KösecikveSağbaş,2005,s.120-123).

Türkiye’deyerindenyönetimbirimlerimerkeziyönetimeidari,malivesi-yasianlamdasıkıbirşekildebağımlıdır.Yerelyönetimleringelirleriarasındaözgelirlersadecedörttebirikadarbiroranasahiptir.Buoranİsveç’tedörtteüçeyakınbirorandadır.Batılı gelişmişdemokrasilerdeyerel yönetimler,merkeziyönetimebağımlılıkları az, idari vemali özerklikleri genişolduğundan, “siviltoplumcu”özellikleriileanılmaktadır(Yüksel,2011,s.187).

Kamuhizmetlerininüretiminivesunumunuyapankamuyönetimisistemi,bütünlüğünsağlanması,vesayet,eşgüdümgibinedenlerlekarakteristikolarakyerelyönetimlerikendiiçerisindeadetaeritmiş,sindirmiş,merkeziyönetiminbirtür idari, icracı,temsilcilerihalinegetirmiş,belliölçüdekendiuzantısıvetaşrateşkilatlarınınunsurlarıbiçiminesokmuştur(KösecikveSağbaş,2005,s.112).

İleridemokrasilerdekolluk,eğitimvesağlıkgibihizmetlerbüyükölçüdeyerelyönetimleredevredilmişvebunlaryerelhizmetleriçingereklihertürlükaynaklarladonatılmışken,Türkiye’demerkeziidarenintaşrateşkilâtıileyerelyönetimlerşeklindevarolanikiliyapı,demokrasiveetkiliidareilkesigereğincedüzenlenmemiştir(Erdoğan,2009).Buidareleryeterliinsanvemalikaynak-larladonatılmadığından,etkiliveverimlişekildeyerelkamuhizmetlerininyeri-negetirilmesininaltyapısıoluşturulmamıştır(Polatoğlu,2000,s.3).


4. DEMOKRATİKLEŞME SÜRECİ VE YERİNDEN YÖNETİM SİSTEMİ

Yereldehertürlükamuhizmetlerinin,yerindenyönetimbirimlerinceyü-rütülmesi,sosyal,ekonomikvesiyasalgelişmeleredahauygundüşmektevedaha demokratik bir görünüm sergilemektedir. Birçok demokratik sistemdesosyalveekonomikgereksinimlerdolayısıylakamuyönetimiyerindenyönetimilkesineuygunbirbiçimdeyapılandırılmışlardır(Parlak,1998,s.76).

İnsaniGelişmeEndeksiadıverilenve1990yılındanberiheryıl,BirleşmişMilletlertarafındanyayınlanan2008İnsaniGelişmeEndeksi(İGE),değerlen-dirmesindeTürkiye0.798değerle179dünyaülkesiiçinde76.sıradayeralmış-tır(Kaya,2010).Yaşamkalitesinindünyaölçeğindedüşükkalmasıneticesindemerkeziidare,yerelyönetimlervemülkiidaresistemindenoluşankamuyöne-timiilealtsistemlerarasındakihertürlüilişkidemokratikkriterlerbakımındansorgulanmaktadır(ArslanveMahmutoğlu,2011,s.16).Demokrasi ileyöne-tilen ülkelerde büyük oranda refah ve kalkınmanın sağlanmış olması, diğerülkeleraçısındanhemdemokrasiyehemdeyaşamkalitesineyönelikistekvebeklentidüzeyiniyükseltmektedir.Diğerbir ifadeyledemokrasi ileyönetilengelişmişülkelerdeyerindenyönetimsisteminingüçlübirkonumdabulunması,diğerülkeleraçısındanyerindenyönetimeyönelikbirsempatioluşturmaktadır.

Demokrasilerde tartışmasız olarak öncelik seçilmiş kişilerde ve temsilikurumlardadır.Temelhususlarvegenelkararlar seçilmişkişi vekurumlarcaalınmalıdır (Dursun, 2010, s.179). Demokratik siyasal toplumun kaderini il-gilendiren temel kararların, seçilmişkişi veorganlarcaalınmadığıdurumlar-da demokrasiden değil bürokratik tahakkümden söz etmek daha doğrudur.Bürokrasidemokratik süreçlereuygunşekildeseçilmişkişilervekurumlarcaalınankararlarıuygulamakveistendiğitakdirdeonlarıteknikbakımdanbilgi-lendirmeklegörevlivesorumludur(Erdoğan,2010,s.311).

4.1. Yerel Demokrasiye Eleştirel Bakış

Yereldemokrasiveyerelyönetimsisteminingenelkabulgörenyönleriveözelliklerieleştirelgözlefarklıaçılardandadeğerlendirilmektedir.Budeğerlen-dirmeleregöreyerelyönetimlerinmilletiradesinitemsiletmedikleri,yerindenyönetimilkesininsadeceyerelyönetimlerikapsamadığı,bunedenleyerindenyönetimilkesiningerçekleştirilmesininyerelyönetimleringüçlendirilmesindenibaretolmadığısavunulmaktadır.Yerindenyönetimkavramınınidariyerindenyönetimsisteminide içermesigerektiğindensözedilerekyerel yönetimlerinher zamandemokrasiningelişmesinehizmetetmedikleri, kısmenyerel kay-naklarınpaylaşılmakapasiteleriniarttırdıkları,yerelhizmetlerdeyöneticilerinseçimleişbaşınagelmelerinindemokrasininvazgeçilmezşartıolmadığı,seçim-


lerinherzamaneniyiçözümüüretemediğiilerisürülmektedir.AyrıcaAvrupayerelözerklikşartınıntamolarakuygulanmadığıkanısınınyanlışolduğu,bü-yükşehirbelediyelerininyerelyönetimözelliğinikaybettiği,dahaçokbölgeselyönetimniteliğinebüründüğü,yerelyönetimlerinkaynaklarıetkinveverimlikullanmaktasanıldığıkadarbaşarılıolmadıklarıvedemokratikleşmeiçinvesa-yetdenetiminindaraltılmasıdeğilkorunmasıvehattatamtersinegenişletilme-sigerektiğianlatılmaktadır.Bunaekolarakyerelyönetimlerinbudurumuiçinesindirecekolgunlukvekapasiteyeçıkarılmasınındabüyükönemtaşıdığıifadeedilmektedir(Çimen,2011,s.27-31).

Eleştirelbakışınsosyalbilimlerdeilerlemeaçısındantaşıdığıönemedaya-nılarakyapılanveyukarıdaözetlenenbutenkitlereyineeleştirelbirgözleba-kıldığında;yerelseçimlerinmilliiradeyideğilamayerelhalkınveyaseçmeniniradesinitemsilettiği,idariyerindenyönetimbirimleriolanüniversiteler,mes-lekörgütlerigibikurumlardayapılanseçimlerindemokratikniteliklerininpekparlakolmadığı,bukurumlardayasalarelverdiğiölçüdeçokuzunsürelerhattaömürlerinin tamamını aynı kurumda yönetici olarak geçirenlerin gözlendiği,seçimsistemininbunuengellemediğigözlenmektedir.Demokrasininyeşermesivebüyümesiiçingerekliuygunortamın;enküçüksosyalbirimlerveyahüc-relerolanailedenbaşlayarak,apartman,site,dernek,vakıfgibihertürlüsiviltoplum örgütünde var olduğu bilinmektedir. Buralarda sağlanan ortamlardademokrasigeliştirilemiyorsa,demokratikleşmeninyolububirimlerdengeçmi-yorsabaşkacaalternatifortamlarveyollarhenüzbilinmemektedir.Buaçıdanyerel yönetimlerin demokrasinin beşiği olması ve demokratikleşmeye gidenyolugöstermesitoplumsalgerçekliğevehayatındoğalakışınauygundur.

Diğeryandansandıktançıkmanınherzamankalifiyeveişinehliolun-duğu anlamınagelmediği, sandığın sadece yetki verdiği, kimseye hüner vekabiliyetvermediği(Çimen,2011,s.29)şeklindeortayaçıkanbakışaçısında,toplumun tercihlerininhayatayansıması vebu tercihleringerçekleştirilmesi-nintemelaracıolandemokratikfelsefeyede,bireylerinvetoplumunnormalkoşullarda “ussal” veya kendi çıkarları için en yararlı ve en isabetli olanlarıseçecekleriilkesinikabuledentemelakılvemantıkesaslarınadaaykırılıksözkonusudur.Diğerbirifadeyle,sandığıntenkitedilmesihalinde,bireylerinvetoplumunkendiçıkarlarınıtamgerçekleştiremeyecekleri,bunusağlayacakakılvemantıkkapasitesinesahipolamayacaklarıveyabuyeterlikteolamayacak-larını kısaca “ussal” olmadıklarını kabul etmek anlamına gelir ki bu yargıyavarmaksosyalbilimlerinçerçevesidışınaçıkmakdemektir.Yerelmeşruiyetinkaynağıseçimdeğilsebileenönemlidayanakdayineyereltoplumuniradesiolmakdurumundadır.


AvrupayerelyönetimlerözerklikşartınaTürkiyetarafındankonançekin-celerarasında;yerelyönetimlerekendilerinidoğrudanilgilendirenkonulardakiplanlamavekararalmasüreçlerindeyinekendilerinedanışılmasınıöngörenmaddedebulunmaktadırkibumaddeninönemiveişlevselliğiaçıktır.Ohaldeözerklikşartınıntamolarakuygulanmadığıkanısınındoğruolmadığınınifadeedilmesi(Çimen,2011,s.29-30)tartışmalıbirhalegelmektedir.Aynışekildebüyük şehir belediyelerinin aşırı büyüdüğü ve yerel yönetim özelliğini kay-betmeyebaşladığı kanaati (Çimen,2011, s.30)doğruolmaklabirlikte, aynıkentteyaşayan fertlerdenoluştuğu içinokentinsorunlarınınçözümükonu-sunda,uzakbiryerdekihertürlüyönetimörgütündendahayararlıolmalarınıbeklemek son derece doğaldır. Ankara’dan Hakkâri’nin sorunlarını çözmeğekıyasla,AnkarabüyükşehirörgütündenyineAnkara’nınsorunlarınıçözmekherdurumdadahakolayolsagerektir.

Vesayet denetiminin daraltılmaması (Çimen, 2011, s.31) düşüncesinegelince;birkişi(müfettiş)veyabirkomisyonmarifetiyleyapılandenetim ilebinlercekişidenoluşanbirtopluluğunsosyal,psikolojik,ekonomikvefizikide-netimiarasında,yerelyöneticilerintutumvedavranışlarıüzerindebırakacağıetkibakımından,arasındaçokbüyükfarklarolmasısonderecedoğaldır.Buaçıdanbürokratlarcayapılandenetiminyerinehalkındenetimininsağlanabile-ceğimekanizmalarınöneçıkarılmasıgerekmektedir.

Yerel demokrasinin güçlendirilmesi beklentisinin önünde; son çeyrekyüzyıldayaşananteröreylemlerinin,ulusalbirlikvebütünlükaçısındançeşitlirisklerveyasakıncalartaşıyabileceğiendişesibirengelolarakgörülmüştür(Ke-leş,1994,s.35).Butereddütyerindenyönetimsisteminingüçlendirilmesineilişkinheryeniadımdaortayaatılmaktadır.

4.2. Yerel Yönetimlerde Katılım

Demokrasilerdekatılım,politikanınsüreklibiretkinlikolmasıilemümkünolabilmektedir.İnsandoğasınındemokratikdanışmavesosyaletkileşimyoluy-la“ahlâkîleştirilmesi”düşünülmektedir.Katılımınanlamlıvegerçekçiolabilmesiiçin yalnızca küçük gruplar halinde gerçekleşmesi gerekmektedir. Büyük vekarmaşıkbirsistemolanbürokrasidevatandaşlarınsiyasalsistemietkilemesioldukçagüçolduğundan,budurumbireylerinsiyaseteilgisizliğinevebürok-rasinin artmasına yol açmaktadır. Bu nedenle demokratik katılımcılığın sağ-lanmasıiçinsosyalvesiyasalbirimlerinolabildiğinceesnekveçokbasamaklıdahaküçükyapılarakavuşturulmasıgereklidir.Başkabirifadeyleveözetlede-mokrasininarttırılmasıçabasınınbaşarısıyönetimölçeklerininküçültülmesinebağlıdır(Erdoğan,2010,s.315-316).Bubakımdanyereldemokrasiningerçek-


leştirilmesiulusaldüzeyekıyasla,yerelyönetimbirimlerininyapısaldurumlarınedeniyle,dahakolaygörülmektedir.

Katılımcılıkbirdemokrasiilkesiolarak;sırfseçimlerekatılmaklayetinme-yip,ardındanhalkınörgütleraracılığıilemerkeziveyayereliktidarlarınkararla-rınakatılmaveonlarıbellibirölçüdeetkilemeolarakanlaşılmaktadır(Öztekin,2010,s.90).

Katılmanınderecesini;aile,grup,toplumtipi,meslekvestatügibitoplum-salfaktörlerilecinsiyet,yaş,eğitimgibikişiselfaktörlerbelirlemektedir.Siyasalkatılmanınboyutlarıisepolitikacılarlailişkiler,örgütlereüyeolma,siyasaley-lemlerekatılma,siyasaltartışmalarıizlemevebutartışmalarakatılmagibiaşa-malardanoluşmaktadır(Öztekin,2020,s.251-265;Dursun,2010,s.240-250).

Kamuhizmetlerindekalitearayışı,verimliveniteliklihizmetbeklentisi,bi-lim,sanayiveteknolojidekigelişmeler,iletişimvebilişimalanındakiilerlemeler,gerekmerkeziyönetimingerekseyerelyönetimleringörevvesorumlulukların-daolağanüstübirartışanedenolmuştur.Busorumluluğunnoksansızyerinegetirilmesiiçinhalkkatılımındanönceveevveliyatla;merkeziyönetimilemül-ki idareveyerelyönetimlerinkendiaralarında,birbirleriningörevleriyle ilgilikatılımcıbiranlayışladanışma,işbirliğiveyardımlaşmairadesinigöstermeleribeklenmektedir. Buyapılmadığında,merkezi yönetimle yerel yönetimler vemülki idare arasında görev paylaşımı ve rol dağılımı konusunda karmaşayayolaçılmakta,mükerreryatırımlargörülmekteveyakamukaynakları isabet-siz kullanılarak israfa yol açılmaktadır.Görev ve yetki karmaşasının, işbirliğivedayanışmaileönlenememesininbirsonucuolaraközellikleyerelyönetim-lerdenmemnuniyetsizlik duyulması ile birlikte güven, itibar ve prestij kaybıyaşanmaktadır.AyrıcamerkeziyönetimleyerelyönetimlerarasındakiilişkileriolumsuzşekildeetkilemekteolanAvrupayerelyönetimlerözerklikşartınaTür-kiye’ninkoyduğuçekincelerde,yerelyönetimlerikaynakkullanımı,örgütlen-me,yereldemokrasininişlerliği, insankaynaklarınınseçimi,yurtdışı işbirliğigibibirçokalandasınırlandırmaktadır(Özer,2011,s.20-26).

5. YÖNETİMLER ARASI İLİŞKİLERİN SİYASAL GÖRÜNÜMÜ

Güçlüvedemokratikyerindenyönetimkuruluşları,yereltopluluklaratem-sil organları aracılığı ile yerelhizmetlerle ilgili her türlükararı alma,önceliksıralaması yapabilme,uygulama,denetleme,kaynaklarındengeli veadaletlidağıtılabilmesiiçinörgütlenmeimkanısağlayarak,butopluluklarınkendiken-dileriniyönetebilmesinekatkıyapmaktadır(TÜSİAD,1997,s.14).

Yaşanandeğişimvedönüşümlerinzorunlukıldığıtemelolgu,yönetimbi-


rimlerininulusalyadayerelyapılarınınbütününündemokratikleştirilmesi,şef-faflaştırılması,hesapverebilirşekildedüzenlenmesiveperformanslarınınölçü-lebilmesidir.Gelenekselyapıların,anlayışvealışkanlıklarınartıkeskisigibide-vamettirilemeyeceğiaçıkvenetbirbiçimdeortayaçıkmıştır.Esasenherhangibiralternatifpolitikadageliştirilemeyenbudeğişimekarşıdirençgösterilmesi,değişiminyönünüdeğiştirmeyeyetmemekte,sadecedeğişimivedönüşümüyavaşlatmaişlevigörerekbusürecintoplumsalmaliyetiniarttırmaktanbaşkabirişeyaramamaktadır(Köse,2007,s.26).

5.1. Atanmış - Seçilmiş Yönetici İlişkisi

Türkbürokratikyönetimgeleneğindebürokrasiilesiyasetilişkisigenellikleuçnoktalardasalınmış,bazen“boynukıldanince”kulolurken,kimizamanda“bürokratik oligarşi” gücüne erişmiştir. Bu ilişki gelişmiş batılı demokrasiler-derasyonelbirdengeyeoturmuşken,gelişmekteolanTürkiyegibiülkelerdehenüz bu arayış bitmemiş ve çalkantılı süreç devam ede gelmiştir. Gelinennoktada kamusal yaşamda bundan böyle bilgi toplumu devrimi, medya vekamuoyu,siviltoplum,şeffaflıkgibidemokratikolgularınyönetiminvesiyase-tinherboyutundahesabakatılmasıbirzorunlulukhalinegelmiştir(Nohutçu,2011,s.75).

Siyasalsistemveişleyişilebürokratiksistemveişleyişarasındakiilişkilerzaman içerisinde,hemmerkeziyönetimdehemdeyerindenyönetimbirim-lerinde, bir iktidar ve güç paylaşımımücadelesine dönüşme eğilimi göster-miştir.Teknolojikgelişmelerveuzmanlıkbilgisindenkaynaklanangerekçelerlebürokrasiiçekapanmakta,böylecesiyasalsistemeolanbağımlılığınderecesiazalmakta,elindekiher türlü imkanvearaçlarıkendi inisiyatifiçerçevesindekullanmanınyolunuaramaktadır(Dursun,2010,s.324).

Atanmışmemurlarolarakbürokratlarhalkıtemsiletmezler.Bundandolayıbürokratlarınhalkıntalepveeğilimlerinepolitikacılarakıyasladahaazduyarlıolduklarınailişkinyaygınbirkanaatbulunmaktadır.Atanmışbürokratlarınherdurumdaseçilmişkişivekurumlarcadenetlenmesidemokratikyönetiminge-reğidir(Erdoğan,2010,s.311).

Yönetimlerarası ilişkilerindeğerlendirilmesineticesindeortayaçıkante-melsorunun;“dahaöncekidönemlerdebürokratlarındolayısıylamülkiidare-ninkonumları gereği kendilerinidevletinasıl sahipleri olarakgörmelerindenkaynaklanmaktaikendahasonraları iseseçilmişlerin iktidarolacakkadaroyalmaklaheristedikleriniyapacaklarıyanlışınadüşmelerinden”dolayıbelirdiğivebunundoğalsonucuolarakseçilmişlerleatanmışların ikizıtkutupolarakçatışmaiçerisinegirdiğiönesürülmektedir(Çimen,2007,s.27-31).


Siyasal,sosyalvetarihselsüreçiçerisindegerekmerkeziotoriteleringe-rekseyerelotoritelerin,güçodaklarınındoğalarıgereği,yasal,yargısalveyü-rütme işlerinde rakipsiz bir yetki ve güç sahibi olmak için sürekli bir çabaiçerisindeolduğubilinmektedir(Eroğul,1999,s.125).Genellikletoplumsalyapıiçerisinde siyasal gücünmerkezi yönetimle yerel yönetim birimleri arasındaveyamerkeziyönetimbünyesindeçeşitlikurumlararasındapaylaştırılmasıkül-türel,tarihselvetoplumsalbirsüreçolaraksiyasalveyabürokratikanlamdagüçmücadelesinedönüşebilmekte,bubağlamdayönetimbirimleriarasındakigerginliğedenedenolabilmektedir.Bukapsamdamerkeziyönetim ileyerelyönetimlerarasında(Keleş,1983,s.7)yadamülkiyönetimleyerelyönetimlerarasındaazyadaçokgerilimgörülebilmektedir.Budurummerkezdeveyerel-deatanmış-seçilmiştartışmasınadönüşebilmektedir.

Hükümetleryerelyönetimleri,kamuhizmetlerininyürütülmesindekifarklıanlayışlarilekamupolitikalarınınoluşturulmasındakideğişikbakışaçılarındankaynaklananbirnedenlebelirliölçüderakipsiyasîkuruluşlarolarakgörmek-tedirler(Eryılmaz,2011,s.198).Burekabetdoğalolarakmerkeziyönetimdebulunanpolitikacılarileyerelpolitikacılararasındadasıklıklagörülmektedir.

Türk toplumunda, Osmanlı devletinin son dönemlerinden itibaren baş-layıpgünümüzedeğin süregelen, devlet-halk arasındabir kopuklukgözlen-mektedir.Bununbirnedenibatılıtiptedevletmodelininhalkıngünlükyaşamı,kültürüvegelenekleriyleuyumsuzuygulamalaryapmasıolmuştur.Busıkıntıdahasonrayönetenleyönetilenarasında,ardındanmerkezleçevrearasındaiktidarpaylaşımındankaynaklananbirayrışmayıtetiklemiştir.Bununyanındakimibürokratlardüzenisağlamakuğrunatoplumsalgerçekleribazenhasıraltıetmişler, reformların sosyal ihtiyaçlardan değil, bu bürokratların kişisel ihti-yaçlarındankaynaklandığıizlenimioluşturmuşlardır.Bubakımdangünümüzdekamuyönetiminin iyianlaşılabilmesibuçerçevekapsamındadoğruanalizleryapılmasınabağlıdır(Çaylak,2011,s.118-120).Atanmış-seçilmişyöneticitar-tışmasınıntemelindeyukarıdabelirtilenanlayışınizlerigörülmektedir.

Öteyandanyerelpolitikacılarhernekadarseçilmişyöneticilerolsalardamerkezi yönetim karşısında adeta bürokratmuamelesi ve tavrı görebilmek-te,yereldebazısiyasi faaliyetleriyasaklanmakta,ulusalpolitikalaraendeksliolmaktanbaşkahareketalanıbırakılmamakta,hepikincilpozisyondakalmakzorundabırakılmaktadır(KösecikveSağbaş,2005,s.148-149).

Birçokalandaortakhizmetüretmekteolanmerkeziyönetimileyerelyö-netimlerarasındainsanvemaddikaynaklarbakımındanadetahaksızrekabetolmaktadır.Özellikle hükümeti oluşturan siyasal parti ile yerel yönetimlerde


sorumluluküstlenensiyasalparti farklı olduğundabu rekabetdahadaaçıkvebelirginbirhalegelmektedir.Politikacılarınaynıpartibünyesindeolsadahimerkezdeveyayereldebulunmalarınagöre,seçimsüreçlerindenkaynaklananetkenlerdolayısıyla,aralarındabirrekabetgözlenmektedir.Buaçıdanbakıldı-ğındapolitikrekabetinfaydalıyönlerikadarolumsuzluklarıdagözönünealın-malıdır.Merkeziyönetiminavantajlıveetkilikonumu,hemmerkezibürokrasihemdeBaşkenttekipolitikacılarınherzamanistedikleribirdurumdur.

Seçilmişyerelpolitikacılarileatanmışmülkiidareamirleriveyadiğertaşrayöneticileriarasındagörünmezbirşekildegüçveetkimücadelesiyaşanabil-mektedir.Busüreçmülkiidare,bölgeselkuruluşlarveyerelyönetimlerarasın-dageçebileceğigibi,bugruplarlamerkezibürokrasivepolitikacılararasındadagörülebilmektedir.Bölgeselkuruluşlardakiyöneticileringerekmerkezdege-rekseyereldekipolitikacılarla işbirliğivedayanışmaiçerisinegirmeleridahaçokgörülmektedir.Bufarklılaşmada;mülkiidareamirlerininmeslekibiryöne-ticilikkariyersisteminedayalıolarakatanması,bunakarşılıkbölgeselkuruluş-lardaveilgenelidaresindegörevalandiğeryöneticilerinise,bütünüylepolitiktercihlerinetkisisonucundaatanmışolmalarıroloynamaktadır.

5.2. Merkezi Yönetim – Yerinden Yönetim İlişkisi

Türkiye’demerkeziyönetiminmutlaküstünlüğüveegemenliğikarşısındasosyalbilimcilerinvardığınokta;tarihtenvetoplumsalkültürdengelenbiret-kiyle,devletintoplumkarşısındakisüregelenbuegemenliğiveözerkliğinin;rijitbirdevlet-toplumkarşıtlığınıngöstergesiolarakdeğerlendirilmesigerektiğidir.Osmanlıdan20.Yüzyılınsonunakadarhâkimolanaskerivesivilbürokrasininyönetimanlayışı,devletintoplumuvesayetaltındatutaraktoplumsaluyumukorumasıvebununsürdürülmesiuğruna,heryolunmeşrugörülmesinevar-mıştır.Bütünbusürecinsonucundagerçekleşenisedevletintoplumdanuzak-laşması(Sarıbay,1995,s.156-157),toplumunbirbölümününkendinidevlettendışlanmışhissetmesi,yabancılaşmaveşiddetevaranmuhalefetgösterilmesiolmuştur.

Siyasaltarihteyaşananlarınaksinegünümüzdegörülengelişmelerdenbi-ridemerkeziyetçiliktenuzaklaşmaeğilimleridir.Bueğilimmerkezpolitikacıları-nınetkililikleriniveyagüçlerinikaybetmemekiçinyerelleşmeyekarşıbirgayretiçinegirmelerinedeyolaçmaktadır(Parlak,1998,s.14).

Türkiye’deyönetimsistemleri,siyasaltarihveyönetimbilimibakımın-dandeğerlendirildiğinde;merkezi yönetimyerel yönetimler ilişkisininbüyükölçüdemerkez-çevrekavgasıniteliğindeolduğugörülmektedir.Devamedenbusüreçte,yönetimkültürünündahaçokmerkeziyetçivevesayetçibiranla-


yışlaoluştuğubilinmektedir.Buanlamdamerkeziyönetimdegörevalanbü-rokratlarilepolitikacılargenelliklekararverici,belirleyiciveyönlendiricibirrolüstlenmişlerdir.Çevrekavramı içerisindeyeralanyerelyönetimlerdegörevlibürokratlar,mülkiidareamirleriveyerelpolitikacılarisepolitikabelirlemesü-recinde yer almamışlar, sadece kendilerine çizilen sınırlar içerisindehareketetmemecburiyetindekalmışlardır.(Eryılmaz,1997,s.102-106).

Cumhuriyetinkuruluşundanikibinliyıllarınbaşınakadarmerkezibürok-rasininönemlivekritiknoktalarındasadecebazıbakanlıklarınteftişkurullarımensuplarıveyamerkezdepolitikacılarahizmetverenyadapartiteşkilatlarınayakındurankimibürokratlargörevalabilmişlerdir.Yerelpolitikacılarınvemülkiidare amirlerininmerkezi bürokrasi de görev almaları ise nadiren rastlananbirdurumolmuştur.OysaCumhuriyetöncesidönemdeyönetimtarihimizdeveFransagibibatılıgelişmişdemokratikülkelerdedegörüldüğüüzere;yerelyönetimlervemülkiidaresistemi;“EnderunMektebi”örneğindeolduğugibi,adetabirokulolarakişlevgörmüş,merkeziyönetiminseçilerekveyaatanarakgelinenherkademesiiçinadayolabileceknitelikteveyeterlikteinsanyetişti-renkurumlarolarakalgılanmışlardır.

Yerelleşmepolitikalarınınbirneticesiolarakyerelhizmetüretenvesunanünitelerinkendiaralarındarekabetetmelerininsağlanması,taşrayönetimleriileyerelyönetimlerinperformanslarınınkarşılaştırmalıolarakölçülmesi,objek-tifkriterlerçerçevesindekullandıklarıkaynaklaryanigirdilerileüretilenmalvehizmetleryadaçıktılardeğerlendirilerek,verimlilikvetutumluluklarınınbelir-lenmesi, sonuçlarınyerelhalkıngörüşveonayınasunulmasınınyararları vezararlarıtartışılmalıdır.Toplumunörgütlübiryapıdaolmayışıvesiviltoplumunzayıfkalışıyerelbirimlerdebiletoplumunyönetimsüreçlerinekatılımınısınırlıkılmaktadır(Köse,2007,s.23).

Yerindenyönetimsisteminedahaazönemverilmesininnedenleriarasın-dasayılanbazımaddelerşöyleözetlenebilir(Eryılmaz,2011,s.100-103);

1- Mevcutrejimiçerisindeyürütülenpolitikalarıtehditedenbirçekişme-ninvarlığı,

2- Otoriter bir rejim yapısında siyasal örgütlerin faaliyetlerine izin ver-meden iktidarın yürüttüğü politikalara, halkın desteğinin sağlanmakistenmesi,

3- Batılılaşmavemodernleşmedegecikenülkelerde,bürokrasiyeverilenimkânlarvetaşıdığıavantajlarnedeniylegenelliklevilâyetsisteminintercihedilmesi,


4- Merkezisiyasalpartileringüçlüolmalarıdurumunda,izledikleripoliti-kalarınuygulanabilmesinesağladığıkolaylıklaradayalıolarakmerkeziyönetimintercihedilmesi,

5- Nüfusuhomojenolanülkevetoplumlarınsosyalşartlarısonucu,yerin-denyönetimedahaazönemverilmektedir.

Yerindenyönetimeönemverilmesiisedemokratikdeğerlerinbenimsen-mesi,çoğulcudüşüncelerveideolojilerinvarlığı,coğrafibüyüklükiletaşrayö-netimleriningüçlüolmalarınabağlıolarakartmaktadır(Eryılmaz,2011,s.103).

5.3. Yerelleşme Sürecine Yönelik Eleştiriler

Sondönemlerdeyaşananekonomik,toplumsalvesiyasaldeğişimebağlıolarakİlidaresisistemininişleyişikapsamında;siyasetinyönetimdebaşatdu-rumageldiği,buaçıdanmülkiidareamirlerininvesayetdenetimiyapmalarındazorluklaroluştuğu, il ve ilçepolitikacılarınınbaskısınamaruzkaldıkları ifadeedilmektedir. Öte yandan Kaymakamların iktisadi alanda işlevsiz bırakıldığı,politikacıların tutum ve davranışları karşısında bürokratların kaymakamlarınyanındayeralmadığı,büyükşehirlerdekaymakamlıklarınevrakhavaleciliğineindirgendiği,işyapmakapasitelerinindiğerkurumlarlaolanbeşeriilişkileriileorantılı olduğu ileri sürülmektedir. Halkın güveni, itimadı ve saygısının ka-zanılmasını sağlaması gereken yönetim sisteminin, noksanlık ve boşlukları-nınmeslekimisyon,kişiselgayretlerveözverilerletelafiedilmeyeçalışıldığı,yönetselbaşarınınancakkişisel liderlik,olağanüstügayret,bireyselyetenekveinisiyatifebağlıolduğunayönelikeleştirileryapılmaktadır(Bedük,2011a).Hâlbuki yönetimde zaten siyasetin belirleyici olması demokratik sürecin entemelhedefivegöstergesidir.Vesayetdenetimiyerinekararlarınkatılımcıbiranlayışlaalınmasıvehukukîliğinsağlanması, iktisadialanınserbestekonomikuralları çerçevesinde sivil aktörlerce vemüteşebbislerce sürdürülmesi libe-raldemokratiksisteminekonomik işleyişininözüdür.Ayrıcayöneticilerlepo-litikacılarınkarşıt taraflarolarakdeğil,katılımcıvebilgiyedayalıbiryönetimanlayışıçerçevesinde, işbirliğiveeşgüdümiçerisindebirliktehareketederekyönetişimsürecinigerçekleştirmeleriyönetimvesiyasetbiliminingerekleridir.Buçerçevedebütünkişivekurumlarlaiyiilişkiler,liderlik,olağanüstügayretleçalışkanlık,rehberlik,iyidüzeydebeşeriilişkiyedayalıolaraktoplumunyönlen-dirilebilmesigibitutum,davranışveyeteneklermülkiidareamirlerinintemelözellikleriolmakdurumundadır.

Yerelleşme süreci bağlamındamerkezi yönetime kıyasla daha etki veverimliolacağıdüşüncesiyleyetkivekaynaklarınyereleaktarılmasına ilişkin


varsayımakarşın;hemmerkezdekiyöneticilerinhemdeseçilmişpolitikacılarınyereldekilerle aynı toplumsal, siyasal ve bürokratik kültüre sahip olduğu veyetkivekaynaklarınkullanımınınherikidüzeydedeaynısonuçlarıüreteceğiilerisürülmektedir.Aynışekildekaynaküretmevekullanmayetkisininmevcutsistemdedüzeltmeyapmadanveyetersizliklergiderilmedenyerelebırakılmasıhalinde, istenensonucaulaşılamayacağı,etkilimalivedemokratikdenetim,katılım ve şeffaflık mekanizmalarının çalıştırılmadan bunun yapılması duru-munda,kamukaynaklarınındenetimsizveölçüsüzbirbiçimdekullanıldığı“ye-relderebeylikler”ortayaçıkabileceğiifadeedilmektedir(CanpolatveCangir,2010,s.34).Bununlabirliktebütünburiskveihtimallerinmerkezveyayerelayrımıyapmadan,tümkamuyönetimiiçingeçerliolduğu,yereldekiyöneticivepolitikacılarınaynıtabandangeldiğidikkatealındığında,“yerelderebeylik”ihtimalininmerkezaçısındanise“merkezikrallık”olaraktanımlanabileceğigö-rülecektir.

Yereldemokratiksisteminzihinselvekurumsaldönüşümüiçingerekliolanalt yapının hazırlanmaması, yerel birimlerde demokratik katılım ve denetimsürecininsağlıklıişlememesihalinde,bubirimlerinsadece“kapalıyerelbürok-ratikyapılar”şeklindetesisedilmişolacağıbelirtilmektedir(CanpolatveCangir,2010,s.43).Merkeziyönetiminveulusaldemokratiksisteminişleyişiiçindebuönermeveyavarsayımıngeçerliolduğu;demokratikkatılımvedenetimolma-danhiçbiryönetimsistemininsağlıklıbirşekildeişlemesininmümkünolmadığıbilinmektedir.Buçerçevedemerkeziyönetimivehertürlüyerindenyönetimbiriminioluşturantemelunsurlarolarakinsankaynakları,örgütselkültür,yö-netimgeleneği,politiktutumvedavranışlarileörgütseliklimin,birleşikkaplarkuralıgereğibenzerliklertaşıdığıgözdenuzaktutulmamalıdır.

Ötetaraftançoksayıdavegenişbirşekildegörevveyetkilerledonatılmışbir yönetim biriminin kullanımına, eğer bu görev ve yetkileri yürütebilecekölçüdeinsanvemaddikaynaktahsisiyapılmamışsa,bubirimlerinyapabileceğifazlabirşeyolamayacaktır(Eryılmaz,2011,s.197).

6. MÜLKİ İDARE SİSTEMİNİN GELECEĞİ

Yerindenyönetimsistemleriningelecektevarlıklarınısürdürebilmeleri,bü-tünyönetimkademelerininişleyişinindemokratikleştirilmesine,halkınistekvebeklentilerineduyarlıhalegetirilmesine,yerelkatılımınsağlanmasınaveyerelhalkileyönetimarasındasorumlulukvehesapverebilirlikbağınınkurulmasınabağlıdır(ArslanveMahmutoğlu,2011,s.23).

Mülkiidaresisteminineleştirelbirbakışaçısıylaiyianalizedilmesi,sos-


yalvesiyasalproblemlerinçözümlenebilmesiiledahaiyiveişlevselbiryöne-timsistemininişletilebilmesibakımındansondereceyararlıveönemlidir.Sonyıllardailidaresiileilgilideğişikliklerinyorumlanmasında;mülkiidareamirle-rininhemdevletinhemdehalkıntemsilcisioldukları,ilidaresiveyataşrayö-netimininadetahesabaçekildiği,yöneticilerinneişeyaradığınınsorgulandığı,herşeyinyerelyönetimleredevrininistendiği,ilidaresininetkisizleştirilmesininbölünme ve bölgesel yönetimlere yol açabileceği ileri sürülmektedir. Ayrıcaseçimle işbaşına gelindiği için yerel yönetimlerin kutsandığı, yerel düzeydeseçilenlerinmilli iradeninbirparçasıolmadığı,bunlarıntemsilcideğilsadeceyerelhizmetleriyürütmeyetkisialankişilerolduğu,yereldeseçilmişbelediyebaşkanıvemeclislervarkenvalilerinseçimlegelmesininakılvemantığauygunolmadığı, Avrupa’da vatandaş ile yerel yönetimler arasında hakem rolününmülkiidareamirlerineverildiği,yerelyönetimlerinyereldeadetaherşeyleuğ-raştıkları,köydenbozmabelediyelerdebüyükkaynaklarmevcutken,ilçelerinhiçbirindetekkuruşlukbütçebulunmadığı,buyönetimlerdenhesapsorulma-dığıiçinkaynaklarıisrafettikleri,oysakamukaynaklarınıkullananlarınkamu-yahesapvermesinindemokrasiningereğiolduğuifadeedilmektedir(Bedük,2011b).Buhususlarınhemkendiiçindetaşıdığıparadokslarvebirbirineaykırıyönleriyle,hemdedemokrasi,yönetimbilimivekültürüilesiyasetbilimibo-yutundatartışılmasıgerekmektedir.Buaçıdandeğerlendirildiğinde,neredeyseyereldemokrasininsistemselkrizvezaaflarınınmülkiidaresistemiileçözüm-lenebilmesigibibirdüşünseltemelüzerindefikiryürütüldüğüanlaşılmaktadır.Bukonu ile ilgilidoğruyorumveyaanalizyapmakvebilgiedinebilmek içinbilimselyöntemveverileredayalıaraştırmalaryetersizolduğundan,güvenilir,objektif, duygusallıktan uzak, nesnel ve tarafsız sonuçlara ulaşmak oldukçazordur.

