türk İdare tarihi

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2699

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1665

TRK DARE TARH

YazarlarDo.Dr. Erkan TURAL (nite 1, 2, 6, 7, 8)

Dr. fiahin KILI (nite 3)Dr. Ayflegl KILI (nite 3)

Do.Dr. Cenk REYHAN (nite 4)Yrd.Do.Dr. Ercan UYANIK (nite 5)

EditrDo.Dr. Erkan TURAL

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya

Genel Koordinatr YardmcsArfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn

retim TasarmclarYrd.Do.Dr. Alper Altunay

Yrd.Do.Dr. Nuran ztrk Baflpnar

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur

Dil Yazm DanflmanHatice alflkan

GrafikerlerAyflegl DibekAysun fiavl

Hilal Kkdaaflan

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Trk dare Tarihi

ISBN 978-975-06-1366-1

2. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 37.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Austos 2013

indekilernsz ............................................................................................................ vii

Eski Trklerde Ynetim Yaps .............................................. 2ORTA ASYA: YAfiAM VE CORAFYA......................................................... 3TRKLER TARH SAHNESNDE .................................................................. 5DEVLET TEfiKLATININ TOPLUMSAL KKENLER.................................... 9MPARATORLUK DARESNN YAPI TAfiLARI ............................................ 11lkeler ............................................................................................................. 11

Okszlk (Bamszlk) ............................................................................. 11Ulufl (lke) .............................................................................................. 11Kn (Halk)............................................................................................... 11Tre (Kanun)........................................................................................... 12

Yneticiler...................................................................................................... 12Kutlu Kaan............................................................................................ 12Toy (Kurultay - Meclis)........................................................................... 14Buyruk (Kaann Yardmclar - Bakanlar) .......................................... 16Hatun ....................................................................................................... 17Tigin (fiehzade) ....................................................................................... 17

FEDERASYON ORDUSU............................................................................... 19GEBENN TRES KENTLNN KANUNU.............................................. 19zet................................................................................................................ 21Kendimizi Snayalm...................................................................................... 22Yaflamn inden............................................................................................ 23Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 24Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 24Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 25

lk Trk-slam Devletlerinde Ynetim Yaps....................... 26KARAHANLILAR DEVLET............................................................................ 27Karahanl Ynetiminin Yaptafllar................................................................ 28

Kutlu Kaandan Kni Hana................................................................. 28Hatun ....................................................................................................... 30Saray Teflkilat.......................................................................................... 30Merkez Teflkilat ...................................................................................... 30Taflra Teflkilat.......................................................................................... 31

GAZNELLER DEVLET ................................................................................. 31Gazneliler Devletinin Doas....................................................................... 33

Sultan ....................................................................................................... 33Vezir ......................................................................................................... 34Divn- Arz .............................................................................................. 34Divn- Rislet ......................................................................................... 34Divn- fiugul-i flrf- Memleket ............................................................ 34Divn- Berd ........................................................................................... 34Divan- Veklet........................................................................................ 35Gaznelilerde Adalet Ynetimi ................................................................ 35Gazne Taflrasnn daresi ........................................................................ 35

SELUKLULAR............................................................................................... 35fieflikten Saltanata........................................................................................ 35

Anadolu Seluklu Devleti ...................................................................... 38Seluklu Ynetiminin geleri ...................................................................... 41

Sultan ....................................................................................................... 41Seluklu Saray ........................................................................................ 42Merkez Teflkilat ...................................................................................... 43

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE

Eyalet Teflkilat ........................................................................................ 45zet ............................................................................................................... 47Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 48Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 49Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 49Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 51

Osmanl Kurulufl Dneminde Ynetim Yaps .................... 52KURULUfi DNEMNDE OSMANLI YNETM ANLAYIfiI VE YAPILANMASI ............................................................................................... 53Osmanl Ynetim Anlayfl ............................................................................ 53Kurulufl Dneminde Osmanl Devlet daresinin Yaplanmas.................... 56Devflirme Sisteminin Ortaya kfl ............................................................... 58MERKEZ TEfiKLATI...................................................................................... 60Divn- Hmyn.......................................................................................... 60Divn- Hmynun yeleri ve Yardmclar ............................................. 61

Veziriazam ve Vezirler ............................................................................ 61Kazaskerler (Kadaskerler)...................................................................... 61Defterdar.................................................................................................. 62Niflanc ..................................................................................................... 62Dier yeler ............................................................................................ 62

TAfiRA TEfiKLATI ......................................................................................... 62dari Taksimat................................................................................................ 62Erken Dnem Osmanl Devlet Teflkilatnda Toprak daresi ...................... 64ASKER TEfiKLAT ......................................................................................... 66Yaya ve Msellemler..................................................................................... 66

Kapkulu Askerleri .................................................................................. 66Eyalet Askerleri........................................................................................ 68Erken Dnem Osmanl Bahriye Teflkilat .............................................. 69

zet ............................................................................................................... 71Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 72Yaflamn inden ........................................................................................... 73Okuma Paras ........................................................................................... .. 73Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 74Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 74Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 75

Osmanl Klasik Dneminde Ynetim Yaps ....................... 76OSMANLI DEVLET YAPISINDA MERKEZ TEfiKLATI ................................ 77SARAY............................................................................................................ 79Enderun ........................................................................................................ 81Birun ............................................................................................................. 81Harem ........................................................................................................... 84DVAN-I HMAYUN..................................................................................... 84Asl yeler ..................................................................................................... 87Divan- Hmayun Kalemleri......................................................................... 91OSMANLI DAR YAPISINDA TAfiRA TEfiKLATI ....................................... 93Tmar Sistemi ................................................................................................ 93EYALET DAR BRM.................................................................................. 96Eyaletler ve Beylerbeyilik (Askeri-dari Birim)............................................ 96SANCAK DAR BRM................................................................................. 97Sancaklar ve Sancakbeyilik (Askeri-dari Birim) ......................................... 97KAZA DAR BRM...................................................................................... 98Kazalar ve Kadlk (Adli-dari Birim) ........................................................... 98mtiyazl Eyelatler ......................................................................................... 100Taflra Teflkilatndaki Dier Grevliler .......................................................... 100

indek i leriv

3. NTE

4. NTE

Klasik Dnem Osmanl Ynetim Yapsnn Dnflm............................. 101zet ............................................................................................................... 102Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 103Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 104Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 104Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 105

Tanzimat Dneminde (1839-1876) Ynetim Yaps ........... 106MERKEZ TEfiKLATINDA DEfiKLK ........................................................ 107Bablinin Ortaya kfl .............................................................................. 107Sadaretin Baflveklete Dnfltrlmesi ........................................................ 108Merkez Teflkilatnda Yeni Meclislerin Oluflturulmas ................................. 109TANZMAT DNEMNDE TAfiRA TEfiKLATINDA DEfiKLK .............. 113Taflrada Meclislerin Ortaya kfl ................................................................. 114Muhassllk Meclisleri .................................................................................... 114Byk Meclislerin Kurulmas........................................................................ 1151849 Dzenlemesiyle Valilerin Devre Dfl Braklmas............................... 1151852 Dzenlemesiyle Valilerin Yeniden Glenmesi ................................. 116Islahat Ferman ve 1858 Dzenlemesi ........................................................ 1161864 Vilyet Nizmnmesi............................................................................ 1181867 Vilyet-i Ummiye Nizmnmesi ........................................................ 1191871 dre-i Ummye-i Vilyet Nizmnmesi ............................................ 119Belediyeler ..................................................................................................... 121zet................................................................................................................ 123Kendimizi Snayalm...................................................................................... 124Yaflamn inden............................................................................................ 125Okuma Paras .............................................................................................. 125Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 126Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 126Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 127