Türkiye’devalilerinhiyerarşikbirörgütlenmekapsamındauygarlığı,haki-kati,dini,ahlakı,doğruyuveyayanlışımerkezdeki“kutsal”devletadınaaşağı-yaveyahalkaaktaran,onlarıadametmeyeuğraşan,devletin“steril”mekanınıtaşradakoruyan,yereliniradesinideğersizleştirenmerkezintemsilcisiotorite-lerolarakhukukikonumevyetkiyesahipolduğu ifadeedilmektedir.Yerelinbütünüyleanlamsızlaştığıalan,mahallimüşterekhizmetlerleilgiliyerelinistis-nai,merkeziniseasliyetkisahibiolmasıdır.Mülkiamirlerin,yerelideolojikvedemografikgerginliklerdenbeslenenvesayetsistemininuzantısıolmalarının,onlarınmeslekidezenformasyonunayolaçtığıvemerkezkarşısındaherhangibir iradeolarakgörülmesiniengellediğibirvakaolarakbelirtilmektedir.Mer-kezdekiyetkilerinhalkayakınkararmekanizmalarınadoğruyaygınlaştırılması-nın,birey-devletarasındakiyabancılaşmayıortadankaldırabileceği,toplumsal


barışısağlayabileceği,toplumunbütünkesimlerininkararsüreçlerinekatılımı-na imkânsağlayacağıanlaşılmaktadır.Ayrıcayereldeoptimumbirdengevesağlıklı bir sistem işlediğinde, yalnızcadurağanvedoğruyu teke indirenbirincelemeötesindehiçbirşeyyapamayanyargıdenetimineihtiyaçminimumainecektir.Buaçıdanidariyapı,adil,doğru,bireyselçıkarlarlakamuçıkarınınoptimumdadengelendiği, siyasal karar ve sorumlulukların yerel farklılıklarınkatılımınadayandırıldığı,merkezinveyerelingörevveyetkileriningündelikçö-zümlervesistemdekihalkalardanbirinideğiştirmekyerine,yönetselvesiyasalsistemin yapısal dönüşümünü Anayasa ile çözümlemenin daha rasyonel birreformolacağıifadeedilmektedir(Can,2011,s.9-12).MülkiidaresistemininAnayasalbirçerçeveyekavuşması,busisteminsağlıklıveetkiliişleyişinisağ-layacağıdüşünülmektedir.

ABtamüyeliksürecininözelliklemülkiidaresistemineolumsuzetkiyapa-cağı,neticeitibariyleyerelniteliklihizmetlerinhalkınoylarıylaseçilmişkişilerinyönettiğiyerelyönetimlerebırakılmasıgerektiği,mülkiidaresistemininmer-keziidareyitemsiletmektenbaşkabirfonksiyonupratiktebulunmadığıifadeedilmektedir.Hertürlüplanlama,kararverme,ödeneksağlamagibifaaliyetlerbaşkenttebulunanmerkezörgütündealınmaktavetaşrasistemineadetateb-ligatyapılmaktadır(Çimen,2007).Buşekilde,merkeziyönetimintaşrayıadetauzaktanidareettiğibiryapıda,mülkiidaregibiniteliklibirsistemeihtiyaçolupolmadığı tartışılmalıdır.Sadecemerkezdengelenevrakın tebligatına indirge-nenböylebir fonksiyonun icraedilmesi,ülkeninsahipolduğunitelikli insankaynağınınveyönetselbirikimininisrafıanlamınagelmektedir.

Öteyandantarihtengelengücüsayesindemülkiidaresistemininzayıf-lamadığı,aksinegelecektedahadagüçleneceği,iyiyetişmişbirkadroolarakmülkiamirleredevletinvetoplumunihtiyacıolduğugörüşüdesıklıklasavunul-maktadır(Öztürk,2002).Mülkiidareninülkegenelindetopumlakurduğuyö-netselvesosyalilişkilerdikkatealındığında,busistemintoplumkalkınmasındaönemlibirgüçolarakdeğerlendirilmesivemotivasyonkaynağıolarakliderlikyapmasınaimkantanınmasıgerektiğiortayaçıkmaktadır.

Mülkiidaresisteminingerekliliğivegeleceğini,küreselleşme,bunabağ-lıolarakküreselpiyasaekonomisiningereksinimleri,ulusalpiyasanınhomo-jenleştirilmesineyapılankatkı,küreselpiyasaölçeğiningerçekleştirilmesindeçıkarılanzorluklar,optimalpiyasaölçeğiolarakulusalveyaküreseldüzlemindikkatealınmasıgibiekonomikveiktisadiargümanlarlayapılantartışmalarınbelirleyeceğiifadeedilmektedir(Akbulut,2011,s.34-35).

Mülkiidareamirliğisistemininsorunları,günümüzdevegelecektekiduru-


muileyenidenyapılandırılmasıkonularındamülki idareamirleri ilegeçmişteyapılan bir alan araştırmasının sonuçlarına göre1 (Emre, 2002); yönetimlerarasıilişkileringeleceğikonusu,devletinvedemokrasiningeleceğiaçısındandaönemtaşımaktadır(Mahmutoğlu,2002,s.169-175):

- MülkiİdareAmirleri;küreselleşme,AB,yeniyönetimanlayışıgibiko-nuların mesleki açıdan bir yeniden yapılanmayı zorunlu kıldığını ve%93,4oranındasiteminyenidendüzenlenmesininzorunluolduğunubelirtmektedirler.

- İl idaresininyenidendüzenlenmesikonusundamülkiamirler ilgenelyönetimikarşısındailözelidaresinitercihetmişler,%93,6’sıyerelnite-liklitümhizmetlerinilözelidarelerinedevredilmesiniistemişlerdir.

- İlçeözelyönetimikurularakilçenintüzelkişiliğevebütçeyekavuştu-rulmasıisteğinin%94,7oranındabenimsenmiştir.

- Mülki idare amirlerinin Başbakanlığa bağlanması katılımcıların%53,8’ininonayınıalmıştır.

- Mülki idare sistemi yeniden düzenlenmelidir diyenlerin oranı%93,3gibioldukçayüksekbirrakamdır.

- Valininilözelidaresininhizmetleriniilgenelmeclisininkararlarınagöreyürütmesiyle ilgili yapılan değerlendirmeye katılanların oranı%93,2düzeyindedir.Busonucagörevalikararorganıolarakdeğil,alınanka-rarlarıuygulayanyürütmeorganıolarakdüşünülmektedir.Budurumilözelidaresikanunuilehayatageçirilmiştir.

1 BuaraştırmaİçişleriBakanlığıStratejiMerkeziileAnkaraÜniversitesiSiyasalBilgilerFakültesiarasında23Ağustos2000tarihindeimzalananprotokolçerçevesindeyapılanişbirliğinebağlıolarakbaşlatılan,TürkİdariAraştırmalarVakfıtarafındandakitaphalinegetirilenvebualandakienkapsamlıçalışmaolan“Türkiye’de Mülki İdarenin Geleceği Araştırması” raporundanyararlanılarakhazırlanmıştır.BuçalışmaAnketformlarınınhazırlanması,MülkiİdareAmirlerinegönderilmesi, yanıtlanmış anket formlarının kodlanması, veri girişi, verilerin çözümlenmesi,metinyazılmasıgibiaşamalardanoluşmaktadır.ÇalışmalarMülkiİdareAraştırması(MİAR)grubutarafından Eylül 2000 tarihinde başlatılmıştır. Araştırma bir buçuk yılda tamamlanabilmiştir.21Mayıs2001’dearaştırmanınilksonuçlarıA.Ü.SiyasalBilgilerFakültesindedüzenlenenbirtoplantı ile kamuoyunun bilgisine sunulmuş, kapsamlı bir alan araştırması olan rapor, TürkİdariAraştırmalarVakfıTarafındankitapolarakNisan2002tarihindeAnkara’dayayınlanmıştır.ÖğretimÜyeleriveMülkiİdareAmirlerindenoluşançokgenişbiraraştırmagrubutarafından,görevdebulunantümMülkiİdareAmirleriÜzerindebiralanaraştırmasıolarakyapılançalışmabukonudaşimdiyekadaryapılmışengenişkapsamlıaraştırmaniteliğindedir.Buçalışmanındevamıniteliğindehenüzyenibiraraştırmaeldebulunmamaktadır.


7. SONUÇ VE ÖNERİLER

Yönetimbirimlerdenhangilerininverimlikaynakkullandığı,hangilerininatılveyersizyatırımlarlakaynakisrafettiğininbilinmediğibirülkedeisabetlibiryönetimvesiyasetsergilemekmümkündeğildir.Kamukurumlarındaatıl,yer-sizveverimsizkaynakveyatırımlarailişkinbilgibulunmamaktavebunailişkinverilerkamuoyuylapaylaşılmamaktadır.Bunedenlemerkeziyönetimbirimleri-ninhangiölçüdebaşarılıoldukları,hangiverimsizliğinveisrafınönünegeçtik-leri,isabetlikararveripvermedikleri,kısacavarlıknedenlerininnelerolduğunuöğrenmekmümkündeğildir.Buhaliylemalikaynaklarınmerkeziyönetimileyerindenyönetimlertarafındankullanılmasınınolumluveolumsuzyönleritamolarakortayakonamamaktadır.Birbaşkadeyişleyerindenyönetimbirimlerininkaynakkullanımını isabetliveverimliyapamayacaklarınayönelikdüşünceler,bilimselaraştırmateknikleriçerçevesindeeldeedilmişverileredayalıdeğildir.

Merkeziyönetiminbüyümevegelişimhızınayerelyönetimlervemülkiidareuyumsağlayamamışvesonuçtabaşkentörgütüheminsankaynağıhemdemalikaynakaçısındanoldukçaaşırıbirbüyüklüğeulaşmıştır.Doğrudanva-tandaşlarlayüzyüzegelmediğivehizmetsunmadığıhaldebütünkaynaklarahükmedenbüyükbirörgütedönüşmesi,sadecepolitikabelirlemeklesınırlan-dırılması gereken konumun kaybedilmesi ve asli görevinin ötesine geçildiğianlamınagelmektedir.

Mülkiidaresistemininenazındanyerelyönetimlerdevarolandemokratikhüviyetebenzerşekildebiryapısaldönüşümeihtiyacıbulunmaktadır.Buba-kımdantaşrayönetimiileyerelyönetimlerolarakvarolanikibaşlılığasonve-rip,tümtaşrayönetiminiveyerelyönetimleri;ilveilçeyerelyönetimlerişek-lindeyenidendüzenlemeksuretiyleyerindenyönetimsisteminindenenmesigerekmektedir.Endişeleringiderilmesibakımındanhercoğrafibölgedeörnekuygulamayapılabileceğigibi,kademelibirgeçiştedüşünülebilir.Busistemdemülkiidareamirleriprofesyonelyöneticiolarakeşgüdüm,planlama,rehberlikvedenetimdensorumluolacaklardır.Yerelniteliklihertürlükararyerelmec-lislercealınacakveyerelbürokratlararacılığıileuygulanacağından,yerelyö-netimlerarasındaişbirliğiveeşgüdümboşluğugiderilebilecektir.Buşekildetaşrayönetimininhalklasorumlulukvehesapverebilirlikbağıkurulacak,yerelyönetimlerve taşra sistemi il ve ilçeyerel yönetimçatısı altında işbirliği vebütünlükiçerisindehizmetverebilecektir.İlveilçeyerelyönetimlerineyerelnitelikligörevveyetkilerlebirlikteyeterlikaynaksağlanmasıamacıylagenelbütçegelirlerininenazyarısıyerindenyönetimkuruluşlarınatahsisedilmelidir(ArslanveMahmutoğlu,2011,s.30-33).


Taşrayönetimiveyerelyönetimlerölçekitibariylekatılımcılığasondereceuygunbüyüklüktebirimlerdir.Yetkilivegörevlibürokratlarınkararveuygula-malarınailgisizkalarakdevredışıkalan,buzafiyetisadecepolitikacılarayakı-narakveonlarınaracılığıilegidermeyeçalışanvatandaşprofiliyerine,merkeziyönetim, yerel yönetimler vemülki idare sisteminin hangi kaynakları nasıl,nerede,nemiktardaveneölçüdeisabetliveverimlikullandığınıtakipeden,izleyen,örgütlenerekeylemveişlemlerişeffafbirşekildekarşılaştırmalıolarakdenetleyenbireylereihtiyaçvardır.Budenetimebağlıolarakkamuoyunundabilgilendirilmesiilebirlikteyönetimsistemidahademokratikbirniteliğebürü-necektir.

Ülkeninyönetimalanındaeldeettiğibilgibirikimi,tecrübevemotivasyongücümülkisistemaracılığıileyerindenyönetimeveyereleaktarılabilecektir.Aksitakdirdeyerelyönetimlerininsankaynağı,bilgibirikimivetecrübesiyöre-selolmanındışınaçıkamayacağındanötürü,yönetselbilgibirikimi,tecrübevemotivasyongücündenyeterikadarpayalınamayacaktır.

Kaynakkullanımlarındakiyerindelikveisabetoranlarınınanaliziyapılma-dığı için,plânlamanınmerkezdenyapılmasıvekaynakdağılımınıbaşkenttenyapılmasınınyararlarıbilinmemektedir.Birbaşkadeyişlemerkeziplanlamanınvarlığıveyokluğuarasındabirkıyaslamayapılamamakta,hangidurumunhalkaçısındandahayararlıolacağıtahminedilememektedir.Merkeziplanlamavemalibölüşüm,isabetveönceliksıralamasındandahaçok,gelentaleplerinbüt-çekapsamındaveimkânlarçerçevesindepolitiktercihleregöresıralanmasın-danibaretkalmaktadır.

Mülkiidaresisteminindemokratikleştirilmesisürecininsonaşamasıseçim-legörevegelinmesidir.Buseçimlerin,nitelikolaraksadecemülkiidareamirliğiyapmış olanlar arasından ilk aşamada il ve ilçe yerel meclislerinde yapılıp,ardındanBaşkenttetoplanacakmülkiidareşurasındaonaylanmasıileatamaişleminintamamlanmasısağlanabilir.Belirligüvencelerverilerekseçilenmülkiidareamirlerininbaşkanlığındailveilçeyerelyönetimlerinindenenmesi,ye-relproblemlerealternatifbirçözümyoluolacaktır.KamuyönetimininDünyasıralamasındaki yeri, ülkenin coğrafi, ekonomik, sosyal potansiyeli ve tarihigeçmişigözönünealındığındatatminedicibirseviyededeğildir.Buaçıdanya-pılmasıgerekeniyileştirmelere,yönetimlerarasıilişkilerindüzeltilmesiileyetkivegörevkarmaşasınınönlenmesinisağlamaklabaşlanmasıyararlıolacaktır.


KAYNAKÇAAkbulut, Örsan. Ö. (2011). “KüreselDönemdeUlusDevletveMülkiİdariYapı-

lanma”,İdarecininSesiDergisi,sayı:143,Ocak-Şubat2011,AnkaraArslan, N.T. (2011). “KüreselleşmeOlgusuveYönetişimKavramıÜzerineBir

Değerlendirme”,KamuYönetimiÜzerineİncelemeler(Ed:NagihanTalatArslan),AlfaAktüelYayınları,Ocak2011,Bursa,s:1-10.

Arslan, N.T. ve Mahmutoğlu, A. (2011). “KamuYönetimindeYaşananDe-ğişimveMülki İdareSistemininGeleceği”,KamuYönetimiÜzerine İncelemeler (Ed:NagihanTalatArslan),AlfaAktüelYayınları,Ocak2011,Bursa,s:12-35.

Arslan, N.T. ve Mahmutoğlu, A. (2005). “Türkiye’deİdariReformDüşüncesiÇerçevesindeMülki İdare Sisteminin Sorunları veYenidenYapılandırılmasıHakkındaBirDeğerlendirme”,Türkiye’deKamuYönetimiSorunlarıÜzerineİncelemeler(Ed:N.T.Arslan),Seçkinyayınları,2005,Ankara,s:83-110

Ateş, H. (2011). “PostbürokratikKamuYönetimi”,KamuYönetimiÜzerineİnce-lemeler(Ed:NagihanTalatArslan),AlfaAktüelYayınları,Ocak2011,Bursa,s:127-149.

Bedük, S. A. (2011a). “MülkiİdareSistemininSorunları”,İdarecininSesiDergi-si,sayı:143,Ocak-Şubat2011,Ankara

Bedük, S. A. (2011b). “İlİdareSistemiTürkKamuYönetimininTemelidir”,İda-recininSesiDergisi,sayı:145,Mayıs-Haziran2011,Ankara,s.6-8.

Can, O. (2011). “DönüşümüEsasAlmayanBirAnayasa’nınYalnızcaMakyajÇa-lışmasıOlacağıAçıktır”,İdarecininSesiDergisi,sayı:145,Mayıs-Haziran2011,Ankara,s:9-12.

Canpolat, H. Ve Cangir, M. (2010). “DeğişenDünyadaKamuYönetimininGe-leceğiveTürkiye’ninReformGündemi:DevletindahaFazlaDemokratikleşmesi”,TürkİdareDergisi,Sayı:466,Mart2011,s:25-45.

Çaylak, A. (2011). “Osmanlı’daYöneten-Yönetilenİlişkisi,KavramsallaştırmaveTarihselAnaliz”,KamuYönetimiÜzerineİncelemeler(Ed:NagihanTalatArslan),AlfaAktüelYayınları,Ocak2011,Bursa,s:77-126.

Çimen, A. (2007). KaymakamlığınSonuveSonKaymakam,http://www.kolayi-dare.com/komuk_i/habergoster.asp?id=125,(erişimtarihi:30.11.2010).

Çimen, A. (2011). “SorgulanmasıGerekenBazıYerelYönetimMitleri”,İdareci-ninSesiDergisi,sayı:146,Temmuz-Ağustos2011,Ankara,s:27-31.

Dursun, D. (2010). SiyasetBilimi,BetaYayınları,5.Baskı,Eylül2010,İstanbul.Emre, C. (Editör, 2002). İyiYönetimArayışındaTürkiye’deMülkiİdareninGe-

leceği,TürkİdariAraştırmalarVakfı,Yayınno:1,2002,Ankara.Erdoğan, M. (2010).“YeniAnayasanınTemelİlkeleri”25.12.2009,http://www.

hurfikirler.org/akademik-yazilar/435-mustafa-erdogan-yeni-anayasanin-temel-ilkeleri, 10.05.2010.

Erdoğan, M. (2010). AnayasalDemokrasi,SiyasalKitabevi,8.Baskı,Mart2010,Ankara.

Eroğul, C. (1999).DevletNedir?İmgekitapevi,Mart1999,AnakaraEryılmaz, B. (1997).YerelYönetimlerinYenidenYapılandırılması, BirleşikYayın-

cılık,no:64,İstanbul,1997Eryılmaz, B. (2007).“KamuYönetimindeReform:StatükoVeDeğişim”,Eylül


2007,http://www.pdrforum.net/index.php?topic=1597.0,10.05.2010.Eryılmaz, B. (2011). Kamu Yönetimi, Siyasal Kitabevi, 4. Baskı, Eylül 2011,

Ankara. Güler, Birgül A. (1998).YerelYönetimler,TODAİEYayınıno:280,mart1998,

Ankara.Kaya, M. (2010).“İnsaniGelişmeEndeksi(İge)GelirinÖtesindeYaşamStan-

dardınıVeRefahıBelirlemektedir”Eskişehir-OsmangaziÜniversitesiTeknolojiAraştırmaMerkezi,TEKAMMüdürü,[email protected], www.ogu.edu.tr/images/birimdu-yuru/200972110230.doc, 10.05.2010.

KAYA, (1991).YerelYönetimlerAraştırmaRaporu, TODAİE,Haziran1991,KAYA, (1991).GenelRapor, TODAİE,Haziran1991,AnkaraKeleş, R. (1994). “YerelYönetimlerdeYenidenYapılanma:AvrupaveTürkiye”

Yerel Yönetimlerde yeniden yapılanma uluslar arası konferansı TBD Yayını, Ankara,1994.

Keleş, R., Yavuz, F. (1993). YerelYönetimler,Genişletilmişikincibaskı,TurhanKitapevi,Ankara,1983

Keyman, F. (2000). Türkiye ve Radikal Demokrasi, AlfaYayınları,Şubat2000,İstanbul.

Köse, H.Ö. (2007). “KüreselleşmeninDevletVeKamuYönetimiÜzerindekiEt-kileri Ve Türk kamu Yönetimine Yansımaları”, Bilgi Çağında Türk kamu YönetimininYenidenYapılandırılması-II(Ed:NohutçuveBalcı),BetaYayınları,İstanbul,s:1-28.

Kösecik,M. ve Sağbaş, İ. (2005). “TarihselbakışaçısıylaTürkiye’deMerkeziYönetim-YerelYönetimİlişkileri”,Türkiye’deKamuYönetimiSorunlarıÜzerineİncele-meler(Ed:N.T.Arslan),Seçkinyayınları,2005,Ankara,s:111-152.

Mahmutoğlu, A. (2002). MülkiİdareAmirliğiSistemininYenidenYapılandırıl-ması,YayınlanmamışYüksekLisansTezi,TODAİE,KYUP,2002,Ankara.

Mahmutoğlu, A. (2007). “YerelYönetimYasalarıSonrasındaMülkiidareSiste-mi”,BilgiÇağındaTürkkamuYönetimininYenidenYapılandırılması-II(Ed:NohutçuveBalcı),BetaYayınları,İstanbul,s:29-50.

Nohutçu, A. (2011). “TürkYönetimGeleneğindeDeğişim:SiyasetOdaklıBürok-rasidenKamuPolitikasıOdaklıBürokrasiye”,KamuYönetimiÜzerineİncelemeler(Ed:NagihanTalatArslan),AlfaAktüelYayınları,Ocak2011,Bursa.

Ökmen, M. (2011). “YerelYönetimlerdeYenidenDüzenlemeÇabalarıveBüyük-şehirBelediyeleri”,KamuYönetimiÜzerineİncelemeler(Ed:NagihanTalatArslan),AlfaAktüelYayınları,Ocak2011,Bursa.

Özer, M.A. (2011). “YerelYönetimlerReformumuzunReformu”,İdarecininSesiDergisi,sayı:146,Temmuz-Ağustos2011,Ankara,s:20-26.

Öztekin, A. (2010). Siyaset Bilimine Giriş, Siyasal Kitabevi, 6. Basım, Eylül,2010,Ankara.

Öztürk, O. (2002). “MülkiİdareninGeleceği”,İdarecininSesi,Mart,2002,http://www.orhanozturk.net/yonetim/makale_gor.php?id=6,(erişimtarihi:30.11.2010).

Parlak, B. (1998).Türkiye’deİlGenelYönetimi:Sorunlar,YaklaşımlarveÖne-riler, CumhuriyetÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsündehazırlanmışveyayınlanma-


mışDoktoraTezi,Mart1998,Sivas,

Polatoğlu A. (2000). “Yerel Yönetim Reformu Üzerine Düşünceler”, Ç.Y.Y.,Cilt:9,Sayı:1,Ocak-2000,

Sarıbay, A.Y. (1995). Postmodernite, Sivil Toplum ve İslam, İletişimYayınları,Haziran1995,İstanbul.

Sezer, Y. (2005). “KamuYönetimiTemelKanunuTasarısıÇerçevesinde“Türki-ye’deİlGenelYönetimi”hakkındaBirİnceleme”, Türkiye’deKamuYönetimiSorunlarıÜzerineİncelemeler(Ed:N.T.Arslan),Seçkinyayınları,2005,Ankara,s:169-190.

Turgut, K. (2011). “Türkiye’de Anayasalarda Adem-i Merkeziyet Düşüncesi”,İdarecininSesiDergisi,sayı:145,Mayıs-Haziran2011,Ankara,s:13-18.

Türkiye’de Mülki İdare Amirliği, (1976). Türk İdareciler Derneği BilimselAraştırmaDizisi:1,Kasım1976,(Editör:KurthanFişek),Ankara,

TÜSİAD, (1997).YerelYönetimlerYasaTaslağı, TüsiadYayınlarıno:T/97-207,İstanbul,Ocak1997.

Yalçındağ, S. (1971). “Devlet Kesimini Yeniden Düzenleme ÇalışmalarınınAmacıveStratejisiÜzerine”A.İ.D.,TODAİE,C:4,S:2,Ankara,1971

Yazıcıoğlu, R. (1995). BuSistemDeğişmeli,BireyYayıncılık,Mart1995,İs-tanbul.

Yüksel, A. (2011). “YerelYönetimReformlarıYerelYönetimAnlayışındaTamBirParadigmaYerindenOynamasıdır”,İdarecininSesiDergisi,sayı:146,Temmuz,Ağustos2011,Ankara

Yüksel, F. (2011). “SivilToplumveYerelYönetimler”,KamuYönetimiÜzerineİncelemeler(Ed:NagihanTalatArslan),AlfaAktüelYayınları,Ocak2011,Bursa.

1921 Anayasası, http://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa21.htm,(erişimta-rihi:14.09.2011).


İMAR HUKUKUNDA KAZANILMIŞ HAK KAVRAMIVE

KAVRAMIN KENTLEŞMEYE ETKİLERİ

Selman ÖZDEMİR*

ÖZET

Yazıda,hukukdevletiilkesiileyakındanilgiliolankazanılmışhakkavramınınge-neldeidarehukukunda,özeldeiseimarhukukundatezahürbiçimlerielealınmayaça-lışılmış;hangiusulveesaslar çerçevesindebireylerinkazanılmışhaklarınolabileceğihususuörnekolaylarüzerindentartışılmış;bubağlamdakazanılmışhakmüessesesininplânlamaamaçlarıbakımındankentleşmeyeetkileriincelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:Kazanılmışhak,imarhukuku,imarplânı.

ABSTRACT

The Vested Right Concept At Zooning Law And The Concept’s Effects To Urbanization

In this study, the vested rights’ concept are closely related to rule of law that’s forms of manifestation in generally at administrative law and in particular at zoning law was dealt; which the principles and procedures within the framework being individuals’ vested rights through model events was discussed, and in this context analyse the effects to urbani-zation in terms of plânning aims the vested rights institution was researched.

Key Words: Vested right, zoning law, zoning plan.

1. GİRİŞ

Devletilebireyarasındakiilişkinineşitsizbirilişkiolduğudikkatealındığın-davebuilişkininsomutlaştığıalanolanidarehukukununtarihinebakıldığın-da,butarihinönemlibirbölümünün,bireylerinDevletkarşısındahakvegü-venceleresahipolmamücadelesindenoluştuğugörülmektedir.Bubakımdan,özelliklemodernDevlet’inoluşumuilebirlikteortayaçıkanidarehukukununönemlibirbölümünühukukDevletikavramıilehukukungenelilkeleriveinsan

* ŞanlıurfaİdareMahkemesiHâkimi


haklarınınkorunmasıkonularıoluşturmaktaolup(Sever,2006;4);kazanılmışhakkavramı(buaçıdan),sözkonusuhukukdevletiilkesinevehukukunge-nelilkelerineulaşmada(vedolayısıylabireyineldeetmişolduğukazanımların,kendisindenüstünkonumdaolanDevletkarşısındakorunmasınahizmeteden)önemlibiraraçolarakkarşımızaçıkmaktadır.

KazanılmışhakkavramınınneolduğuhususuAnayasamızdabelirtilmemişisede,kazanılmışhakkavramı,Anayasa’dayeralan“hukukDevleti”ilkesininbirtezahürüniteliğindegörülmektedir1.Budurumise,Anayasamızındolaylıdaolsakazanılmışhakkavramınınvarlığınayollamadabulunduğunugöstermek-tedir.İşteyazıda,1982Anayasasıtarafındandazımnenkabuledilenkazanıl-mışhakkurumu,imarhukukuözelindeincelenmeyeçalışılacaktır.

Çalışmada,evvelâidarehukukundakazanılmışhakkavramına(genelhat-larıile)değinilecek,kamuhukukualanındaözelhukukalanındaolduğugibibirkazanılmışhakmüessesesininolupolmadığıtartışılacak;ardındanimarhuku-kundakazanılmışhakmüessesesielealınarak,imarhukukundakazanılmışhakkurumununortayaçıktığıdurumlarörnekolaylarüzerindenaktarılmayaçalışı-lacak;plân/parselasyonveyapıruhsatınınyargıkararıileiptallerineticesinde,iptalhükümlerininbaşlanılmışolanyapılara(inşaatlara)etkisideğerlendirile-rek,kazanılmışhakkonususonlandırılacak;sontahlildeise,imarhukukundakazanılmışhakkurumununsonuçlarınınkentleşmeyeetkilerideğerlendirilerekçalışmasonlandırılacaktır.

2. İDARE HUKUKUNDA KAZANILMIŞ HAK KAVRAMI2

2. 1. Genel Olarak

Toplumdüzeninisağlayankurallarbütünüolaraktanımlananhukukkural-larının,toplumundinamikyapısınaparalelolarak,değişikzamanlardafarklıne-denlerledeğiştirilmesiihtiyacıortayaçıkabilir.Ancakhukukkurallarınıkoyan,değiştirenveyakaldıranmakam,bukurallarıkoyma,değiştirmevekaldırmahususlarındasınırsızyetkileresahipdeğildirki;buyetkilerhukukungenelil-keleri, anayasalar vekanunlar ile sınırlandırılmıştır.Hukukkurallarını koyan,değiştiren veya kaldıranmakamın bu kuralları koyma, değiştirme veya kal-

1 AYİM3.Dairesi’ninE:2003/838,K:2004/364SayılıKararı.

2 Kazanılmışhakkavramındanneyinanlaşılmasıgerektiği,kavramınidarî istikrar,müessesni-zam,hukukîgüvenlikv.b.idarehukukuterimleriileaynıanlamamıgeldiği,yoksabukavram-lardanbaşkabiranlamımıiçerdiğiveidarehukukunda“gerçekten”bilinenveaklailkgelenanlamıilekazanılmışhakkınvarolupolmadığıhususununtartışılması,buyazınınboyutlarınıaşacağından,belirtilenhususlarınbaşkabiryazıdaincelenmesidüşünülmüşveanılanhususla-radeğinilmemiştir.

İmar Hukukunda Kazanılmış Hak Kavramı • 171

dırmayetkilerinisınırlandırmanınamacıise,biryandandeğişenyenişartlaragöremevcutdurumugözdengeçirerek,kurallarıyenidenelealıp,değişiklikveyenileşmeihtiyaçlarınıkarşılamak;diğertaraftandadeğişikliğingerçekleştiril-diğitarihekadarvarolanhukukîdurumileoluşmuşolanhukukîistikrarınvekazanımların,değişikliktensonradakorunmayadevamınısağlamaktır(Altun-diş,2008;60–Turhan,2003;215v.d.).Aksihalde(hukukkurallarınıkoyan,değiştirenveyakaldıranmakamınbukurallarıkoyma,değiştirmeveyakaldır-mayetkilerininsınırlandırılmamasıhalinde),geriyeyürümezlikvekazanılmışhaklarasaygıilkelerininbütününüifadeedenhukukîgüvenlikilkesizedelenmişolurki;buda[geriyeyürümesindesakıncabulunmayanveyayenidüzenle-meleringeçmişidekapsayacağınailişkinhükümlereyerverilendüzenlemeler(Şahin,2009)haricinde]geriyeyürüyenvekişilerindeğişikliktenöncevarolankurallaragöreherhangibirhakkazanamadıklarıbirhukukdüzeniortayaçık-mış,dolayısıyla temelhakveözgürlükleringüvencedeolmasının (Çağlayan,1997;245–Akıl,2003;416v.d.)vebubağlamdahukukdevletiilkesininhiçbiranlamıkalmamışolacaktır(Balta,1970;106v.d.–Altundiş,2008;61).

Kuralkoyucularınkeyfîkurallarkoyamaması,bir takımkaidelereuygunişlemlertesisetmelerininzorunluolmasıvesadecekurallarınuygulandığıkişi-lerindeğil,kuralkoyucularınkendilerinindekaidelerebağlıveuygunhareketetmeleriniifadeedenhukukdevletininunsurlarındanbiriside,kazanılmışhakilkesininvarlığınınkabuledilmesivebuilkeyeuygunhareketedilmesigerek-liliğidir(Yüksel,1959;72–Uler,1970;114–Kuzu,2009–Çeçen,1977;111v.d.).

Kazanılmışhakmüessesesininhukukdevletibakımındanönemiyukarıdaizahedilmeyeçalışılmıştır.Ancak,üzerindeçoktartışılan,doktrintarafındanda(kanımızca)tamolarakizahedilmesindegüçlükçekilenbirkonubulunmakta-dırki;buhusus,kamu(idare)hukukunda,özelhukuktageçerliolduğuşekliilebirkazanılmışhakkurumununvarolupolmadığıhususudur.Buhususuizahet-meyeçalışmak,yazınınsınırlarınıaşmakanlamınageleceğinden,yazıdadahaçok,tanımlamaçalışmalarınındoğruluğundanziyade,mevcutuygulamanınneşekildeolduğuaçıklanmayaçalışılacaktır.

2. 2. Kazanılmış Hak Kavramı

20.yüzyılınbaşlarındaDuguittarafından“boşveiçeriğiolmayanbirkav-ram”olaraknitelenenkazanılmışhak,sınırlarıvekapsamıbelirlenmesienzorkavramlardanbirisidir(Bülbül,2010;52).Sınırlarınınvekapsamınınbelirlen-mesindeki zorluk, kavramın tanımını vermeyi de güçleştirmektedir. Kavram,çoğu zaman hukukî güvenliğe ilişkin olan diğer kavramlarla karıştırılmakta,


ayrıca kimi zaman idare hukuku ile özel hukuk bakımından kavramın aynımanâyageldiğidüşünülebilmektedir.Fakatidarehukukubakımından,geçmiş-teolduğugibigünümüzdede,kavramıngenelgeçerbirtanımınıyapmanınzorolduğudüşünülmektedir.

Ancak,kavramıntanımınaesasalınacakgenelçerçeveyiçizecekbazıdo-nelerbulunmaktadır.Kavramın tanımınıyapabilmek için,hakvehukukkav-ramlarındanyolaçıkmakgerekmeklebirlikte,kazanılmışhakkavramındayeralan“hak”teriminintemelhakvehürriyetlerveyainsanhaklarıkavramlarındayeralan“hak”terimiilebirilgisibulunmamaktadır.Buradakihakterimi,insa-nıninsanolmasındandolayıdoğuştanhaizolduğuhaklarıifadeetmez;bura-dakihakterimi,sonradanbellişartlarınyerinegetirilmesisonucueldeedilenvehukukenkorunanşahsîmenfaatleriifadeeder.

Hukukobjektif,genelbirkaidedir.Hakisesübjektifbirdurumuifadeeder.Hak,“genel/objektifkaideolanhukukun,bireylereverdiğiyetkilerdir”şeklindetanımlanmaktadır(Tolon,1980;170).Dolayısıylahak,kişilerehukuktarafın-dantanınankişiselmenfaati,(veaynızamanda)kişiselyarardanistifadeetmekonusundakişilereverilmişbulunanbirbireyselyetkiyiifadeedervebuhakkınkişiyebağlanması,hakkıniktisabıanlamınagelir(Alpar;2009).

Bubakımdan,hakilemenfaatarasındakifarkın,hukukenkorunmanokta-sındaortayaçıktığıanlaşılmaktadır.Şöyleki;ihlâledilmişolanmenfaatalelâdebirmenfaatolabileceğigibi;hukukenkorumaaltınaalınmışbirmenfaat(süb-jektifhak)daolabilir.Bunoktada,hukukenkorumaaltınaalınmışolansübjek-tifhak,doğrudanhukukîkorumadanyararlanırken;alelâdemenfaatise,kamuyararınavehukukauygunluğununsağlanmasımaksadıileyapılandenetimdedolaylıbiçimdekorunmaktadır(Tolon,1980;167).

Kazanılmışhakkavramınınsübjektifhakkainhisarolmasıise,esasındabukavramınözelhukukalanınamündemiçbirkavramolduğunadelâletetmek-tedir.

Nitekim, bir hukukî ilişkide sübjektif hakkın varlığından bahsedebilmekiçin,üçtemeldurumunhukukî ilişki içerisindebulunmasıgerekmektedir.Budurumlardan ilki,hukukî ilişki içerisindebulunan taraflarınhukukeneşitko-numda,eşithakveyükümlülüklerehaizolmalarıhalidir.İkincitemeldurumise(ilkdurumunbirsonucuolarak),hukukîilişkiiçerisindebulunantaraflarıniradeserbestîsinehaizolması,haizolunaniradeserbestîsineistinadenmüzâkereler-debulunulması,müzâkerelerinbirsonucuolarakkarşılıklıhakveborçlaraltınagirilmesininkararlaştırılmasıdır.Birilişkidesubjektifhakkınvarlığınakoşutolan


üçüncütemeldurumise,hukukîilişkininkonusuüzerinde,taraflarınserbestçetasarrufetmeyetkilerininbulunmasıhalidir.

Bubakımdan,teknikanlamdakazanılmışhaktanbahsedebilmekiçin,ira-deserbestîsiiçerisindehareketedenvehukukîilişkiiçerisindebulunantaraf-ların,“üzerindeserbestçetasarrufetmeyetkilerinehaizolduklarıkonularda”şahsîiradeleriilealdıklarıkararların,kendileribakımındanhakiktisabışeklinedönüşmesini,(birtarafıniradesiürünüolandurumun,diğertarafbakımındanhukukîkorumadanfaydalanacakmertebeyeinhisarını)ifadeetmektedir.

İdarehukukualanındaise,hukukîilişkiiçerisindebulunantaraflarneeşithakveyükümlülüklerehaizidir;ne(geneldeidarîsözleşmelerinbütünü,özeldeise idarî sözleşmelerin sadecemalî kısımları haricinde) tarafların irade ser-bestîsinedayananhukukîilişkikurmalarısözkonusudur;nedeidarehukukualanında(genelde idarî sözleşmelerinbütünü,özelde ise idarî sözleşmelerinsadecemalî kısımları haricinde) tarafların üzerinde serbestçe tasarruf etmeyetkisinehaizolduklarıbirkonubulunmaktadır.Özelliklehukukîilişkininida-re tarafı bakımından, idarenin tasarrufta bulunacağı konular, şeklî ve içerikbakımındansıkıkurallaratabitutulmuş;aynışekildeidareninmuhatabıolankişilerbakımındanda,idareileilişkiyesebepolankonular,öncedençerçevesisıkıkurallarileçizilmiş;dolayısıyla,üzerindeserbestçetasarrufedilebilecekbiralan,yokdenecekkadarazalmıştır.

Birdiğerifadeileidarehukukunda,özelhukukkişileriarasındakiilişkilerdeolduğugibisaltakdî,müsavîveiradîbirilişkiyoktur,bualandaöncedenbelir-lenmişobjektifkurallargeçerlidir(Onar,1966;17).Bunedenleidarehukukualanında,idarenintektaraflıiradesinevekamukudretinedayananhukukîiliş-kilerinkurulmasıesastır.Dolayısıyla idarenintesisettiği işlemegöre, işleminmuhatabınabirstatütayinedilmektedirveişlemilebirlikteilgililerstatühuku-kununkurallarınatabiolmaktadırlar(Akyılmazv.d.,2009;45).

Bunedenle,özelhukuktakazanılmışhak(birtarafın iradesiürünüolandurumun,diğertarafbakımındanhukukîkorumadanfaydalanacakmertebeyegelmesine ilişkin sübjektif durum) olarak adlandırılan kavram, kamu huku-kundakazanılmışstatü (hukukîkorumadan faydalanmamertebesinegelmişsübjektifstatü)olarakkabuledilmelidir.Ayrıca,özelhukukalanındadahisınırlıhallerdeuygulamaalanıbulanbumüessese,idarehukukualanında“çokdahasınırlı”biralandauygulamaimkânıbulabilmektedir(Akyılmazv.d.,2009;43).

Bunedenle,idarehukukualanındatesisedilenilgadan,gerialmadanveyaiptaldenkaynaklıbirçokuyuşmazlıkta,(özelhukukmantığıileolayayaklaşmak


suretiile)davacılartarafındansıklıklaişlemin(tasarrufun)hukukaaykırıoldu-ğu,kazanılmışhaklarınınbulunduğuiddiaedilmektedir.Ancak,özelhukuktakabulgörenkazanılmışhakkavramı,idarehukukukurallarıileörtüşmediğin-den;çoğukez,davacılarınsözkonusuiddialarıdinlenilmemektedir3.

İdarehukukununyukarıdaözetlenmeyeçalışılan farklıyapısınedeniyle,idare hukukunda ve imar hukukunda kazanılmış hak kavramı denildiğinde,esasındakastedilenşeyin(özelhukuktakikazanılmışhakkavramıdeğil)hu-kukîkorumadanfaydalanmamertebesinegelmiş“sübjektifstatü”olduğununbilinmesigerekmektedir.

Birdiğerdeyişle,özelhukukamündemiçkazanılmışhakkaesasalınan,hukukîilişkidesubjektifhakkınvarlığıbakımındangerekliolanüçtemelunsu-run,idarehukukundabulunmamasınedeniyle,esasolarakidarehukukundakazanılmışhakdeğil,tekemmülediptamamlanmışolanişlemingerialınması,iptali,değiştirilmesi,kaldırılması(ilgaedilmesi)konularıkarşısında;gerialınan,iptaledilen,değiştirilenveyailgaedilenişlemdolayısıile,dahaöncedengirilenstatünün,hukukîkorumadanfaydalanıpfaydalanmayacağı,faydalanılacakise,neşekildefaydalanılacağıhususunuaçıklayan,korunmayamatufstatükavra-mındanbahsetmekmümkündür.

Bu nedenle (konuya ilişkin kimi incelemelerde), her ne kadar idarî re-jimdenkopuşemarelerigösterecekbiçimdeidarehukukundakazanılmışhakkurumuaçıklanmayaçalışılmaktaisede,kurumunincelenmesindeidarîrejiminveidarehukukununözellikleriningözardıedilmemesigerektiğidüşünülmek-tedir.

Doktrinde ve uygulamada kazanılmış hak kavramı; bir hak sağlamayaelverişlinesnel/genel/objektifhukukkurallarınınkişilereuygulanmasınetice-sinde,bukişilerbakımındanortayaçıkanöznel/kişisel/şahsîsonucunkorun-masını;hukukaaykırıişlemlerdeiseişlemden“makulbirsüre”yararlanılmasısonucukorunmayadeğerhalegelmiş,eldeedilmiş,haksahibininbireylemiveyairadesiileilerisürülmüşvekişiye3.kişilerdenveyamuhataptanbirşey

3 Örneğin,13.08.2009tarihve27318sayılıResmîGazete’deyayımlanarakyürürlüğegirenbirYönetmelikile“eğitimkurumumüdürlerindenbulunduklarıeğitimkurumundabeşyıllıkçalışmasüresini tamamlayanların görev yerlerinin değiştirileceği” kurala bağlanmış ve Yönetmeliğinyürürlüğe girmesi ile birlikte görev yerinde beş yılını dolduran müdürlerin görev yerlerideğiştirilmiş;işlemlerekarşıaçılandavalarda,davacımüdürlerinbüyükbirkısmıyıllarboyuncaaynı okuldagörev yaptıklarını, bunedenle yer değiştirme işlemi öncesindegörev yaptıklarıokulda müdürlük yapmanın kendileri bakımından kazanılmış hak olduğunu, kazanılmışhak olarak elde ettikleri “aynı okuldamüdürlük yaparakmemuriyet hayatlarını aynı okuldatamamlama” imkânınınsonlandırılarak,başkabirokulamüdürolarakatanmalarınınhukukaaykırıolduğuiddiaedilmiştir.


isteyebilmekveya3.kişiyiveyamuhatabıbirşeyyapmayazorlayabilmekgibiaktif hak sahipliği bahşeden; karşılanmadıkça tek taraflı tasarruflar ile gerialınamayanhukukîbirgücüifadeetmektedir(Baksan,2009;7–Tolon,1980;170).

Birbaşkatanımlakazanılmışhak;objektifbirhukukkuralınınkişiyeuygu-lanmasıyla,objektifvegenelhukukîdurumun,(kişiselbirişlemile)sübjektif/özelhukukîdurumadönüşmesihaliolup;yürürlüktekihukukkurallarınagöreyapılıp,hukukauygunbir şekilde tamamlananve ilgilisinin lehinebir sonuçdoğuranveaynızamandahaksahibininiradesisonucuyinehaksahibininbireylemindenveya işlemindensonraortayaçıkanşahsîyararların,yürürlükte-kihukukkurallarınınveyailgilinindurumunundeğişmesindenetkilenmemesiveya işlemin geri alınması sonrasında geri almadan önceki halin korunarakdevamettirilmesihaliniifadeetmektedir(Acarv.d.,2009;129–Oğurlu,2003;28–Alpar,2009).

Yararlandırıcıniteliktehükümleriçerenbirkanundavebukanunadayalıolandüzenleyiciişlemlerde,birsübjektifyararıneldeedilmesibelirlikoşullarıngerçekleşmesişartınabağlanmışise,koşullarıngerçekleşmesiileobjektifkura-lınilgilikişihakkındakendiliğindenuygulanacakhalegeleceği,idaretarafındanhenüzbireyselidarîişlemtesisedilmemişveyararkişiselleşmemişolsadahi,yararındoğumununbağlandığıolayınkendiliğindengerçekleşmesiyleyararınaslındakişiselleşerekdoğmuşolduğuveidarenindoğmuşolanbuyararınge-reğiniyerinegetirmesigerektiği,dolayısıylabiryararıneldeedilebilmesininko-şullarının,ilgilihakkındaherhangibirişlemtesisedilmedenkendiliğindenger-çekleştiğidurumlarda,geneldüzenleyiciişlemlerindekazanılmışhak(korun-mayadeğersübjektifstatü)oluşturabileceğiilerisürülmüştür(Şahin,2009).

Onarise,idarehukukununstatüleredayanan,objektifdüzenleyicitasar-ruflarlaoluşturulanyapısında,kazanılmışhakanlamındabirsonucunsözko-nusuolamayacağınıancak,statününşartlarıdairesindekişiselbirdurumdoğ-duktansonra,yaniumumî/geneldurumunferdî/şahsîdurumadönüşmesindensonra,kazanılmışhaktanbahsedilebileceğiniifadeetmektedir.Dolayısıylaida-rehukukundakazanılmışhaktanbahsedebilmek için,ancakveancakgenelhukukîdurumuneylemlibirbiçimdebireyselleşmesigerekmektedir.Aksihaldekamuhizmetlerinindayanağıolangenelmenfaatin,özelmenfaateüstünlüğüilkesitelifedilecektir(Onar,1966;482-553).

Kökeniözelhukukolmaklabirlikte;idarehukukundadamüessesnizam,kuruludüzengibiterimlerlekullanılagelenkazanılmışhakkavramı,idarehu-kukubakımından,ilgilikişihakkındaortayaçıkmışolandurumun,idarenintek


yanlı işlemi ile ilgili kişininaleyhineolacakbiçimdesonaerdirilemeyeceğini;işlemgerialınsadahiişlemingeçmişedönükhükümvesonuçdoğuramayaca-ğını,şayetgeçmişeyönelikhükümvesonuçlardoğuracakşekildeişlemtesisedilerek ilgilinin statüsündebirdeğişikliğe sebepolunuyor ise,budurumdadailgiliaçısındanortayaçıkanzararıntazminedileceğini;yenidüzenleyiciiş-lemde,eski işlemdönemindeeldeedilenhaklarınkorunacağına ilişkingeçişibarelerineyerverilmesigerektiğinivurgulayanbirkavramdır(Kaplan,2004;116–Çağlayan,2000;46–Günday,2004;165).

Öteyandan,“kazanılmışhakkınfonksiyonelliği”ilkesiuyarınca,hersomutolayınkendiiçerisinde“ayrıayrı”değerlendirilmesigerekmektedir.Birsübjek-tifyararınkazanılıpkazanılmadığının(hukukîkorumadanyararlanıpyararlan-mayacağının)öncelikleolayınuygulanacağıhukukalanınagöre;olayınuygu-lanacağıhukukalanındansonra ise,yararınkazanılmışhakolarakaddedilipaddedilmeyeceği(yaniişleminhakkazandırıcıişlemolupolmadığı)hususununmaddîolayagöredeğerlendirilmesigerektiğinden;herolaydakazanılmışhak-kınvarolduğundan(kazanılmışhakkınemsalteşkiledeceğinden)sözedilemez(Şahin, 2009 – Altundiş, 2008; 84 – Kaplan, 2004; 118). Bu nedenle, herolayınunsurlarıbakımındankazanılmışhakkavramınınayrıayrıelealınmasıgerekmektedir.

Ayrıca, yukarıdaki tanımlara uygunbiçimde kazanılmış bir hakkın varlı-ğındansözedebilmekiçin,evvelâbuhakkın(sübjektifyararın)yenidüzenle-medenönceyürürlükteolankurallaragörebütünsonuçlarıyla,eylemlibiçim-deeldeedilmişolmasıgerekmektedir4. İkinciolarak,hakkınkazanılmasında(yararın sübjektifleşmesinde) ilgilinin hata, hile veya kusuruolmamalı5, hak (sübjektifyarar)iyiniyetkurallarıçerçevesindeeldeedilmişolmalıdır.Üçüncüolarak yarar, bireysel bir idarî işlemden kaynaklanmalı ve kesinleşmiş, yanimalvarlığınakonubiryarar/menfaatise,menfaatinmalvarlığınadâhiledilmiş,diğerhallerdeiseişveişlemlertekemmületmişveicraveinfazgerçekleşmiş,dolayısıylamenfaatinhukuktarafındankorunmayadeğerbiraşamayagelmişolmasıgerekmektedir (Altundiş,2008;85).Dördüncüolarak, idarîbir işlemsonucunda kazanılmış hakkın varlığından bahsedebilmek için, kişi hakkındatesisedilmişolanişleminhakyaratıcıniteliktebirişlemolmasıgerekmektedir6, şayetişlemhakkazandırıcıniteliktedeğilse,yukarıdabelirtilenilk3şartoluşsa

4 AnayasaMahkemesi’ninE:1988/34,K:1989/26SayılıKararı.

5 Danıştay6.Dairesi’ninE:2005/3489,K:2005/4902SayılıKararı.

6 Hakyaratıcıolan–Hakyaratıcıolmayanişlemlerileanılanayrımhakkındakiaçıklamalariçinbkz.:KemalGözler;İdareHukukuC-I,EkinKitabeviYay.,Bursa,2009,s.1128v.d.


dahikazanılmışhakkınvarlığındansözedilemeyecektir.

Sonolarakise,kazanılmışhakkınvarlığındansözedebilmekiçinhakkın,ilerideeldeedilmesiihtimaliolanbirhakolmamasıgerekmektedir.Henüzeldeedilmemeklebirlikteşartlarıntekemmülühalindeeldeedilecekveyaeldeedil-mesimuhtemelolanbirhak,kazanılmışhakkakonuolamayacak,sadecehaklıbeklentikurumuçerçevesindedeğerlendirilebilecektir.

3. İDARÎ İŞLEMİN GERİ ALINMASI HALİNİN KAZANILMIŞ HAK-LARA ETKİSİ

İdarîişleminyürürlüğünüsonlandırmabiçimlerindenbirisiolanidarîişle-mingerialınması,ilkişleminyapıldığıtarihtenitibarenhukukâlemindensilin-mesineticesinidoğuran,ikincibiridarîişlemileyapılır7.Ancakidarîişlem,gerialındığızamanakadaruygulanmaktavebusüre içerisinde ilgililer lehinebirtakımsonuçlardoğurmaktadır.Busebepleidarîişlemesasında,tesisedildiğizamandangerialındığızamanakadaraskıdageçerlibirişlemolarakvarlığınısürdürmektedirvebubakımdandakendiiçerisindesanalvegerçekgerialmaolarakikiyeayrılmaktadır.

Sanal geri alma, hukuka uygun idarî işlemler bakımından geçerli olup;hukuka uygun idarî işlemde geri alınmanın hukukî sonuçları, geri almadanitibarenileriyeyönelikolarakdoğmakta;gerçekgerialmaise,hukukaaykırıişlemleringerialınmasıdurumundaortayaçıkmaktaolup;hukukaaykırıolaraktesisedilenişlemintesisedildiğitarihtenitibarenhukukâlemindensilinmesiniifadeetmektedir(Birtek,2008;759–Tan,1970;5).

Gerialmakurumuilegeriyeyürümezlikilkesinebiristisnagetirilmiştir.Buistisnasonucu,gerialmaişleminintesisedildiğitarihekadareldeedilmişolansonuçlarıbakımındanişlemingeleceğedönükolarakhukukdüzenindensilin-mesibirönemtaşımaz.Geriyeyürümezlikkuralınagetirilenistisnabakımındanasılönemliolan,gerialmanıngeçmişedönüketkileridir.Buaçıdan,gerialmaişlemininhukukaaykırıolan/olmayanvehakkazandırıcıolan/olmayanişlemlerbakımındanetkivesonuçlarıbirbirindenfarklıdır.

Yargısalyoldaniptaligerektirecekdüzeydesakatlıktaşıyan(hukukaaykırıolan)vefakataynızamandakişilehineyararsağlayanidarîişlemler,davaaçmasüresizarfındagerialınabilecek;aksihaldegerialınamayacaktır8. Bu noktada

7 DanıştayİçtihadıBirleştirmeGenelKurulu’nunE:1968/8,K:1973/14SayılıKararı.

8 Yargıtay3.HukukDairesi’ninE:2005/416,K:2005/589SayılıKararı.İdareyegerialmako-nusundadavaaçmasüresikadarbirsüreverilmesininamacı,çağıngereklerinegörehizmetyürütmeklegörevliolanidareninhatayadüşmesihalindehatasınıbiroldu–bittiilekarşıkarşıya


işlemin hak doğurucu nitelikte olması önemlidir. Hukuka aykırı olan işlemindavaaçmasüresigeçtiktensonragerialınamamasıiçin,işleminhakdoğurucunitelikteolmasıgerekmektedir,aksihaldeişlemherzamangerialınabilecektir.Örneğin,hatalıterfîveyaintibaka(dereceveyakademeilerlemesine)dayalıparasalödemelerdavaaçmasüresi içerisindegerialınıp,davaaçmasüresigeçtiktensonragerialınamaziken;hatalıterfîveyaintibakadayalıolmayan“hatalı”parasalödemelerise,hakdoğurucunitelikteolmadıklarından,herza-mangerialınabilecektir(Gözler,2009;972v.d.–Dadak,2009–Tolon,1980;181)9.

Hakdoğurucuolmayanhukukaaykırıbireyselişlemlerin,kişilehineyararsağlasadahiherzamangerialınabilmelerimümkündür.

Hukukauygunolanveaynızamandakişilerlehineyararsağlayanişlemlerise,kuralolarakgerialınamayacaklarından,gerialamamanınbirsonucuolarakgeçmişedönükbiçimdekazanılmışhaklarıdaetkileyemeyeceklerdir.

Hukukauygunoluphakdoğurmayanişlemlerise,gerialınabilenişlemler-dirvebutürişlemlerde“kuralolarak”hakdoğurmadıklarındangeriyeyürümehali,olmayankazanılmışhakbakımındanbiretkidoğurmayacaktır.

Ancak,hukukauygunolanvehakdoğurmayanişlemleringerialınmalarıhalinde,herolayınkendinehasözelliklerinegöredeğerlendirmeyapmakge-rekmektedir. Zira geri almada işleminbütün sonuçları, işlemin tesis edildiğitarihtenitibarenortadankalkmaktaolduğundan;hakyaratıcıolmayanhukukauygun işlemin tesis edildiği tarihtengeri alındığı tarihe kadarortaya çıkmışolanfiilîsonuçlarınındaortadankalkmasıhaliilekarşıkarşıyakalınabilirki;budurumda,hukukîgüvenlikvehukukDevletiilkelerigereğisözkonusuişlem-leringerialınmasıyerineilgaedilmesi(kaldırılması)gerekmektedir.Böyleliklebuhallerdede,işlemintesisedildiğitarihtenilgaedildiğitarihekadaroluşankazanımlarkorunmuşvefakatişlemhakkazandırıcıvehakyaratıcıolmadığın-dan,ilgasonrasıgeleceğedönükolarakortadankaldırılmışolacaktır.

İdarî işlemindeğiştirilmesindede, ilgaya(işleminkaldırılmasına)benzerbiçimde,tesisedilmişolanilkişleminhükümvesonuçları,başkabirişlemara-cılığıiledeğiştirmeişlemindenitibarenbaşlamaküzere,ileriyeyönelikolaraksonlandırılmakta, değiştirilen işlemin etki ve sonuçları tesis edildiği tarihtendeğiştirildiğitarihekadarkorunmaktadır.

kalmadantelâfietmesineimkânvermektir.

9 Yarg.İ.B.B.G.K.;E:1972/6,K:1973/2,T:27.01.1973,04.04.1973günve14497sayılıR.G.’deYayımlanmıştır.Dan.İ.B.K.K.;E:1968/8,K:1973/17,T:22.12.1973,14.06.1974günve14915sayılıR.G.’deyayımlanmıştır.


Sontahlilde,hukuknormlarıkuralolarak,yürürlüğegirmeilebirlikteder-halveileriyeyönelikolarakhükümvesonuçdoğurduklarından;normlar,yü-rürlüğegirmeklebirliktekimidurumlardageçmişi,fakatherdurumdageleceğietkilerler. İştebunoktadaDevlet faaliyetlerininhukukkurallarınauygunol-ması,getirilmişolanyenidüzenlemeningeçmişedönüketkileriningözetilerekgeçmişte ilgili lehineoluşandurumunkorunması,hukukDevleti ilkesininbirgereğiolarakkazanılmışhaklarasaygıgösterilmesigerekmektedir10.

4. İMAR HUKUKUNDA KAZANILMIŞ HAK KAVRAMI

4. 1. Genel Olarak

İmarhukukundakazanılmışhakkurumununortayaçıkışıesasolarak,idarîişlemingerialınmasımüessesiileyakından(kısmendeidarîişleminkaldırılma-sı/ilgasıvedeğiştirilmesiile)ilgilidir.İmarhukukundakazanılmışhakkurumuilekarşılaşılmasınasebepolanhallerçoğunluklaplândeğişikleriveplâniptal-lerisonucundaortayaçıkmaktaolup;anılankurumunmüsebbibiolanplânlardaesasındabireridarîişlemdirler.Buişlemlerdenparselasyonplânlarıbireyselişlemmahiyetindeiken;uygulama,nazımv.d.üstölçekliplânlardüzenleyiciişlemmahiyetindedirlervekazanılmışhakkavramınınunsurlarındanolanişle-minkişiselleşmesi/bireyselleşmesihususubuaçıdanönemtaşımaktadır.

İmarhukukundakazanılmışhakkavramıkonusu,kazanılmışhakkavramı-nınfonksiyonelliğiilkesigereğinceveimarmevzuatındakiyargısalsürelerileidarîişleminkişiselleşmesininönemarzetmesindendolayı,maddîolaylarayrıayrıelealınarakincelenmeye,hangişartlarınvarlığıhalindekazanılmışhaktan(hukukîkorumamertebesineerişmişsübjektifmenfaatten)sözedilebileceği,hangi şartlarda ise kazanılmış haktan söz edilemeyeceği,Danıştay kararlarıçerçevesindeaçıklanmayaçalışılacaktır.

Tekrarenbelirtmek isteriz ki; kişiselleşmekavramı kazanılmışhakbakı-mındanönemlidir;örneğin,binasızboşbiralandaherhangibiryapıyokiken(yapıkişiselleşmemiş,patrimuana/malvarlığınadâhiledilmemişiken),katade-dinin8’den,5’edüşürülmesidurumunda(ilgililerce8katüzerindenyapıruh-satıalınsadahi)arazideherhangibirbinabulunmadığından(yapı/katadedimalvarlığınadâhiledilmediğinden)8katolarakalınmışolanruhsatbakımındankazanılmışhakkınvarlığındandabahsedilemeyecektir.

Dolayısıyla,geneldüzenleyici işlemlerbireylerbakımındantekbaşlarınakazanılmışhakdoğurmayacağından,birergeneldüzenleyici işlemolan imar

10YargıtayHukukGenelKurulu’nunE:2005/5-288,K:2005/352SayılıKararı.


plânlarındayeralandüzenlemeler, ilgililerhakkındaherhangibir işlemtesisisuretiilekişiselleşmediğisürece,ilgililerhakkındakazanılmışhakdoğurmaya-caktır(Tazegül,2010;174).

Budoğrultuda,geneldüzenleyici işlemlerdeyapılandeğişikliklernetice-sindegeçmişeetkilisonuçlarınortayaçıkmasısebebiyleoluşansorunlar,geneldüzenleyici işlem türü olan imar plânlarının değiştirilmesi, kaldırılması veyayargıtarafındaniptalineticesindedeortayaçıkmaktaolup;imarplânlarındadeğişiklikyapandüzenlemelerinbireylereolanetkilerikarşısında,değişiklikön-cesiusulüneuygunolarakalınanruhsatuyarıncayapılacakolanveyayapılarakbellibirseviyeyegetirilmişolanyapılarınmaliklerinineldeettiklerikazanımla-rınınvebukişilerin idareyeolangüvenlerininnedereceyekadarkorunmasıgerektiğihususu,imarhukukundakazanılmışhakkonusununiçerisinegirmek-tedir(Oğurlu,2003;199–Kalabalık,2005;231).

Uygulamadaimarhukukundakazanılmışhakmüessesesi;kazanılmışhak-larınkişiselolması(geneldüzenleyiciişlemlerintekbaşlarınakazanılmışhakkasebebiyetvermeyeceği)ilkesigereği,plândeğişikliklerininbireylereuygulan-ması sonucu oluşan, dolayısıyla birer uygulama işlemi ve kişisel işlem olan“ruhsatverilmesi”veverilen“ruhsatınilgaedilmesi”veya“ruhsatıngerialın-ması”veya“ruhsatındeğiştirilmesi”,“yapıtatilzaptıdüzenlenmesi”,yapıhak-kında“yıkımkararıalınması”vekararınuygulanması,plâna/ruhsataaykırılıknedeniyle“paracezasıverilmesi”gibihallerdeortayaçıkmaktadır.

UygulamadaDanıştay;ruhsatiptalinin,yapınındurdurulmasının,yıkımınveyaparacezası ile tecziyeninşartlarınınoluşupoluşmadığınımaddîolaydainceleyerekveşayetmahkemelerkazanılmışhakkonusunuhatalıtanımlamış-larise,buhususudaaçıklayarakvedüzelterek(vegenelliklekazanılmışhakteriminikararmetnindekullanmadan)uyuşmazlıklarıincelemektedir.

4. 2. Plânın ve Ruhsatın Yargı Kararı ile İptali ve Kazanılmış Hak Kurumu

Konuyailişkinolanveyürürlüktekiplânındeğiştirilmesisonucundaortayaçıkanplânaaykırılıknedeniilealınanyıkımkararınailişkinbirolayda;davacıyaaittaşınmazınbulunduğualandayapınizamınınB–5olarakbelirlenmesison-rasında,4katlıevibulunandavacıtarafından09.01.1998tarihindeilave1katiçinyapıruhsatı,26.03.1999tarihindeiseilave1katiçinyapıkullanmaiznialınmıştır.Buesnada,katyüksekliğindedeğişiklikyapanplândeğişikliğiişlemine(mecliskararına)karşıaçılandavada;işlem,İzmirİdareMahkemesitarafından10.11.1998tarihindeiptaledilmiştir.İptalhükmünümüteakiben


20.04.2001tarihinde,davacıya09.01.1998tarihindeverilmişolanyapıruh-satı;17.07.2001 tarihinde ise,26.03.1999 tarihindeverilenyapı kullanmaruhsatıidareceiptal11edilmiştir(gerialınmıştır).İnşaatruhsatınaveyapıkul-lanmaruhsatınailişkinişlemleringerialınmasınınardından;18.09.2001 ta-rihliencümenkararıileruhsatlarıngerialınmasısonucuyapıruhsatıveyapıkullanmaizniolmayanhalegelenilavebirkatınyapınınyıkımınakararveril-miştir.Encümenkararınıntebliğisonucunda,encümenkararınıniptaliistemiileaçılandava,yerelmahkemetarafındanreddedilmiştir.

Mahkemekararınındavacıtarafındantemyiziüzerine,dosyayıinceleyenDanıştayise12;davakonusu18.09.2001tarihliencümenkararındayıkımailâ-veten,ruhsatıniptaledildiğinin(gerialındığının)belirtilmesinekarşın,davacıtarafındanruhsatiptalineilişkinişlemindavakonusuyapılmayaraksadeceyı-kımailişkinkısmındavakonusuedildiğitespitineyerverildiktensonra;(yapıruhsatının) geri alınması (iptali) işleminin, yıkım işleminin sebep unsurunuiçermesi nedeniyle, dava konusu yıkıma ilişkin işlemin hukukî denetimininyapılabilmesi içinruhsatıngerialınmasına(iptaline) ilişkin işlemindehukukîdenetimininyapılmasıgerektiğibelirtilerek, ruhsatıngerialınmasışartlarınınoluşupoluşmadığıincelenmiştir.

Kararda;imarplânındayapınizamıB–5yapılaşmakoşullarındakalanta-şınmazailavekatyapımıiçin09.01.1998tarihindeinşaatruhsatınınverildiğive26.03.1999tarihindeiseyapıkullanmaizinbelgesinindüzenlendiği;İdareMahkemesi’nin ise,10.11.1998 tarihindekatartışıgetiren imarplânını iptalettiği şeklinde maddî olay özetlendikten sonra; davalı idarenin 10.11.1998tarihli Mahkeme kararının tebliği sonrasında, yapıyı durdurması gerekirken,05.07.2001 tarihinde yapıyımühürlediği tespitine yer verilmiş; davacı bakı-mından, davacıya “inşaat ruhsatının verilmesi halinin davacı için tek başınakazanılmışhakteşkiletmemeklebirlikte”,inşaatıntamamlandığıtarihte(yapınizamıB–5şeklinde)yürürlükteolan imarplânınagöretamamlananveha-tası,hilesivekusurubulunmayandavacılehineoluşanfiilîdurumdolayısıilemevcutaşamayakadargelmişolanyapının,davacıbakımındankazanılmışhakteşkiledeceğişeklindehükümkurmuştur13.

11Kararmetninde“iptal”terimikullanılmaklabirlikte,kuralolarakidareceiptalkararıalınamaz.“İptal”terimiyargısalbirterimdir.İşleminidarecetesisinedeniyle,metindeparanteziçinde,idarîbirterimolangerialmaterimivurgulanmıştır.

12Danıştay6.Dairesi’ninE:2002/4406,K:2004/578SayılıKararı.

13Sübjektifmenfaatin hukuken korunacakmertebeye gelmesi dolayısı ile yapı yıkılamayacağıgibi,ilgiliparacezasıiledetecziyeedilemeyecektir.


Bukararda,yürürlükteolandüzenlemeuyarıncaeldeedilmişolan ilâve1katın,ilâve1kataizinverenplânındahasonraMahkemekararıileortadankalkmasıdolayısıileoluşandüzenlemeningeçmişedönük(vegeçmişteoluşandurumun aleyhine olan) etkilerinin gözetilerek, geçmişte ilgili lehine oluşandurumunkorunmasıgerektiğibelirtilmiştir.

Yinemer’îplânıniptalisonrasında,iptaledilenplânuyarıncaverilenruh-satıngerialınmasınaveyapınınyıkımınailişkinbirolaydakazanılmışhakku-rumuDanıştaytarafındanşuşekildeişletilmiştir:04.02.1995 tarihli belediye meclisikararıiledeğiştirilenplânsonrasındadavacıya24.10.1995 tarihinde (değişikliğe uğrayanplânuyarınca) yapı ruhsatı verilmiş; 04.02.1995 tarihliplândeğişikliği ise,Aydın İdareMahkemesi’nce22.05.1997 tarihinde iptaledilmişveAydınİdareMahkemesikararıDanıştaytarafından26.11.1998tari-hindeonanmıştır.

İptalhükmününonanmasıüzerineidaretarafından,davacıya24.10.1995tarihinde verilmiş olan yapı ruhsatı25.02.2000 tarihinde geri alınmış14 ve 14.03.2000 tarihindeyapıdurdurularak,20.04.2000 tarihli encümenka-rarı ile yapınınyıkımına ilişkinkararalınmıştır.Yıkıma ilişkinencümenkara-rının iptali istemi ileaçılmışolandavadayerelMahkeme;plândeğişikliğinin(22.05.1997tarihinde)Mahkeme’ceiptaliüzerine,iptaledilmişolanplândeği-şikliğiuyarıncaalınanyapıruhsatınınidarecegerialındığıvedavacınınruhsatıngeri alınmasına (iptaline) ilişkin işlemidavakonusuyapmadığı; geri alınmışolan yapı ruhsatı sonucu,mer’î plâna aykırı olan yapının yıkımında hukukaaykırılıkbulunmadığıgerekçesiiledavanınreddinekararvermiştir.

TemyizendosyayıinceleyenDanıştay15ise;24.10.1995tarihindeverilmişolaninşaatruhsatının,verildiğidönemdeyürürlükteolanplânauygunolarakdüzenlendiğihususunubelirttiktensonra;plânın22.05.1997tarihindeMahke-me’ceiptalinerağmeninşaatındavalıidaretarafındanmühürlenmediği,dola-yısıylaplânınMahkemetarafındaniptalisonrasındainşaatındevamınadavalıtarafındanizinverildiği,yeniplânınyürürlüğegirmesindenyaklaşık2yılsonradavalıtarafındanişlemtesisedildiğihususlarıtespitedilerek,geçensüreiçeri-sindeyapımınadevamedilenvetamamlananyapıkısmınınkorunmasıgerek-tiğigerekçesiilemahkemekararınıbozmuştur.

Danıştay’ınbukararındada,yürürlükteolanplânauygunolarakdüzen-lenenruhsatagöreyapıyabaşlanılarakyapınınbellibirseviyeyegetirildiğive

14Gerialmaterimininkullanılmasebebiiçinbkz.dipnot:27.

15Danıştay6.DairesininE:2003/6430,K:2004/948SayılıKararı.


kuralolarakplânıniptaledilmesindensonrayapıhakkındailgiliidareninyapıyıdurdurarak,inşaatabaşlanılmasındanyapınındurdurulduğutarihekadarge-çensüreiçerisindeinşaedilenyapıkısımlarındansonra,inşaatadevamedilipedilmediğininvenekadarlıkyapı kısmının,plânın iptaledildiği tarihekadartamamlandığınınbelirlenmesigerekmekteiken;yapıtatilzaptının,plânınMah-keme’ceiptalinden3yılsonradüzenlenerek,plâniptaliileyapınındurduruldu-ğutariharalığındaiseyapıyadevamedilipedilmediğiveyahangiyapıkısımları-nıntamamlanıptamamlanamadığıhususlarıbilinemediğinden;usulüneuygunolarakyürürlüktekiplânhükümlerinegörealındıktansonraplânınMahkeme’ceiptalisonrasındahukukaaykırıhalegelmişolanyapınınmevcuthalinin,yapı-nındurdurulmasıtarihinekadarkigeçensüreiçerisindeilgilisininlehineolaraktamamlanmışolankısımlarınınmuhafazaedilmesigerektiği,dolayısıileanılankısımlarındavacıbakımındankazanılmışhakteşkilettiğivurgulanmıştır.

Yürürlükteolanplânuyarıncaverilmişolanruhsatagöreyapılanyapının,yapıalanınıdüzenleyenplânınmahkemeceiptalidolayısıilemühürlenmesineilişkinbirdiğerolaydakazanılmışhakkurumuDanıştay tarafındanşuşekil-deişlenmiştir:Davacışirket,Ankaraİli,…İlçeBelediyesisınırları içerisinde,yürürlükte olan 1/1.000 ölçekli uygulama imar plânı uyarınca26.03.2004 tarihindeyapıruhsatı,23.07.2004tarihindetemelvizesialmıştır.Yapıruhsa-tınındayanağıolan1/1.000ölçekliplânakarşıaçılandavadaAnkara10.İdareMahkemesi önce yürütmenin durdurulmasına, bilahare plânın iptaline kararvermiştir.1/1.000ölçekliplânhakkındakiyürütmenindurdurulmasıkararınınardındanidare05.10.2005tarihindeyapıhakkındayapıtatilzaptıdüzenleye-rekinşaatıdurdurmuşveinşaatındurdurulmasınımüteakibendavacıtarafın-danmühürlemeişlemininiptaliistemiiledavaaçılmış;Mahkeme’ce,davacınınyargı kararındanevvel yürürlükteolanplânagöreveusulüneuygunolarakalmışolduğuruhsatneticesindeyapıyabaşladığını,davacıyatemelvizesininverildiğini; plân hakkında yürütmenin durdurulması kararı verilmeden evvelyürürlükteolanplânauygunolarakalınan ruhsatın,plânın iptali sonrasındageçerliliğiniyitirmeyeceğini,ayriyetenolaydadavacınınhatası,hilesiveyaku-surununbulunmadığıvebuitibarlaişleminhukukaaykırıolduğugerekçesiileinşaatınmühürlenmesine(durdurulmasına)ilişkinişlemiptaledilmiştir.

İptalhükmüidaretarafındantemyizedilmişvedosyayıtemyizenincele-yenDanıştay16;26.03.2004tarihindeyapıruhsatı,23.07.2004tarihindetemelvizesialınmışolanyapıhakkında,ruhsatındayanağıolan1/1.000ölçekliplânıniptaline ilişkin21.07.2005günlüMahkemekararınındavalıyatebliğiüzerine;



05.10.2005tarihliyapıtatilzaptınındüzenlendiği;idarenininşaatımühürlemesebebinin2577sayılıKanunuyarıncamahkemekararınıninfazınayönelikol-duğugibi,aynızamandayürürlükteolduğudönemdegeçerliolanplânagörealınan yapı ruhsatı uyarınca yapılmakta olan yapının, yapı tatil tutanağı ilehangi aşamaya geldiğinin tespitinin amaçlandığı; yapınınmühürlenmemesi,inşaatındurumunun(plânıniptalitarihiitibariyle)tespitedilmemesihalindeiseyapının,yargıkararısonrasındayenidenyapılacakolanplânaaykırıolmaihti-malininbulunduğuveanılandurumnedeniyleinşaatıntutanakiletespitedilenaşamadakalmasımaksadıiletesisedilenişlemdehukukaaykırılıkbulunmadığıgerekçesiilemahkemekararınıbozmuştur.

Danıştaybukararda,hemdavacınıneskiplândönemindealmışolduğuyapı ruhsatı sonrasında yapılan inşaat aşamasının tespitini ve tespit edilenaşamayakadarolankısmındavacıbakımındankazanılmışhakteşkiledeceği-ni,hemdeplânhakkındakiiptalhükmündensonrainşaatadevamolunmasıhalinde,inşaatınyeniyapılacakplânaaykırıolmaihtimalibulunankısımlarınınbertarafedilmesidurumuilekarşıkarşıyakalmaması,enazından1/1.000öl-çekliplânhakkındaverileniptalhükmünekadarkidurumunmuhafazaedilmesiamacıyla,inşaatındurdurulmasınınhukukauygunolduğunu,dolayısıylayapıruhsatı iptaledilenplândönemindealınmış isede,yeniyapılacakolanplânhükümlerinindevametmekteolanyapılarbakımındandadikkatealınmasıge-rektiğinivebubakımdanyapınınmühürlenmesininhukukauygunolduğunubelirtmiştir17.

Konuyailişkinbirdiğerolayda;1/1.000ölçekliuygulamaimarplânıde-ğişikliğininkabulüneilişkin02.11.1999 günlümecliskararınınvetaşınmazailişkinolarakdüzenlenen24.02.2000 günlüyapı ruhsatının iptali istemi ileaçılandavadayerelMahkeme’ce;plânın,üstölçekliplânaaykırıolduğu;yapıruhsatınınise,hukukaaykırıolanplânadayalıolarakverilmişolduğuveruh-satındayanağıolanplânıniptaledilmesinedeniyle,uygulamaişlemiolanyapıruhsatınındaiptaliningerektiğigerekçesiilehemplânınhemdeyapıruhsatı-nıniptalinehükmedilmiştir.