II. Abdlhamid Dneminde (1876-1908) Ynetim Yaps .. 128BALKAN MLLYETL............................................................................. 129ANAYASAL MONARfiYE GEfi: KANUN- ESAS ..................................... 130Kanun-i Esasinin Yap Tafllar...................................................................... 131TANZMAT fiEHZADES, STBDD PADfiAHI: II. ABDLHAMD.......... 133Liberalizmden Muhafazakrla .................................................................... 134Yldz Saray- Hmaynu ............................................................................. 135SARAY TEfiKLATI......................................................................................... 137Byk Mabeyn .............................................................................................. 137Baflkitbet Dairesi.......................................................................................... 138Hususi fiifre Dairesi ve Telgrafhane............................................................. 139Mabeyn-i Hmayn Mtercimleri................................................................. 139Komisyonlar................................................................................................... 140stibdad Aygtlar: Jurnal ve Sansr ............................................................. 141BBIL ......................................................................................................... 141Baflvekil (Sadrazam) .................................................................................... 142Meclis-i Vkel .............................................................................................. 143Meflhat........................................................................................................... 143Maliye Nezareti.............................................................................................. 144Hariciye Nezareti ........................................................................................... 145Dhiliye Nezareti ........................................................................................... 146Osmanl Taflras ............................................................................................ 146zet................................................................................................................ 149Kendimizi Snayalm...................................................................................... 150Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 151

indek i ler v

5. NTE

6. NTE

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 151Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 153

II. Meflrutiyet Dneminde (1908-1918) Ynetim Yaps..... 154JN TRKLER ............................................................................................... 155HRRYETN LANI: KAOS & SAVAfi ......................................................... 159Saraydan Nuruosmaniyeye Kanun-i Esasi.................................................. 160MEfiRUTYET HKMETLER VE OSMANLI BROKRASS ..................... 161II. MEfiRUTYET YNETMNN YAPI TAfiLARI......................................... 166Sultan ............................................................................................................. 166Meclis-i Vkel ............................................................................................. 167

Msteflar ................................................................................................... 169Sadret .......................................................................................................... 169Maliye Nezareti ............................................................................................ 170Dhiliye Nezareti ........................................................................................... 171Meflrutiyet Taflras.......................................................................................... 172Vali ................................................................................................................. 173

Vilayet Brokrasisi .................................................................................. 174Vilayet dare Meclisi................................................................................ 174Vilayet Genel Meclisi .............................................................................. 1751913 Vilayet Kanunu............................................................................... 176Meflrutiyet Belediyesi .............................................................................. 176

zet ............................................................................................................... 180Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 181Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 182Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 182Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 183

Cumhuriyet Dneminde (1923-1960) Ynetim Yaps ....... 184ANKARA BROKRASSNN KURULUfiU .................................................... 185KABNE SSTEM VE KABNELER................................................................ 186CUMHURYET BROKRASSNN YAPI TAfiLARI ..................................... 189Reis-i Cumhur (Cumhurbaflkan).................................................................. 189cra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu)....................................................... 189Baflvekil (Baflbakan) ve Vekiller (Bakanlar)................................................ 190Msteflar ......................................................................................................... 191fiura-y Devlet (Danfltay).............................................................................. 191Divan- Muhasebat (Sayfltay) ....................................................................... 192CUMHURYET MEMURU .............................................................................. 193Kamu Yneticilerinin Yetifltirilmesi - TODAE rnei ............................... 196CUMHURYET TAfiRASI................................................................................ 197Ky Kanunu - Reayadan Efendilie ........................................................... 197Belediye ......................................................................................................... 198Vilayet (l) ...................................................................................................... 200le ................................................................................................................. 201Bucak ............................................................................................................. 202zet................................................................................................................ 203Kendimizi Snayalm...................................................................................... 204Yaflamn inden............................................................................................ 205Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 207Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 207Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 208

Szlk ................................................................................... 209

indek i lervi

7. NTE

8. NTE

nsz

Tarihin herhalde en skc alan idare ksmdr. Orada ne savafl meydanlarnn

enerjisi ne toplumsal olaylarn sarsntlar ne de insanlarn tekrar tekrar okuyaca-

fliirsel metinler vardr. Ancak ilgin flekilde tm bu aktivitelerle devletin ok ya-

kndan ilgisi vardr. Savafln maliyeti, toplumsal olaylarn kontrol ve fliirin toplu-

ma uygunluu hep brolarn hesaplamakla ykml olduu meknlardr!

Ders kitaplarna kaynak olarak verilen "100 Trk By" gibi yardmc kitap-

lardaki karakterlerin byk bir ksmnn rgtlerden, hiyerarflilerden ktn gr-

mek ve kariyerlerini o brolar ierisinde srdrmfl olduklarn bilmek dahi ken-

di baflna anlamldr. Savafl meydanlar ve uluslararas szleflmeler dflnda da bir

tarihimiz olduunu ilkretim rencilerimiz daha yeni yeni okuyorlar, arafltr-

yorlar. Elinizde tuttuunuz "Trk dare Tarihi" kitab tm bu ekinceler gzetile-

rek kaleme alnd. darenin yaptafllarna deinildi ancak o birimlerin o flekilde a-

lflmasna neden olan genel dflnceye, idare mantna ksaca zamann ruhuna

referanslar verilerek dz bir aktarmdan saknlmaya alflld.

Fuad Kprl, smail H. Uzunarfll, Halil nalck, lber Ortayl, Musa adrc,

Ali Akyldz ve Mehmet Seyitdanlolu gibi bu alana hayatn vakfetmifl duayen

hocalarmzn eserleri olmasayd byle bir alflmay yapmak herhalde mmkn

olmazd. alflma sresinin ksalna ramen projede yer almay kabul eden de-

erli meslektafllarm Do.Dr. Cenk Reyhan, Yrd.Do.Dr. Ercan Uyank, Dr. fiahin

Kl ve Dr. Ayflegl Kla teflekkrlerimi sunuyorum. Kitabn hazrlk sresince

tm sorularma hzl bir flekilde cevap veren ve zm reten Anadolu niversi-

tesi Akretim Fakltesi Dizgi Birimi yneticileri Mehmet Emin Yksel ve Ufuk

nce baflta olmak zere tm personele ayrca teflekkr bor bilirim. Projenin ilk

aflamasndan itibaren alflmamz ynlendiren Kamu Ynetimi Blm Koordina-

tr Do.Dr. Sleyman Szen'e teflekkrlerimi sunuyorum. Son olarak alflmann

ortaya kmasna vesile olan ve bylesi nemli bir dersin mfredata alnmasn

salayan saygdeer hocam, Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits Genel

Mdr Prof.Dr. Eyyup Gnay sbire flkranlarm sunuyorum.

Do.Dr. Erkan TURAL

2012 / ANKARA

nsz vii

Bu niteyi tamamladktan sonra;Orta Asyadaki farkl yaflam tarzlarnn siyasi ve iktisadi yapy ne lde be-lirlediini deerlendirebilecek,Corafyann toplumsal yap zerindeki etkisine rnekler verebilecek,lk Trk devletlerini hem teflkilat hem siyasi sre balamnda birbirleriylekyaslayabilecek,Orta Asya Trklerinin kurduu siyasi yapnn hangi devlet flekliyle aklana-bileceini ayrt edebilecek,Steplere hakim inan sistemlerinin ynetim biimini ne lde etkileyebile-ceini saptayabilecek,Eski Trk devlet mantnn kfle tafl kavramlarn listeleyebilecek,Corafya ve toplumsal flartlarn sadece idareyi deil ordu ve adalet teflkilat-n da flekillendirdiini tespit edip yorumlayabilecekbilgi ve beceriye ulaflabileceksiniz.

indekiler

Devlet Gebe obanlk Federasyon Trk Kozmogonisi

Bodun Kut Toy Tre

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

N

NN

N

N

NN

Trk dare Tarihi Eski TrklerdeYnetim Yaps

ORTA ASYA: YAfiAM VECORAFYA

TRKLER TARH SAHNESNDE DEVLET TEfiKLATININ

TOPLUMSAL KKENLER MPARATORLUK DARESNN YAPI

TAfiLARI FEDERASYON ORDUSU GEBENN TRES KENTLNN

KANUNU

1TRK DARE TARH

ORTA ASYA: YAfiAM VE CORAFYADnyann yaflnn 4,5 milyar yl, insanolunun yeryz zerindeki serveninin ise50 bin yl kadar (cro-magnon insan) olduu dflnlrse ilk rgtl toplumlarnmazisinin ok daha yeni (yaklaflk 5000 yl) olduu ileri srlebilir. nitemiz bo-yunca iflleyeceimiz ve tarihimizdeki ilk ynetim yaplarnn temelini atan gebedevletler, gnmzden hemen hemen bin yl nce in, Hindistan ve ran gibitarm toplumlarn snrlarnda grlmfl ve kaytlara geirilmifltir.