DosyayıtemyizeninceleyenDanıştay,plândeğişikliğininiptalineilişkinka-rarıonamaklabirlikte,yapıruhsatınailişkinihtilaftakazanılmışhakkurumunu

17Buv.b.durumlardamühürlemeninbirdiğersebebide,Mahkeme’ceiptaledilenplânsonra-sındaeskiplânınkendiliğindenyürürlüğegirmeyerekalanınplânsızalanadönüşmesive3194sayılıKanun’un20.maddesinegöreyapınınplân,yönetmelik,ruhsatveeklerineuygunolarakyapılmasıgerektiğinden;ortadayapınınyapılmayankısımlarınındevamındaesasalınacakbirplânınbulunmamasıhususudur.


şu şekilde işlemiştir18: Plân değişikliği sonrasında 24.02.2000 tarihinde yapıruhsatının alınarak inşaata başlanıldığı tespitine yer verildikten sonra; yapıruhsatı ileyapıruhsatınındayanağıolanimarplânının iptali istemi ileaçılandavadaMahkeme’ce16.05.2002 tarihinde işlemlerinyürütmesinindurdurul-masına,25.09.2002tarihindeisedavakonusuişlemleriniptalinekararverildiğibelirtilmiş;inşaatınise,yapıruhsatınınverildiğitarihteyürürlükteolanplânauygunolarakinşaaedilerekkullanılabilirhalegelmesindedavacınınhata,hileveyakusurununbulunmadığı;yapıiçinyapıkullanmaizinbelgesidealmışolandavacıaçısındaninşaatruhsatınınkazanılmışhakolduğugerekçesiile,yürür-lükteolanplânauygunolaraktamamlanmışolaninşaatın ilgilisibakımındankazanılmışhakteşkiledeceğinevebusebepleruhsatıniptaledilemeyeceğinehükmetmiştir.

Dolayısıyla, bir imar plânı kapsamında verilen inşaat ruhsatı yürürlükteiken,ruhsatındayanağıolanplânailişkinolarakMahkeme’ceverilenyürütmeyidurdurmave/veyaiptalkararıneticesindeilgiliidareverdiğiruhsatlarailişkinolarak seviye tespiti yapmalı; seviye tespiti neticesinde inşaatlarmahkemekararıgerekçegösterilerekdurdurulmalıdır.

Plâna ilişkinmahkemekararı kesinleştiğinde ise, plân iptal olmazsa in-şaatınyapıruhsatıkapsamındadevamısağlanmalı,plân iptalolursayapınındurdurma esnasında geldiği seviye müktesep hak (hukukî korumadan fay-dalanacakmertebeyegelensübjektifdurum)olarakkabuledilmeliveplânınMahkeme’ceiptalinimüteakibenyapılacakolanyeniplândakihükümleregöreyapıruhsatınındurumudeğerlendirilerekişlemtesisedilmeli;yayenidenruh-satalınmalıveyayeniplânaaykırıolmayacakbiçimdeyapınındevamınaizinverilmelidir.

Öteyandan;planınidarecedeğiştirilmesidurumunda,eskiplânuyarıncaalınmışolanyapıruhsatlarına ilişkinolarak,eskiplânınhükümsüzlüğüneyolaçacakbiçimdedeğiştirilenüstölçekliplânlarageçişhükümlerikoymaksuretiilede,eskiplândönemindealınmışolanyapıruhsatlarınıngeçerliliğinikoru-masısağlanabilmektedir.

Konuyailişkinbirolayda:“Taşınmazlailgiliolarakdüzenlenenimarduru-mubelgesinin”,“parselleilgili inşaatruhsatının”,“inşaatailişkinprojenin”ve“13.03.1990 gününe kadarmevzuata aykırı olarak düzenlenmiş inşaat ruh-satlarının”müktesephakolarakkabulüyolundaki“BelediyeMeclisikararının”iptalleridileğiyleaçılandavadaAntalyaİdareMahkemesi’nce;“herölçekteki



imar plânının kendisinden üst ölçekteki imar plânına uygun olmak zorundaolduğu,bunedenle1/25.000ölçekliÇevreDüzeniPlânı’ndaöngörülenyapı-laşmakoşullarınaaykırıolarakdahafazlayapılaşmayaolanakverenplânlamakararlarınınhukukaaykırıolduğu;ÇevreDüzeniPlânı’ndaöngörülenyapılaş-maolanağındanfarklıvedahafazlayapılaşmayaolanakverenuygulamaimarplânı kararlarının ve bu plân esas alınarak düzenlenen imar durum belgesiileinşaatruhsatınındahukukîdayanaktanyoksunbulunduğu;inşaatruhsatıkonusundakazanılmışhaktansözedilebilmesiiçinise,ruhsatuyarıncayapınıntamamınınbitirilmişolmasıgerektiği,inşaatındevametmesihalindeiseancakruhsatındayanağınınortadankalktığıanakadarulaştığıseviyeninkazanılmışhakolarakkabuledilebileceği,bunedenlebelirlibirtarihesasalınarakyapı-larınbitipbitmediğiyadainşaatınulaştığıseviyedikkatealınmadan,butarih-tenöncealınmışruhsatlarınmüktesephakolarakkabulüyolundakiBelediyeMeclisikararındadaisabetbulunmadığı,budurumdadosyadabulunandeliltespitidosyasından,ilgiliyapınınhenüzhafriyatsafhasındaolduğuveinşaatı-nabaşlanılmadığıanlaşıldığından,parselleilgiliruhsatınkazanılmışhakolarakkabulüneolanakbulunmadığı”,gerekçesiyledavakonusu işlemlerin tamamıiptaledilmiştir.

DosyayıtemyizeninceleyenDanıştayise;olaydakikazanılmışhakkuru-munuveplânlarakazanılmışhakkurumubakımındangeçişhükümlerikonulupkonulamayacağıdurumunuşuşekildeişlemiştir19:26.05.1981tarihindeona-nan1/25.000ölçekli Serik-ManavgatAlanyaÇevreDüzeniNazım İmarPlâ-nı’ndaturistiktesisleriçinTAKS:0.18,KAKS:0.90yapılaşmakoşullarıöngörül-mesinekarşın;1/1.000ölçeklimevziîimarplânındabukoşullaraaykırıolarakTASK:0.28,KAKS:100emsallerininuygulandığıvebuyapılaşmakoşullarındabirturistiktesislerdokusununortayaçıktığı,aynıkoşullardayapılaşmaolana-ğınındavakonusu467parseledesağlandığıancak,davacınınşikâyetiüzerineBayındırlıkveİskânMüdürlüğü’nünbundanböyle1/1.000ölçekli imarplân-larının1/25.000ölçekliplânkararlarınauyumluolmasınıistediği,13.03.1990günlübelediyemeclisi kararı ilebu isteminkabuledildiği ancak,aynıbele-diyemeclisikararındaogünekadarverilenruhsatlarınkazanılmışhakoldu-ğunun karlaştırıldığı, bu gelişmeler üzerinemüdahilinmaliki olduğu yapının16.03.1990günündebodrumkattadilatasyonkadarolankısmınkalıbıçakılmışdurumdamühürlendiği;diğer taraftan,davalıBelediyeBaşkanlığı’nın temyizdilekçesindeyeniAntalya-Alanyaarası1/25.000ölçekliÇevreDüzeniPlânı’ndasubasmanınagelmişinşaatlarınruhsatınagöretamamlanacağınınkabuledil-



diğininönesürülmesiüzerine,Danıştaytarafındanarakararıile29.05.1990 onamatarihli1/25.000ölçekliÇevreDüzeniRevizyonİmarPlânıNotları’nıngetirtildiğiveanılannotların3.4.maddesinde1/25.000ölçeklirevizyonplân-larınınonamatarihindenöncebuplânlagetirtilenyapılaşmakoşullarınaay-kırıolarakTurizmAlanveMerkezleri’ndebelediyelerceonaylı1/1.000ölçeklimevziî imarplânıolanveonaylama tarihinekadar ruhsatalanlardanenazsubasmanseviyesinegelmişolaninşaatlarınruhsatkoşullarınauygunolarakinşaatlarının tamamlanabileceği hükmünün yer aldığı görülerek; uyuşmazlıkkonusuyapıyaverileninşaatruhsatınındayanağınıoluşturan1/1.000ölçeklimevziîimarplânıiletanınanyapılaşmahakkının1/25.000ölçekliçevredüzeninazım imarplânınaaykırılık teşkil ettiği açık isede, revizyon imarplânındayeralankazanılmışhakka ilişkinplânkararıkarşısında16.03.1990günündebodrumkatseviyesindedurdurulmuşbulunanyapınınalınmışbulunanruhsatçerçevesindetamamlanmasıgerektiğivebuitibarladavakonusuyapıruhsatıileburuhsata ilişkin imardurumu,projevealınmışruhsatınkazanılmışhakolarakkabulüneilişkinbelediyemeclisikararının iptaliyolundakiİdareMah-kemesikararındaisabetbulunmadığıgerekçesi ileAntalyaİdareMahkemesikararıbozulmuştur.

Yürürlükte olduğu dönemde usulüne uygun olarak alınmış olan ruhsatuyarınca inşaat devametmekte iken, plândeğişikliği nedeniyle ruhsat iptaledilmiş(gerialınmış)ise,yukarıdaaçıklandığışekildebellibirseviyeyegeti-rileninşaatbakımından,gelinenseviyeninkatıdadâhilolmaküzere,tutanakiletespitedilenyapıkısmıilgililerilehinekazanılmışhakoluşturmaktadır.Kezâinşaat tamamlandıktan sonra yapılan plân değişikliğinde de kazanılmış hakoluşmaktaveruhsatgerialınamamaktadır.

Ancak,usulünegöreyürürlüğügirenbirimarplânınauygunolarakalınaninşaatruhsatınadayalışekildeinşaatabaşlanılmasındansonra,“yargıyerincehemimarplânınınvehemdeinşaatruhsatının”iptaledilmesihalindeise,ka-zanılmışhakoluşmamaktadır(sadeceplânıniptalindekazanılmışhaklarınko-runmasıgerekmektedir).Böylebirdurumda,eğeryargıkararındabahsedileneksiklikleringiderilmesimümkünise,bueksikliklergiderilerekinşaatınruhsatlıhalegetirilmesimümkündür.Buaşamadayapılankısımkazanılmışhakoluş-turmamasınarağmen,yapıyenidenyapılacakimarplânınagöretekrarince-leneceğinden,buaşamadayapılankısmınyıkılmamasıgerekmektedir(Ergen,2009).Kazanılmışhakkonusununyeniyapılanplânuyarıncadeğerlendirilmesibakımındandainşaatdurdurulmalı,inşaatınseviyesimahkemekararınınveril-diğitarihitibariyletespitedilmelidir.


Uygulamadaparselasyonplânınınyargıyerinceiptalihalindede,bellibirseviyeyegetirilmişolaninşaatıntamamlanmışolankatseviyesikazanılmışhakteşkiletmektedirancak,alanplânsızalanhalinedönüşmüşolduğundanyapıyinemühürlenmeli,yeniyapılacakolanparselasyonplânındayapılehine/aley-hine düzenlemeler olabileceğinden, yeni parselasyon plânı tamamlanıncayakadaryapınındevamınaizinverilmemelidir(Ergen,2009).Yeniplânileyapıruhsatınınuyuştuğukısımlarbakımındankalankısmınyapımınadevamedi-lebilecek iken; iptaledilmişolanplândönemindealınmışolanruhsatınyeniyapılmışolanplânaaykırıolankısımlarıiseyayeniplânauyarlanmalı,bumüm-kündeğilise,aykırıkısımlarınyapımınamüsaadeedilmemelidir.

5. KAZANILMIŞ HAK MÜESSESİNİN KENTLEŞMEYE YANSIMALA-RI

Kentleresasındayeniolgulardeğillerdir.Zamaniçerisindeyüklendikleriiş-levlerdeğişerek,hemkentler,hemdekentlerinişlevlerigelişmiştir.Bubağlam-da;eskizamanlardagüvenlik ihtiyacınıntezahürüolarakkalekentlerortayaçıkmış;ardındanticaretingelişmesiilebirliktekıyıkentlergözdeolmayabaşla-mış;SanayiDevrimi’negelindiğindeise,kentlerdefabrikalarınkurulmasıişveistihdamıvedolayısıylagöçüberaberindegetirmiş;insanlarkırsalgeçmişlerinigeridebırakarakkentleregöçevekentlerinkenarlarınayerleşmeyevekenarmahallelermerkezhalinegelmeyebaşlamış;yeniişlerveyenimesleklereskiişlerivemesleklerianlamsızvegeçersizhalegetirmiştir(Coşkun,t.y.;53).

Kentler,ortayaçıktıklarıgündenbugünesüreklideğişimiçindeolan,canlımekânlardır.Budeğişimdolaylıvedolaysızolarakkentselidaretarzını,kentselmekânınkullanımbiçimini,kenttekikişilerinbirbirleriyleilişkilerinietkilemekte-dir(Es,2007;47).Kentleşme,sanayileşmeveekonomikgelişmeyekoşutola-rak,kentsayısınınartmasıvebugünkükentlerinbüyümesisonucunudoğuran,toplumyapısındaartanorandaörgütlenme,işbölümüveihtisaslaşmayaratan,insandavranışlarındaveilişkilerindekentlereözgüdeğişikliklereyolaçanbirnüfusbirikimisürecidir(Keleş,1993;19).Dolayısıylakentleşmesaltbirnüfusbirikimiolayıdeğildir.Aksine,birülkeninteknolojik,ekonomikvetoplumsalya-pısındameydanagelendeğişmelerinsonucundaortayaçıkangenelbirsüreçtir(KentleşmeveKentOlgusu ,2009).

Kentleşme,ülkedemeydanagelentopyekünbirdeğişimiifadeettiğinden,budeğişimvegelişiminmüsbetyönde ilerlemesivekentleşmeninplânlıbirşekildegerçekleşmesimaksadıylagerekmerkezîidare,gerekseyerelidarelertarafından sürecemüdahale edilmesi gerekmektedir ki; bunoktada yapılanmüdahalelersonucundakarşımızaplânlamakavramıçıkmaktadır.


Buaçıdanplânlama;kentleşmedekinüfusdağılımından,nüfusunbölgele-regöreyoğunluğundan,nüfusundeprembölgelerindenuzaktutulmasından,oturmaveçalışmaalanlarınınkonumundan,ulaşımınrahatsağlanmasındanveçevresorunlarınınazaltılmasından tutun;şehrinestetiğine, şehresunulacakolanhizmetlerinyeterliliğinevedolayısıylaşehirlininhayatınavepsikolojisinevarıncayakadarneredeysebütünşehriveşehirdekiherbirbireyivenihaye-tinde şehrin sosyo-ekonomik ve fizikî yapısını etkileyen kentleşme sürecinemüdahaleninenönemliaraçlarındanbirisinioluşturmaktadır(Tosun,2009).

Kentleşmeye olan etkileri bakımından; ülkemizde kalkınma plânlarınınmekânsalboyutataşınmaları,ülkevebölgeimarplânlarıaracılığıylagerçek-leşmektedir.Dolayısıylabaştasanayibölgeleriolmaküzere;ekonomiketkinlik-lerin,kamuveözelteşebbüsyatırımlarınınvenüfusunbelirlikutuplardayığıl-masınıönlemek,ülkedüzeyindedengelibirnüfusdağılımınısağlamakveböy-leliklegöçüdenetlemekvebutemelçerçevedeülkekaynaklarınınverimliverasyonelkullanımıdaamaçlanarak,sağlıklıveyaşanabilirçevrelervekentleryaratılabilmesihususlarıkalkınmaplânlarınınmekânsaluygulamasıolanülkevebölgeimarplânlarıaracılığıilegerçekleşmekteolup20;ülkevebölgeplânla-rındansonrada,dahaaltölçekliimarplânlarıileplânuygulamalarıgeneldenözeledoğrudetaylandırılmakta,kentlervekentleşmeşekillendirilmektedir.

Kentlergünümüzdeçokfonksiyonlubiryapıyasahiptir.Kentlerhemüre-timin,hemtüketimin,hemdeyaşamalanlarınınbulunduğubiralanadönüş-müşlerdir(Öncü,2007;51).Bufonksiyonellikiçerisindeimarkelimesininan-lamıdadeğişerekgelişmişve imaretmesözcüğününkapsamınayeraltıveyerüstündebulunanmadenlerilediğerhertürlüdoğalvarlık,binavetesislerdedâhilolmuş;İmarHukukualanınınortayaçıkışınınyanında,diğerhukukîdüzenlemeleridebirliktegetirmezorunluluğudoğmuştur.

Bubağlamda,yukarıdasayılansorunlarlamücadeleedebilmekamacıilevekentleşmesürecininsonucuolarak,idarelertarafından(kanungereği)plân-lamaenstrümanımarifetiylesürecemüdahaleedilmektedir.

Şehirplânlamasıaracılığıylayapılanmüdahalelerneticesindeise,birböl-geninveyaşehrintamamınınsosyal,ekonomikvefizikîyapısında,şehrinveşehirlininyararınaolandeğişimigerçekleştirmekmaksadıilebireylerinmülki-yethaklarınadoğrudanyapılanmüdahalelerortayaçıkmaktadır.Busebeple,bireylerbakımındankazanılmışhakmüessesesininuygulanabilirliğisorununun

20“SürdürülebilirYerleşmeveKentleşme”;AntalyaKentKonseyiİmarvePlânlamaÇalışmaGru-bu Raporu, http://www.antalyakentkonseyi.org.tr/old/raporlar_imarveplânlama_grubu.htm, (05.12.2009)


yanında,kazanılmışhakmüessesininkentinplânlamasına,dolayısı ileşehringenelimarına,görünümüne,sosyal,ekonomikvefizikîyapısınaetkilerisorunuilekarşılaşılabilmektedir.

Sözkonususorunilekarşılaşılmasıhususuise,konumuzbakımındanenfazla yapıların tamamen veya kısmen yıkımı ve bu bağlamda yapı kullanımalanlarınavekatyüksekliğineveyakatadedineilişkinplândeğişiklikleriveyaplânlarınanılankısımlarıdadâhilolmaküzeretamamınıniptallerikonusundagerçekleşmektedir.

Bubağlamda,katadedivekatyüksekliğinevekullanımalanlarınailişkinuygulamalar,doğrudankentleşmeyietkilemektedirki;sözkonusukatveyapıyüksekliğine ilişkinetkilemevedüzenlemeler, tarihboyu farklı amaçlarlavefarklıanlamlarlakullanılmıştır(Duru,2001;334).Günümüzdede,katadedivekatyüksekliği,alandakiyoğunluğuetkileyenöğelerdendirvemaksimumkatadedisayısıuyarıncabölgedeyaşayacakolannüfus,nüfuslaorantılıbiçimdebölgedekiçalışmaalanlarıvesosyalvekültürelalanlarvealtyapıtesislerininkurulmasıgerekmekteolup;plânlar ileanılanhususlara ilişkindüzenlemeleryapılmaktavemer’îolanplânuyarıncayapılanveyayapılmayabaşlanılanyapı-ların,plânıniptalisonrasındakazanılmışhakolarakkabuledilmesisonrasında,alanhernekadarplânsızalanhalinedönüşsede,yargıkararındabelirtilenge-rekçeleregörealandayenidenplânlamayapılacağından;yeniyapılanplânla-madaise,yapıyakonualanlardayapıyapılıpyapılamayacağıhususununönce-denbelirlenebilirolamadığıdurumlardagözönündebulundurulduğunda,ka-zanılmışhakmüessesesininuygulanmasıdolayısıileplânlamaalanındagereküstölçekliplâna,gerekplândabulunanalankullanımınailişkindüzenlemelere,gerekse de plân bütünlüğündeöngörülen yoğunluk ve kullanımamaçlarınaveyaalanın jeolojikve jeotekniketüt raporlarınaaykırıyapılarınoluşmasınamüsaadeedilmekte,budoğrultudaplânlamave/veyaşehircilikilkelerineaykırıyapılaşmalarınortayaçıkmasınasebepolunmaktadır.

Plânlamaişi,yoğunluk,yapılaşma,sosyaldonatıalanları,kullanımalanlarıv.d.niteliklerdolayısıilebirbütünlükarzettiğinden;bütününbirparçasındabütüneaykırıolarakmeydanagelecekolanherhangibirdüzenleme,zincirlemeetkiyaratarakbütününtamamındaolumsuzlukmeydanagetirecektir.

Örneğin,mer’îplândaticarîalandışındakikısmenboş,kısmenyololanbir adanın, plân değişikliği sonrasında ticarî alana dönüştürüldüğü ve ticarîalanadönüştürülmedolayısıiledeğişikliköncesindeyololanalandayapıya-pıldığıveyapınınbellibirseviyeyegetirilmesisonrasındaise,plânrevizyonuverevizyonumüteakibenyapılan18uygulamasıhakkındaMahkeme’ceveri-


lenplânaveyaparselasyonadairkararsonrasında,eskiplândayololanalanüzerindeyapılanyapının, iptal kararının idareye tebliği üzerine idarece yapıtatilzaptıdüzenlediğivarsayılırsa;yapıtatilzaptıiletespitedilenkısımilgilisilehinekazanılmışhakolmaklabirlikte,alanplânsızalanhükmündeolmaktavekazanılmışhakteşkiledenyapıilebirlikteplânınkapsadığıtümalandayoğun-luk,ada/parselkullanımtürlerivejeolojikvejeotekniketütraporlarıdikkatealınarakyenidenplânlamayapılmasıgerekmektedirki;kazanılmışhakolduğukabuledilenyapıdolayısıileplânınuygulamaalanındavetümplândazincirle-meolarakbirdeğişikliğinyapılmasısuretiileekonomiketkinliklerin,kamuveözelteşebbüsyatırımlarınınvenüfusunbelirlikutuplardayığılmasınıönlemek,ulaşımgüzergâhlarınıdüzenlemek,şehirdüzeyindedengelibirnüfusdağılı-mınısağlamakamacıileplânınmekânsaluygulamasınınyenidendüzenlemesigerekli olmakta ve bu durum, şehirdeki tüm kullanım alanlarını etkileyecekboyutaulaşmaktadır.

Esasında,toplumuilgilendirenbirkonuda,birbireyintoplumunyararınaolmayacakbiçimdekorunmamasıgerektiği,şayetkorumayapılıriseyukarıdabahsedilenplânlamaileulaşılmakistenilenamaçlaraulaşılamayacağı,helekimuhatabınbirbireyyerinebirdenfazlabirey(birdenfazlaplânbütünlüğüneaykırıyapı)olmasıhalinde,yapılacakolanplânlamaçalışmalarınınhiçbiranla-mınınkalmayacağıaçıktır.

Dolaysıyla,imarhukukundakazanılmışhakkurumunun,plânbütünlüğüveplânlamakavramınınamaçlarıbakımındanbirolumsuzlukteşkilettiğivesözkonusuolumsuzluğunetkilerinienazaindirebilmekiçinise,plânıntamamınıetkilerniteliktedeğişikliklerinyapılmasıgerektiğisonucunavarılmaktadır.

Ancakbirvakıadırki;hukukîgüvenlik,hukukdevletiningereklerinden-dir.NehukukDevleti ilkesi bakımından toplumungenel düzeninden,nedetoplumungeneldüzenibakımındanhukukdevletindenvehukukîgüvenliktenferagatedilmemesigerekir.Buikiönemlikavramvekurumarasındabirdengekurulmalıdır.

Buradadayineilkveenönemligörev,hemplânıyapanveicraeden,hemyapıpicraettiğiplânıdeğiştirenveplânlarınbireruygulamasıolanyapıruhsat-larınıverenidareleredüşmektedirki;öncelikleidarelerin,uzunvadelivegenişalanlarıkapsayacakşekildeplânlamayapmaları,kısasüreliaralıklariledahaönceyapılmışolanplânlardadeğişikliğegitmemelerigerekmektedir.

İkinciolarak,şayetplândeğişikliğigerekliisevedeğişenplânveyamer’îplânuyarıncabireylerinalmışolduklarıruhsatlaragöreyaptıklarıyapılar,plânın


yargıtarafındaniptalidolayısıileyapılacakolanyeniplânaaykırıhalegeliyorise,aslaloniyiniyetolduğundan,buhaldede,öncelikledostaneçözümyol-larınabaşvurulmalı;hembireylerinkazanılmışhaklarınamümkünolduğuncahalelgetirmemek,hemdesağlıklıkentleşmeiçingerekliolandüzenlemeleriyapabilmekmaksadıilebireylerinzararlarıkarşılanacakşekilde,bireylerinya-pıyı yıkmaları veyaboşaltmaları teklif edilmeli, ancak son tahlildebireylerinzararlarıidarelertarafındanmutlakakarşılanmalıdır.

Bütünçabalararağmensorunçözülemezise,budurumdakazanılmışhakmüessesesiuyarıncabireyinkazanılmışhakkınasaygıgösterilmeli;idarelerta-rafındanyukarıdaizahedilmeyeçalışılanusullerdeişlemlertesisedilerek,uzunvadeli,genişprojeksiyonlu,şehircilikilkelerine,plânlamaesaslarınavekamumenfaatineuygunplânlaryapılmalı;yargıdandönecekveyenidenplânyapıl-masına sebepolunacakhukukaaykırı plânuygulamalarındanvazgeçilmeli;sontahlilde,kişininsübjektifmenfaativehukukdevletiiledüzenlikentleşmevekamumenfaati,sosyaldevletvehukukdevletibirbirinefedaedilememeli(Kalabalık,2005;220);unsurlarbirbirinitamamlayıcıvebütünleyicibiçimdekullanılmalıdır21.

6. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Genelde idarehukuku,özelde ise imarhukukualanındakazanılmışhakkonusununincelenmeyeçalışıldığıçalışmada;idarehukukunungenelilkeleri-ninimarhukukualanındadageçerliolmasıveimarhukukundaortayaçıkankazanılmış hak hallerinin idare hukuku ilkelerine göre değerlendirilmesi ge-rektiğinden, idarehukukundakazanılmışhakkonusu;ardındanda imarhu-kukundakazanılmışhakkonusu,yargıyaintikaletmişörnekolaylarüzerindenelealınmıştır.

İdarehukukundaveimarhukukundakazanılmışhakkavramıdenildiğin-de,esasındakastedilenşeyin(özelhukuktakikazanılmışhakkavramıdeğil),ilgiliningirmişolduğusübjektifstatüsonucu,hukukîkorumadanfaydalanmamertebesinegelmişmenfaatolduğunun, imarhukukundakazanılmışhakkınizahıbakımındanönemliolduğuvurgulanmayaçalışılmıştır.

İmarhukukualanındakazanılmışhaktansözedebilmek için,yürürlükteolanplândöneminde,yürürlüktekiplânauygunolarakinşaatruhsatınınalın-mışolmasıtekbaşınayeterliolmayıp;alınanizinuyarıncainşaatabaşlanılıpaynızamandainşaatınbellibirseviyeyegetirilmesi(yapıkısmınınmalvarlığına

21Bu noktada, üstün kamu yararı kavramı ile karşılaşılmakla birlikte, bu kavram bir başkaçalışmadaincelenecektir.


dâhilolması)gerekmektedir22.

Diğer taraftan,buşartlara ilâveten,hak iyiniyet kuralları çerçevesindekazanılmalı;hatalı,hilelivekusurlubirsöz,davranış,beyanveyabelgeneti-cesindeeldeedilmişolunmamalıdır23.Yapı,İmarKanunugereğiimarplânına,yönetmeliğeveruhsatveeklerineuygunyapılmakzorundadır.Yapıplânaveyayönetmeliğeveyaruhsatveeklerineaykırıolarakyapılmışise,yukarıdaaçık-lananşartlaroluşsadahihatalı,kusurlu,hilelibirbiçimdeyapıyapıldığından,dolayısıyla iyi niyetli olunmadığından, kazanılmış hakkın varlığından da sözedilemeyecektir.

İmarhukukundakazanılmışhakkınvarlığındansözedebilmeninbirdiğerşartıda,hakkınbireyselbiridarîişlemdenkaynaklanmışvekesinleşmişolmasıgerekliliğidir. Bu itibarla (ruhsat verilmesi, yapı kullanma izni verilmesi v.b.mahiyette)bireyselbirişlemtesisisonrasındakazanılmışhakkınvarlığıoluş-makta;aynızamandahakkınkesinleşmesi(malvarlığınadâhilolmuşolması,inşaatabaşlanılarakyapınınbellibirseviyeyegetirilmesi)gerekmektedir.

Ruhsatındayanağıolanplânınyargı tarafından iptalihalindeyukarıdakikurallar geçerli olmakla birlikte; “plânın ve ruhsatın” yargı tarafından iptalihalindekazanılmışhakdurumuoluşmamaktadır.

Ancak,parselasyonplânınıniptalihalindeise,yineyukarıdakikurallardâ-hilindekazanılmışhakoluşmaklabirlikte,inşaatyineyapıtatilzaptımarifetiyledurdurulmalı, yapılacak olan yeni parselasyon plânının yapı lehine/aleyhinedüzenlemeleriçerebileceğiihtimalisebebiyle,yeniparselasyonplânıyapılanadeğininşaatındevamınaizinverilmemelidir.

Kazanılmışhaklarınkentleşmeyeetkileribakımındanise;kazanılmışhakkurumununkentleşmeyiveplânlamayı(olumsuz)etkilediğikuşkusuzdur.Plân-lama ile ulaşılmak istenilen amaçlar, plâna aykırı halde bulunan yapılar ta-rafından engellenmekte olduklarından, plâna aykırı yapılarınmutlaka plânauygunhalegetirilmesiveşehirleşmeninsağlıklıbiçimdegerçekleştirilmesivesürdürülmesigerekmektedir.

Ancak,yapıldıklarıdönemdeyürürlükteolanplânauygunolarakyapılanyapılarınyeniplânaaykırıhalegelmesidurumunda,mülksahiplerincekabuledilmesihalinde,obölgedemümkünolduğuncaaykırılıklargiderilmeli, aynîveyanakdîtazminatmüessesesiuygulanarakbireylerinzararlarıtazminedil-




mek24suretiileaykırılıklarbertarafedilmelivealanplânauygunhalegetirilme-lidir.Fakatbuusulünmülksahiplerincekabuledilmemesihalinde,sontahlildebireylerinkazanılmışhaklarına,yukarıdaaçıklananşekildehalelgetirmeyecekişlemlertesisedilmelidir.

Ennihayetinde,enönemligörev idareleredüşmektedir.Plândeğişikliğigerektirecekşekildekısavadeli,darkapsamlıplânlarınyapılmamasıgerektiğigibi,yapılanplânlarınşehircilikilkelerine,plânlamaesaslarınavekamuyararı-nauygunbiçimde,hukukauygunolarakyapılmasıgerekmektedir.Yargıtara-fındaniptaledilecekveyenidenplânyapılmasınasebepolunacakvebireylerikazanılmış hak kurumunun korumasına sığınmayamecbur bırakacak; bireymenfaatiiletoplummenfaatinikarşıkarşıyabırakacakvekentleşmeyiolumsuzetkilemeyecekplânuygulamalarıtesisedilmemelidir.

KAYNAKÇA

Acar A. R., Alkış S., Aykul F. (2009).TapuveKadastroGenelMüdürlüğüHu-kukMüşavirliği2008YılıMütalâaları,BayındırlıkveİskânBakanlığıYay.,Ankara.

Akıl A. (2003).“HukukunGenelİlkeleriveHukukunGelişimineEtkisi”,AtatürkÜniversitesiErzincanHukukFakültesiDergisi,Sayı3–4.

Akyılmaz B., Sezginer M., Kaya C. (2009). Türk İdare Hukuku, Seçkin Y.Ankara.

Alpar E. (2001). “İdareHukukundaKazanılmışHakKavramı veUygulaması”,AskerîYüksekİdareMahkemesiDergisi,Sayı15.

Altundiş M. (2008).“HukukîGüvenlikİlkesi”,YasamaDergisi,Sayı-10.

Balta T. B. (1970).İdareHukuku(GenelKonular),AnkaraÜniversitesiSiyasalBilgilerFakültesiYay.,Ankara.

Baskan M. (2009). “HukukDevletindeHukukDevleti ve Kişisel Güvenlik”, I.HukukunGençleriSempozyumu:HukukDevletindeKişiselGüvenlik(SunumMetni).

Birtek F. (2008).“KazanılmışHakKavramıBağlamındaİdarîİşleminGeriAlın-ması”;İstanbulBarosuDergisi,Sayı-2.

Bülbül E. (2010).İdarîİşlemlerinYürürlüktenKaldırılması,BetaY.,İstanbul.

24Ancak tazmin için, hakkın iyi niyetli olarak kazanılması gerekliliği şartının önemli olduğudüşünülmektedir. Nitekim bazı durumlarda, parsel bazında yapılan kat adedi veya emsalartırımları sonrasında açılan davalarda, (danışıklı dövüş olarak adlandırılabilecek biçimde)katadediveyaemsalartırımlarınınyapıldığıgörülebilmektedir.Butürdurumlarda,kazanılmışhakkın iyi niyet kuralları çerçevesinde elde edilmesi gerektiğinden, tazminat taleplerininincelenmesinde, iyi niyet kuralının da dikkate alınması vemevzuata açıkça aykırılık taşıyanbaşvuruların kabulü sonrası yapılan kat artırımlarında, kazanılmış hak müessesinin vetazminat kurumunun birlikte değerlendirilmesi neticesinde bir hüküm kurulması gerektiğidüşünülmektedir.


Cin E. (2008).TürkHukukundaKollukYetkisininKullanılmasıveSınırları,KırıkkaleÜniversitesiSBE,YayımlanmamışYüksekLisansTezi,Kırıkkale.

Coşkun R. (2008).“Kentlileşmek…BuUzunBirHikâye”,Kentveİnsan;YerelSiyasetÇözümlemeleri,PlatoDanışmanlıkYay.,İstanbul.

Çağlayan R. (2000).“İdarîİşleminGeriAlınmasıÜzerine”,AtatürkÜniversitesiErzincanHukukFakültesiDergisi,Sayı1-2.

Çağlayan R. (1997).“1982AnayasasındaHukukDevletiİlkesininİdareHukukuAçısındanGörünümü”,AtatürkÜniversitesiErzincanHukukFakültesiDergisi,Sayı1-4.

Çeçen A. (1977).“HukukDevletiveYönetim”,Prof.Dr.BülentESEN’eArmağan,AnkaraÜniversitesiHukukFakültesiYayınları,Ankara.

Dadak N. (2009).“DevletMemurlarınaYapılanYersizÖdemelerinGeriAlınma-sı”,www.smd.org.tr,(06.10.2009).

Duran L. (1974).Türkiyeİdaresi’ninSorumluluğu,TODAİEYay.,Ankara.

Duru B. (2001).“GökdelenlerveKent”,Prof.Dr.CevatGeray’aArmağan,Mülki-yelilerBirliğiYayınları,Ankara.

Ergen C. (2009).“İnşaatRuhsatlarıAçısındanKazanılmışHak”,

http://www.turkhukuksitesi.com/makale_943.htm,(30.11.2009).

Es M. (2007).“KentKimliği,KentKültürü”,KentÜzerineDüşünceler,PlatoDa-nışmanlıkYay.,İstanbul.

Gözler K. (2003).İdareHukuku,C.I,EkinKitabeviYay.,Bursa.

Gözler K. (2009).İdareHukuku,C.I,EkinKitabeviYay.,Bursa.

Günday M. (2004).İdareHukuku,İmajYayınevi,Ankara.

Kalabalık H. (2005).İmarHukuku,SeçkinYayınevi,Ankara.

Kaplan G. (2004).“İdarîYargılamaHukukundaUsulüKazanılmışHak”,AtatürkÜniversitesiErzincanHukukFakültesiDergisi,C.VIII,Sayı1-2.

Keleş R. (1993).KentleşmePolitikası,İmgeKitabevi,Ankara.

Kuzu B. (2001).“HukukDevletiveHukukZihniyeti”,

http://www.academical.org/dergi/MAKALE/11sayi/KUZUBHukukDevletiVeHukuk-Zihniyeti.doc,(25.09.09).

Oğurlu Y. (2003).“İmarPlânlarınınDeğiştirilmesininRuhsatveSürenİnşaatla-raEtkisiKonusundaABDHukukundanÇözümler:‘AykırıKullanmaHakkı’ve‘KazanılmışParsellemeHakkı’”,AtatürkÜniversitesi ErzincanHukukFakültesiDergisi,C.VII,Sayı1-2.

Oğurlu Y. (2003).İdareHukukundaKazanılmışHaklaraSaygıveHaklıBeklenti-lerSorunu,SeçkinYayınevi,Ankara.

Onar S. S. (1966).İdareHukukununUmumîEsasları,C.I,İsmailAkgünMatba-ası,İstanbul.


Ökçün A. G. (1970).“DevletlerHususîHukukundaKazanılmışHaklarveKamuDüzeni”,AnkaraÜniversitesiSiyasalBilgilerFakültesiDergisi,C.21.

Öncü A. (2007).“ÜcretliveİşsizMühendis,MimarveŞehirPlâncılarınınÇalış-maKoşulları”,TMMOBMühendislikİstihdamveÜcretlendirmeSempozyumuBildirilerKitabı,MMOYay.,İstanbul.

Sever D. Ç. (2006). Danıştay Kararları Işığında İdareHukukunda KazanılmışHaklar,AnkaraÜniversitesiSBE,YayımlanmamışYüksekLisansTezi,Ankara.

Şahin Y. (2009). “Yasa ve Düzenleyici İdarî İşlemlerin Değişmesinin Kaza-nılmış Haklar Yönünden İncelenmesi”, http://www.memurlar.net/haber/145917/, (11.10.2009).

Tan T. (1970).İdarîİşleminGeriAlınması,AnkaraÜniversitesiSiyasalBilgilerFakültesiYay.,Ankara.