Dnem zerine alan alflmalar yapan arkeologlar ve tarihiler, gebelerindnya tarihi ve zellikle Orta Asya tarihi iindeki yerlerinin kavranmasnn tarmtoplumlaryla kurduklar iliflkilerin daha yakndan incelenmesinden getiini nesrmfllerdir (Krader, 1993). Eski Trklerin yaflamlarna dair bilgilerin neredeysetamam in arflivlerinden salanrken, gnmze kadar gelen yazl rnler, yerle-flik hayata geilmesiyle beraber verilmeye bafllanmfltr.

Gebe obanlk, Eski Trklerin hem yaflam biiminin hem de geim kayna-nn esasn oluflturmaktayd. Sz konusu ekonomik-toplumsal yapnn yzyllar-ca srmesinin en nemli nedenleri arasnda; toplumu bir arada tutan gelenekler enbaflta gelmek zere birok i dinamik etmen bulunmaktayd. te yandan, evretoplumlar tarafndan baskl bir flekilde arkasnda durulan ekonomik ifl blm vepek Yolunun denetimi gibi gelerin yer ald dfl dinamikler de nemli bir yertutmaktayd.

Yukarda bahsettiimiz ifl blmnn ap o kadar genifl ve ierii eflitliydi kiyakn zamana kadar dnya zerinde bylesi bir mbadele iliflkisine tank olunma-mfltr. Gebeler - bu arada Arabistan yarmadasndaki bedevilerin de blgelerinebenzer bir dinamizm getirdikleri hatrlatlmaldr- canl hayvan ve hayvan rnleri-ni ticari dngye dhil ederken, karfllnda inliler tarm rnleri ile bu dolafl-mn srekli canl kalmasna alflrlard. Orta Asya siyasi tarihine damgasn vuransavafllarn da yine bu balamda cereyan ettii grlmektedir. Dolaflmda meydanagelen herhangi bir aksama veya paylaflm mzakerelerinde yaflanan anlaflmazlklarsavafllarn fliddetini belirlemifltir. Gebelerin in snrn geip yama seferlerindebulunmalar veya tam tersine inlilerin gebeler iindeki atflmalara mdahale-leri hep maddi kltrdeki farkl alglamalardan kaynakland.

Yaflam biimlerinin taban tabana zt olmas meknsal farkllaflmaya, bu da y-netim sistemlerinin ayrflmasna yol amfltr. Tarm, youn (entansif), obanlk iseyaygn (ekstansif) retimdir. Gebelerin srleri ok genifl topraklar zerinde ya-

Eski TrklerdeYnetim Yaps

Gebe obanlk: lk olarakNeolitik Dnemde (M..8000-5000) hayvanlarnevcillefltirilmesiyle beraberyerleflik toplumun ortayakfl ile eflzamanl flekildebeliren retim ve yaflambiimi.

ylrken, tarmsal retim ona oranla daha dar noktalarda younlaflmfltr. Ksacabelli sayda insann obanlk retimiyle yaflayabilmesi iin gerekli toprak paras,ayn sayda tarmcnn yaflayabilmesi iin gerekenin yz kat fazladr. retim ap-nn artfl, etnik eflitlilii de beraberinde getirmifltir. rnein ayn dnemde Avru-pada retim, ayn etnik topluluk iinde gereklefltirilirken (otarfli kastediliyor),Asyada zaman ierisinde ortaya kan ifl blm, Sanayi Devrimi ncesi dnyanngrd en byk ticari mbadelenin etnik gruplar arasnda paylafltrlmasyla so-nulanmflt.

Erken Devlet, Haz. H. Claessen - P. Skalnik, ev. A. fienel, Ankara: mge Yaynevi.

Orta Asyadaki gebe toplumlar; dfla kapal, kendine yeter bir ekonomik yapya sahipmiydi?

Mbadele kadar devlet yaps zerindeki en nemli belirleyici, corafyayd.Yaklaflk bin kilometrelik bir alan boyunca uzanan bozkr, yine de pek ok yer-de yerini farkl ama daha az etin olmayan yer flekillerine brakmaktayd. rneinUral-Altay da silsileleri, Takla Makan ve Gobi lleri sadece insanlarn deil dev-let gibi byk organizasyonlarn dahi imknlarn kstlamaktayd. Bozkr topra-nn tarma elveriflsizlii, corafya insannn hayvanclkla uraflmasn kanlmazklmfltr. Ancak iklimsel koflullarn deiflkenlii ve hayvanlar iin gerekli ayrlkalanlarn snrll, gebeliin hayat tarz olarak belirlenmesine yol amflt. Bunedenledir ki gebe oban toplumlar mrlerini, yafll ve ayrl blgelerin bit-mek bilmez arayfl ierisinde geirmekteydi. Corafyann sertlii ve kaynaklarnkstll, paylaflm mcadelesine, bu ise savafl bir karaktere davetiye karmfltr.Mcadele alannn genifllii nedeniyle at, gebe hayatn vazgeilmez bir parashline gelmifltir. ri kemikli Taki ile kk ama hareketli Torpan cinsi atlar, OrtaAsyadan Avrupaya dein Trklerin kaderine damgasn vurmufltur. Mesafelerinuzakl, anlk hava deiflimleri ve dflman kabilelerin basknlar nedeniyle at kul-lanmnda stn bir yetenek sergileyen bozkr topluluklar, yine ayn gerekelerlehayatlarna hibir flekilde uymayan ev tipinden uzak kalarak adr ve at arabalar-n kendilerine yuva bellemifllerdir. At stnde geen hayat, gebenin beslenmetarzn da belirlemiflti. Et ve st temel besin maddesiydi. Kurutulmufl et, pastrma,yourt ve ksrak stnn mayalanmasyla elde edilen kmz nlerin demirbafly-d. Zamann in elisi de Hun toplumunu flu flekilde anlatmflt;

Kendi srlerini yerler ve st ile kmz ierler. Ayrca hayvanlarnn derilerini de gi-

yinirler. Srleri, otla beslerler. Kendileri de onlarn stlerini ierler. Bunun iin

mevsimlere gre srlerini izleyerek fluraya veya buraya giderler. Tehlikeli zaman-

larda, gerekirse herkes atna biner ve oklarn kullanrlar. Savafl geip, barfl gelince

de herkes yeniden mutlu olur ve rahatla kavuflur. Hakan ile vezir arasndaki iliflki-

ler basit deildir. Btn bir devletin idaresi adeta tek bir vcut gibidir.

Bu kadar ok olumsuzluk arasnda gebenin ayakta kalmas ancak sr sahi-bi olmasna ve srsn koruyabilmesine balyd. Bu nedenle mlkiyet duygusuksa sre ierisinde geliflirken bozkra hakim dzensizlik ortam, aileleri kabilele-re, kabileleri de boylara doru adeta srklemifltir. Otlak ve srnn korunmasveya tam tersine komflu kabilenin otlak ve srlerinin yamalanmas gerekeleriy-

4 Trk dare Tar ih i

Otarfli: Ekonomik olarakkendi kendine yeterli olmahli.