Tazegül İ. (2010).“İmarMevzuatınınUygulanmasıveKentPlânlamasıBakımın-danKazanılmışHaklarSorunu”,TürkiyeAdaletAkademisiDergisi,C.1.

Tolon K. D. (1980). “İptal ve TamYargı Davalarında Kazanılmış Hak”, İdareHukukuveİdarîYargıileİlgiliİncelemeler–C.III,DanıştayYayınBürosu,BaşbakanlıkBasımevi,Ankara.

Tosun E. K. (2009).“Türkiye’deSağlıklıŞehirlerPlânlamaÇalışmaları”,PARA-DOKS,Ekonomi,SosyolojivePolitikaDergisi,(e-dergi),Yıl:4Sayı:1(Ocak–2008),

http://www.paradoks.org/makale/yil4_sayi1/ekarakurt41.pdf,(05.12.2009)

Turhan M. (2003).“DeğişenEgemenlikAnlayışınınHakveÖzgürlüklerinKorun-masınaEtkileriveTürkAnayasaMahkemesi”,AnayasaYargısıDergisi,C.XX.

Uler Y. (1970).İptalKararlarınınSonuçları,AnkaraÜniversitesiHukukFakültesiYayınları,Ankara.

Yüksel A. (1959). “İdareHukukunTatbikSahası”,AnkaraÜniversitesiHukukFakültesiDergisi,C.16Sayı-1.

“İmar”;

http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=imar&ayn=tam,(20.11.09).

“İmarHukukuSeminerNotları”;

http://www.bahum.gov.tr/etkinlikler/seminerler/sunumlar/imarHukukuSeminer.pdf,(14.11.2009).

“KentleşmeveKentOlgusu”,http://nihann.blogcu.com/kent-ve-kentlesme-olgu-su/4758800,(05.12.2009).

“SürdürülebilirYerleşmeveKentleşme”;AntalyaKentKonseyiİmarvePlânlamaÇalışmaGrubuRaporu,

http://www.antalyakentkonseyi.org.tr/old/raporlar_imarveplânlama_grubu.htm, (05.12.2009).


SİYASAL KATILIM VE HALKLA İLİŞKİLER: ANKARA MERKEZ İLÇE BELEDİYELERİ İNTERNET

SİTELERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME*

Yrd. Doç. Dr. Aslı YAĞMURLU**

ÖZET

Makalesiyasalkatılımvehalklailişkilerarasındakiilişkiyiortayakoymayıamaçlamaktadır. Bunun içinAnkara’nın on altımerkez ilçe belediyesinin in-ternet siteleri üzerine bir inceleme yapılmıştır. İnternet siteleri incelenerek,siyasalkatılımıdestekleyicihalklailişkilerfaaliyetleriortayakoyulupsınıflandı-rılmıştır.Siyasalkatılımısağlamayayönelikbilgilendirmeyiiçerenonikiuygula-matanıtmabaşlığındadeğerlendirilmiştir.ÇankayaBelediyesibuuygulamalaragöre enbaşarılı belediye olarak ortaya çıkmaktadır. Siyasal katılıma yönelikimkânlarsunantanımauygulamaları,yedibaşlıkta incelenmiştir.Neyazıkkibuuygulamalardatümuygulamalarısergileyenbirbelediyeçıkmamıştır.Tümbelediyelerdeşikâyet-istekhattıbulunmaktavebirbelediyedışındatümbele-diyelerdebilgiedinmebaşvurusuinternetüzerindenyapılabilmektedir.Genelolaraktanıtmayayönelikuygulamalartanımauygulamalarınagöresayısalveuygulamadüzeyiaçısındandahayüksekseviyedeolmuştur.İlçebelediyelerininuygulamafarklılıklarısiyasalkatılımaçısındansunulanolanaklarıanlamamızıvedemokratikbirhakolansiyasalkatılımındüzeyihakkındafikiredinilmesinisağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler: Halklailişkiler,siyasalkatılım,belediyeler,e-halklailişkiler,internet siteleri

* Makale,26-27Mayıs2011tarihindeAdıyaman’dagerçekleşenKAYSEMVI:DemokratikleşmeveKamuYönetimi başlıklı Sempozyumda “Siyasal Katılım veHalkla İlişkiler: AnkaraMerkezİlçeBelediyeleriİnternetSiteleriÜzerindenBirİnceleme”adlıbildiriningenişletilipdüzeltilmişhalidir.

**TODAİE


ABSTRACT

Political Participation and Public Relations: An Analysis on Web-Sites of Dis-trict Municipalities of Ankara

The article aims to discuss the relationship between political participation and public relations through an analysis on web-sites of 16 district municipalities of Ankara. The web-sites are categorized on the basis of public relations practices encouraging political participation. 12 applications have been identified under the ‘publicity’ activities of informing the public to encourage political participation. Municipality of Çankaya appears to be the most successful municipality with re-gard to such applications. ‘Recognition’ activities aiming at acquiring information from the public have been analyzed under 7 applications. Unfortunately, none of the municipalities provide all of the applications. Every municipality has a line for complaints-requests, while all except one provide the service for online appli-cation for freedom of information. By and large, ‘publicity’ applications outpace ‘recognition’ applications in practice. Different practices of district municipalities disclose the opportunities provided for political participation and indicate the level of political participation as a democratic right.

Key Words: Public relations, political participation, municipalities, e-public relations, web-sites

Giriş

Günümüzdekentleşmeoranlarıbütündünyadaartmaktadır.Kentlerinyö-netiminioluşturanbelediyeyönetimleriyerelyönetimleriçindeenöneçıkanvetartışılanyönetimbirimleriolmaktadır.Giderekbüyüyenkentler,bukentlerinkarmaşıkvebüyüksorunları,kentyönetimlerininyereldüzeydeseçimvetem-siledayananyapısı,bualandakihalklailişkilerçabalarınınönplanaçıkmasınayolaçmıştır.Bunedenlemerkeziyönetimdençokdahaönceyerelyönetimlerdehalklailişkilerbakışaçısınınfarkındalığıoluşmuşveuygulamagelişmiştir.Yerelyönetimler içindebelediyelerinhalkla ilişkilerçabaları,halkla ilişkilerdisipliniiçindeönemlibiryertutmuş,özelliklesiyasalkatılım,yereldemokrasigibikav-ramlarlailişkilendirilerektartışılmıştır.Buuygulamalarınsondönemdeendik-katçekiciolanıinternetüzerindengerçekleşenhalklailişkileruygulamalarıdır.Bu faaliyetler, siyasal katılımuygulamalarınınyaygınlaşmasını veetkinliğininartmasını sağlamaktadır.Demokrasinin tezahür ettiği kabul edilen yerel yö-netimlerinsiyasalkatılımayönelikgerçekleştirdiklerihalklailişkilerfaaliyetleri,yereldemokrasinindüzeyinigöstermesiaçısındanbelirleyiciolmaktadır.Siya-

Siyasal Katılım ve Halkla İlişkiler • 199

salkatılımolmasıiçingerekenkoşullarahalklailişkileruygulamalarınınönemlikatkılarıolabilmektedir.Öncelikle,katılımfaaliyetininolabilmesiiçin,katılımıngerçekleşeceğinesne/konu/durumileilgilibilgisahibiolunmasıgerekmektedir.Halklailişkileruygulamalarınıntanıtmaamaçlıolarakgerçekleştirdiğietkinlik-ler,vatandaşlarınbilgisahibiolmasınısağlayıcıetkiyapmaktadır.Halklailişkileruygulamalarınınikincikatkısıise,vatandaşlarınkatılımınıngerçekleşebileceğiortamın oluşturulmasıdır. Halkla ilişkiler uygulamalarında, vatandaşlar baştaolmaküzerekamuların,istekveşikâyetlerinitanımayayönelikolarakgerçek-leştirilen etkinlikler bulunmaktadır. Vatandaşların istek, dilek ve şikâyetleriniiletebileceğimekanizmaların oluşturulması ve gelen taleplere göre yönetseldönüşümsağlanabilmesisiyasalkatılımiçinvazgeçilmezbirkoşuldur.

MakalebuilişkiüzerindeyoğunlaşmışvesiyasalkatılımilehalklailişkilerarasındakiilişkiyiAnkara’nınonaltımerkezilçebelediyesinininternetsiteleriüzerinden,birincelemeiletartışmayaçalışmıştır.Araştırma,internetuygula-malarıüzerindenhalklailişkilerintanıtmavetanımaaraçlarınınsiyasalkatılımısağlamayayönelikkullanımdüzeyiniortayakoymaktadır.

2. Yerel Yönetimlerde Siyasal Katılım ve Halkla İlişkiler İlişkisi

Yerelyönetimler,belediyeler, ilözel idareleriveköylerdenoluşmaktadır.Buüçlüiçindebelediyelerinözelbirdurumubulunmakta,hemakademikhemdesiyasalalandaüzerindeençoktartışılanveeleştirilenbaşlığıoluşturmak-tadır.Türkiye’de,5393sayılıBelediyeKanunu’nagöre,belediye,“beldesakin-lerininmahallimüştereknitelikteki ihtiyaçlarını karşılamaküzere kurulanvekararorganıseçmenlertarafındanseçilerekoluşturulan,idarivemaliözerkliğesahipkamutüzelkişisi”dir(md.3).2010TÜİKverilerinegöre,Türkiyenüfu-su,yaklaşık73milyonkişidirveTODAİEYerelYönetimlerMerkeziverilerinegöre,bunüfusunyaklaşık50milyonu,yaklaşık3000belediyeninsınırlarıiçindeyaşamaktadır.Belediyelerhukukiolarak,5393sayılıBelediyeKanununaGöreKurulanBelediyelerve5216sayılıBüyükşehirBelediyesiKanununaGöreKu-rulanBelediyelerişeklindesınıflandırılmaktadır.Yönetselolarakise,büyükşe-hirbelediyeleri,büyükşehirilçebelediyeleri,ilbelediyeleri,ilçebelediyelerivekasaba/bucak/belde belediyeleri olarak şeklinde sınıflandırmakmümkündür.Belediyetüzelkişiliğininüçorganıbulunmaktadır.Bunlarbelediyebaşkanı,be-lediyemeclisivebelediyeencümenidir.Belediyehizmetleriçokuzunbirlisteyikapsamaktadır;imar,suvekanalizasyon,ulaşımgibikentselaltyapı,çevre,çevresağlığı,temizlikvekatıatık,zabıta,itfaiye,acilyardım,kurtarmaveam-bulans,şehiriçitrafik,definvemezarlık,ağaçlandırma,parkveyeşilalan,ko-nut,kültürvesanat,turizmtanıtım,gençlikvespor,sosyalhizmetveyardım,


evlendirme,meslekvebecerikazandırma,ekonomiveticaretingeliştirilmesigibi(Tortopvd.,2008,s.337-338).Belediyelerinyerelçevreiçinsağladığıhiz-metlervebukapsamdayürüttüğüişlemveeylemlerbölgedekihalküzerindedoğrudanvegünlükyaşamaetkiedecekşekildesonuçdoğurmaktadır(Eras-lan-Yayınoğlu,2007,s.70).Bunedenlede,belediyelerhemgündelikhayatınpekçokhizmetinikarşılamakta,hemdepekçokeleştiriyemaruzkalmaktadır.Kıtkaynaklarlagerçekleşenhizmetlerdoğalolarakönceliklendirilmekzorun-dadırvebuönceliklersiyasaltercihlerinürünüdür.İştebusiyasaltercihlerinoluşum süreci, bir takımmekanizmaların işlemesiyle gerçekleşmektedir. Builişkileriortayakoymakiçinsiyasalkatılım,demokrasivehalklailişkilerinrolüirdelenmelidir.

Belediyelersiyasalkatılımvehalklailişkilerarasındakiilişkiyiortayakoy-makiçinuygunbirortamsunmaktadırlar.Katılım,SosyalBilimlerSözlüğü’nde,“birkararınhazırlanması,olgunlaştırılması,alınmasıveuygulanmasıaşama-larından birine, bir kaçına veya bütününe o karardan doğrudan ya da do-laylıolaraketkilenecekkişileringüçlerioranındakatkıdabulunması”şeklindetanımlanmaktadır (Demir veAcar,1992, s.202).Siyasal katılım ise, “siyasaltopluluğunbirüyesiolanbireyinotoritelerinkararlarınıetkilemekiçinyaptığı,bireyisiyasalkararalıcılariletemasiçinesokanbireylem”(Kalaycıoğlu,1984,s.200);“politiksüreçlerietkilemeyiamaçlayanbütündavranışlar”(Çukurçayır,2000,s.31);“yurttaşlarındevletinçeşitlidüzeylerindekikararveuygulamala-rınıetkilemeeylemleri”(Kışlalı,1987,s.355)olaraktanımlanmaktadır.Siyasalkatılma, seçimlerde oy kullanmaktan ibaret olmamakta, basit birmeraktanyoğunbireylemekadaruzanantutumvefaaliyetlerikapsamaktadır(Kapani,1989,s.131).

Eroğlu, genel olarak siyasal katılımın olabilmesi için bazı koşulların ge-rekliliğinden bahsetmektedir. Bunlar, bağımsız bir devlet, yönetilenlerin cangüvenliği,eğitim,yasalçerçeve,katılmayıdışlamayanideolojikbirortam,va-tandaşlarınyönetimleilgiliişlerhakkındabilgisahibiolmasıvebelirlibirileti-şimdüzeyininvarolmasışeklindeifadeedilmektedir(Eroğlu,1991,s.41-42).Çitçi,aynıkoşullarıdahaözbirşekildesıralamış,siyasalkatılımolabilmesiiçin,biçimselkatılmaolanaklarınınbulunması,yurttaşlarınbuolanaklarıkullanmasıvekatılmanınkamusiyasalarıüzerindeetkisininolmasıgerektiğinivurgulamış-tır(Çitçi,1996,s.10).

Çitçi, yerel yönetimlerdemokrasi arasındaki ilişkiyi ortayakoymaktavesiyasal katılımınbu ilişki içindeki yerine vurgu yapmaktadır. Bu ilişkinin kilitnoktasını,seçim,temsilvekatılmakurumlarıoluşturmaktadır.Yerelyönetimler


kararveyürütmeorganlarınıyörehalkınınseçimiylebelirlemekte,budadiğerörgütlenmelerdenfarkınıyaratmaktadır.Yerelyönetimleraynızamandahalkınsürekli denetimi açısından da en elverişli birimleri oluşturmaktadırlar. Yerelyönetimlerdetemsiledenlervetemsiledilenlerarasındamekânsalbirliktelikbulunmaktadır.Dolayısıylatemsiledicilikniteliğiyüksektir.Bumekânsalyakın-lık,yurttaş-temsilci/yurttaş-yerelyönetim ilişkisinikolaylaştırarakdemokratikkatılımiçinortamyaratmaktadır.Tümbukoşullaryerelyönetimlerindemok-rasi ve halk katılımı açısından ayırt edici özelliklerini oluşturmaktadır (Çitçi,1996, s.5-6). BirkanUysal bu ilişkiyi genel olarak yönetsel duyarlılık olaraktanımlamaktadır,“Yönetiminduyarlılığıonunkitlesiileilişkilerininikiyönlübiretkileşimiçindeoluşmasıvegelişmesini,kararveuygulamalarındahalkıntalepvebeklentilerinidikkatealmasınıvedahasıhalkınkendisinietkilemesineaçıkolmasınıgerektirir”(Uysal,1996,s.59-60).Kamuyönetimindehalklailişkilerikitemelönkabuledayanmaktadır:“demokratikbiryönetimfaaliyetleriniva-tandaşlaraaçıklamakzorundadırveetkilibirkamuyönetimivatandaşlarınaktifkatılımvedesteğinitalepeder”(Cutlipvd.,2000,s.491).Halklailişkilerbirim-leriyönetenlerveyönetilenlerarasındailetişimkanallarıkurarak,yönetilenleraçısındanyönetselkararlarhakkındabilgilenmeyivebukararlarakatılımme-kanizmalarınıortayaçıkarıcıbir işlevgörmektedir.Halkla ilişkiler,demokratikvekatılımcıbirsiyasalkültürünyerleştiğimoderntoplumlaraçısındanbirsorunçözmevemuhtemel sorunları önlemeyöntemiolarakönplana çıkmaktadır(Uysal,1998,s.37).

Halklailişkilerveyerelyönetimarasında,toplumsal,siyasalveyönetselgereklilikler vedinamikler açısındanbenzerlikler bulunmaktadır.Her ikisi deyönetselduyarlılıkaçısındanönemlidir.Her ikisidehalkıngündelikyaşamınıetkileyenhizmetlervebunlarailişkinpolitikavesüreçlerleilgilidir.Herikisidehalkındemokrasieğitiminde,birisiyasal-yönetselbirbirim,diğeri,yönetsel-siyasalbirişlevolarakhemkendialanındahemdetoplumuntümüiçinönemlibiraraçniteliğitaşımaktadır(Uysal-Sezer,1987,s.22).

Geleneksel olarak yerel yönetimlerin halkla ilişkiler uygulaması olarakdeğerlendirebileceğimizvekatılmayı sağlamayayönelikpekçokuygulamasıbulunmaktadır. Yalçındağ, bu uygulamaları, hemşehri toplantıları, halk gün-leri, mahalle toplantıları, muhtar toplantıları, gruplarla ilişkiler, mahalle vesemtdanışmamerkezleri,toplumsalkampanyalarvetoplumsalprojelerolaraksıralamıştır (Yalçındağ,1996, s.141-146).Ertekin, buuygulamaların, vatan-daşlarınkişiselbaşvuruları,danışma,örgütlenmişgruplarlailişkiler,kamuoyuaraştırmalarıvereferandumşeklindeolduğunuifadeetmiştir(Ertekin,1995a,


s.103-105).Keleş,5393sayılıBelediyeKanunuçerçevesindebubaşlıktakiuy-gulamalarıortayakoymuştur.Bunlardan ilki,belediyelerinbelde sakinlerininbelediyehizmetleriyleilgiligörüşvedüşüncelerinitespitetmekamacıylager-çekleştirebileceklerikamuoyuyoklamasıvearaştırmasıdır. İkinciolarak,her-kesin, kenttaşolarak,belediyenin karar vehizmetlerinekatılmaya,belediyeçalışmalarıhakkındabilgiedinmeye,yardımlarındanyararlanmayahakkıolma-sıdır.Üçüncüolarakdakentkonseyiadıverilenkonseyiçindehemşehrilerinoy verme, seçilme, katılma ve yararlanmahakkı bulunmaktadır. Son olarakhalkınbelediyehizmetlerinegönüllükatılımıbulunduğunayönelikbirdüzenle-mebulunmaktadır(Keleş,2009,s.276-277).BelediyeKanunubunlarveben-zeriiletişimfaaliyetleriiçinbirhalklailişkilerbirimiöngörmemiştir.Ancakpekçokbelediyeböylebirbirimörgütlenmesinegitmiştir.Katılmayısağlayabilecekiletişimuygulamalarıyüzyüze iletişimden,basılımateryallerekadarçeşitlilikgöstermektedir.Günümüzkoşullarındateknolojikgelişmelerbuuygulamalarapekçokyeniliğieklemiştir.Buuygulamalarınendikkatçekiciolanı, internetsiteleriolarakdeğerlendirilmektedir.

3. Belediyelerin Halkla İlişkiler Uygulamalarında İnternet Sitelerinin Kullanımı

Sondönemdekiteknolojikgelişmelerhalklailişkilerfaaliyetlerineyeniola-naklarsunmaktadır.İnternetteknolojisininyaygınlaşması,halklailişkilerinya-zılıaraçlarağırlıklıfaaliyetlerinidönüştürmüşveinternetiönplanaçıkarmıştır.Tümkamuyönetimibugelişmelerdenetkilenmiştir.İnternet,başlangıçtasınırlıetkiyesahipdiyedüşünülsede,günümüzde,Türkiye içinbusavgeçerliliği-niyitirmişdurumdadır.Türkiye İstatistikKurumu(TÜİK),HaneHalkıBilişimTeknolojileriKullanımAraştırmasınagöre,Nisan2009tarihindehanelerin%30’uinterneterişimimkânınasahipken,Nisan2010sonuçlarınagörehanelerin%41,6’sıİnterneterişimimkânınasahiphalegelmiştir.Teknolojikaltyapıvekullanımoranlarıhızlayükselmektedir.İnternetkullanıcılarıkamuyönetimiyleiletişimindedebuaracıkullanmayabaşlamışlardır.Türkiye’deinternetkullanı-cılarınınyaklaşıkdörttebirikamukurumlarıylailetişimlerindeinternetikullan-maktadır(TÜİK,2011).Budakamukurumlarının internetsitelerineyöneliktalebi göstermektedir. Kamu kurumları hemmerkezi hemde yerel yönetimolarakinternetsitelerioluşturarak,çeşitlihalklailişkileruygulamalarınıgerçek-leştirmektedir.Busürecinhızlanmasında2004tarihindeyürürlüğegirenBilgiEdinmeKanunu’nuniticivezorlayıcıetkisiolmuştur.Başvurularçerçevesinde,kurumlarkendilerinitanıtmak,belgevebilgilerinikamuoyuylapaylaşmakileyükümlüdürler.Buduruminternetsitelerininiçerikolarakzenginleşmesinibirzorunlulukhalinegetirmiştir.Yapılanaraştırmalarbilgiedinmebaşvurularınınneredeyse tümünün internetüzerindengerçekleştiğinigöstermektedir (Yağ-


murlu,2010,s.76;ÖzüpekveAksoy,2010,s.58).Buduruminternetsitele-rinde ciddi bir gelişme yaşanmasına sebep olmuş, başlangıçta ortaya çıkansorunlarzamaniçindeçözülerekuygulamalardahaetkinhalegetirilmiştir.

Son on yılda belediyelerin internet kullanımı pek çok çalışmaya konuolmuştur (Aktel, 2009; Kaya-Bengshir, 2000a; Kaya-Bengshir, 2000b; Kaya-Bengshir,2000c;Kaya-BengshirveAltınok,2005;Şahin,2007;Yıldız,2009;Yıldız,2002;Yıldız1999).TÜİK2005yılıBelediyeWebSiteleriAraştırması’nagöre,nüfusu10.000’denfazlaolan662belediyenin%64’üinternetsitesinesahiptir(TÜİK,2006).MustafaÇoruh’un2009tarihliaraştırmasında,toplam973belediyenin%91’indeinternetsitesininbulunduğuifadeedilmiştir(Çoruh,2009,s.3).Busonuçgelinennoktanınaçıkgöstergesidir.

İnternetin yarattığı zaman vemekân sıkışması sayesindedünyanınheryanındakikullanıcılar,birbirleriyle iletişimegirebilmektevedünyanınherya-nındakibilgivebelgelereulaşabilmektedirler.Birkitleiletişimaracıolmasınarağmenyüzyüzeiletişimebenzer,karşılıklıiletialışverişigerçekleştirebilecek-leribirniteliğibulunmaktadır(Timisi,2003,s.132;EsrockveLeichty,2000,s.328).Buduruminternetüzerindengerçekleşenuygulamalarındemokrasiileilişkilendirilmesineyolaçmaktadır.Demokrasininönemlibirhalkasınıoluşturanbireyselkatılımiçinçokönemlibiraraçolarakkullanımpotansiyelinibünyesin-debarındırmaktadır.

“Güçlüdemokrasiyandaşlarıinternettençokşeybeklerken,ger-çekteninternetindemokratikbiralternatifolupolmayacağınısorgula-mıyordadeğildir.Biryandaninternetlebirlikte,EskiYunan’daAtina’daPolis’eözgüdoğrudandemokrasinindiriltilebileceğiumulurken,diğeryandan internetinsunduğusimetrik iletişimbiçimininkamusalalanı,tümyurttaşlaraaçıkolanbirmeclisdemokrasisiidealineyaklaştırabi-leceğinedeğinilmektedir”(Tokgöz,2008,s.295).

Bubeklentininbirkısmıinternetüzerindengerçekleşenhalklailişkileruy-gulamalarıylagerçekleşmişgörünmektedir. İnternetkurumlaraçısındandörttemel faydasağlamaktadır.Bunlar,kurumsal imajıgeliştirmek,kamuoyunundüşüncelerini öğrenip değerlendirmek, kamuoyu beklentileri doğrultusundakurumsalgündemibelirlemek,kurumsalsorumluluğuarttırmakşeklindesıra-lanmaktadır(Sayımer,2006,s.166).İnternetsiteleri,halklailişkilerintanımavetanıtmaişlevinigerçekleştirdiğiönemlibirmecrayıoluşturmaktadır.Kamuyönetimiaçısındanbuuygulamalaraynızamandasiyasalkatılımiçinyenika-nallaroluşturmuştur.


4. Ankara İlçe Belediyeleri İnternet Siteleri Üzerine Bir İnceleme

4.1. Yöntem

Çalışmanın amacı, siyasal katılım yönündenAnkaramerkez ilçe beledi-yelerinin internet sitelerindekihalkla ilişkileruygulamalarını incelemektir.Buamaçdoğrultusundaaraştırmanınevrenini, ilçebelediyeleri,örneklemini iseAnkarailçebelediyelerioluşturmaktadır.İlçebelediyelerininaraştırmayakonuolmasınınenönemlinedeni,farklıbüyüklükveolanaklarasahipolmalarısebe-biylefarklıuygulamalarsergileyecekleridüşüncesidir.Sunduklarıhalklailişkilervekatılımolanaklarınınfarklılığınınortayaçıkmasıyerelyönetimleraçısındanbirkestirimsunarak,halklailişkilerinsunduğudemokratikpratiklerhakkındabirdökümyapılmasınısağlayacaktır.Siyasalkatılımolanaklarınıngenişliğiaçık-tırki,Türkiye’dekidemokrasiseviyesinindüzeyiniortayakoyacaktır.Araştırma-nınörnekleminioluşturanAnkarailimerkezilçebelediyeleri,Akyurt, Altındağ, Ayaş, Bala, Çankaya, Çubuk, Elmadağ, Etimesgut, Gölbaşı, Kalecik, Kazan, Keçiören, Mamak, Pursaklar, Sincan ve Yenimahalle’dir. Aşağıda ilçe beledi-yelerininnüfusveyüzölçümüvenüfusyoğunluklarınındağılımlarıverilmiştir(AnkaraValiliği,2011).

Tablo 1.Ankara’nınİlçeleriNüfus,Yüzölçümü,NüfusYoğunluğuDağılımları

Ankara İlçeleri:

İlçe Nüfus Yüzölçümü Nüfus Yoğunluğu

KEÇİÖREN 796.646 139km² 5.690ÇANKAYA 794.299 268km² 2.964YENİMAHALLE 625.826 274km² 2.284MAMAK 532.873 471km² 1.131SİNCAN 445.330 344km² 1.295ALTINDAĞ 367.340 167km² 2.120ETİMESGUT 347.267 49km² 7.087PURSAKLAR 100.732 152km² 663GÖLBAŞI 86.749 735km² 120ÇUBUK 75.937 1.248km² 65ELMADAĞ 42.493 568km² 7.087KAZAN 38.964 408km² 96AKYURT 25.401 212km² 120BALA 23.822 2.530km² 9KALECİK 15.142 1.340km² 11AYAŞ 14.057 1.108km² 13


Araştırmayöntemiolarakiçerikanaliziyöntemikullanılmıştır.Genelolarakkitleiletişimaraçlarıiçinkullanılanbuyöntemdenbelediyelerinternetsiteleriniincelemek için yararlanılmıştır. İçerik analizi, belediyelerin internet sitelerinibiriletişimmetniolarakdeğerlendirmektedir.Sitelerincelendiğizamansiyasalkatılım içinzeminoluşturacağıdüşünülen,tanıtmavetanımayayönelikbazıuygulamalarınyaygınolarakkullandıklarıtespitedilmiştir.Yapılanaraştırmalarbuaraçlarlailgiligenelbirdökümyapmaktadır(Özipek,2010,s.196-205;Tar-han,2007,s.75-95).Çalışmalarderlenerekveinternetteknolojisininsunduğuyeniolanaklardaeklenerekkategorileroluşturulmuştur.

Kategorilerikibaşlıkta,siyasalkatılımıdestekleyentanıtmavetanımafa-aliyetleriolarakgruplandırılmıştır.Halkailişkilerfaaliyetleriaçısındanilkgrubuörgütü,çalışanlarını,ürettiğimalvehizmetlerinikamularınatanıtmayayönelikolarakgerçekleştirilenuygulamalaroluşturmaktadır.Temelolarakbilgivermeyiamaçlayanbuilkgrupvatandaşlarınneyekatılacaklarınayönelikbirdonanımvermektedir.İnternetsitelerindengerçekleşenbuuygulamalarıntanıtıcınite-likteolanlarıaşağıdakişekildesıralanmaktadır:

• BelediyeBaşkanı:Buçerçevedebelediyebaşkanı ile ilgilibilgilervemesajlarverilmektedir.Başkanınözgeçmişi, fotoğrafları,mesajı, ile-tişimbilgileri,başkanamesajgibi içeriklerlebubaşlıktadeğerlendi-rilmiştir.

• BelediyeYönetimi:BelediyeMeclisi,Komisyonlar,Encümen,Muhtarlarilebilgilerbuçerçevedevatandaşlarlapaylaşılmakta,internetsiteleriiçindebulunmaktadır.

• Müdürlükler:Belediyeninaltbirimleriolanmüdürlükler,müdürveper-sonelveiletişimbilgileriyleyeralmaktadır.

• HizmetlereİlişkinDuyurular:Yapılançalışmalarınduyurulmasını içe-renuygulamalardır.

• KültürelveSosyalEtkinlikler:Belediyelerpekçokfarklıalanlardahiz-met vermekle yükümlüdürler. Kültürel ve sosyal etkinlikler belediye-lerinhalklayönelikgerçekleştirdiğietkinliklerolmasıvepekçokkişiyietkilemesisebebiylebirbaşlıkolarakelealınmaktadır.

• BasındanHaberler:Belediyeve/veyayöreileilgilibasındaçıkanha-berlerinderlendiğibirbölüminternetsitelerindeyeralmaktadır.

• ÖrgütŞeması:Organizasyonveyateşkilatşemasıolarakdaadlandı-rılabilen,örgütüişlevlerinegöresınıflandıranbuşemainternetsayfa-larındayeralmaktadır.


• İlçeBilgileri:Yörenintarihi,coğrafiözellikleri,kentbilgilerigibibaş-lıklarınyeraldığıkentlilikbilincinigeliştirmeyeyönelikuygulamalardır.

• KurumsalHaberler:Belediyeninhemçalışmalarıhemdeçalışanlarıileilgilifaaliyetvegelişmelerinaktarıldığıbirbaşlıktır.

• SıkçaSorulanSorular:Halkınsıkçasorduğusorularınderlenmesiylehazırlananveonlarınhızlıbirşekildeyanıtaulaşmasınısağlayanbiruygulamadır.

• RSSuygulaması:Sitedeyapılanherdeğişikliğinüyelere iletilmesineyönelikbiruygulamadır.Busayedeyeniverigirişindenüyeolanlarınanındahaberdarolmasısağlanır.

• Paylaşımseçenekleri:Sondönemdesosyalmedyanınönemiveyay-gınlığıartmıştır.BunufarkedenpekçokbelediyeFacebookveTwit-ter’dapaylaşımolanağısunmaktadır.Buuygulamalarinternetsitesin-dekiduyurularınyayılmasınısağlamaktadır.

İkincibaşlıktadeğerlendirilenuygulamalartanımauygulamalarıdır.Yerelyönetimleraçısındanhalkıntalepveistekleriniöğrenmeyeyönelikolarakger-çekleştirilenuygulamalarıiçermektedirler.İnternetikiyönlüiletişimeizinverendoğasıylasimetrikhalklailişkileringerçekleşebileceğibirmecrayıoluşturmak-tadır.Buuygulamalarşöylesıralanmıştır:

• BasınveHalklaİlişkilerBirimi:Biriminvarlığıhalklailişkilerfaaliyetininbirsistemiçindegerçekleşmesiaçısındanönemtaşımaktadır.Genelolarak büyük ölçekli belediyeler iletişim faaliyetlerini yönetmek içinmüdürlükşeklindebirbirimkurmaktadırlar.Özellikletanımayayönelikuygulamalarınyönetselbirdönüşümyapabilmesibirimörgütlenmesi-ninvarlığıylailişkilendirilmektedir.

• İletişim Bilgileri: Vatandaşların yöneticilere ulaşabileceği kanallarınaçıkolmasıgereklidir.Buçerçevedegünümüzyeniiletişimteknoloji-leriylebirlikte,telefon,faks,e-postaveadres,Googleharitagibipekçokbilgipaylaşılmaktadır.

• BilgiEdinmeBaşvurusu:Bilgiedinmebaşvurusuyasalzorunlulukola-rakinternetsitelerindebulunmasıgerekenbirbaşlığıoluşturmaktadır.Bubaşvurulargenelolarakinternetsitelerindenderlenmektedir.Ge-lenbaşvurularınderlenerek,yönetseldönüşümyaratmasıbuuygula-manıntemelamacınıoluşturmaktadır.

• BİMER:BaşbakanlıkİletişimMerkezi’ne linkvermekşeklindevatan-daşlarındilekveşikâyetleriniiletebilecekleribumerkezinhemtanıtımıyapılmakta,hemdebelediyeileilgilisorunlarıniletilebileceğibirbaş-kayolsunulmaktadır.


• İstekveşikâyethattı:Pekçokbelediyeözelnumaralarlahalka7gün24saathizmetverenmerkezlerkurmuştur.Budanışmamerkezlerine,şahsen yüz yüze başvuru dışında, telefon ve internet kanalıyla daulaşılmaktadır.

• Anket:Pekçokalanda,vatandaşların,tutum,düşünceveeğilimleriniöğrenmekamacıylaanketuygulamasıyapılmakta,değerlendirmeso-nuçlarıdainternetüzerindentakipedilebilmektedir.

• Ziyaretçidefteri:Forumuygulamasınınatasınıoluşturanziyaretçidef-teriuygulamasıylahalkkatılımıgerçekleşmekte, internetsitelerindeayrılanalanlarapaylaşımyapılabilmektedir.

• Başkanamesaj:İnternetüzerindendoğrudanbelediyebaşkanıname-sajatmayısağlayanbuuygulamailedüşünce,talepveşikâyetlerinanındaüstyönetimeulaşmasıhedeflenmektedir.

Yukarıda sıralanan kodlama kriterleri, çalışmanın yazarı tarafından, varveyayokşeklindebirhaftalıksüreiçindekodlanmıştır.Bukodlamaişlemigü-venliğinsağlanmasıiçinikiaysonratekrarlanmıştır.

Siyasalkatılımıdestekleyicinitelikteolanhalkla ilişkileruygulamaları ikiayrıbaşlıktaiçerikanaliziiledeğerlendirilmişveuygulamalarınkullanımdüzeyihembelediyeölçeğindehemdeuygulamaölçeğindeortayakoyulmuştur.

4.2. Bulgular

Araştırmayabaşlandığındabütünilçebelediyelerinininternetsitesininol-duğutespitedilmiştir.AraştırmanınortalarındaAyaşBelediyesi’nininternetsi-tesineerişimmümkünolmamışvesiteyeulaşımbirsüremümkünolmamıştır.Tümbelediyelerin internetsiteleribel.truzantılıdır.SitelergenelolarakBilgiİşlemBirimleritarafındanyönetilmektedir.Sitelerinaçılışsayfalarıveiçerikleriözelolaraktasarlanmıştır.Belediyelerin internetsiteleribirbirleriylebenzerliktaşımamaktadır.Buözgüntasarımlar içeriklerdedefarklılıklarayolaçmakta-dır. Sitelerin açılış sayfalarında, belediyenin adı, logosu, başkanın fotoğrafı,hizmetlereilişkinfotoğraflarveyenisayfalaraaçılanbaşlıklarbulunmaktadır.Altındağ,ÇubukveÇankayaBelediyeleri sitelerinin İngilizceversiyonunudaoluşturarakkullanımasunmuşlardır.Farklıbiruygulamaolarak,Çubukbeledi-yesinde,Slovenya’nınSabinovBelediyesiylegerçekleşenkardeşşehirprotoko-lüdolayısıyla,Slovencedilseçeneğidebulunmaktadır.Mavivetonlarıensıkkullanılantemarengiolarakdikkatçekmektedir.


4.2.1. İlçe Belediyeleri İnternet Sitelerindeki Tanıtma Uygula-maları

Tanıtmauygulamalarıbilgivermeyiiçerir.Bilgivermeninamacıhalkınne-leryapıldığınıöğrenmesivebuyönetiminkendinihalkındeğerlendirmesineaç-ması,kendiniiyileştirmevegeliştirmeyibaştankabullenmesidir(Uysal-Sezer,1996,s.60).Buçerçevedeilkolaraktanıtmauygulamalarıdeğerlendirilecektir.

Tablo 2.AnkaraİlçeBelediyeleriİnternetSitelerindeTanıtmayaYönelikHalklaİlişkilerUygulamaları

Ankara İli İlçe

Belediyeleri Baş

kan

Bel

ediy

e Y

önet

imi

Bir

imle

r

Kü

ltü

rel v

e So

syal

Çal

ışm

alar

Hiz

met

lere

İliş

kin

Bilg

iler

Bas

ında

bel

de/b

eled

iye

Örg

üt

Şem

ası

İlçe

Bilg

ileri

Ku

rum

sal H

aber

ler

RSS

Pay

laşı

m S

eçen

eği

Sıkç

a So

rula

n S

oru

lar

Topl

amKeçiören + + + + + − − + + − + − 8/12Çankaya + + + + + + + + + + + + 12/12Yenimahalle + + + − + − − + + − − − 6/12Mamak + + + + + + + − + − − + 9/12Sincan + + + − + − + + + + − − 8/12Altındağ + + + + + + − + + − + + 10/12Etimesgut + + + + + − + + + − − − 8/12Pursaklar + + + + + − + + + − + − 8/12Gölbaşı + + + − + + + + + − − − 8/12Çubuk + + + + + + + + + − − − 9/12Elmadağ + + + − + − + + + − + − 8/12Kazan + + + − + − + + + − + − 8/12Akyurt + + + − + − + + + + − − 8/12Bala + + − − − − − + + − − − 4/12Kalecik + + + + + − − + + − − − 7/12Ayaş + + − + + − − + + − − − 6/12Toplam 16 16 14 9 15 5 10 15 16 3 6 3

İnternetsitelerindenyapılantanıtmauygulamalarıbellibaşlıklardagrup-lanarakdeğerlendirilmiştir.Bunlarbaşkan,yönetim,ilçebilgileri,hizmetlervepaylaşımseçenekleriolarakgruplandırılmıştır.