S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T

SIRA S ZDE SIRA S ZDE

AMALARIMIZAMALARIMIZN NK T A P

T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N

N T E R N E T N T E R N E T

S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


1

le bir araya gelen aileler arasndaki birliktelik ok uzun sreli olmuyor, amacnkaybolmas veya daha krl beraberlikler ve ittifaklar aileleri farkl tutumlara sevkediyordu. Sonu gelmeyen beklenti ve hedefler, rgtlerin uzun soluklu yaplar ol-masn engellemifl ve aflada konfederasyon tipindeki devletlerde de greceimizzere bozkr zerinde kalc devletler kurmak neredeyse imknsz hle gelmifltir.Sz konusu sreci ise Trk topluluklar erevesinde ele alacaz.

TRKLER TARH SAHNESNDE Trk topluluklarnn ilk defa ne zaman ortaya kt, bilim adamlar arasnda hltartfllan bir konudur. Trkenin M.. 3000-500 arasnda konuflulduu bilinmek-tedir. Kald ki bu tarihlerde in kaynaklarnda Tujue olarak adlandrlan ve Trktopluluklarn iflaret eden satrlara rastlamaktayz. M.. 7000lerde Asyann g-ney platolarnda tarm yaplmaya bafllanmfl, 4000lerde kasaba ve kentler ortayakmfl ve yine ayn dnemlerde yaflanan kurakln etkisiyle hayvanclk, tarmc-la tercih edilmeye bafllanmflt. Sr, koyun ve keinin ehlilefltirilmesi 6000ler,tm Trk halklarnn yaflam biimini derinden etkileyecek atn evcilefltirilmesi ise4000ler ile 2000ler arasnda gerekleflmiflti (Findley, 2006).

lk devlet rgtlenmesinin, yani bozkr imparatorluunun temelini atacak ge-liflmeler ise M.. 400lerde yine in kaynaklarnda grlmeye baflland. Kuraklk,boylar aras bitmek bilmez atflmalar ve inin istila hareketleriyle kesifltii bir za-manda Hunlarn lideri Mete, evre boy ve klanlar kendi liderlii altnda toplaya-rak imparatorluunu ilan etmiflti (M.. 210 - 174). Kabile veya boya deil de ki-fliye / hanedana sadakat ekseninde bir araya gelen bu ilk siyasi rgtlerin ennemli zellii; yksek bir disipline ve tamamen askeri bir yapya sahip olmasy-d. Baflna buyruk ve kayda deer lde eflitliki bir tarz olan boylarn bir lide-rin sanca altnda hiyerarflik ve merkez bir sisteme geifli uzun ve kanl bir s-re ierisinde gerekleflti. Patenti ine ait olan any szc yerine kaanunvan ilk olarak, bahsedilen deiflimin hemen sonrasnda Hunlar tarafndan kul-lanld. in kaynaklarnda ko-han fleklinde geen kaan kelimesi kken ola-rak Trke deildir.

Hun kaan kendisini in imparatoru gibi Gn Olu saymaktayd. Bu, okadar etkili ve inandrc bir nitelemeydi ki slamiyete kadar beylikten imparator-lua neredeyse tm yneticilerin bafllca referans noktas olacakt.

Devletin temellerini atan kaan, tahta gk-tanrnn (tengri) ihsanyla ktnsavunurken, yl iinde dzenledii kurultaylarda davasnn meflruiyetini bodunla-rn ileri gelenlerine ettirdii yeminlerle de salamlafltryordu. Hun kaannn altn-da Dou ve Batnn bilge prensleri bulunuyordu. Tu-ki (doru) unvanl bu veli-aht prensler veya hanedan mensuplar, tahta yaknlna gre imparatorluun do-u ve bat yarsnn baflna atanyordu. Hun ynetim hiyerarflisinde daha sonra save solun ku-li beyleri, sa ve solun baflkomutanlar, sa ve solun valileri, binba-fl, yzbafl ve onbafllar gelmekteydi. Devlet teflkilat toplumla zdeflleflmifl ve ade-ta srekli seferde olan bir ordu grnmndeydi (Grousset, 2006; 46).

Hun hkimiyetinin kk sald corafyada yaklaflk olarak 1.5 milyon insannyaflad tahmin edilmektedir. Tpk Romallarn snrlar dflndaki halklar nitele-dikleri gibi kendileri de inliler tarafndan barbar olarak grlmekteydi. Oysa ulafl-tklar siyasi ve toplumsal teflkilatlanma aflamas ya da ekonomik rnler bu tanm-lamann son derece yetersiz olduunu gstermektedir. Hun toplumu, sa ve sol ol-mak zere iki kanada ayrlan toplam yirmi drt kavimden oluflmaktayd. Ordu tefl-kilatlanmasnda haylice karmaflk bir yaplanmaya gitmifl, komflu devletlerle olan

51. nite - Eski Trk lerde Ynet im Yaps

siyasi ve ticari iliflkilerinde bu kozlarn baflaryla kullanmfllard. in kronikleriHunlarn dar yetifltirdiklerinden bahsetmektedir. Yine de alan arafltrmaclar buverinin baskn iktisadi yapnn zerinde etkisi olmadn, zaten bu retimin de k-lelere yaptrldn savunmaktadrlar. te yandan ayn evreler, Hunlarn zanaat-ln eserlerinde hayranlk cmleleriyle ifade etmifllerdir. Hayvan dvfl figrle-ri ve temalar, yksek kabartma teknikleri, taflkn bir fantezi ve canllkla iflledikle-ri geyik ve ko figrleri gelinen aflamann tipik yansmalaryd. Bilhassa, gnm-ze kadar ulaflan kral mezarlarndan karlan bronz kabartmalar, yeflim tafllar,ipekli dokumalar ve renkli kumafllar, blm baflnda belirttiimiz inden Akde-nize uzanan byk mbadelenin en gzel rnekleridir (Raux, 2006, 116).

Hunlarn sonunu getiren olaylar M.S. 40l yllarda olgunlaflmaya bafllad ve im-paratorluu oluflturan kavimlerin merkeze isyanyla ivme kazand. Gerek verasetgerek i atflmalar nedeniyle parlak gnlerinden hzla uzaklaflan Hunlar, ininmdahaleleri ile ksa srede dalma noktasna geldi. Tahta kma ilkelerini otur-tamamfl, federe devlet fleklinde ortaya kmfl imparatorluun dalma sreci,devlet aklna ve veraset sistemine keskin prensipler getiren Fatih Kanunnamesi-ne dein, hem slam ncesi hem slam sonras Trk devletlerinde pek ok defayaflanacaktr.

Trklerin bir kez daha devletli toplum olarak sahneye kmas iin 500 asrngemesi gerekmifltir. Kendilerine Trk diyen ve in kroniklerinde Tu-kiu olarakgeen terim neredeyse Trke konuflan tm halklar ifade eder hle gelmifltir.Mevcut egemenlere ksa srede ve kesin flekilde varlklarn kabul ettiren bu yenihalkn kendilerini Kk-Trk yani mavi-kutsal olarak ifade etmeleri haylice an-lamldr. nk Orhon Antnda da yazld zere;

Yukarda mavi Gk, aflada karanlk Yer var olduunda bunlar arasnda insa-

nolu yaratld. Bu insanoullar zerinde atalarm Bumin ve stemi Kaan hkm

srdler.

Sz konusu mevcudiyetin, ilahi kkenleri olduuna inanyorlard. Dier yandaGktrkler soylarnn Hunlara dayandna inanmaktayd. in kaytlarnda da ben-zer aklamalara rastlanmas, ihtimalin yksekliini gstermektedir. Yine de pekok lk a uygarl gibi Gktrkler de flecerelerini, efsanevi gelerle anlatmaysemifltir. Kurucu atalarn difli bir kurt tarafndan yetifltirilmesi veya demircilik ye-tenekleriyle da eritmeleri gibi motifler kolektif hafzada da yer etmifl sylenceler-dir. Kurtu devletin sancana kazyan ve ona, kaan katlml zel tren gnleriadayan, te taraftan da demircilerle flamanlar bir sayan anlayfln altnda ok g-l uhrevi bir temel bulunmaktayd. Devlet idaresine damgasn vuran dini yaplan-maya gemeden nce kurucu hkmdarlarn ve ardllarnn faaliyetlerine bir gzatalm.

Bumin Kaann Moolistana hakim Avarlar tarihten silmesi, Trklerin yeniadreslerini de tayin etmiflti. tken ad verilen nehirler ve ormanlarla evrili kuzeyMoolistan blgesi, en bafltan itibaren imparatorluun esas merkezi olarak sivrildi.Bu nedenle Trkler, Orhon nehrinden beslenen dalk ve ormanlk alana, Kutlutgen Orman, havzaya da tgen yeri adn vermifllerdi. Hunlarn merkezi,ejderler flehri, Gktrklerin tgeni, Uygurlarn Ordu-balg hep bu havzaierisinde kurulup ykselmiflti. Rauxnun da altn izdii zere blgenin kaderi,adeta zerindekilerin aln yazlaryla kesifltirilmifltir;

6 Trk dare Tar ih i

Asena: Gktrk kurucuhanedan Aflena boyunamensuptu ve ailemensuplar kendilerininmitolojide anlatlan diflikurttan yani Asenadangeldiklerini iddia ediyordu.

tken ormanndan daha yce bir yer yoktur. (...) mparatorluun birliini sala-

yan toprak tken ormandr. (...) Ey Trk halk tken ormannda oturuyorsan,

sonsuz imparatorluun hakimi sensindir.

Buminin flltl zaferi, ertesi yl gelen beklenmeyen lmyle glgelenir. Tah-ta, olu Mugan otururken, Mugann grevlendirmesiyle Bat topraklarnn baflnaamcas stemi tayin edilir. steminin parlak komutanl ve zaferlerine ramen ka-an unvann kullanmaktan imtina etmesi (yabgu payesini tercih edecektir), lke-yi olas taht ekiflmelerinden uzak tutarken, devletin hazinesini ve snrlarn tah-minlerin tesinde bytecektir. nce Avarlarn bakiyesini, sonrasnda da zellikleAfganistan platolarn ellerinde tutan Hunlarn gl bir kolunu, Ak-Hunlar orta-dan kaldrarak Sasanilere komflu olurlar. ki devlet arasndaki iliflkiler baflta dos-tane bir havada geliflmifl ve Romadan Badata tm imparatorluklar zerinde de-rin izler brakan ranllar, yeni komflularn ynetimden edebiyata pek ok sahadaetkilemifltir. Trkler, tpk inlilerle olduu gibi Sasanilerle de ittifaklar gereklefl-tirmifl ve bunu evliliklerle de salamlafltrmfllardr. ok daha sonralar Osmanlla-rn dahi baflvuraca bu ifl birlii/yaknlaflma taktii, idare sanatnn sk kullanlanpratiklerinden birine dnflecektir.

Sasaniler ile Gk-Trkler arasndaki balay gnleri, pek Yolu gelirlerinin pay-laflmnda yaflanan anlaflmazlklar nedeniyle ksa srmfltr. stemi Yabgunun Sa-sanilere karfl Bizansllarla ittifak kurmasysa atflmann ok genifl bir corafyayayaylmasna neden olmufltur. lk Trk-Bizans grflmeleri, Gk-Trk elilerinin576da geldii stanbulda bafllamfl ve bir dizi eli alflveriflinden sonra salam birittifakn zemini yaratlabilmiflti. 602-630 tarihleri arasnda srecek olan Bizans-Sa-sani Savafllar, anlaflmann en somut sonucuydu. Belirtilen srede Trkler de zel-likle Kafkasya zerinden ranllar skfltrmflt. Tarihiler bu ypratc savafllarn aslAraplara yaradn, sonraki on ylda bafllayacak olan slam yaylmnn bu neden-le kolaylafltrldn iddia etmektedirler. yle veya byle sz konusu yllarda Trk-ler kendi i sorunlarna dneceklerinden bu geliflmelerin uzanda kalacaktr.Gk-Trklerin nc neslinden itibaren Bat ve Dou arasndaki iliflkiler eskiyiaratacak hle gelecek ve Hunlardan aflina olduumuz veraset sorunlar neredeyseisim deifliklikleri dflnda aynen yaflanacaktr.

Mugann varisi Taspardan sonra tahta geen kaanlar, Bat yabgularnn onay-lamamas nce i savafla, inin Dou Gk-Trklerine destek vermesiyle de ulus-lararas savafla kap aralamfltr. 650lere gelindiinde inli brokratlarn akll ma-nevralar, Gk-Trk mparatorluunu tatl hatralara dnfltrmflt. Federasyontipi imparatorluklara sahip olmakla beraber taht kanununu karamamann bedeli,bir kez daha esaret ve ykmla denmiflti;

mparatorluk kurmufl bir halktm (...), bir kaanm vard (...). El-Kaan elindekile-

rin alnmasna gz yumarak (halkn) oullarn kle, kzlarn da inlilerin odal-

yapt. Trk soylular Trk adlarn unuttular. inli olan soylular inli adlar ald-

lar ve inli kaana boyun ediler.

kinci Gk-Trk veya orta retim kitaplarnda getii ismiyle Kutluk mpara-torluunun kuruluflu, tafllara kaznan umutsuzluk atlarnn ortasnda gerekleflir.Trk tarihinde sk sk karfllafllacak karizmatik hkmdar eksenli anlatlara rnekgsterilecek flekilde lterifl, 680-691 arasnda kendisine kaan unvan kazandrmflve Trkleri bir kez daha Moolistann hakimi klacak muzaffer seferlere kmfltr.Ouzlar ve inlilere boyun edirilmifl, tken ormanlar bir kez daha imparator-


Sasaniler: 224-651tarihlerinde hkm srmfl,kinci Pers mparatorluu dadenen ran Devleti.

luun merkezi hline getirilmifltir. Ardl Kapgan, ine ynelik ganimet ve vergigetirili aknlara karken; olu Bilge, Tonyukukla beraber batya ynelerek Krgz-lar ve Trgefllerin bamszlna son vererek kendisini flad ilan ettirmifltir. Bir ke-re daha devletin sonunu getirecek veraset yasalar iflletilir ve Kapgan, olunu Batkanadnn kaan ilan eder. Bilgenin yeni komflular, yeni inancn gl temsilci-leri Mslmanlardr. 700lerin ilk eyreindeki sert mcadelelerin kazanan yoktur.Ancak lke iinde gebe Karluklarn ve hemen ardndan Trgefllerin uzun soluk-lu, sert baflkaldrlar Bat Gk-Trklerini hedeflerinden ve gcnden uzaklafltrr.

Douda ise Kapgan sonrasnda tahta silik karakterli bir hkmdarn tahta k-mas, zlmeye yatkn kabile balarn tehdit eder. Bilgenin kardefli Klteginindoudaki mevcut hkmdar ve danflmanlarn ortadan kaldrmas ve Bilgeyi Do-unun kaan ilan ettirmesiyle buhrann n alnr (716-717). Bilgenin 734 yln-da lmne kadar srekli olarak Ouzlar, Karluklar ve inlilerle mcadele iindeolmas, meflruiyetinin sadece lke iinde deil, lke dflnda da sorgulandn gs-termektedir. Bakanlarndan biri tarafndan zehirlendiinde nc Trk devletininde sonuna gelinmiflti. ocuklarnn, babalarnn dirayeti ve Tonyukukun bilgeli-inden yoksun olmas, 741de farkl karakteriyle tarih sahnesine kan dier birTrk mparatorluunun yani Uygurlarn kurulmasna yol amfltr.