Başkan:Başkan,özgeçmişi,mesajı,fotoğraflarıbütüninternetsitelerindebulunanbiröğeyioluşturmaktadır.Ertekin’indealtınıçizdiğigibi,“belediye,‘güçlübaşkanmodeli’yönündegelişmiştir.Türkbelediyeciliğinde,güçlübaşkanveonunçevresindeyaratılanimajhalklailişkileraçısındanönemlidir”(Ertekin,1995b, s.8). Bu nedenle de uygulamaların öncelikle başkana, onun siyasalimajına,yenidenseçilmesinevepartisininülkeçapındabaşarısınakatkıdabu-lunmayayöneldiğiifadeedilmektedir(Uysal-Sezer,1996,s.65).İkisaptamayakatılarak,özelliklefotoğraflarladesteklenenbaşkanimajınıninternetsitelerininaçılışsayfalarındaönplandaolduğuyapılandeğerlendirmedegörülmektedir.

Yönetim:Belediyeyönetimi,başkanyardımcıları,encümen,meclis,birim-ler,örgütşeması,iletişimbilgileribubaşlıktasunulanöğelerioluşturmaktadır.Neredeyse tüm belediyeler bu bilgileri paylaşmaktadır. Belediye başkanınıngücü ve etkinliğinin belediye meclisi gibi karar organları üzerinde olumsuzetkisiolduğuifadeedilsede(Ertekin,1995b,s.9)internetsitelerindenbubil-gilerinyüksekdüzeydepaylaşıldığıtespitedilmiştir.

İlçebilgileri:İlçebilgilerivehaberderlemeleribirliktedeğerlendirilmiştir.Neredeyse tümbelediyeler, ilçeleriyle ilgili genelbilgileri internet sitelerindepaylaşmışlardır.Ancakyinebuçerçevedebirtanıtımuygulamasıolarakdüşü-nülen,beldeyeilişkinçıkanhaberlerindeğerlendirmesiisesadecebeşbelediyetarafındanyapılmaktadır.

Hizmetler:Hizmetlerbaşlığında,hizmeteilişkinbilgiler,kurumsalhaberler,kültürelvesosyalçalışmalarvesıkçasorulansorulardeğerlendirilmiştir.Ne-redeysetümbelediyelerkurumsalhaberlervehizmeteilişkinbilgilervermiş,belediyelerinyarısıkültürelvesosyalçalışmalarınıduyurmuştur.Dikkatçekicidurumisesıkçasorulansorularuygulamasınınsadeceüçbelediyedesunulanbirhizmetolmasıdır.Bilindiğigibi,sıkçasorulansorular,gelenbaşvurularınde-ğerlendirmesiyleoluşmaktaveinternetkullanıcılarınişinikolaylaştırmaktadır.Başvuruların,taleplerindökümlenipsistematizeedilmesiyleoluşmaktadır.Bunedenledeyönetselbirhalklailişkileruygulamasıolarakdeğerlendirilmelidir.Uygulamadakibudüşükdüzeybirolumsuzlukolaraktespitedilmiştir.

Paylaşımseçenekleri:BubaşlıkaltındapaylaşımseçenekleriveRSSuy-gulamasıdeğerlendirilmiştir.Günümüzdesosyalmedyauygulamalarıgiderekönemini arttırmaktadır. Sosyalmedya, “kullanıcılara enformasyon, düşünce,ilgivebilgipaylaşımimkânıtanıyarakkarşılıklıetkileşimyaratançevrimiçiaraç-lar vewebsiteleri içinortakkullanılanbir terimdir” (Sayımer2008, s.123).Paylaşımseçenekleri ileTürkiye’deyaygınolarakkullanılanikisosyalmedyauygulaması,FacebookveTwitter’danbağlantıyapmayısağlayanbiruygula-


madır.Busayede,internetsitesindekibirbaşlığınkullanıcınınFacebookveyaTwittersayfasındanduyurulmasıvesiteninçarpanetkisiyleyayılmasısağlan-maktadır.Altıbelediyesitesindebuuygulamakullanılmaktadır.RSSuygulamasıise,siteninyaptığıgüncellemeleriüyelerineduyuranbiruygulamadır.İnternetsitesindebulunan‘RSS’veya‘BeniEkle’ikonunae-postaadresiningirilmesiilegerçekleşenbuuygulamaileyeniliklerdenüyelerhaberdarolmaktadır.Özellik-leözelsektörkuruluşlarınıninternetsitelerindeçoksıkkullanılanbuuygulamabelediyelerininternetsitelerininsadeceüçündekullanılmaktadır.

4.2.2. İlçe Belediyeleri İnternet Sitelerindeki Tanıma Uygula-maları

Tanıma uygulamaları halkla ilişkilerin iki yönlü simetrik uygulamalarınıoluştururkensiyasalkatılımaçısındanvatandaşların istekve taleplerininyö-netselpolitikalaraulaşmasınısağlamaktadır.Belediyelerintanımauygulamalarıaşağıdadeğerlendirilmektedir.

Tablo 3.AnkaraİlçeBelediyeleriİnternetSitelerindeTanımayaYönelikHalklaİlişkilerUygulamaları

İlçe Beledi-

yeler Bas

ın v

e H

alkl

a İl

işki

ler

biri

mi b

ulu

nm

ası

Bilg

i edi

nm

e ba

şvu

rusu

BİM

ER

Şikâ

yet-

iste

k h

attı

An

ket

Ziya

retç

i def

teri

Baş

kan

a m

esaj

Topl

am

Keçiören + + − Akmasa − − + 4/7

Çankaya + + −Çankayaçözüm

merkezi− − + 4/7

Yenimahalle − + − + + − − 3/7Mamak + + − Alomamak − − + 4/7Sincan + + − Beyaz masa − − + 4/7Altındağ + + − Altınmasa − − − 3/7Etimesgut + + − + − − + 4/7

Pursaklar + + − Tebessüm ma-sası − − + 4/7

Gölbaşı - + − + − − − 2/7Çubuk − + − + − + + 4/7

Elmadağ + + − Beyaz masa + + 5/7

Kazan − + + + + − + 5/7


Akyurt − + − + + − 3/7Bala − + − + − + − 3/7Kalecik - - - + - + − 2/7

Ayaş - + - + - + − 2/7

Toplam 8 15 1 16 4 4 9

BasınveHalklaİlişkilerBirimi:İnternetsayfasındaBasınveHalklaİliş-kiler birimbilgilerinin bulunması halkla ilişkilerin yönetsel bir etkinlik olarakdeğerlendirilmesinisağlayacakbirörgütlenmeninvarolduğunugöstermekte-dir.Bilindiğigibipekçokkamukurumvekuruluşubirörgütlenmeolmadanve çoğu zaman yaptıklarının da farkında olmadan halkla ilişkiler faaliyetlerigerçekleştirmektedir.Birbiriminbilinçliolarakkurulmasıbuiletişiminörgütlüvesürekliolarakgerçekleşmesinisağlayacaktır.Böylebirörgütlenmeyledo-ğalolarakhalkla ilişkiler faaliyetlerininetkinliğinindeyüksekolacağıaçıktır.Özellikle,tanımafaaliyetlerininihtiyaçduyduğuaraştırma,değerlendirmeveyönetseldönüşümyapmakapasitesibirimörgütlenmesidurumundaçokdahaetkinolacaktır.Oysailçebelediyelerininsadeceyarısındahalklailişkilerbirimiolduğutespitedilmiştir.

Bilgiedinmebaşvurusu:Günümüzdedemokratikdevletanlayışınınsonucuolarak,üçüncükuşakhaklardanbahsedilmektedir.Birincikuşakhaklar,yaşamahakkı,seçmeveseçilmehakkıgibihaklardanoluşmaktadır.İkincikuşakhaklarise,devletlerinsosyalsorumluluklarınagöndermeyapan,ekonomikvesosyalhaklarıiçermektedir.Günümüzdehaklarkavramıbirboyutdahailerigitmişvedayanışma ve katılım kavramlarında özetlenecek haklar gündeme gelmiştir.Çevre,barış,gelişmevekatılımhakkıgibihaklargünümüzdemokrasilerinindestandartlarınıoluşturmaktadır.Bilgiedinmehakkıdayanışmahaklarınıniyibirörneğinioluşturmaktadır.Bilgiedinmeözgürlüğü ise, ifadeözgürlüğü ileolanyakın ilgisinedeniyledahaçokbirincikuşakhakveözgürlüklereyakındurmaktadır(Yaşamış,2011,s.3).Herikidurumdadabuhakkınkullanımınayönelikyapılandüzenlemelerinkamuyönetimindekihalklailişkileruygulama-larınınbugünküdurumagelmesindebüyüketkisiolduğukabuledilmektedir.24.4.2004tarihliBilgiEdinmeHakkıKanunununUygulanmasınaİlişkinEsasveUsullerHakkındaYönetmelikyerelyönetimleri,köylerihariç tutarakbilgiedinmebaşvurusununkapsamıiçinealmıştır.Bilgiedinmebirimleri,eğervarise,halklailişkilerbirimleriiçindekurulmaktadır.Bilgiedinmehakkıilekurum-larıngelenekselgizlilikgeleneğikırılmışveşeffaflığakatkıdabulunmuştur.Bilgiedinmeyönetimekatılmaveaynızamandayönetimidenetlemefırsatıvermek-tedir(Eken,2005,s.115).KalecikBelediyesidışındakitümbelediyelerde in-


ternetsitesindenbaşvuruyapılabilmektedir.Belediyelerinternetsiteleriiçinde,hazırbaşvuruformlarıkoyarakbaşvurularıdeğerlendirmektedir.

BİMER: Başbakanlık İletişimMerkezi, Valilik, Kaymakamlık, İlMüdürlü-ğüveBölgeMüdürlükleriileBakanlıklarınMerkezTeşkilatı,bağlı,ilgiliveiliş-kili kamu kurum ve kuruluşlarını kapsayan bir halkla ilişkiler uygulamasıdır.2010yılıbaşvurularıincelendiğindeBİMERsistemiüzerindenyaklaşıktoplam925.000başvuruyapıldığıveyaklaşım16.000başvurununbelediyelerdeya-pılan işlemlere ilişkin olduğu ortaya çıkmaktadır (Başbakanlık, 2010, s.62).TümmerkezilçebelediyeleriiçindesadeceKazanBelediyesi,BİMERbaşvuruformunuinternetsitesindesunmaktadır.

Şikâyet-istek hattı uygulaması: Bütün belediye internet sitelerinde buuygulamabulunmaktadır.Bazıbelediyelerpostaadresi,telefonnumarası,e-postagibibilgilerdışında444’lünumaralarla24saatulaşılabilecekhatlaroluş-turmuşlardır.1980-90yıllarıarasındaözelliklebüyükşehirbelediyelerindeku-rulanbürolarvevatandaşlarındilekveşikâyetleriniiletmeleriiçinözelnumaralıtelefonhatlarınınkurulduğubilinmektedir(Aksoy,2006,s.56).Günümüzdekiuygulamalarbuuygulamalarıngelişmişhallerinioluşturmaktadır.Tümbeledi-yelerdebuuygulamabulunmaktaysadauygulamanınişlevselolabilmesi,hal-kadoğrusağlıklıbilgiakışıylagerçekleşecektir(Öner,2001,s.106).

Anket uygulaması: Kamuoyu araştırmaları, genel yararı ilgilendiren ye-rel hizmetler hakkında karar vermeden önce yerel topluluğun konu üzerin-de ne düşündüğünün belirlenmesinde kullanılabilecek önemli bir yöntemdir(Öner,2001, s.108).Mevcutpolitikavehizmetlerindeğerlendirilmesindevegeleceğe yönelik politika yönelimlerinin belirlenmesinde bilgi kaynağı oluş-turmaktadırlar(Uysal-Sezer,1987,s.31).Çalışmalarıekilikılmakvekararlarıuygulanabiliryapmakdışında,anketsonuçlarınayönetimlerinuymasızorunludeğildir(Kazancı,2004:145).Kamuyönetimindeki internetsiteleriüzerindeyapılmış araştırmalar anket uygulamalarının genel olarak göz ardı edildiğinitespitetmektedir(Yağmurlu,2010,s.75).Sadecedörtbelediyeanketuygu-lamasıyapmaktadır.Varolanuygulamalar teksorulukuygulamalarşeklindedüzenlenmiştir.Anketuygulamalarıverilenoylarınyüzdeolarakdağılımlarınıdakullanıcılaragöstermektedir.

Başkanamesaj:Buuygulamailegelenekselgörüşmegününebenzerbirşekildedoğrudanbelediyebaşkanınadilekveşikâyetlerinaktarılmasısözko-nusudur.Sekizbelediyebuuygulamayayervermiştir.

Ziyaretçidefteri:Forumuygulamalarınınatasınıoluşturanziyaretçidefteri


uygulamasıileziyaretçilerbelirlenenalanaverigirişiyapabilirler.Günümüzdekuruluşlar,halklailişkilerfaaliyetlerininbaşarısınıpekçokyönteminyanısırainternetmesajpanolarındakitartışmalaragöredeğerlendirmektedirler(Wilcox2006,s.77).Mesajpanolarıveyaziyaretçidefterlerindekipaylaşımlar,kamu-larhakkındakurumunbilgiedinmesinisağlamaktadır.Dörtbelediyeziyaretçidefteriuygulamasınasahipolduğugörülmektedir.Burayagirilentümverigi-rişlerininolumluolmasıkullanıcıgirişlerininmoderatörkontrolündeayıklandığıizlenimini vermektedir.

5. Sonuç

Günümüzdebüyükönemesahipolaninternetinilçebelediyeleritarafın-danneşekildekullanıldığı,siyasalkatılımiçinnetürolanaklarsunduğuma-kaledetartışılmayaçalışılmıştır.Vatandaşlarınoturduklarıyerdenbelediyelerleilgilipekçokbilgiyeulaşabilmeleri,dilekveşikâyetleriniiletebilmeleri,doğru-danbelediyebaşkanıveyöneticilereulaşabilmelerigerçektenyenibirolgu-dur.Makaleninbaşındasiyasalkatılımınpekçokdüzeydevepekçokşekildegerçekleşenbir etkinlik olduğubelirtilmiştir. İnternet üzerindengerçekleşenuygulamalarsiyasalkatılımolgusunayenibirboyutkatmakta,vatandaşlarınbilgilenme,katkıyapma,etkileşimvedeğerlendirmepratiklerineyenibirboyutgetirmektedir.Yapılanaraştırmayla,internetüzerindengerçekleşensiyasalka-tılımolanakları,sunumdüzeyleriylebirlikteortayakoyulmuştur.Araştırmanınönemlibirsınırlılığı,vatandaşlarınistekvedileklerininyarattığıyönetseldönü-şümün incelenmemişolmasıdır.Siyasal katılımıdesteklemeyeyönelikolarakdeğerlendirilentanıtmaetkinlikleri,onikiunsurilebelediyelerininternetsite-sindebulunmadüzeyinegöreincelenmiştir.Buonikiunsurbeşanabaşlığareferansolmaktadır.Başkanaaitbilgiler,belediyeyönetimivekurumsalha-berlerbelediyelerinençokpaylaştıklarıbilgilerolarakortayaçıkmıştır.Basındabelediyevebelde ile ilgili çıkanhaberlerinderlemesi,RSSveSıkçaSorulanSorularinternetsitelerindeenazyeralanuygulamalardır.ÇankayaBelediye-sitümuygulamalarıkullanmasısebebiyle,bilgilendirmeaçısındanenbaşarılıhalkla ilişkiler çalışmasını gerçekleştiren belediye olarak ortaya çıkmaktadır.AltındağMamakveÇubukBelediyelerideyüksekuygulamadüzeyisergileyenbelediyeler arasındadır. En düşük uygulama düzeyi Kalecik Belediyesi tara-fından gerçekleştirilmiştir. Nüfus yoğunluğu dikkate alındığında YenimahalleBelediyesi’nin uygulama düzeyinin düşük kalması araştırmanın dikkat çekicibulguları arasındadır. Siyasal katılım için gerekli bilgilendirmeyi sağlayanbuuygulamalar, halkla ilişkiler açısından tek-yönlü iletişimbaşlığındadeğerlen-dirilmektedir. Araştırma sürecinde dikkat çekici bir bulgu internet sitelerininyaygın bir uygulaması olan basınla ilişkiler başlığının sadece tek bir sitede


tespitedilmişolmasıdır.Oysaki,internetbasınlailişkilereyönelikyoğunolarakkullanılanbiraraçtır.Basınayönelikyapılanbilgilendirmeçalışmalarınınsonuç-takamularınbilgilendirilmesineyöneliketkisi gözönünealındığında,bununbüyükbireksiklikolduğusöylenebilir.Buuygulamalarınikinciboyutu,siyasalkatılımiçinortamsağlayıcıvehalklailişkileraçısındaniki-yönlüiletişimedayalısimetrikuygulamalaraolanaksağlayantanımauygulamalarıdır.Neyazıkki,ta-nımauygulamalarındakatılımdüzeyitanıtmauygulamalarınagöreçokdüşükkalmıştır.Tanımauygulamaları,yediunsurladeğerlendirilmiştir.İstek-şikâyethatlarındaki tam,bilgiedinmebaşvurularındakinerdeyse tamkatılımdikkatçekicibirdurumolaraktespitedilmiştir.BİMERenazkullanılanuygulamadır.Enyüksekuygulamalargöreliolarakküçükbelediyelerarasındançıkmış,El-madağveKazanBelediyeleribeşuygulamailedikkatçekicibirdurumortayakoymuşlardır.EnazuygulamaGölbaşı,KalecikveAyaş’ınikiuygulamadüze-yiyleoluşmuştur.Araştırma,halklailişkilervesiyasalkatılmaarasındakiilişkiyiinternetsitelerindekiuygulamalarüzerindendeğerlendirdiğinde,katılımayö-nelikolarakönemlibirpotansiyeliiçindebarındırdığınıaçıkçagöstermektedir.İnternet,yenibiriletişimteknolojisiolarakkurumlarakamularıylailetişimlerinigeliştiriciçokönemlifırsatlarsunmaktadır.Bufırsatlarındoğruolarakdeğer-lendirilmesi, örgütsel başarıyı tetiklerken, siyasal alanda demokratikleşmeyiarttırıcıroloynayacaktır.

KaynakçaAksoy, Necdet (2006).“YerelYönetimlerdeHalklaİlişkilerveTeknolojiKullanı-

mı”TürkİdareDergisi,452:54-59.Ankara Valiliği (2011). www.ankara.gov.tr/(2.03.2010)Başbakanlık Faaliyet Raporu (2010). www.basbakanlik.gov.tr/Handlers/File-

Handler.ashx?FileId=7986(14.03.2011)Aktel, Mehmet (2009).“İlBelediyeWebSitelerininİşlevselliğiÜzerineBirAraş-

tırma”SüleymanDemirelÜniversitesi,İİBFDergisi,14(2):223-240.Cutlip, Scott M.; Center, Allen H.; Broom, Glen M. (2000).EffectivePublic

Relations,PrenticeHall,NewJersey.Çitçi, Oya (1996)“Temsil,KatılmaveYerelDemokrasi”ÇağdaşYerelYönetimler,

5(6):5-14.Çoruh, Mustafa (2009).“Türkiye’deE-BelediyeUygulamalarıAraştırmaSonuç-

ları”XIV.Türkiye’deİnternetKonferansı,12-13Aralık2009,BilgiÜniversitesi,Dolapde-re,İstanbulhttp://inet-tr.org.tr/inetconf14/Liste.html

Çukurçayır, M. Akif (2000).SiyasalKatılmaveYerelDemokrasi,YargıYayınevi,Ankara.

Demir, Ömer; Acar, Mustafa (1992).SosyalBilimlerSözlüğü,AğaçYayıncılık,İstanbul.

Eken, Musa (2005). “GizlilikGeleneğindenŞeffafYönetimeDoğru”Ammeİda-


resiDergisi,38(1):113-130.Eraslan Yayınoğlu, Pınar (2007). Yerel YönetimlerdeHalkla İlişkiler, Birsen

Yayınevi,İstanbul.Eroğlu, Cem (1991).DevletYönetimineKatılmaHakkı,İmgeKitabevi,Ankara.Esrock, L ve Leichty, G B (2000). “Organization of CorporateWeb Pages:

PublicsandFunctions”PublicRelationsReview,26(3):327-344.Ertekin, Yücel (1995a).Halklaİlişkiler,TODAİEYayınları,Ankara.Ertekin, Yücel (1995b)“YerelYönetimlerdeHalklaİlişkilerSorunu”ÇağdaşYe-

relYönetimler,4(5):3-11.Kalaycıoğlu, Ersin (1984).ÇağdaşSiyasalBilim,BetaYayınları,İstanbul.Kapani, Münci (1989).PolitikaBilimineGiriş,BilgiYayınevi,İstanbul.Kaya-Bengshir, Türksel (2000a).“Web’dekiBelediyelerimiz:AnkaraBüyükşe-

hirBelediyesi”ÇağdaşYerelYönetimler,9(2):76-90.Kaya-Bengshir, Türksel (2000b).“Web’dekiBelediyelerimiz:İstanbulBüyük-

şehirBelediyesi”ÇağdaşYerelYönetimler,9(3):108-122.Kaya-Bengshir, Türksel (2000c).“Web’dekiBelediyelerimiz:BursaBüyükşe-

hirBelediyesi”ÇağdaşYerelYönetimler,9(4):106-118.

Kazancı, Metin (1978).HalklaİlişkilerAçısındanYönetimveYönetilenler,AÜSBFYayınları,SevinçMatbaası,Ankara.

Kazancı, Metin (2004).KamudaveÖzelSektördeHalklaİlişkiler,TurhanKita-bevi, Ankara.

Keleş, Ruşen (2009).YerindenYönetimveSiyaset,CemYayınevi,İstanbul.

Kışlalı, Ahmet Taner (1987).SiyasetBilimi,AÜBYYOYayınları,Ankara.

Öner, Şerif (2001). “BelediyelerdeYönetimeKatılmadaHalkla İlişkilerinRolüveÖnemi”DokuzEylülÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüDergisi,3(2):100-114.

Özüpek, M. Nejat (2010).“BelediyelerinHalklaİlişkilerÇalışmalarındaİnternetKullanımı:BüyükşehirWebSiteleriÜzerineUygulamalıBirÇalışma”Selçukİletişim,6,(3):196-205.

Özüpek, M. Nejat ve Aksoy, Necdet (2010).“BirHalklaİlişkilerFonksiyonuOlarakBilgiEdinmeHakkıveBelediyelerdekiUygulamaları”Selçukİletişim,6(2):49-61.

Sayımer, İdil (2006). “Halkla İlişkilerde Hedef Kitlelerle Çift Yönlü SimetrikİletişimKurmakAmacıylaWebSiteleriKullanımı”YeniİletişimOrtamlarıveEtkileşimUluslararasıKonferansı,1-3Kasım2006,163-172.

Sayımer, İdil (2008).SanalOrtamdaHalklaİlişkiler,BetaYayınları,İstanbul.

Şahin, Ali (2007).“Türkiye’deE-BelediyeUygulamalarıveKonyaÖrneği”Erci-yesÜniversitesiİİBFDergisi,29:161-189.

Tarhan, Ahmet (2007).“HalklaİlişkilerdeTanımaveTanıtmaAracıOlarakİn-ternet:BelediyelerinWebSayfalarıÜzerineBirAnaliz,Selçukİletişim,4(4):75-95.


Timisi, Nilüfer (2003).YeniİletişimTeknolojileriveDemokrasi,DostKitabevi,Ankara.

Tokgöz, Oya (2008).SiyasalİletişimiAnlamak,İmgeYayıncılık,Ankara.

Tortop, Nuri; Aykaç, Burhan, Yayman, Hüseyin, Özer, M. Akif (2008). Mahalliİdareler,NobelYayın,Ankara.

Türkiye İstatistik Kurumu (2011). www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?tb_id=60&ust_id=2(18.04.2011)

Türkiye İstatistik Kurumu Haber Bülteni, 31 Ocak 2006 (2006). www.bilgitoplumu.gov.tr/.../TUIK/060131_WebHizmetleriArastirmasi.xls(17.06.2011)

Uysal, Birkan (1998). SiyasetYönetimHalklaİlişkiler,TODAİEYayınları,Ankara.

Uysal, Birkan (1996).“YerelYönetimlerveHalklaİlişkiler”ÇağdaşYerelYöne-timler,5(6):59-67.

Uysal-Sezer, Birkan (1987).“YerelYönetiminÇevresi-HalklaİlişkilerveKana-atAraştırmaları”AmmeİdaresiDergisi,20(1):15-32.

Wilcox, Dennis L. (2006). TheLandscapeofToday’sPublicRelations,Anàlisi(34):67-85.

Yağmurlu, Aslı (2010).“E-HalklaİlişkilerveBakanlıkUygulamaları”Selçukİle-tişim,6(2):62-80.

Yalçındağ, Selçuk (1996).BelediyelerimizveHalklaİlişkileri,TODAİEYayınları,Ankara.

Yaşamış, Firuz D. (2011). “AnayasaHukukuve İnsanHaklarıAçısındanBil-gi EdinmeHakkı” www.bilgiedinmehakki.org/.../Anayasa_Hukuku_ve_Insan_Haklari_Acisindan_Bilgi_Edinme_Hakki_F_Yasamis.pdf(10.06.2011)

Yıldız, Mete (2009). “E-DevletinKaranlıkBirYüzü:YerelYönetimlerdeSanalKamusal Teşhire ABD ve Türkiye’den Birer Örnek” Çağdaş Yerel Yönetimler, 18(3):69-83.

Yıldız, Mete (2002).“YerelYönetimlerdeİnternetUygulamalarıveE-Devlet”,Parlak,BekirveÖzgür,Hüseyin(Ed.)AvrupaBirliği ileBütünleşmeSürecindeTürki-ye’deYerelYönetimleriçinde,AlfaYayınları,İstanbul,s.235-252.

Yıldız, Mete (1999).“YerelYönetimlerdeYeniBirKatılımKanalı,İnternet:Tür-kiyeveABD’deElektronikKamuBilgiAğları”ÇağdaşYerelYönetimler,8(4):144-156.


DÜNYADA E-DEVLET UYGULAMALARI VE TÜRKİYE DEĞERLENDİRMESİ: KURUMLAR, SORUNLAR VE

ÖNERİLER

Necati YAMAÇ*

ÖZET

Küreselleşmesürecivebilgiteknolojilerindekihızlıgelişmeler,kamuyöne-timininhizmetsunumunuhız,kalitevemaliyetaçısındanönemlibirbiçimdeetkilemiştir.E-devletuygulamalarıylabirlikteKamuhizmetleri,bilgiveiletişimteknolojileri kullanılarak etkileşimli bir şekilde vatandaşlara, özel kesime vekamukurumve kuruluşlarına sunulmayabaşlanmıştır. Kamuyönetimi, bilgiteknolojilerininkullanıldığıalanlardavatandaşlara7gün24saathizmetsunarhalegelmiştir.İşdünyasıvevatandaşlarınkamuileolanişlemlerindebilgiveiletişim teknolojileri kullanımının yaygınlaştırılması dünyada 1990’lı yıllardanitibarenönemkazananbireğilimolmuştur.

Türkiyede,2001yılındaAB’yeadayülkeleriçintasarlanane-AvrupaGi-rişiminetarafolmuş,2003yılında“e-DönüşümTürkiyeProjesi”nibaşlatmışve bir çok e-devlet projesini hayata geçirmiştir. e-devlet çalışmaları, ancakbilişim vemevzuat altyapısı, bilgi güvenliği, e-devlet uygulamalarına ilişkinstandartlar,vatandaşlarınvekamudaçalışanlarınbilgiteknolojisineilişkinbilgivedeneyimi,e-devletliderliğivekoordinasyongibitemelgerekliliklerkarşıla-narakriskfaktörleriortadankaldırıldığısürecebaşarılısonuçlarverir.Butemelgerekliliklerinkarşılanmaoranıülkedenülkeyedeğişmekteolupbelliülkelere-devletkonusundadahabaşarılıuygulamalarsergilemişlerdir.Buçerçevedebuçalışmada,dünyadakie-devletuygulamalarıincelenerekTürkiye’dekie-devletçalışmaları için öneriler geliştirilmiş ve bu çalışmalardaki temel risk alanlarıbelirlenmeyeçalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: e-Devlet,Türkiye,Dünya,BilgiveİletişimTeknolojisi,KamuYönetimi.

* BaşbakanlıkUzmanı,İdareyiGeliştirmeBaşkanlığı.


ABSTRACT

e-Governmet Applications In The World And Assessment Of Turkish Case: Institutions, Issues And Suggestions

Developments in globalization and information technology have considerably affected public service delivery in terms of speed, quality and cost. With e-government applications, public service has been interactively delivered to citizens, private sector and public institutions. Public administration is now capable of delivering public service in 7 days and 24 hours. Using information technology in transactions between citizens, private sector and public institutions has been new trend since 1990.

Turkey has accepted “e-Europe Initiative” in 2001, which was designed for candidate countries, and also started “e-Transformation Turkey Project” in 2003 and realized many e-government projects. E-government application may succeed if basic requirements are met such as information technology and legislation infrastructures, information security, standards, information and experiences of citizens and civil servants, e-government leadership and coordination. Since basic requirements are met in different scale by countries, certain countries has been more successful in e-government. In this study, by looking at e-government practice in the world, new proposals for Turkish e-government practice have been made, and basic problematic areas have been identified.

Key Words: e-Government, Turkey, World, Information and Communication Technology, Public Administration.

GİRİŞ

Ülkelerinküreselrekabetkoşullarındarekabetgüçleriniartırmaları,küre-selrekabetingetirdiğiekonomikvesosyalsorunlaraçözümüretmeleri,doğruvegerçekzamanlıbilgininuygunveetkinşekildekullanımınabağlıdır.Küreseldeğişimdinamikleriningetirdiğibutürzorunludurumlarınyanında;

-Gelenekseldevletyapısınınağırlığı,

-Kamukurumlarındaeşgüdüm,denetimvegözetimfonksiyonlarınınetkiniletişimaraçlarınınkullanımınıgereklihalegetirmesi,

-Devletinbilgive iletişim teknolojilerineayakuydurmadurumundakal-ması,

-Kararalmasüreçlerininbasitleştirilmesivebürokrasininazaltılması,

Dünyada e-Devlet Uygulamaları ve Türkiye Değerlendirmesi • 219

-Vatandaşlarınkültürseviyesininartması,

-Devletişlerindeileriteknolojiaraçlarınınkullanılması(Çelikkol,2008:35),

-Gereğinden fazlabüyümüş, yüksekmaliyetledahaaz iş yapabilir halegelmişolankamuyönetimininiyileştirilmesi,

-Kamuhizmetlerinindahakalitelivedahaazmaliyetlisunulmasıihtiyacıe-Devletinvarlığınıgereklikılmaktadır.

1990’lıyıllardanitibarenbilgiveiletişimteknolojilerininkamuhizmetleri-ninsunumundabiraraçolaraknasılkullanılacağıönemkazanmayabaşlamıştır.e-Devletuygulamalarındabirçokriskfaktörüolmasınakarşınbaşarılıülkeuy-gulamaları,e-devletdüşüncesiningüvenilirvegerçekleştirilebilirbirdüşünceolarakkabulgörmesindeönemlibiretkenolmuştur.Buçalışmadadünyadakie-devletuygulamalarınınincelenmesindeamaç,buülkelerdekie-devletibaşa-rılıkılanfaktörlerintespitedilmesi,bunoktadanhareketleTürkiye’debugünekadarbaşlatılmışolane-devletuygulamalarıdikkatealınarakbuuygulamalar-dakieksikolanhususlarındeğerlendirilmesivedünyadakie-devletuygulama-larınınTürkiye’deuygulanmasınailişkinönerileringeliştirilmesidir.

Buçerçevedeilköncee-devletkavramındanneanlaşılmasıgerektiğiüze-rindedurulmuştur.Dahasonra,dünyadakie-devletuygulamalarıçerçevesindeABD,Kanada,Singapur,e-Avrupa+ , İspanya,Portekizve İngiltere’dekiuy-gulamalarincelenmiştir.Buçalışmadaülkelerseçilirken;ABD,Kanada,Singa-pur’une-devletuygulamalarındailklerarasındayeralması,e-Avrupa+genelbir Avrupa Birliği perspektifi sunması, İspanya, Portekiz ve İngiltere’nin degenelbirABperspektifiiçerisindeABüyesibuülkelerdekisomutuygulamalaraörnekolmasıhususlarıdikkatealınmıştır.Sonuçvegeneldeğerlendirmebölü-mündede,dünyadakie-devletuygulamalarınıbaşarılıkılanortaközellikler,ilgiçekicie-devletuygulamaörnekleri,Türkiye’debugünekadaryapılane-devletçalışmalarındakieksikolanhususlar,sorunalanlarıtespitedilmişvedünyae-devletuygulamaörneklerindenhareketleTürkiyeözelindee-devletçalışmalarıiçinönerilergeliştirilmiştir.Bunedenle,Türkiye’dekie-devletçalışmalarıayrın-tılıolarakelealınmamışolupbugünekadarkiçalışmalardikkatealınaraksorunalanlarıtespitedilerekönerilergeliştirilmiştir.

I. E-DEVLETİN TANIMI

E-devlet,kurumvekuruluşlarınkendiaralarındaolanilişkilerinyanısıra,vatandaşveişdünyasıileolanilişkilerindeelektronikaraçlarıenetkindüzeyde


kullanarak,gelenekseldevlethizmetlerininelektronikortamdayürütülmesini,dahaetkin,yalın,katılımcıveşeffafyönetimanlayışınınbenimsenmesini,bü-rokratikengellerinazaltılmasıileişakışsüreçlerininkısaltılmasınıvekurumsaliletişiminbüyükbirorandaelektronikortamdasürdürülmesiniolanaklı kılandevletmodelidir(Washington2003).

E-devlet, yalnızca devlet hizmetlerinin elektronik olarak sunulmasındanöte, paralel ve birbiri ile uyumlu çalışabilen bir dizi bilgi ağları ve bu ağlarüzerindeişlemyapabileninteraktifdevlethizmetleridir(Odabaş2009:9).Herşeydenöncee-devletihayatageçirmekvesürdürülebilirbiranlayışiçindege-lişiminitamamlamakiçingelenekselyönetimmodeliiçinoluşturulanhertürlüuygulama gözden geçirilmelidir. Örneğin kamusal hizmetlerin elektronik or-tamdasunulmasındagereksinimduyulanyasaldüzenlemelerbunlardanbiridir.Elektronikdevlettenbeklenenyararınenüstdüzeydeyaşanabilmesiiçin,aynızamanda kurumsal değişim ve uyum sürecinin teknolojik gelişim süreci ileparalelolmasızorunludur(LayneveLee2001:130).

E-devlet,kamusal işlemvehizmetlerinbilgisayarve internetaracılığıylayürütüldüğüvebuortamiçindeyapılanişlemlerinveverilenhizmetlerinka-nunlarvemahkemelertarafındankorunduğuyenibiryönetimbiçimidir(Galin-do2002:123).İçindeyeralanunsurlarbakımındanelektronikdevletmodeli,vatandaşlar,işdünyasıvedevletkuruluşlarışeklindeüçtemelhedefkitlesindenoluşmaktadır.Bumodeldekamukurumvekuruluşlarıiçunsur;vatandaşlarveişdünyasıisedışundurlarolarakdeğerlendirilmektedir(Odabaş2009:24).

II. DÜNYADA E-DEVLET UYGULAMALARI

1. Amerika

ABD’dekie-devletuygulamalarıpekçokülkedeolduğugibiilkolarakeya-letlerdüzeyindefarklıkamuyönetimibirimlerinininsiyatifiilebaşlamıştır.Sözkonusu kurumların başında Ulusal Gelir İdaresi (IRS) yer almaktadır. Vergitahsilatı ve beyanname doldurma, ilk kamu hizmetlerinden biridir (Uçkan,2003:74)GelirlerGenelMüdürlüğü,1985’tenberibuelektronikuygulamayıyürütmektedir.DolayısıylaABD,20yılıaşkınbirsüredirelektronikbeyannameuygulamasını kullanmaktadır (Holden,2005:189).Vatandaşlar vekurumlarsiteyeüyeolarakbankahesaplarıvekredikartlarıaracılığıylavergiödemeleriniyapabilmektedir. Federal devletin vergi sitesi http://www.irs.gov aracılığıylafederalvergilerödenebilmektedir(Çakıroğlu,2005:21).


BufaaliyetlerUlusalGelirİdaresi’ninbirparçasıolarakkurulan,ElektronikVergiDairesi(ETA)aracılığıylagerçekleştirilmektedir.1985yılından1999yılınakadargelinenaşamadaherdörtgelirvergisibeyannamesindenbirisielektro-nikolarakdoldurulmayabaşlanmıştır.2001yılındaise40milyondanfazlakişie-beyannameyönteminitercihetmiştir.Bubiröncekiyılagöre%13,6oranın-dabirartışıifadeetmektedir(Gül,2002:38).

e-beyannamede, hata oranı kağıtla doldurulan beyannamelerde% 20,elektronikbaşvurudaise%1olarakgerçekleşmektedir.Buhatalarınazalma-sı,IRS’ninönemliölçüdetasarrufyapmasınakatkıdabulunmaktadır.Buyüz-denelektronikuygulamalarınkullanımoranıoldukçayüksektir(Holden,2005:192).

2001yılındaSenato’yasunulanve15Kasım2002tarihindeBaşkanGeor-geW.Bushtarafındanimzalanarakyürürlüğegiren“E-DevletYasası”bilişimveiletişimteknolojilerinindahaetkinkullanımıylafederalhükümetinyurttaşlarlailişkisinedahaçoketkileşimgetirmeyiamaçlamaktadır(Uçkan,2003:76).