Kutluk Devletinin sonunu hazrlayan i ayaklanmalarda zellikle Trk bo-yunun ad srekli zikredilmifltir. Karluk, Basmil ve Uygur Trkleri, Kutluklar dizegetirdikten sonra bu sefer kendi aralarnda Moolistann hkimiyeti zerine mca-deleye giriflmifllerdir. Basmilleri kolay bir flekilde boyun ediren Uygurlar, eskiTrk devletlerinde grdmz zere Moolistan corafyasn Karluklar ile pay-laflma yoluna gitmifllerdi. Eski Trk devletlerinin mirasna sahip kan Uygur h-kmdarlar, taht merkezi olarak kendisine tken ormanlarn seerlerken, Kar-luklar batnn, kendilerini de dounun hkmran olarak gstermifllerdi. Devletinkurucusu Kutlu Bilge Kl Kaann yllk iktidarndan sonra tahta, Gkten ge-len imparator, imparatorluun kurucusu unvanlaryla Tengri Bolmifl lterifl BilgeKaan kar (747). Eski Trkler zerine yapt alflmalarla tannan Rouxnun daaltn izdii zere, bylesi abartl elkablar daha nce hibir Trk hakan tarafn-dan kullanlmamflt. Uygur kaanlarn ssl ifadeler kullanmaya hangi uygarlnetkide bulunduu hl tartfllan bir konudur. Ancak ran Devlet adabnda hkm-darlara abartl payeler biildii bilinmektedir. Benzer flekilde Osmanl devletadamlar da benzer etkilenme nedeniyledir ki olduka ssl sfatlarla kendilerinive hkmdarlklarn nitelemifllerdi.

Uygurlarda deiflim sadece devlet adabnda olmamfl belki de en nemlisiinan sisteminde grlmflt. inlilerin aciz kaldklar bir i isyan sonrasnda Uy-gulardan yardm istemeleri zerine lterifl, Lo-yang ve fiangay ele geirerek isya-n kontrol altna almfl ancak buralardaki Uygur stilas tahtn dier sahipleri tara-fndan da devam ettirilmiflti. Uygur hkmdarlarnn in kltr ile kurduklardorudan iliflkiler, Mani dininin Trkler arasnda popler hle gelmesine, bir s-re sonra da resmi din olarak kabul edilmesine yol amflt. Yeni dinin devlet tefl-kilatna etkisi, Mani rahiplerinin karar alma organlarna dhil edilmeleriyle dahada artmflt. Hkmet meselelerinin daima Maniheist din adamlarna sorulmas,in kroniklerinde belirtilecek kadar yaygnlaflmfltr. Karabalgasun Yaztndakilerher ne kadar abartl da olsa retim biimindeki deiflime dikkat ekmesi bak-mndan ok nemlidir;

8 Trk dare Tar ih i

Maniheizm: Hz. sa, Zerdfltve Budann retileriniharmanlayan, MS. III. asrdaPers rannda yaflayanManinin gelifltirdii inansistemi.

[V]ahfli adetleri olan ve kan seline boulmufl bu lkenin sebzeyle beslenilen bir lke

hline geldiini, insanlarn ldrld o yerin iyilik yapmann teflvik edildii bir

yer olduu (...).

Uygurlarn bir dier farkll Maverannehir Blgesinde ranllardan grdkle-ri yazy kendi dil yaplarna gre deifltirip Uygur Alfabesini gelifltirmeleri ol-mufltur. Bylelikle evre ve eski uygarla ait yazl hazineler Uygurcaya evrilir-ken, Trkede ilk zgn rnler verilmeye bafllanmfltr. Yeni alfabe o kadar be-nimsenmifltir ki Altaylardan Orhona tm Trk-Mool kavimlerine -ve kuflkusuzCengiz Han Devletine- mensup bitigiler yani ktipler yazflmalarn yrtmfl-lerdir. Uygurlar kendinden nceki Trk devletlerinden ve zamane oban impara-torluklarndan ayran baflat zellii yerleflik hayata gemifl olmalaryd. Yeni hayattarz sayesinde hem yukarda saydmz kltrel atlmlar gereklefltirebilmifllerhem de flu an iinde bulunduumuz yaflam biimi ile karmlarda bulunabilecei-miz bir hayat tarzna ulaflabilmifllerdi. in elisi Wang Yen-tenin Uygur prensesle-rinin flehri olan Kao-chang flehri izlenimleri, tahminlerimizi ete kemie brndr-mesi bakmndan nemlidir;

Kao-chang flehrinde yamur ve kar yamaz. Ayn zamanda buras ok scaktr.

Chin-ling dalarndan kan nehir, kentin tm evresini dolaflr, tarlalar ve meyve

bahelerini sular ve su deirmenlerini iflletir. Evler beyaz badanaldr. Pek ok iki

katl bina vardr. nsanlar iyi yzldr ve usta sanatkrlardr. Zengin insanlar at eti

yerler. Geri kalanlar ise sr eti ve yaban kaz yerler. Onlarn mzik aleti olarak kul-

landklar alet kopuzdur. Onlar, samur krk postu, pamuklu kumafl ve iek mo-

tifleriyle ifllenmifl elbise imal ederler. Onlarn adetlerine gre byk bir ksm ata bi-

nerler ve ok atarlar. Uygurlar gmfl ve pirinten kaplar yaparak su ile doldururlar-

d. Onlar suyu birbirine fflkrtarak yahut suyu birbirlerine atarak spor yaparlard.

Onlar seyahat etmekten hofllanrlard. Mzik aletlerini de yanlarnda taflrlard.

Kentte imparatorlua ait fermanlarn sakland kule vardr. Bu kulede imparator-

luk ferman ve mektuplar ok dikkatli flekilde yerlefltirilmifl ve kilitlenmifltir. Bu top-

raklarda fakir insan yoktur. nsanlar uzun mrldr. Umumiyetle yz yaflnn s-

tne kadar yaflarlar (zgi, 1986).

840ta Uygurlar Krgzlar nnde baflarszla urayp tarih sahnesinden eki-lirken Trklerin devlet teflkilat, atalar Hunlarnkinden hayli farkl mecralara ak-mfl, tam anlamyla baflkalaflmflt. Yerleflik hayata geildii, yaplan ifle gre mes-seselerin ve buradan hareketle ifl blmnn ortaya kt ve yaz zerinden iflle-rin yrtld yeni devlet adabnn olmazsa olmaz gelerine deinerek konumu-zu amaya devam edelim.

lk Trk devletlerinin baflarlarn ve mrlerini belirleyen en nemli unsur neydi?