ABDİdareveBütçeKomisyonutarafındanhazırlananve3Ekim2003’deBaşkan tarafındanonaylanan “E-Devlet StratejileriRaporu”; devletin vatan-daşlarahizmetvermeve/veyaonlarlabirlikteçalışılmayöntemlerini,e-devletstratejilerinigeliştirmekyoluylaiyileştirmeningerekliliğiniortayakoymaktadır.ABD’nine-devletstratejileriüçtemelüzerinekuruludur(Demirel2006:102):

-Bürokrasimerkezlideğil,vatandaşodaklıdevlet

-Sonuçodaklıdevlet

-Yenilikleridestekleyenpazarodaklıdevlet

ABD’dekie-Devletprojesi,BaşkanYardımcısıAlGore’untamyetkiliolaraküstlendiğibirprojedir.200kadarmemur1993Mart-Eylüldöneminde,BeyazSaray’daABD’dedevletinsüreçleriniadımadımsorgulayarakönerilerdebu-lunmuşlardır.Sanayilerininhemsüreçlerihakkındakieleştirilerinialdılar,hemdebusüreçleridahakullanışlıkılmayayönelikönerilerinialdılar.SonuçolarakdaBaşkanYardımcısı’na1200somutönerisunuldu.Buönerilerinuygulamayakonulmasıyla108milyardolartasarrufeldeedilecekti.Tasarrufhedefi137mil-yardolarlaaşıldı.Çalışmalariçindüşünülenharcama31milyardolardakalarakbekleneninaltındagerçekleşti,işinikaybedenmemursayısı%1,5’igeçmedi(Akurgal,2003:134).

ABD’dekie-devletuygulamalarıylailgiliolarak;

-Washington’dawebkullanıcılarıgelirvekurumlarvergilerini(dijitaldoğ-


rulamateknolojilerinikullanarak)ödeyebilmekte,

-İşsizliksigortasıveyaokulbaşvurusuyapabilmekte,

-Doğum,ölüm,boşanmabelgeleriisteyebilmekte,

-Sabıkakaydıeldeedebilmektedirler(Gül,2004:6).

Federaldüzeyinyanısıraeyaletlerbazındadapekçokçevrimiçihizmetverilmektedir.Örneğin;Californiaeyaletportalıtrafikvergisi,lisansyenilemegibipekçokhizmetinsunulduğukişiselleştirilebilirbirportaldır.Indianaeya-letikamusalbilgilereabonelikücretikarşılığındaerişimsağlamaktadır(İnce,2001:64).

LosAngelesşehrindeelektronikimkanlarkullanılarakyapılandahaetkinsatınalmasayesindeyılda30milyondolartasarrufeldeedilmiştir.Satınalmaişlemlerinin%85’idijitalortamdagerçekleştirilmiştir(Büyükbalkan,2001:4).

KuzeyCarolinaeyaletportalı ise,buhizmetlerinyanısıravatandaşlara,işyerlerinevedevletçalışanlarınaözeliçerikveçevrimiçihizmetlersunanbiryapıdakurulmuşolup,2000yılıiçindeAmericanGovernmentTechnologytara-fındaneniyieyaletportalıseçilmiştir(Çakıroğlu,2005:21).

Amerikan ordusunda seçilen çeşitli pilot bölgelerde ordumensuplarınaakıllıkartlardağıtılarak,bukartlarüzerinekişilereaitçeşitlibilgileryüklenmiş-tir.Ordumensuplarınınsağlıkhizmetlerindenyararlanmaları,bilgisayarağlarınıkullanmaları, güvenlik noktalarından geçişleri, askeri bölge içinde yaptıklarıtümharcamalarvedahabirçok işlem,üzerindekullanıcınınparmak izinidesaklayanbukartlarlasağlanmaktadır.Uygulamadabaşarılıbulunanbusistemhızlayaygınlaştırılmaktadır(TürkiyeBilişimŞurası,2002:254).

Küreselleşenekonomikortamda,AmerikanKOBİ’lerininbüyümesineverekabet güçlerini artırmalarınadestek olmak isteyenABDTicaret Bakanlığı,IBMişbirliğiyleyaratıcıbirelektronikpazaryerioluşturmuştur.Amaç,amerikanşirketlerineuluslararasıpazarlarda işyapmalarınadestekolacakekonomik,ticari,hukukivb.konulardabilgisunmak,onlarıdünyanındörtbiryanındakialıcılarvesatıcılarlabuluşturmaktır.SitedenKOBİbilgikataloglarınaerişimdemümkündür(TürkiyeBilişimŞurası,2002:255).

ABD’ninfederale-devletsitesi,BaşkanClintonzamanındaHaziran2000tarihliprogramsonunda3aygibibirzamandahazırlanmıştır(TÜSİAD,2001:139).Buportal,kullanıcılara27milyondokümaniçerisindesaniyenindörttebirigibiçokkısabirzamandaaramayapmaolanağıvermektedir.Ayrıca,beşyüzünüzerindekamukurumununformlarıinterneteaktarılmışvevatandaşla-


rındevletsitelerineulaşmasınıkolaylaştırmakamacıylaözelsektörüreticilerisırfbuamaçlaözelwebsitelerikurmuşlardır.

Bunlardanilki,kullanıcılarınkamukesimiileolanalış-verişinivedoğrudanilişkisinigerektirenişlemleralanı“TransactingOnline”,diğeriisekamualımları-nıiçeren“GovernmentContracts”alandır.TransactingOnlinealanındakullanıcı4altalanlakarşılaşmaktadır(İnce,2001:61-62):

a- Shop Online: Bu alanda kullanıcılar posta pulları satın alabilmekte,postaçekleriniödeyebilmekte,mektupvepaketpostalarınınkıymetinibelir-leyebilmektedir.Ayrıca,tasarrufbonoları,hazinebonolarıvedevlettahvillerialabilmekte,katalogüzerindenmadenipara,mücevhervehediyelikeşyalarseçereksatınalabilmekte,SmithsonianEnstitüsündenyinekatalogüzerindenalış-verişyapabilmektedir.

b-OnlineBaşvuru,Dosyalama,KayıtFormları:Bualandakullanıcılarave-rilenhizmetlerşunlardır:

-Elektronikortamdavergibeyannamesi,

-Sosyalgüvenlikkartıbaşvurusu,

-Gelecektekisosyalgüvenlikalacaklarınınhesaplanması,

-FederalÖğrenciYardımFonubaşvurusu,

-İşveişçiaramakiçinAmerikanİşBankasınamüracaat,

-Pasaportbaşvurusu,

-Markavepatentbaşvurusu,

-Askerlikbaşvurusu,

-Kamplarvemilliparklariçinrezervasyon,

-EyaletÇocukSağlıkSigortasıProgramınabaşvuru,

-Bilimselaraştırmafonlarınabaşvuru,

-Hissesenetleriiçinelektronikortamdabaşvuru.

c-PerformansOn-line:Kullanıcılarbualanda;bakımevlerininverdiğihiz-metleri,MedicareSağlıkPlanıolanaklarınıkarşılaştırabilmekte,Amerikanhavataşımacılığışirketlerininhizmetkalitelerinikarşılaştırabilmekte,40büyükha-vaalanındakihavaolaylarınabağlıgecikmeleriengüncelhaliylegörebilmekte,bölgelerindeki içme suyu, hava kirliliği, toksik atıklar, tehlikeli atıklar ve sutahliyelimitlerikonusundabilgialabilmekte,yaşadıklarıyöredekigüncelhava


kirliliğideğerlerineulaşabilmekte, ikametettikleribölgeninekonomikvede-mografikbilgilerineerişebilmektedir.

d-HükumeteBildirAlanı:Bualanıkullanarak,vatandaşlarherhangibirkonu ile ilgili olarak bildirmek istedikleri hususları, önerilerini, düşüncelerinisunabilmektedirler.Sınıflandırmayıkolaylaştırmakiçinkullanıcılaraüçseçeneksunulmaktadır.Kullanıcılar taleplerinikonubazındayadafederalkurumba-zında yapabilmekteler. Government Conctracts alanında; federal hükûmetleişolanaklarına ilişkinbirçokbilgi ilebirliktekamualımlarıbilgilerinibulmakmümkündür.Ağustos2000’dekurulanFederalBusinessOpportunitiesProjesiçerçevesinde,ihalelerekatılmakisteyenkullanıcılarainternetüzerindenhizmetverilmektedir.

2- Kanada

e-Devletipolitikbirvizyonçerçevesindeelealıpaşamaaşamagerçekleşti-renKanada’dakie-devletuygulamalarıdünyanınenbaşarılıuygulamalarındanbiridir.Hizmetvizyonunu;bilgiveiletişimteknolojisinikullanarakKanadalıla-rınistedikleriresmidildevatandaşmerkezli,gelişmişentegrehizmetlereherzamanveheryerdenulaşabilmekolaraktanımlanmıştır(e-devlet,2003:45).

Kanada, bilişim ve iletişim teknolojilerinin yaygın olduğu ülkelerden bi-ridir.Yetişkinnüfusun%67’sindenfazlasıinternetkullanmaktaoluphaftadaortalama9saatinternetebağlanmaktadır.Büyükişletmelerinhemenhementamamı,küçükişletmelerin%70’eyakını internetebağlıdır.Kanada1999yı-lında“SchoolNet”ve“LibraryNet”projeleriyletümkamukütüphaneveokulla-rınıinterneterişimineaçanilkülkeolmasıfatınıkazanmıştır.Kanadae-Devletuygulamalarında sunulanhizmetlereduyulangüvenortamınınoluşmasında,federal“KişiselVerilerinGizliliğiYasası”ilegüçlendirilmişbirhukuksalzemin-de,kullanıcılarınkişiselverilerinintitizliklekorunmasınınönemiçokbüyüktür(Uçkan,2003:78-79).

Son yıllarda Kanada’nın “dünyanın en bağlı ülkelerinden birisi” olması-nı sağlayan birkaç program yürütülmüştür. Bunlar “SchoolNet-Okul Ağı” ve“Community Access-Topluluk Erişimi” programlarıdır. Okul Ağı programı herokulun,ToplulukErişimiProgramıkütüphanelervesiviltoplummerkezlerinininternetebağlanmasınısağlamakamacıylageliştirilmiştir(Uçkan,2003:78).

KanadaDevleti’ninresmiinternetsitesiadresindenerişilene-devlethiz-metlerindenenyaygınüçtanesi,“CanadaBenefits”,“GST/HSTNetfile”ve“Fi-lingCentre”hizmetleridir.Buüçhizmetileilgiliözelliklerşuşekildesıralanabilir(Kırçova,2003:154):


a-CanadaBenefits:Sitebireylereözelhakvekazanımlarhakkındadevletgenelindebilgialacağıbirinternetkapısıolarakhizmetvermektedir.Sitedebi-reyleresağlananfederal,bölgeselvelokalyardımprogramlarıhakkındabilgi-lereyerverilmektedir.Devletöğrencikredileri,kamuemeklilikplanları,sosyalsigortalar,işsizliksigortası,evyardımı,sosyalyardımkonularıgibikonularbusitedeyeralmaktadır.

b-GST/HSTNetfile:Netfile,Kanadae-devletinsunduğuelektronikvergiformudoldurmaopsiyonlarındanbirisiolarakhizmetvermektedir.Buhizmetvatandaşlarınkişiselkazançbeyanlarınınveyardımlarıngeridönüşüiçindol-durulandosyalarıdirektKanadaGümrükveGelirDairesi’negöndermeimkanısağlamaktadır.

c- Filing Centre: Kanada özel sektör şirketlerinin kuruluştan başlamaküzereişgenişletme,yenipazarlaragirme,şirketleşme,tasfiyegibiişhayatıileilgiliolarakbilgialabilecekleribire-devlethizmetidir.Buhizmetinverilmesindegörevli kişi sayısı 4.000’inüzerindedir. Sistemekayıtlı 5.000’den fazla şirkethakkındaürünvehizmetbilgileribusitedeyeralmaktadır.30.000üyeyeherhaftadüzenliolarakhabermektubugönderilmeksuretiyle,çeşitlibilgileriletil-mektedir.2milyondanfazlabelgeninonlineolaraksaklandığıbirveritabanına,üyeolankullanıcılarerişebilmektedir.

Kanada’dakie-devletuygulamalarınınönemlibirözelliğide,devlettara-fındansunulanhizmetlerduyulangüvenortamıdır.Hukuksalzeminoluşturu-lurken,kullanıcılarınkişiselverilerinintitizliklekorunmasıkonusundabüyükbirbaşarı kaydedilmiştir. Güvenilir iletişim ortamı, güvenli soket tabakası (PKI)şifrelemehizmetiyledesteklenmektedir.Buyöntemkimliklerindoğrulanmasınısağlayarak,kişiselyadakurumsalverilerikorumaaltınaalmaktadır(Uçkan,2003:79).

3- Singapur1

Singapur, ileriteknolojiyesahipvebuteknolojiyikullanmayıdaoldukçaiyibilenbirdevlettir.e-DevletkavramınıbaşarıylahayatageçirenSingapur’daamaç,hertürkamuişleminibürokrasiyiortadankaldırarakinternetüzerindengerçekleştirmektir.

Singapur’dainternetetalepoluşumunubeklemektensetalebioluşturmayayönelikçalışmalaryapılmaktadır.Okullardainterneteğitimininöneçıkarılmayaçalışılması,yaşlılara,işsizlereveözürlülerebedavainterneteğitimiverilmesi,5

1 www.ecitizen.gov.sg


yaşınüzerindekihervatandaşaücretsizelektronikpostaadreslerininverilmesi,buamaçlayapılançalışmalarınörneklerinioluşturmaktadır2.

Singapur,elektronikdevletuygulamasındabaştagelenülkelerdenbiriol-masında; bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımının çok yaygın olmasının(nüfusunyaklaşıkolarak%50’siPCsahibi,herdörtkişidenbiriinternetabo-nesi),nüfusununazolmasının (3,89milyon)vebunabağlıolarakdakamuyönetimindeki sorunların daha kolay çözülebilmesinin rolü olduğu düşünül-mektedir.SingapurBilişimGeliştirmeKurumu(InfocommDevelopmentAut-horityofSingapore-IDA) tarafından tasarlananportal, site içerisindearamayapmak,önerilerdebulunmakveyardımalmakiçinolanaklarsunulmaktadır.Özetolarak,Singapurtek-duraklıvatandaşportalıileaşağıdakiişlemleryapı-labilmektedir:

-Yaşamınçeşitlisafhalarındahangisüreçlerinbilinmesiveuygulanması

gerektiği,

-Dahagenişvedetaylıbilgiiçinnereyevekimebaşvurulmasıgerektiği,

-Çeşitlion-linehizmetler,

-Ticariişletmelerinhizmetleriileilgilibilgiler.

KullanıcılarakolaylıksağlayacakşekildedüzenlenmişolanSingapurelek-tronikdevletanasayfası,kamuyaaitbirsitedençokticariamaçlıbireğlen-cesitesiniandırmaktadır.Anasayfadailkgözeçarpanözellik,kamu-vatandaşilişkilerininkonubaşlıklarınagöresınıflandırılmasıdır.Siteye“e-vatandaş”ismiverilmişvehizmettenbeklenenamaç“tek-duraklıvatandaşhizmetportalınız”şeklindebirlogoileifadeedilmiştir.Anasayfagörüntüsününortasındabulunanve“yaşamyolculuğu”olarakifadeedilenbiryolfigürüiledevletinvatandaşlar-lahayatboyubirlikteolacağı,yanitümhayatlarıboyuncakarşılaşacaklarıhersorunabusitedeçözümbulacaklarıanlatılmakistenmiştir.

Yolfigürününsoltarafındasırasıyla;

-Eğitimbölümünde;eğitiminherkademesindeokulveeğitimseçeneklerihakkındahertürlübilgiler;

- Askerlik hizmetleri bölümünde; askerlik hizmeti, askeri alanda eğitimimkanlarıvb.bilgiler;

-Yerleşimbölümünde;evsahibiolmayadaevkiralama,ortalamakiralar,evtaşıma(adresdeğişikliği)prosedürüileilgilibilgiler;

2 Singapur’dauluslararasıigovkonferansı,13Haziran2009.


-Ailehizmetleribölümünde;evlilikmüracaatı,ailekurma,çocuksahibiolma,çocuksağlığı,aşıları,yaşlılarınbakımıveölümkaydıileilgilibilgiler;

-Taşıma-seyahathizmetleribölümünde;yurtdışınayolculuk,şehirlerarasıveşehiriçiulaşımolanakları,sürücübelgesialma,trafikcezalarıveödemesiilearaçsatınalmaileilgilibilgiler;

- İşbölümünde; iş kurma,marka,patentbaşvurusu, teknolojikdestekolanakları,işgeliştirme(özellikleKOBİ’leriçin),işyerisahibiolmayadakira-lamaileilgilibilgiler;

-Sağlıkbölümünde;sağlıksigortasısistemi,yaşlılarınbakımı,dişbakımı,hastanehizmetlerivediğersağlıkbilgileri;

-Yasalarveyasaluygulamalarbölümünde;hertürlüyasaluygulamalar,hukukidanışmanlık,trafikkazaları,kayıp,hırsızlıkvb.poliskayıtlarına ilişkinbilgiler,trafikcezalarınınödenmesi,borçalma-rehinbırakmahizmetleriileilgilibilgiler;

-İstihdambölümündeise;işverenveişarayanlarlailgilibilgilerileyete-nekgeliştirmeimkanlarıvs.hakkındabilgileryeralmaktadır.

Yukarıdasayılanherbirkonubaşlığınınaltındasadecealtbaşlıklarailişkindetaylıbilgileredeğil,aynızamandaon-linebaşvuru formlarınadaulaşmakmümkünolmaktadır.

Yolfigürününsağtarafındaise,doğumkaydınınyapılmasıilebaşlayanveortalamabirvatandaşınhayatıboyuncageçeceğisafhalarıaşağıyadoğruizle-mekmümkündür.Burada,ikincisıradaortaöğretimdensonrasahipolunabile-cekeğitimvekursolanakları,üçüncüsıradaulusalhizmetolarakadlandırılanve16yaşınıgeçenherSingapurluerkekvatandaşınkaydolmakzorundaoldu-ğuaskerlikhizmetiileilgilisayfa,dahasonraişbulmaileilgiliolabilecekbazıöneriler,eğitimprogramları,istihdamedilenlerinhaklarıvesorumluluklarıgibihususlarilebaşvuruformlarınınyeraldığısayfaileemeklilikileilgilibilgilerinbulunduğusayfayeralmaktadır.Sağtaraftayerverilenkonubaşlıkları,dahadetaylıolaraksol taraftayeralankonuların içindenönemleridoğrultusundaseçilmişolanbaşlıklardır.

Singapur,1980yılındaUlusalBilgisayarlaşmaKomitesi’nikurarak,siste-matikveplanlıbirşekildebilişimteknolojileriniülkeiçindeyaygınlaştırmıştır.Kurulankomite,beşyıllıkbirplanyaparakülkeninherkesiminibilgisayarkul-lanımınaözendirmişveeğitmiştir.Bilgisayarkullanımınınartması,bilgitekno-lojisisektörünügeliştirmişveSingapur’udünyadabusektörde,üretenbirülkehalinegetirmiştir(Kuran,2005:33)


Singapur’daki e-devlete yönelik hazırlanan planlara yönelik açıklamalaraşağıdadahaayrıntılıolarakverilmiştir(Demirel,106-107):

-UlusalBilgisayarlaştırmaPlanı(1980-1985):Buplan,gelenekselişfonk-siyonlarınıotomatikleştirmeye,kağıdadayalıçalışmayıazaltmaya,kamuhiz-metlerindebilgiteknolojilerininkullanımıartırmayaodaklandı.

-Ulusal Bilgi Teknolojileri Planı (1986-1991): Bilgi teknolojilerine ilişkinstratejilerin gelişmesiyle tek duraklı kesintisiz hizmet verilmesine doğru biryönetimolmuşbuplandoğrultusundaOkul linkleri,TicaretAğı,HukukAğı,TıpAğı,BütünselAraziKullanımSistemi,TekDuraklıAdresDeğişimBildirimSistemigibiprojelerhayatageçirilmiştir.

-BilgiTeknolojileri2000(1992-1999):Singapur’dayaşamkalitesinigeliş-tirici hizmetlere (ekonomiyi geliştirme,Singapurlularınpotansiyelini artırma,topluluklarıyerelveglobalolarakinternetebağamavb.)odaklanılmıştır.Özel-liklehızlıvegüvenligenişbantteknolojisinikullanan,bilgi,alışveriş,kültür-sanatvb.işlevlerientegreeden“SingapareOne”genişbantgirişimiinterak-tifmultimedyauygulamalarıvehizmetleriniSingapur’dakitümevişletmeveokullarayaygınlaştırmıştır.

-Infocomm21(2000-2003):BilgiteknolojileriTelekomünikasyonkavram-larının birbiriyle bütünleşmesi Singapur’da başarılı bir e-devlet ve e-toplumgeliştirmeyiamaçlayanInfocomm21masterplanının2000yılındabaşlatılma-sınısağlamıştır.

-BağlıSingapur(2003-):ŞuanyürürlüktebulunanbuplanInfocomm’uyeni değerler üretmekte ve yaşamı zenginleştirmek hususunda yeni fikirle-ri gündemegetiren bir araç olarak görmektedir. E-devlet ikinci eylemplanı(2003-2006) da Infocomm’u müşterilerin ve internete bağlı vatandaşlarınmemnuniyetinisağlayanbirplanolarakgeliştirmekistemektedir.

4- e-Avrupa +

a. e-Avrupa 2000 – 2002 Programı

23-24Mart2000’deLizbon’datoplananAvrupaKonseyizirvesindeAvrupaKonseyi Aralık 1999’daAvrupaKomisyonu tarafındanbenimsenene-AvrupagirişiminigeliştirerekdesteklemeyekararverdiveAvrupa’yıgelecekonyılda“Dünyadaki en rekabetçi ve dinamik bilgi tabanlı ekonomisini yap-mak” gibi çok iddialı bir hedef belirledi (www.tbv.org). Daha sonra, Avru-pa’dakihervatandaşın,herokulun,herşirketin,heridareninenkısazamandaInternet’e bağlanabilmelerinin gerekliliğine işaret eden e-Avrupa girişiminin


hayatageçirilmesineyönelikolarakHaziran2000’dekiFeiraABKonseyinde“e-Avrupa2002EylemPlanı”kabuledildi.

e-Avrupa2002eylemplanıüçtemelamacayöneliktir(Uçkan,2003:29):

1.Ucuz,hızlıvegüvenliInternet

a)UcuzvehızlıInterneterişimi

b)ÖğrencilervearaştırmacılariçinhızlıInternet

c)Güvenliağlarveakıllıkartlar

2.İnsanlaravebecerilereyatırım

a)Avrupagençliğinidijitalçağataşımak

b)Bilgitabanlıekonomiiçindeçalışmak

c)Bilgiekonomisineherkesinkatılımı

3.Internetkullanımınıözendirmek

a)Elektronikticaretihızlandırmak

b)E-devlet:Kamuhizmetlerineelektronikerişim

c)Elektroniksağlık

d)KüreselağlariçinAvrupadijitaliçeriğiniyaratmak

e)Akıllıulaşımvetaşımasistemleri

b. e-Avrupa 2005 Eylem Planı

Haziran2002’dekiSevillatoplantısındaBirliğin“HerkesİçinBilişimToplu-mu”vizyonunaulaşmakhedefiile2005yılınakadarsürecekyolharitasıbelir-lenmiştir.Buyolharitasındaulaşılmakistenenhedeflerşunlardır(İnce,2003):

1.E-Devlet,e-eğitimvee-sağlıkbaştaolmaküzeremodernçevrimiçihiz-metlerin sunumu

2.Dinamike-işortamınınyaratılması

3.Rekabetçifiyatlarlayaygıngenişbanterişimi

4.Güvenlibilgialtyapısınınsağlanması

Ayrıca2004yılısonuitibarıylatümüyedevletler,temelkamuhizmetlerinielektronikolarakerişilebilirhalegetirecektir.Sözkonusuelektronikhizmetlergerektiğindeinteraktifolacaktır.Kişiselinternetbağlantısıolmayanbireylerinkamuya açık internet erişim noktalarından da yararlanmaları hedeflenmiştir(Çayhan,2002:537).


c. e-Avrupa+ Programı (2003)

11-12Mayıs2000tarihlerindeVarşova’dadüzenlenenBilgiToplumuAv-rupaBakanlarKonferansı’nda“AB-OrtaveDoğuAvrupaÜlkeleriBilgiToplu-muÜstDüzeyKarmaKomitesi”ne,buülkeleriçine-Avrupabenzeribireylemplanıoluşturulmasıgöreviverilmiştir.24Ekim2000tarihindeyapılan5.ÜstDüzeyKarmaKomitesiToplantısı’nda,AB’yeadaylıksürecindebulunanTürki-ye,MaltaveGüneyKıbrısRumYönetimi’nindee-Avrupa+çalışmalarınadavetedilmesikararlaştırılmış,e-Avrupa+2003girişimiveeylemplanı23-24Mart2001tarihindeStockholm’deyapılanliderlerzirvesindegörüşülüponaylanmış-tır(Yürütücü,2002).

d. e-Avrupa Yolunda Çevrimiçi Kamu Hizmetleri

e-Avrupaçerçevesindeüyedevletlerce2003yılınakadarinternetüzerin-densunulmasıöngörülenkamuhizmetleriaşağıdakikalemleraltındatoplan-mıştır(Aydın,2005:11-12):

1.VatandaşaYönelikHizmetler

-GelirVergisiBildirimi,tahakkukuveödenmesi

-Kamusalişbulmakurumlarıaracılıylaişarama

-Sosyal güvenlik işlemleri (işsizlik yardımları/çocuk yardımları/tıbbi yar-dımlar/burslar)

-Pasaportveehliyetgibikişiselbilgilereilişkinbaşvurular

-Araçkayıtlarıiçinbaşvurular

-İnşaatizinleriiçinbaşvurular

-Güvenlikgüçlerine(polise)başvuru(örneğin,hırsızlıkvakalarında)

-Kamuyaaçıkkütüphanelereerişim

-Doğumveevlilikbelgelerininalınmasıiçinbaşvurular

-Yükseköğrenimkurumlarınakayıtbaşvuruları

-Adresdeğişikliklerininbildirilmesi

-Sağlıklailgilihizmetler

2.Kurum,kuruluşveFirmalarayönelikHizmetler

-Çalışanlarailişkinsosyalkatkıpaylarınınödenmesi

-Kurumvergisininbildirimivetahakkuku


-Katmadeğervergisi’nin(KDV)bildirimivetahakkuku

-Yenişirketkaydıiçinbaşvuru

-İstatistiktoplayankurumlarabildirim

-Malbildirimi

-Çevreselizinleriçinbaşvuru

-Kamuihaleleri

e. Avrupa Birliğine Üye Ülkelerde e-Avrupa Hedefleri

-Dahaucuzvehızlıinterneterişimi

-Rekabetinartırılması

-Azgelişmişbölgelerdebilgialtyapısıveprojeleriningeliştirilmesiamacıylakamufinansmankurumlarınınkullanılması

-Bilgitabanlıekonomideişgücü

-e-Ticaretinhızlandırılması

-KüreselağlariçinAvrupaSayısaliçeriği

-Üyedevletlerdesayısallaştırmaprogramınınkoordinasyonu içinoluştu-rulacakbirimler

-Akıllıulaşımsistemleri

-Kablosuziletişimkonusundakiçalışmalar

-Dahaucuzvehızlıinterneterişimi

-TelsizMultimedyasistemleriiçinfrekansdağılımı

-Araştırmacılarveöğrencileriçindahahızlıinterneterişimi

-Güvenliağlarveakıllıkartlar

-Avrupageçliğininsayısalçağahazırlanması

-Bilgitabanlıekonomideişgücü

-Bilgitabanlıekonomiyeherkesinkatılımı

-Kamuinternetsayfalarınınoluşturulmasıçalışmaları

-Kamusektöründeelektronikimzakullanımı

-Çevrimiçisağlık


Türkiye’dee-Devletprojesiçerçevesinde,bilgiteknolojilerikullanımıyay-gınlaşmakta ise de, yaşanan ekonomik bunalımlar, bankacılık sektöründekikrizlervesiyasal istikrarsızlıkgibisorunlar,bueğilimisınırlayıcıbirroloyna-maktadır.2000yılındanbuyanayaşananyoğunekonomikkrizindeetkisiyleTürkiye’debilgiteknolojileriharcamalarınınGayriSafiYurtİçiHasılaiçindekipayınınABülkeleri ile kıyaslandığındasürekli olarakdüştüğügörülmektedir.Türkiye’dekikamukurumlarınınbilgiteknolojilerineyatırımyapmalarızorunlu-luğusadecehızlıveetkilikamuhizmetisağlamaçabalarınınbirsonucudeğil,aynı zamandaTürkiye’ninAvrupaBirliğine katılma çabaları dadahil bir diziuluslararası gelişmenin de bir sonucudur. Ancak rakamlar bilgi teknolojileriharcamalarındaABortalamalarınınoldukçagerisindekalındığınıgöstermekte-dir(Aydın,2005:9).

ABülkelerindeşuanakadargerçekleştirilençalışmalarçerçevesinde,253kurum,28.332şirketve19.896vatandaşınkatılımıylagerçekleştirilençalışma-yagöre,20temelkamuhizmetinden6’sındaneldeedilenekonomikfaydalaraşağıdakişekildeözetlenebilir(eGovernment,2004’tenaktaranAydın,2005:17-18):

1. e-İşlemle kazanılan ortalama zaman: Kullanıcılarınkamuhizme-tinigelenekselyöntemlealmakyerineelektronikortamdaçevrimiçiolarakal-makla,işlembaşınaortalama1 saat zamankazandığısaptanmıştır.

2. Kişisel gelir vergisi bildirimi: Elektronik ortamda gerçekleştirilengelirvergisibildirimişlemlerindekullanıcılarişlembaşınaortalama71dakikatasarrufsağlamıştır.Buda2003yılında15ABülkesindetoplam7,3 milyon saatlik birtasarrufanlamınagelmektedir.(Çalışma,e-işlemlerinyaygınlaşma-sıileburakamınyıllık“100milyonsaate”çıkacağınıbelirtmektedir).

3. İş Dünyasında Katma Değer Vergisi (KDV) bildirimi:İşlembaşı-naortalama38dakikave10Eurotasarrufsağlanmıştır.Böylece2003yılındaişdünyasıyaklaşık29,3 milyon Euro tasarrufsağlamıştır.(Burakamıne-iş-lemlerinyaygınlaşmasıile230milyonEuro‟yaçıkmasıbeklenmektedir).

4. Yeni şirket kaydı: İşdünyasında2003yılında2,2 milyon Euro ta-sarrufsağlanmıştır.

5. Halk kütüphaneleri (katalog tarama): Kullanıcılarortalamaola-rakişlembaşına81dakikatasarrufetmişlerdirvebumiktar15ABülkesindetoplamolarak1.021çalışmayılınadenkgelenbirtasarrufutemsiletmektedir.

6. Kullanıcı tatmini: Araştırma,kullanıcıların%62’sininaldıklarıe-hiz-metten çok memnun olduğunu göstermektedir. Ayrıca kullanıcıların%77’si


çevrimiçihizmetleridiğerlerinetavsiyeedeceklerinibelirtmektedirki,budu-rumyakıngelecektee-hizmetkullanımınınçokdahayaygınlaşacağınındagös-tergesidir.

5- İspanya

İspanyaMaliyeBakanlığı,IBMilebirlikteoluşturduğuvergiportalıilever-gilendirmekonusundakibilgilerininternetüzerindenhalkasunulmasını,vatan-daşların ve şirketlerin vergi beyannamelerini elektronik ortamda doldurarakiletmelerini,vergilerinveiadelerinelektronikortamdaödenmesiniamaçlıyor.Projeİspanya’dakiilke-Devletprojelerindenbiriolarakçokbaşarılıolmuştur.2000yılında20.000büyükfirmanıntamamı,30.000KOBİve120.000birey-selvergimükellefibusistemikullanmıştır(TürkiyeBilişimŞurası,2002:256)İspanya’dahükümete-Devleteylemplanını4stratejikkonuyagöreorganizeederek08.05.2003tarihindeaçıklamıştır.Plandakistratejikkonularşunlardır(Çakıroğlu,2005:31):

a.Vatandaşlarınkamuhizmetlerinekolayerişimi,elektronikkimlikkartı-nınvehalkıninterneteerişimininartması,

b.Kullanıcıgereksinimlerinikarşılayacakinteraktifveişlemselhizmetlerigeliştirmek,

c.Merkeziidareylebölgeselveyerelidarelerarasındakiverivebilgialış-verişinimümkünkılmak,

d.Gelişmelerinkoordinasyonu,kamuyönetimininiçseldeğişimveyeni-denyapılandırmaçabalarını,kurumlarınreorganizasyonunudestekleme.Yeniplanaynı zamandae-devletalanındaözerk topluluklarla işbirliği yapılmasınısavunarak,e-devletinyapılanmasındaliderlikçerçevesivedahaşeffafbiryö-netimgereksinimininyanısıraengelveboşluklarıbelirlemedeyasalvedüzen-leyicibirbakışaçısıüzerindededurmaktadır.

İspanyanıne-devletgöstergelerininyeraldığıTablo-1’de,2004yılındanitibarenözelsektöresunulanonlinekamuhizmetioranındabirdeğişiklikol-mazken, vatandaşa sunulan kamu hizmeti oranında 2003 yılından bu yanasadece2007yılında%25oranındagözlegörülürbirartışolmuştur.Herhalü-kardaİspanya,vatandaşaveözelsektöresunulanonlinekamuhizmetibakı-mındanAvrupaBirliğiortalamasındanyüksekgörünmektedir.

Tablo-1’ebakıldığındadikkatiçekenbirbaşkaözelik,vatandaşasunulanonlinehizmetoranıözelsektöregöregörecedüşükolduğuiçinvatandaşların


onlinekamuhizmetlerinikullanmaoranınındadüşükolduğugörülmektedir.Dolayısıylaişdünyasınınelektronikortamıkullanmasınaayrıbirönemverildiğigörülmektedir.

Tablo-1 İspanya’da yıllara göre e-devlet göstergeleri

e-devlet hizmet adı 2003 2004 2005 2006 2007 EU 27 Sıralama

VatandaşasunulanOnlinekamuhizmetioranı

33 33 33 58 51 9

ÖzelsektöresunulanOnlinekamuhizmetioranı

75 88 88 88 72 5

Vatandaşlarıne-devlethizmetlerinikullanmaoranı

25 26 30 13

Özelsektörüne-devlethizmetlerinikullanmaoranı

44 50 55 58 58 65 19

Kaynak:(Cayhan2009:11).

6-Portekiz-Infocid3

Portekiz’dekamuyönetimiönceliklekendisorunlarıylavekendiihti-yaçlarınıkarşılamaklauğraşmaktaydı.1960’lıyıllardabaşlatılanİdariReformhareketi,biryandanidariyapılanmayıöneçıkararak,bunakarşınvatandaşlarınhaklarınaveihtiyaçlarınadahaazönemvererekyürütüldü.Ancak,1980’lerinortalarındanitibarenbaşlatılanidariyenilenmehareketiilebirliktekamuyöne-timianlayışındaaşağıdakieğilimlerhakimolmayabaşladı:

-Hizmetvemüşterininuyumlaştırılması,

-Şirketyönetiminebenzervesonuçalmayadönükyönetim,

-Katılımcılık,

-Vatandaşadahaçokveniteliklibilgisunumu,

-Deregülasyonvetoplumüzerindedahaazkontrol,

-Kolayuygulanabilir,anlaşılabilirsüreçler,

-Bilgiteknolojilerikullanımınınyaygınlaştırılması.

1986yılındakurulanİdariYenilenmeSekreteryasıtarafındanbelirlenen

3 www.infocid.pt.’denaktaranİnce,2001:50-55.


öncelikler,aşağıdakişekilde7başlıkaltındatoplanmıştır:

1.Vatandaşagötürülenhizmetinkalitesiniiyileştirmek,

2.Erişimvekatılımıiyileştirmek,

3.Bilgisağlamakvekamuyönetiminivatandaşayakınlaştırmak,

4.Kamugörevlilerinieğitmek,

5.Bürokrasiyiazaltmakvekurallarıbasitleştirmek,

6.Yerindenyönetimeöncelikvermek,idariyapıyıvebürokratiksüreçleri

mümkünolduğuncabirleştirmek,

7.Kamuyönetiminiyenilemekveyenideninşaetmek.

Bu ilkeler ışığındaINFOCIDadıverilenbirsisteminuygulanmasınagiri-şilmiştir.Yapılanbirçalışmada,birçokülkedeolduğugibikarmaşıkveçokçeşitlidüzenlemeler içerenPortekizkamuyönetimininvatandaşla18binayrı kamu ilişkisi olduğu ve kamu kurumları tarafından 1500 değişik formdüzenlendiğibelirlenmiştir.

Entegrebirveri tabanıolanINFOCID,biryürütmekomitesi tarafındankoordineedilmektedir.INFOCIDsistemindeherbakanlıktemsiledilmektedir.INFOCID’intemeliçeriği15değişikbilgialanındanoluşmaktadır.Sözkonusubilgi alanları, bakanlıklarıngörevalanlarınagöre tasarlanmamıştır. INFOCIDsistemindeerişilebilecekbilgialanları şunlardır: vatandaşlıkveaile,eğitim,seçimler, istihdam,vergiler,konut, tüketicininkorunması,belgelerve izinler,sağlık,askerivesivilhizmetler,çalışmahayatı,sosyalgüvenlik,yasalarvead-liye,ekonomikfaaliyetler,çevrevediğerkamuhizmetleri.Kullanıcıyakullanımkolaylığısağlayananasayfanıntasarımındasadeliğemümkünolduğuncaönemverildiğigörülmektedir.