DEVLET TEfiKLATININ TOPLUMSAL KKENLERTrk devlet teflkilatnn temeli aile (aul) nitesine dayanmaktayd. Yaplan arafl-trmalar Eski Trk aile tipi konusunda kesin hkmler verememektedir. Ancaktahmin edildiinin aksine, oban hayat ve mirasla ilgili geleneklerin genifl aile ti-pinin oluflumunu engellediini gstermektedir. Genifl aile tipinden farkl olarakocuklarn aile hukukunda mlk hakk bulunmamaktayd, ayn flekilde ebeveynle-rince evlendirilen genlerin ounlukla evden ayrlmalar da yine genifl aile tipinedayanan toplumsal bir yapnn bulunma ihtimalini azaltmaktadr. Ailelerin birbirle-


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T


AMALARIMIZAMALARIMIZN NK T A P K T A P

T

2

riyle iliflkileri mevsime gre deiflmekteydi. Yazn daha bamsz hareket eden ai-leler, kfln yaklaflmasyla srleri beraber korumak iin bir araya gelirlerdi. Top-lumsal hiyerarflide ailelerin bir basamak zerinde boylar bulunmaktayd. ncelik-le savunma ihtiyac iin bir araya gelen aileler, arz ettikleri savafl gc ve sahip ol-duklar topraklar bakmndan siyasi bir kimlik de taflmaktaydlar. Gerek hayvanla-rnda gerek sancaklarnda kullandklar damga hem aileler birliinin sembol hemde boylarn kendi aralarna koyduklar mesafenin tesciliydi.

mparatorlua karakterini veren federatif yaplanmann boylarda baflladsylenebilir. rnein Kutluk Devletinin hkmdar Kapgan kaan iin yazttaotuz boyun kaan nitelemesi yaplmflt. Boy beylerinin; aileler, soylar arasndayaplan seimlerle belirlendii dflnlrse sz konusu pratiin devlet kurma s-recinde kaan seimine kadar geniflletildii ileri srlebilir. Kuflkusuz boy beyinibelirleyen tek koflul, aile veya soyun varsll veya asillii deildi. Bey statsneaday olan kiflilerin cesareti, gvenirlilii ve flhreti de gzetilen unsurlar arasnday-d. Boylarn bir araya gelmesiyle de toplumsal katmann bir st aflamasnda bulu-nan bodunlar meydana gelmekteydi. Eski Trklerde bod szcyle bamszve kaanl bir Trk toplumu ifade edilmekteydi. Dilbilimciler boy kelimesininde bu bakmdan bod kelimesinden trediini dflnmektedir. Bodun, ierdiifarkl soy ve dilden boylarla daha karmaflk bir rgtlenme modeline iflaret etmek-teydi. Neresinden baklrsa baklsn bodunlarn oluflumu, ayn zamanda boylarnapn aflan daha byk projelerin hedef alndn da gstermekteydi. Hedefin ge-tirecei prestij veya ekonomik fayda bodunun ieriini ve bykln de belir-lemekteydi. Amac tayin eden veya dier boylar lk etrafnda toplayan bodunbaflkanlar, yabgu, flad ve ilteber gibi payeler kullanmfllard.

Devlet ise flu ana kadar bahsettiimiz yapy tamamen kuflatan ve hedefini k-talar tesine taflyan bir rgtlenme olarak domufltur. Eski Trkler devleti, il,el kavramlar ile karfllamfllard. Devlet idaresi ise genellikle tutmak fiili ile birlik-te kullanlmaktayd. il tutmufl yani il idare etmifl deyimi birok kaan unvan-nn baflnda geliyordu. Devletin dzene konmas ise itmifl fiili ile karfllanmflt.Devletten yoksun kalmay ilsirmek fleklinde ifade ederek, bafla gelebilecek enbyk felaket olarak grmfllerdi. Bu nedenledir ki devletin kuruluflu bir kelimeile sylenirken yklfl iin pek ok kelime ve deyim retilmiflti (gel).

O Han yok olduktan sonra, l, kaybolmufl! Elden kmfl!, kaflmflt!

Bu kavramlarla bamszlklarnn ve siyasi birlikteliklerinin nemine vurguyapmfllard. Sz konusu kavramlarla kaanlarn, devletin yapsn son derece akbir flekilde tanmlamfllard. rnein Uygurlar, ierisinde Karluk ve Basml gibi b-yk bodunlar barndran tam on bir bodundan oluflmufltu ve devletin topra dasrece yaptklar katkya gre on bir paraya lfltrlmflt. Ancak Kaan bo-dun baflkanlarnn sahip olduklar yetkilere de el koymufl ve buradan hareketle sa-vafl-barfl, ganimet blflm, makamlarn paylafltrlmas, vergilerin datlmas veadaletin salanmas gibi konularda son karar mercii hline gelmifltir. Sonu olaraktoplumsal tabann alt srasnda yer alan bey seimlerinde ve karar alma srecindegrdmz greli katlmc/seimli hava, tepeye doru kldka azalmaktayd.Bu durum zellikle devletin temellerinin bir kifli veya bir aile tarafndan atld d-nemlerde en berrak flekilde hissedilmekteydi. rnein Mete ve lterifl gibi karizma-tik kiflilerin veya Hunlarn Tu-ku, Gk-Trklerin Aflena veya Uygurlarn Yalakaraileleri sz konusu srecin en tipik rnekleriydi. lgili literatr Eski Trk impara-

10 Trk dare Tar ih i

Federasyon: Kk rgtveya devletiklerin bir arayagelmesiyle oluflturulanbirlik.

Devlet: ktidar , mevki veg anlamlarna gelenArapa bir kelimedir.Arapadaki bir dier eflanlamls Mlktr.

torluklarn zellikle drt adan tahlil etmektedir. Ayn zamanda devletin olmazsaolmaz koflullar olan bu geleri teker teker ele alalm.

Bozkr imparatorluklarnn federatif flekilde rgtlenmeleri ile toplum yaps arasndaba var mdr?

MPARATORLUK DARESNN YAPI TAfiLARI

lkeler

Okszlk (Bamszlk)

Bey olmaa layk olun kul, hatun olmaa layk kzn cariye oldu

Trkn ilk yazl rnnde, Orhon Yaztlarnda geen bu cmlede, kaybedilenzgrle at yaklmaktadr. Gebe-oban toplumlarn en baflat zellii siyasi,ekonomik veya iklim koflullarnda zorda kalnd takdirde yeni toprak/mekn ara-yflna girmeleri ama en nihayetinde kendisine manevra sahas aabilecek bir im-kn yaratmasyd. flte bu gelenee istinaden blmn baflnda belirttiimiz bykifl blm ortaya kmfl ve yine ayn nedenden dolaydr ki yerleflik toplumlar ve-ya yerleflik hayata geme dflnceleri srekli kmsenmifltir. Yine de gney kom-flular inin yksek medeniyetlerinin farkndaydlar ve bu cazibeye kaplmannbedelinin de esaret olduunun bilincindeydiler. Orhun Yaztlarnda Tonyukuk, bil-geliiyle haleflerine flu flekilde seslenmiflti;

Bu olmamal! Trklerin says ok az. Hatta inlilerin yzde biri kadar bile deil.

Buna ramen, ine her zaman karfl koyabiliriz. Gerekten biz bunu flu anda otla-

r ve sular takip ederek, sabit bir yere konamayflmza ve avclk yapmamza bor-

luyuz. Btn halkmz savafl talimi iindedir. Kuvvetli olursak askerlerimize yama-

l aknlar yaptrrz. Zayflarsak dalara ve vadilere kaar saklanrz. in askerleri-

nin ok fazla olduunu dflnrsek, surlarn hi faydas olmaz. inde oturmak iin

kaleler yaptrr ve eski geleneklerimizi deifltirirsek, gnn birinde inlilere yeniliriz

ve lkemiz kesinlikle onlar tarafndan ilhak edilir. Esasen Budist ve Taoist tapnak-

larda sadece hoflgrlk ve uysallk telkin edilmektedir. Kuvvet ve savafllk yolu bu

deildir. Bundan dolay tapnaklar yaptrmamalyz!

Ulufl (lke)Eski Trk imparatorluklaryla ilgili olarak in kaytlar ve dnem gezginlerinin se-yahatnamelerine dflen yaflanmfllklardan hareketle dnem arafltrmaclar, lketopraklarnn hanedan ailesine deil, devleti oluflturan tm halka ait olduu anla-yflnn geerli olduunu ileri srmektedirler. Buna gre devletin hkimiyet sahas,hkmdarn keyfince idare ettii bir toprak paras deil, milletin mal, devletin te-meli ve kaanlarn korumakla ykml olduklar deerli bir emanetti.