INFOCIDsitesinden(www.infocid.pt);

-Portekizkamuyönetimininherkademesindekiisim,adresvetelefonlara;

-AvrupaBirliğiileilgilihertürlübilgiye;

-PortekizParlamentosuyasamabilgilerine;

-BakanlarKurulu’nunresmibelgelerine;

-YürürlükteolantümPortekizmevzuatına;

-Yargıileilgilibilgilere;


-Yıllıkbütçeyeilişkinbilgilere;

-Vergilerileilgilibilgilere;

-Sosyalgüvenlikileilgilibilgilere;

-Şirketkuruluşuileilgilibilgilere;

-Şirketlerleilgilibilgilere;

-Ülkecoğrafyasınailişkinbilgilere;

-Yararlıolabilecekdiğeradresvebilgilereulaşmakmümkünolmaktadır.

Ayrıca,yinebaşlangıçsayfasındankelimebazındasorgulamayapılabil-mekte,soruveöneriyöneltilebilmekteveformlaraulaşılabilmektedir.

7- İngiltere

İngiltere’dee-Devletkonusundakiilkçalışmalardanbiri1998yılınınAralıkayındaSanayiveTicaretBakanlığıtarafındanyayınlanan“RekabetçiGeleceği-miz-BilgiYönelimliEkonomiyiKurmak”adlırapordur.Burapordaİngiltere’nin2002yılındadünyadakienrekabetçiveyenilikçipazarasahipolmasınınyolu-nun,bilgi teknolojilerininözelsektörvedevletuygulamalarındaaktifolarakkullanılmasındangeçtiği ifadeedilmiştir.Ayrıca2008yılınakadar tümkamukuruluşlarınınverdiğihizmetlerinçevrimiçiolarakverilebilmesineyönelikhedefkonulmuş,mevcut olan altyapını iyileştirilip güvenliğin sağlamlaştırılması vedijitalimzanınkullanılmasınınyaygınlaştırılmasıhedeflenmiştir(Uçkan,2003:82).Microsoft ileberaber yürütülen “U.K.GovernmentGateway”projesininilkaşamasıolanXMLtabanlıportalşuandaçalışırdurumdadırve1000’iaşkındevletsitesinebağlantısağlamaktadır.15haftasürenilkaşamadamimariyapıoluşturulmuşveilkuygulamalarbaşlamıştır.Projeninhedefi,60milyonvatan-daşve3milyonişyeriiçin200merkezive482yereldevletkuruluşunu“one-stopshop”oluşturmaküzerebirleştirmektir.Devlet işlemlerinin%100’ünün2005yılınakadarelektronikortamataşınmasıhedeflenmiştir(TürkiyeBilişimŞurası,2002:256).

İngiltere’de‘e-sağlık’adıaltındaoluşturulacakprojededikkatçekicidir.Sağlıkalanındabirkamuhizmetisunmayıamaçlayanbuproje ile,hastavehastayakınlarıenyakınilkyardımkuruluşlarınayönlendirilebilecektir.Ayrıcahasta yakınlarının hastalarının durumu hakkındaki bilgilere hızlı bir biçimdeulaşabilmelerini sağlayacak ve doktorların hastalarının durumlarını internetüzerindenizleyebilmelerinidemümkünkılacaktır(Uçkan,2003:84).


İngiliz hükümetince 1999 yılında hazırlanan “DevletinModernizasyonu”Modernizing GovernmentWhite Paper başlıklı rapor, kamu kurumlarının vekamuhizmetlerininmodernizasyonununmerkezinebilgiteknolojilerinialmıştır.Raporda,2008yılınakadarkamuhizmetlerininelektronikortamdaçevrimiçiolarakerişilebilirolmasıyönündebirhedefkonulmuş,buamaçlamevcutalt-yapınıngeliştirilmesi,dijitalimzakullanımınınyaygınlaştırılarakişlemgüvenli-ğininsağlanması,sağlıkveeğitimalanlarındabilgiteknolojilerininkullanımınınyaygınlaştırılmasıgerektiğibelirtilmiştir(Uçkan,2003:81-84).Bukapsamdaİngiltere,1999yılındaElektronikTemsilcilikDairesinin(Officeofe-Envoy)ça-lışmalarıylae-Devlethareketinehızvermiştir.Böylece,İngiltere’dekie-Devletçalışmalarındaparçalanmışlığınönünegeçilmiş,tümkamukurumlarınınger-çekleştirecekleriçalışmalardauyulmasıgerekenortakstandartlarbelirlenereküstdüzeydebirkoordinasyonsağlanmıştır.İngilizhükümeti,kamukurumları-nınwebsiteleriarasındakientegrasyonuise,“e-DevletBirlikteİşlerlikÇerçe-vesi”(e-GovernmentInteroperabilityFramework/e-GIF)adıverilenprogramkapsamındagerçekleştirmiştir(Eren,2004:24,25).

Böylecekamukurumvekuruluşlarınınbirlikteçalışabilmesineilişkinpo-litikavestandartlarbirçerçevekapsamındabelirlenerekelektronikortamdaveri paylaşımı için bu çerçeveye uyumluluk zorunlu hale getirilmiştir. Kamukurumları arasında ortaklık sağlama sürecinde bir sonraki aşama tüm dev-lethizmetlerini entegreedene-Devlet kapısı “direct.gov”ınhizmetegirmesiolmuştur. “www.direct.gov.uk” adresiyle kapsamlı bir hizmet veren bu res-miwebsitesi,yurttaşlarasunulanhizmetleri“tekbirnoktada”toplamış(onestop government) ve dolayısıyla kamu hizmetlerinde hız ve etkililiğin artışıgibi önemli kazanımlar sağlanmasına yardımcı olmuştur. İngiltere 2003 yılıitibariyle,AB’ninelektronikortamdasunulmasınıöngördüğü20temelkamuhizmetinden10’unu(%50)çevrimiçiolarakverebilecekdüzeyeulaşmışve15ABülkesiarasındayapılanelektronikortamdahizmetsunumusıralamasında6.sıradayeralmıştır(Aydın2005:15).

Çalışmadaburayakadar6ülkedekie-devletuygulamalarıözetlenmiştir.İncelediğimizülkelerdenİspanya,Portekizveİngiltere’yeekolarakFinlandiya,Avusturya,ÇekCumhuriyetiveAB-27ortalamasınailişkinbazıistatistikiverilerTablo-2’deyeralmaktadır.


Tablo-2 Bazı ülkelerin e-devlet hizmet göstergeleri

Ülkeler (2007) Vatandaşa sunulan Online kamu hizmeti

oranı

Sıra Özel sektöre sunulan

Online kamu hizmeti oranı

Sıra Vatandaşların e-devlet

hizmetlerinden yararlanma oranı

Sıra Özel sektörün e-devlet

hizmetlerinden yararlanma

oranı

Sıra

EU 27 51 72 30 65Avusturya 100 1 100 1 27 12 81 10Çek Cumh. 25 21 100 1 16 23 73 15Finlandiya 80 6 50 21 50 5 94 1Malta 92 2 100 1 25 15 77 12Portekiz 83 5 100 1 19 19 72 16İspanya 58 9 88 5 26 13 58 19İngiltere 91 4 88 5 38 8 54 22

Kaynak:(Cayhan2009:11)

Tablo-2’yegöreAvusturya,ÇekCumhuriyeti,MaltavePortekiz’invatan-daşaveözelsektöreonlinekamuhizmetisunmabakımlarındaAB-27sıralama-sındabirincilikleribulunmaktadır.Avusturya,hemvatandaşahemdeözelsek-töreonlinekamuhizmetisunmabakımlarındanbirincisıradabulunmaktadır.Finlandiya’nındaözelsektörüne-devlethizmetlerindenyararlanmabakımındabirincisıradayeraldığıgörülmektedir.Tablo-2’ninonlinekamuhizmetinisun-mabölümü‘onlinehizmetarzı’,onlinekamuhizmetindenyararlanmabölümüde‘onlinehizmettalebi’olarakadlandırılabilir.YukarıdakitablodasadeceFin-landiya’nıntalepkısmındabirinciliğibulunurken,İspanyaveİngilterehariçdi-ğerülkelerinisearzkısmındabirinciliklerininbulunduğugörülmektedir.Dünyaölçeğindebakıldığında,e-devletkonusundailksıralarıpaylaşanülkelerSinga-pur,ABD,KanadaveFinlandiya’dır.Buradasorulmasıgerekenşudur;

Buülkelerine-devletkonusundailkdörtsıradayeralmasınınkendinüfusoranlarıvekişibaşınadüşenmilligelirilebirbağlantısıvarmıdır?NüfusvekişibaşınamilligelirkriterleribakımındanTürkiye’nindurumunedir?

Tablo-3,Türkiye’nindışındakibütünülkelerinkişibaşınamilligelirdüzey-lerininenaz20.000Dolarolduğunu,nüfuslarınıniseABDhariçTürkiye’denazolduğunugöstermektedir.ABD’ninnüfusuylaTürkiye’ninnüfusunukarşılaştı-rırken,eyaletsistemiyleyönetildiğiiçinABD’nin307milyonluknüfusunueyaletsayısınabölmekdahagerçekçiolabilir.Buyapıldığında,Tabloyagöre,nüfusuençokvekişibaşınamilligeliriendüşükülkeninTürkiyeolduğugörülmektedir.Türkiye’ninnüfusunayakıntekülkeİngilteregöülmnekteancakİngiltere’nin


dekişibaşınamilligeliri40.350Dolardır.Hernüfusiçinbilgisayarokuryazarlığıeğitimiverme,interneterişimisağlamadevletaçısındanbirmaliyetunsurudur.Nüfusun%30’ununkırsalalandayaşadığı,DoğuveGüneydoğuAnadoluBöl-gesindeelektrikaltyapısınındahiyenisağlandığıülkemizdebudurum,maliyetidahadaartırmaktadır.Çünkübölgelerarasındakikalkınmışlıkdüzeyifarklıol-duğugibi,kişibaşınadüşenmilligelirimizdegöreceliolarakdüşüktür.e-devletkonusundailkdörtsırayıpaylaşanülkelerinkişibaşınamilligelirleri,34.000Dolarile49.000Dolararasındadır.Dolayısıyla,kişibaşınamilligelirindüşük,bölgelerarasıgelişmişlikdüzeylerininfarklıolduğu,eğitimimkanlarındanher-kesineşityararlanamadığıülkemizdenüfus,e-devletçalışmalarıbakımındanönemlibirdeğişkenolarakkarşımızdadurmaktadır.

Tablo-3 Bazı Ülkelerin nüfus ve kişi başına GSYH oranları

Ülkeler Nüfus (milyon)

Kişi başına GSYH 2009 (Dolar)

ABD 307 46.730Kanada 33 39.668İngiltere 61 40.350Türkiye 70 9.961Singapur 4 49.850Finlandiya 5.3 34.430İspanya 45 31.630Portekiz 11 22.870Malta 407(bin) 22.640Çekcumh. 10 23.610Avusturya 8 38.550

Kaynak: http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/GNIPC.pdf

http://www.dunyadevletleri.com/istatistikler_nufus.html

III. DÜNYADA İLGİ ÇEKİCİ E-DEVLET UYGULAMALARININ TÜRKİYE ŞARTLARINDA DEĞERLENDİRİLMESİ

Amerika’da;

-Öğrenciyardımbaşvurusu:Türkiye’deözelvekamutümbursbaşvurula-rıonlineolaraktekmerkezdenyapılarakhembaşvurularkolaylaştırılabilirhemdeburslardanyararlanmadengesizliğideortadankaldırılabilir.

-Markavepatentbaşvurusu:Türkiye’dedeonlineolarakpatentbaşvuru-suyapılabilmektedir.Ancaktümbaşvurulardaolduğugibibubaşvurunundae-devletkapısıolanwww.turkiye.gov.trüzerindenyapılmasıgerekir.

-İşsizliksigortasıbaşvurusu:İşsizliğin%14olduğuülkemizdeişsizliksi-gortası başvurularının da elektronik olarak yapılmasını sağlamaküzere belli


merkezlereKioskkonulabilir.BaşvurularayardımcıolmaküzereKiosklardagö-revli bulundurulabilir.

-Askerlikbaşvurusu:Sağlıkkontrolünündışındakitümişlemleronlineola-rakyapılabilir.İlkaskerlikbaşvurusuonlineyapılabilir.

-Yaşanılanbölgeninekonomik,demografikveçevrekirliliğibilgilerineula-şılması:Lokalekonomikdurumbilgileriekonomikaraştırmalarda politikabelir-lemeçalışmalarında,çevrekirliliğibilgisidetarımsalfaaliyetlerdekullanılabilir.

-Vatandaşların internet yoluyla hükümete herhangi bir konuda düşün-ceveönerilerinisunabilmeleri:vatandaşlardanonlineolarakönerialanbazıkurumlar var. Başbakanlık İdareyiGeliştirmeBaşkanlığı http://www.igb.gov.tr/Forms/pSurvey.aspxlinkiilebürokrasininazaltılmasınailişkinvatandaşlaragörüşlerinisunmaimkanıvermektedir.Ancak,butüruygulamalarTürkiye’desistemli olarak daha da yaygınlaştırılabilirse, hemmevzuat hazırlanmasındailgilipaydaşlarıngörüşlerininalınmasıhemdeyönetişimingeliştirilmesibakım-larındanönemlikatkılarsunabilir.

Kanada’da;

-Tümkamukütüphanelerininterneterişimineaçılması:Ülkemizdebaştamillikütüphaneolmaküzerebazıkütüphanelerinterneterişimineaçıktır.Tümkütüphaneler interneterişimineaçılmalıvekütüphanelerarasındaödünçki-tap,makalealmasistemigetirilmeli.

-İşhayatıileilgili2milyonbelgeninonlineolaraksaklandığıveritabanınınbulunması,30.000üyeyeherhaftadüzenliolarakhabermektubugönderilme-si:Türkiye’deişhayatınıkolaylaştıracakşekildebazıbelgeler,özellikleticaretvesanayiodalarınıninternetsayfalarındayeralmaktadır.Ancakheroda,kendisayfasındagereklibelgelerisunmakyerine,yinewww.turkiye.gov.tr üzerinden standartbelgelerininterneterişimineaçılmasıhemerişilebilirliğiartırırhemdestandartdışıfarklıuygulamalarıortadankaldırabilir.

Singapur’da;

-İnterneteerişilebilirliğinartırılması:yaşlılara,işsizlereveözürlülerebeda-vainterneteğitimiverilmesi,5yaşınüzerindekihervatandaşaücretsize-postaadresi verilmesi: Ülkemizdeki e-devlet çalışmalarında en sorunlu alanlardanbirtanesiinternetvebilgisayarkullanımınınyaygınlaştırılması,bilgisayarokur-yazarlığınınartırılmasıdır.Busorunalanı,tümülkeçapındastratejibelirleyipuygulamayıgerçekleştirebilecekenüstdüzeysiyasisahiplenmeyigerektirmek-tedir.


e-Avrupa+Girişiminde;

-Ucuzveyaygıngenişbanterişimi:Ucuzvegenişbant interneterişimiiçin,telekomünikasyonsektörünegirecekfirmalararasındarekabetinsağlan-masıgerekir.Rekabet,fiyatavantajısağlayabileceğigibiyenimüşterilerkazan-makadınakırsalbölgeleredeinternetaltyapısınınkurulmasınıdaberaberindegetirebilir.

-İnşaatizinbaşvuruları:İnşaatizinleriileilgiligereksizveyamükerreraşa-malarkaldırıldıktansonrailgilikurumlarlabirlikteçalışılarakonlinebaşvuruyabirliktegeçilmelidir.DoingBusiness2010RaporunagöreTürkiyeinşaatizinleribakımındandünyada133üncüsıradayeralmaktadır.e-inşaatizni,ülkemizinkalkınmasınaönemliderecedekatkısunabilir.YatırımOrtamınınİyileştirilmesiKoordinasyon Kuruluna (YOİKK) bağlı teknik komitelerden biri olan YatırımYeriTeknikKomitesiinşaatizinsürecindekiişlemlerinkısaltılmasıçalışmalarınısürdürmektedir.İnşaatizinleriçevreizinleriilebirliktedüşünülmeliveinşaatizni,oluşturulacake-çevreizniilesenkronizeçalışmalıdır.

-Yükseköğretim kurumlarına kayıt: Üniversitelere kayıt tamamenonlineyapılabilir.ÖSYM,sınavıkazananöğrencilerinlistesinizatenilgiliüniversitele-regöndermektedir.Yapılmasıgereken,kimlikdoğrulamaişlemlerindensonrawww.turkiye.gov.tr üzerinden ilgili üniversitenin sayfasına girilerek öğrencikaydıonlineyapılabilir.Öğrencifotoğraflarıdasistemeonlineolarakyüklene-bilir.Ancak,öğrenciişleritarafındanöğrencininnüfuscüzdanındakifotoğrafilebizzatöğrencinineşleştirilmesigerekebilir.

-Yenişirketkayıtbaşvurusu:Şirketlerin,vakıflarınvederneklerinonlineolarakkurulmasınısağlamakiçinMerkeziTüzelKişilikprojesininpilotuygula-masıMersindebaşlatılmıştır.BukonudaSanayiveTicaretBakanlığıtarafından“MerkeziTüzelKişilikBilgiSistemininTicaretSiciliMemurluklarındaUygulan-masıHakkındaTebliğ”(rega,2010)yayımlanmıştır.Şirketbaşvurusu,kullanıcıadı,şifresiveyae-imzaileyapılabilmektedir.Sistem,doldurulacakbilgilerdenhareketleşirketanasözleşmemetninioluşturmakta.Ticaretsicilmemurubil-gilerikontrolediponayladıktansonraanasözleşmeçıktısıalınaraknoterhuzu-rundaimzaişlemiileşirketkuruluşutamamlanmaktadır.Buuygulama,sadecemersindeyapılmaktaolupbubirikimveprogramkullanılarakhızladiğerilleredeyaygınlaştırılmalıdır.

İspanya’da;

-Merkeziidareyleyerelveyabölgeselidarelerararsındaveripaylaşımının


yapılması:Merkezi idare ile yerel yönetimlerin veri paylaşımı konusu, ülke-mizdetamizolasyonunyaşandığıbiralan.Birbelediyeningeliştirdiğiveörnekolabilecekbire-devletprojenindiğerbelediyeleriçindeuygulanabilirliğisağ-lanarakmükerrerçalışmalarınvegereksizprojeharcamalarınınengellenmesigerekir.Aksitakdirde,e-devletçalışmalarınaenüstdüzeydeliderlikyapacakkişiveyakurumunolmamasınınbirsonucuolarakyukarıdasözüedilensorun-laryaşanmayadevamedecektir.

Portekiz’de;

-INFOCIDsisteminde ‘belgelerve izinler’bölümüneyerverilmişolması:Bürokrasininazaltılmasıçalışmalarındabaşvurubelgeleriveizinlermerkezibiryeresahiptir.Bürokrasiyiazaltmakadınabelgelerveizinler,üzerindeözellikledurulmayadeğerbirkonudur.e-devletkapısında,kurumbazlıolmakyerine,‘belgelerveizinler’gibikonubazlıbaşlıkbulunmasıkullanıcılaraçısındandahakullanışlıolabilir.Örneğinyapıruhsatizni içinBayındırlıkveİskanBakanlığı-nıninternetsayfasınaerişmekyerinee-devletkapısında‘izinler’başlığıaltındayapıruhsatiznilinkininyeralmasıkullanıcılarınkendileriniilgilendirenbölümüdahahızlıbulmalarınısağlayacaktır.

-Kamuyönetimininherkademesindekiisim,adresvetelefonlaraulaşıla-bilmesi:Bazıbakanlıklarımızkendiinternetsayfalarındapersoneliletişimbil-gilerineyervermekteykenbazıkurumlarımızbutürbilgilereyervermemekte-dir.Sistemlibirşekildebütünkamupersoneliletişimbilgilerininteknoktadanerişilebilirliği,ilgilipersonelininternetsayfasındanhızlıcabulunarakkurumlararasındailetişimindahahızlıolmasınısağlayabilir.

İngiltere’de;

-Hizmetiçieğitimprogramlarıiledönüşümüsağlayacakkurumlarınoluş-turulması:Kamukurumlarındabilgiişlembirimlerindeçalışanlarileanahizmetyadayardımcıhizmetbirimlerindeçalışanidariveteknikpersoneline-devleteyaklaşımfarklılıklarıdikkatçekmektedir.Bunedenlearadakiyaklaşımfarklılığı-nıazaltmakvee-devletekarşıoluşmasımuhtemelbürokratikdirencinortadankaldırmak içintümkurumlarda ilgilipersonelehizmet içieğitimprogramınınuygulanmasıhayatiönemtaşımaktadır.

-2008yılınakadartümkamuhizmetlerininonlinesunulabilmesineilişkinhedefkonulması:e-devletçalışmalarınaüstdüzeydesahiplenmeolursabelirlibirperiyotiçinhedefkonulmasıtümkamukurumlarınımotiveederekortakbirnoktadabuluşturabilir.E-devletçalışmalarındaüstdüzeysahiplenmeveiddialıbirhedefkaçınılmazdır.


-Tekduraklıdevletkapısınaözelsektörkuruluşlarınındaentegreedilmeçalışması:e-devletçalışmalarınınsorunlualanlarındanbirtanesidekamuileözelsektörünentegrasyonuveveripaylaşımınınsağlanmasıdır.Örneğin,bu-günkamuhastaneleridahaönceözelhastanedetedavigörmüşbirhastanıntedavibilgilerineulaşamamaktadır.Budurumda,kamuveözelhastanelerintedavibilgileriningirebileceğiortakbirhavuzoluşturulabilir.Ancakbudurum-dadatedavibilgilerineyahastanınyadahastanın izinvereceğihastaneninulaşmasınaizinverilmeli.

-e-devlet çalışmalarına başbakan düzeyinde sahiplenme: Ülkemizde şuanakadarparçalıolarakyürütülene-devletçalışmalarınınderleniptoparlana-bilmesivetümkamukurumlarınınmotiveedilebilmesi içine-devletebaşba-kandüzeyindesahiplenmeningösterilmesikaçınılmazgörünmektedir.e-devletçalışmaları,vatandaşınhükümetevedevleteolangüveniniartıracağıveeko-nomiyeçokönemlikatkılarsunabileceğiiçinbaşbakandüzeyindesahiplenmekolaysağlanabilir.Ancak,BilgiTeknolojilerineyatırımberaberindebazıriskleridetaşımaktadır.Bunedenle,iyibirbaşlangıçyapılmalıveilköncebaşarılıolmaihtimaliyüksekvedahaçokvatandaşıilgilendirenprojelergerçekleştirilmelidir.

SONUÇ

e-Devlet,hemdevletinvatandaşlarınakarşıhemdevatandaşlarındevleti-nekarşıhizmetvegörevlerininelektronikortamdaetkileşimlibirşekildeyürü-tülmesidir.e-devlet,vatandaşınkamuhizmetlerine24saatsüreyleulaşabilme-sinisağlayacak,kamuhizmetlerininsunumundaşeffaflığıartıracak,yolsuzlukvegörevikötüyekullanmayıazaltacaktır.Böylecekamuhizmetininsunumundaverimliliksağlanacağıgibi,vatandaşındevleteolangüvenideartacaktır.Ancakbütünbunlarınsağlanması;bilişimvemevzuataltyapısı,bilgigüvenliği,e-dev-letuygulamalarınailişkinstandartlar,vatandaşlarınvekamudaçalışanlarınBİTbilgivedeneyimi,e-devletliderliği,değişimeaçıkolma,iletişimvekoordinas-yonolaraksayılabilecektemelgerekliliklerinkarşılanmasınabağlıdır.Butemelgerekliliklerinkarşılanmaoranıülkedenülkeyedeğişmekteolupbelliülkelere-devletkonusundabaşarılıuygulamalarsergilemişlerdir.

Dünyadaki başarılı e-devlet uygulamalarından hareketle, bu çalışmanınbirinciamacınıdaoluşturandünyadae-devletuygulamalarınındikkatçekenortaközelliklerişuşekildesıralanabilir:

-Çoğu ülkede ilk e-devlet çalışmalarının online olarak vergi tahsilatınınyapılmasıilebaşlaması,


-Tümkamuhizmetlerinin elektronik ortamda teknoktadan (tekduraklıelektronikkapı)sunulması,

-e-devletkonusundaönceliklestratejiraporununhazırlanması,kamuhiz-metlerininbelirlibiryüzdesininbelirlibirzamanaralığındaelektronikortamdayürütülmesineilişkinhedefbelirlenmesi,

-e-devletle ilgilikurumsalmimarininoluşturulması,mevzuataltyapısının(e-imza,elektronikhaberleşme,kişiselverilerinkorunması,bilgigüvenliğivb.)hazırlanması,

-Tüm kamu kurumlarınca uyulması gereken standartların belirlenmesi,kamukurumlarınınwebsitelerininentegrasyonuiçinbirlikteişlerlikçerçevesi-ninoluşturulması,etkine-devletliderliğininsağlanması,

-e-devlethizmetlerininsunulduğuekranınkullanıcıdostuolması;vatan-daşındoğumundanölümünekadarihtiyaçduyacağıbütünhizmetlerintekdu-raklı elektronikkapıdayeralması vebuhizmetlerinkurumbazlıdeğil konubazlısınıflandırılması,anasayfadakelimebazlısorgulamayapılabilmesi,

-Vatandaşasunulankamuhizmetlerineilişkinbilgilerinyanısırabaşvuruformlarınındaelektronikortamdayeralması,

-Bilgiveiletişimteknolojilerininkullanımınınçokyaygınolması,

-Kişibaşınadüşenmilligelirinyüksekolması,

-Türkiye’dekigibibölgelerarasıkalkınmadüzeylerininfarklıolmaması,

-Nüfusyoğunluğununazolması,nüfusyoğunluğunispetenfazlaolanül-kelerindekişibaşınadüşenmilligelirininyüksekolması,

-İnterneteerişilebilirliğivetalebiartırmayayönelikçalışmalaryapılması,internetinucuz,hızlıvegüvenlihalegetirilmesi,

-e-devleteyönelikdirencikırmayaveinternetkullanımınıartırmayayöne-likeğitimprogramlarıdüzenlenmesi,

Dünyadaki e-devlet uygulamalarınınortak sayılabileceközellikleri yuka-rıdaki şekilde tespit edilmiş olupTürkiye’deki e-devlet uygulamaları dikkatealındığında4K“internetKullanımı,Kurumsalmimari,Kılavuz(standart),Ka-nuni düzenleme” olarak formüle edebileceğimiz eksiklikler ve sorun alanlaraşağıdakişekildeözetlenebilir:

-İnternetKullanımı(erişimi):Türkiyeoldukçadüşükinterneterişimora-nınasahiptir.OECDverilerinegörebuoran%14’tür.Ülkemizdekentilekırsal


kesim,kadınileerkek,gençileyaşlınüfusarasındainterneteerişimbakımın-danönemliderecedefarklılıklarbulunmaktadır.İnterneterişimisorunununikiboyutuvardır.Birincisi, erişimücretlerininyüksekolması. İkincisi,bilgisayarokuryazarlığıdır.İnternetkullanıldıkçaucuzlar,ucuzladıkçadahadakullanılır.Bununiçindetemelkamusalhizmetleronlinesunularakinternetetalepartırı-labilir.Öteyandan,telekomünikasyonsektöründerekabetortamıgeliştirilebilir.Bilgisayar okuryazarlığının arıtılabilmesi için devletin geliştireceği bir stratejidoğrultusundamevcutokullarveinternetkafelerbilgisayarveinterneteğiti-miiçinkullanılabilir.Sosyalveekonomikolarakdezavantajlıgruplarainterneterişiminin sağlanmasına yönelik Singapur’ungeliştirdiği politika ile Finlandi-ya’nın1Temmuz2010’daçıkardığıyasa(SabahGazetesi,2010)dikkatealın-masıgerekengelişmelerdir. İnternet fiyatlarının yüksekolması vebilgisayarokuryazarlığınedenleriyleinterneteerişimindüşükolması,ülkemizdee-devletçalışmalarınınenzayıfhalkalarındanbirinioluşturmaktadır.Budurum,cepte-lefonusahipliğidahayüksekolduğuiçine-devlettenziyadem-devletüzerindeyoğunlaşılmasıgerektiğitartışmalarınıgündemegetirmektedir.

-e-devletleilgilikanunidüzenlemevemevzuatsorunu:ilkönceyayımlan-masıgerekenBilgiToplumuStratejisi,2003yılındakurulanDPTBilgiToplumuDaireBaşkanlığıtarafından2006yılındagecikmeliolarakyayımlanmıştır.Ayrı-ca,e-devletleilgilimevzuat,birbiriyleuyumluolmasıveeşzamanlıolarakya-yımlanmasıgerekirken5809sayılıElektronikHaberleşmeKanunu10.11.2008tarihinde,5070sayılıElektronikİmzaKanunuda23.1.2004tarihindeyayım-lanmıştır.HalaKişiselVerilerinKorunmasıKanunuçıkarılamamıştır.Buradaol-ması gereken, Bilgi Toplumu Stratejisinin yayımlanmasının hemen ardındanilgilitümkanunlarınbirbirineçokyakıntarihlerdeçıkarılmasıdır.

-Kurumsalmimarıvee-devletliderliğisorunu:e-devletileilgiliçalışmalaryapan kurumlardan bazıları; DPT Bilgi ToplumuDaire Başkanlığı, UlaştırmaBakanlığı(TÜRKSAT),Başbakanlıke-DevletGrubu,BilgiTeknolojileriveİleti-şimKurumu,e-DönüşümTürkiyeİcraKurulu.Görüldüğügibi,bilgitoplumuvee-devletleilgiliprojeleriyürütenbirçokkurumvardırvebukurumlararasındakoordinasyonolmadığıgibifiiliolarakhangikurumune-devletçalışmalarınaliderlikyapacağıbelirsizliğinikorumayadevametmektedir.Yerelyönetimlerinhemkendiiçindehemdemerkeziidareilesenkronizeolarake-devletçalışma-larınıyürütmelerindee-devletliderliğiihtiyacıkendiniayrıcagöstermektedir.

-Standartlar: Verilerin kamu kurumlarının kendi ararlarında ve AvrupaBirliği ile kolaycapaylaşımını sağlamaküzereDPT,2005yılındaBirlikteÇa-lışabilirlikEsaslarıRehberini (DPT,2010)yayımlamıştır.Bu rehberinmerkezi


idaredeveyerelyönetimlerdeuygulanmasısağlanmalıdır.Özelsektördegeliş-tirilenveristandartlarıileuyumunnasılsağlanacağıdanetleştirilmelidir.Mer-keziidare,birkılavuzyayınlayarakyerelyönetimlerinmükerrere-devletprojesiyapmalarınınönünegeçmelidir.

Sonuçolarak,e-devletuygulamalarınahemdevlethemdevatandaşaçı-sındanbirçokolumluözelliklertaşıdığı,pratikihtiyaçlarıhızlıveekonomikkar-şıladığıiçinönemlibirfırsatolarakbakılabilir.Bufırsattanyararlanılmasıdabirtakımönşartlarınyerinegetirilmesinebağlıdır.Buönşartlarabilgiteknoloji-lerineyapılacakyatırımlardankaynaklananbazırisklerdeeklenmektedir.Do-layısıyla, risklerdenuzaklaşıp fırsatlarıyakalamak içine-devletyolculuğununbaştan iyi tasarlanması, iyi bir yol haritasının çıkarılması gerekir.Ülkemizdee-devlet çalışmalarında,yukarıdadeğinildiğigibibirtakımsorunalanlarıbu-lunmaktadır. Şu ana kadar e-devlet adına bazımevzuat değişiklikleri yapıl-mış,farklıkurumlare-devletprojeleriyürütmüşlerdir.Ancak,ortadae-devletçalışmalarınınbirbütüniçerisindeyürütülmesianlamındadağınıklığınolduğugörülmektedir. Bu nedenle, en üst düzeyde siyasi sahiplenmeyi sağlayaraksenkronizebirşekildee-devletçalışmalarınıyürütmekiçinbaşbakanıne-devletçalışmalarınaliderliketmesihayatiönemesahiptir.Bununiçinde,e-devletindevlete ve hükümete kazandırdıkları, uygulanan pilot projelerden hareketlebaşbakanasunularake-devletesiyasisahiplenmegerçekleştirilmelidir.Nitekimbudurumun,dünyadaörnekleribulunmaktadır.


KAYNAKÇA

Akurgal, A. (2003).“DünyadaE-DevletUygulamaları,SağlananYararlarveTür-kiye”,ElektronikDevletPaneli,İstanbulÜniv.SiyasalBilgilerFakültesi,İstanbul.

Aydın, M.D. (2005).“eAvrupa+veTürkiye:BilgiTeknolojileriAlanındaAvrupaBirliğiKriterlerineUyum”,H.Ü.İktisadiveİdariBil.Fak.Dergisi,c.23,s.1.

Büyükbalkan, U. (2001).e-Devlet/e-TürkiyeveMuhasebeMesleğininGelece-ği,TÜRMOB,İstanbul.

Çakıroğlu, S. (2005).e-Devlet,BeykentSosyalBilimlerEnstitüsüYayımlanma-mışYüksekLisansTezi,İstanbul.

Cayhan, B.E. (2009). “Accelerating e-Government in Europe: An Assess-mentof theSupplyandTake-UpofOnlinePublicServices intheEU”, Advances ine-Government&eGovernance-eGovernmentandeGovernanceImplementationsinDe-velopedCountriesandDevelopingCountries/eGovernmentandeGovernanceImple-mentations inTurkey,Edit;Kaplan,A.,Balcı,A.,Aktan,CC.,Dalbay,Ö.,Volume:2,12-13Mart,Ankara.

Çayhan, E. (2002). “AvrupaBirliği’ndeE-Devlet”, II.UlusalBilgi,EkonomiveYönetimKongresiBildirilerKitabı,10-11Mayıs,Kocaeli.

Çelikkol, Ö. (2008).KamuYönetimindee-DevletYapılanmasıveTürkiyeİçine-DevletModelÖnerisi,T.C.SüleymanDemirelÜniversitesisosyalBilimlerEnstitüsüKamu Yönetimi Anabilim Dalı Maliye ve Ekonomi Programı, Yayımlanmamış YüksekLisansTezi.

Demirel, D. (2006).“E-devletveDünyaÖrnekleri”,SayıştayDergisi,Sayı:61.

DPT (2010). http://ekutup.dpt.gov.tr/bilisim/e-devlet/metaveri/rehber/1.0.pdf,(Erişimtarihi8.7.2010).

e-Citizen, www.ecitizen.gov.sg,(Erişimtarihi8.7.2010).

e-Devlet (2003).“Dünyae-devletinasıluyguluyor?”,e-devlet,Sayı:2,Temmuz2003.

e-Government (2004)“TopoftheWeb:UserSatisfactionandUsageSurveyof e-Government services”, Avrupa KomisyonuBilgi ToplumuGenelMüdürlüğü (DGInformationSocietyEuropeanCommission)e-DevletBirimi (eGovernmentUnit) içinAralık2004’teHazırlananRapor.

Eren, A. (2004).“KamudaEntegrasyon:YaşamSüreçleriOdaklıDevletKapısı”,e-Devlet,sayı:6,Kasım.

Galindo, F. (2002). “E-Government trust providers”, Electronic Government:Design,ApplicationandManagement, Ed.:AkdeGrönlund.Hershey:IdeagroupPub-lishing.

Gül, H. (2002).“KamuKuruluşlarındaElektronikHizmetlerinYaygınlaştırılması(E-Devlet)”,MaliyeDergisi,Sayı:140.

Holden H. S. (2005).“E-DevletUygulamasıveÖlçümü”,EmniyetGenelMüdür-lüğü2.PolisBilişimSempozyumu,14-15Nisan2005,Ankara.


İnce, N. Murat (2001).“ElektronikDevlet:KamuHizmetlerininSunulmasındaYeniİmkanlar”,ekutup.dpt.gov.tr

Kırçova, İ. (2003). E-devlet Uygulamaları ve Ekonomiye Etkileri,İstanbulTicaretOdasıYayını,YayınNo:2003-38,İstanbul.

Kuran, H.N. (2005).TürkiyeİçinE-devletModeli:AnalizveModelÖnerisi,İs-tanbulÜniversitesiYayınları,İstanbul.

Layne, K., J. Lee (2001). “Developing fully functional e-government: a fourstagemodel”GovernmentInformationQuarterly,18,122-136.

Odabaş, H. (2009). E-Devlet(E-DevletSürecindeElektronikBelgeYönetimi),HiperlinkYay.,İstanbul.

Rega (2010) http://rega.basbakanlik.gov.tr/eskiler/2010/04/20100416-3.htm,(Erişimtarihi,8.7.2010).

Sabah Gazetesi (2010). http://www.sabah.com.tr/Ekonomi/2010/07/02/her_vatandasa_ucretsizinternet_hakki,(Erişimtarihi10.07.2010)

Türkiye Bilişim Şurası (2002). “TürkiyeBilişimŞurasıSonuçRaporu”,BilgiToplumunaDoğru,ODTÜKültürveKongreMerkezi,10-12Mayıs2002.

TÜSİAD (2001).AvrupaBirliğiYolundaBilgiToplumuvee-Türkiye,TÜSİADyay.,İstanbul.

Uçkan, Ö. (2003).E-DemokrasiveTürkiye,KamuYönetimininYenidenYapılan-masıİçinStratejivePolitikalar,İstanbul:LiteratürYayıncılık.

Washington (2003).WashingtonStateDigitalGovernmentPlan(2003),elek-tronik adres: www.wa.gov/dis/role/plan2/Finalplan2.pdf

Yürütücü, A. (2002).“E-Devlet,E-yönetimveTürkiye’dekiDurumAnalizi”İNET2002KonferansıBildirisi,http://inet-tr.org.tr/inetconf14/

http://siteresources.worldbank.org/DATASTATISTICS/Resources/GNIPC.pdf

http://www.dunyadevletleri.com/istatistikler_nufus.html

türk İdare dergisitürk İdare dergisi ulusal hakemli dergi editör Şemseddin erkaya /sgb daire...

Documents