Kn (Halk)Eski Trk toplumu zellikle stat ve servet kavramlar ekseninde incelenmifltir.Stat erevesinde konuya yaklaflan arafltrmaclar, zellikle kle snfnn bulun-mad bilgisinden hareketle snflara ayrlan bir toplumsal yapnn oluflmad, ki-flilerin -dolaysyla tabi olduu boy, bodun- toplumdaki konumunun devletin ku-


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


3

rulufl srecine yapt katk kadar deerlendii ileri srlmfltr. Bunun en akyansmalar olarak da kurultay veya fllen gibi etkinliklerde kiflinin oturaca yerveya savaflta hangi mevkide savaflaca (cephe n veya gerisi) hep statsne ya-ni orununa gre belirlenmesi gsterilmifltir. Bu anlamda Kafesolu, insanlarngenifl topraklara sahip olmayfl, askerlik mesleinin Avrupada olduu gibi asil ai-lelere terk edilmemesi ve ayrcalkl bir din snfnn da bulunmayfl gibi nedenler-den dolay Feodal Avrupadaki gibi toplumsal snflarn Orta Asyada ortaya kma-dn savunmufltur. Benzer flekilde Kymen de veraset kavgalarnn bitmek bilme-yiflini bu greli eflitliki yapya balamfl ve Ouzlar rneinden hareketle asilkan veya ayrcalkl soy gibi anlayfllarn olgunlaflmamas nedeniyle her boyuntaht mcadelesine soyunabildiklerinin altn izmiflti.

Tre (Kanun)

[D]evleti ellerine alp treyi tesis ettiler ... Ey Trk bodunu, devletini treni kim boza-

bilir? ... Kazandmz devlet ve tresi yle idi ... Devletini, tresini terk etmifl ... (O)

atalarnn tresine gre bodunu teflkilatlandrd.

Orhon Kitabelerinden alnan flu satrlar dahi yazl olmayan kaidelere Eski Trkle-rin siyasal hayatnda ne kadar byk nem tafldn gstermektedir. Treler hemtecrbelerden/yaflanmfllklardan hem beylerin/kaanlarn uygulamalarndan s-zlerek yaygnlk kazanmfl, mcadelenin hakim olduu bir corafyaya dzen, ni-zam getirmifltir. Osmanlda rfi hukuk olarak greceimiz, sultann kskanlklasahip kt ve fleri yasalar dflna karak yasa koymas, aslnda kkleri Orta As-yaya uzanan ok eski bir gelenein gstergesiydi. Eski Trk dilindeki trg, g-nmz kanunu ile efl anlamlyd. Tahta oturan bir kaann ilk icraatlar arasnda t-re yaynlamak veya mevcut treleri dzenlemek gelmekteydi. Ele geirilen toprak-larda da hlihazrdaki treler vakit geirilmeden uygulamaya geiriliyordu.

Eski Trk ve Feodal Bat Avrupa toplumlarnn zellikle hangi kavramlar ekseninde birbi-rinden ayrld savunulmaktadr?

Yneticiler

Kutlu Kaan

Gnefl bayramz, gkyz otamzdr ... daha ok denizlere, daha ok rmakla-

ra doru

Tm zamane devletlerinde olduu gibi Eski Trkler de tahtn hakanlarna, Tanrihsan olduunu dflnyorlard. Bu bakmdan Trk kaannn Tanr tarafndankutlandna inanlyordu. Bilge Kaan yaztlarda hkmdar olufl fleklini flu flekil-de aklamflt;

Trk milletinin ad ve n yok olmasn diye: Babam kaan, Annem Hatunu (yu-

kar) gtrmfl tanr! l veren, tanr! Trk milletinin ad ve n yok olmasn, diye:

zm tahta oturtan gerek, O tanr!.

Kaanlar, kullandklar unvanlarda zelikle buna dikkat ekmifllerdi. rneinBilge kaan, Tengri teg tengride bolmfl Trk bilge kaan, ve Moyun-or, Ten-gride bolmfl il etmifl Bilge kaan ifadelerinde tanryla olan yaknlklarn gster-


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


4

mek istemifllerdi. Gnmz Trkesinde de yaygn bir flekilde kullanlan kut ke-limesi -kutlu, kutlamak, kutsamak vb.- buradaki anlamyla siyasal iktidar kavra-mna denk dflerken daha genifl olarak, devlet, ikbal, saadet, ruh ve bahtanlamyla kullanlmaktayd. Eski Trk sylencelerine gre Tanr, kutlad kaan-na tm dnyay vaad etmiflti. Gneflin doduu yerden batya kadar her yer se-nin emrine girecek, alfl diyen Uygur Yaztnda da grlecei zere kaan, ciha-n kendi sanca altnda birlefltirmek fliarn yklenmiflti. Asya Hunlarndan AvrupaHunlarna kadar uzanan ve hkmdarn tanrnn klc olduuna inanan bu alg-lama tarz, Osmanlda kzl elma olarak karflmza kan cihan hkimiyeti mef-kresini dourmufltur. Yukarda mavi gk, aflada yaz yer yaratldkta, ikisiarasnda insanolu yaratlmfl. nsanolunun zerine atalarm Bumin Kaan vestemi Kaan oturmufl satrlarndan da anlafllaca zere Trk kaan hem zamanhem mekn anlamnda dnya hkimiyeti iin gnderilmiflti. nsanolunun yaratl-flyla bafllayan bu hkmranlk yasasnn ebediyete kadar geerli olacana vurguyaplmfltr.

Kaann bir dier vasf, k (g) sahibi olmasyd. Tengri k birtk nanda santm szleriyle Gk-Trk hakan tanrnn kendisine bafllad g/sa-vafllk yetisi sayesinde ksa srede baflarya ulafltn ifade etmiflti. Ancak bu ih-san ve yardm koflulsuz deildi, hakann da bunun karfllnda tengrinin yolundayrmesi, savaflln bu uurda kullanmas beklenmekteydi.

Hakan, tanrnn kendisine bahflettiklerini halkyla paylaflmalyd. lg, lflve leflmek gibi kavramlarla karfllanan paylaflmak fiili, aslnda kaann en ndegelen erdemlerinden birisiydi. Yazttaki satrlar Trk hkmdarnn bu hususiyeti-ni ok ak flekilde ifade etmekteydi; [A] milleti doyuruyor, plak milleti giydiri-yor, fakir milleti zengin yapyor, az milleti ok klyordu.

Kut, k ve lfl, kaanln manevi boyutunu oluflturan esas kavramlardr, nermesidoru bir nerme midir?

Gk kavram, manevi hayatn olduu kadar siyasal hayatn da merkezindey-di. rnein kaan adrnn nne dikilen tuun dokuz kollu olmas, hem dokuzgezegeni hem de gn dokuz kat olduunu gstermekteydi. Dnyann da dokuzblgeye ayrldna inanlyor ve tm zerinde kaann hakk olduu iddia edili-yordu. O nedenledir ki tanr iin il berigme tengri yani il veren tanr sfatnkullanan Eski Trkler, devlet teflkilatlarn da yine bu erevede ele alp infla etmifl-lerdir. Sz konusu kozmik bakfl asyla devletin sa ve sol, i-dfl, ak-kara, b-yk-kk, dou-bat olmak zere (gneflin doufl ve batfl ynleri) iki kanada ay-rlmflt. Yine buradan hareketle sa kanat, sol kanadn zerinde yer almaktayd.Hakan tahtnn ve ota kapsnn douya bakmas, kapdan knca kutsal gnefliselamlamas, mstakbel kaann -veliahdn- sa koldaki nemli bir greve tayinedilmesi gibi sembolik uygulamalar hep bahsedilen dflncenin yansmalaryd.Teflkilatn merkezinde kaan yer almakta ve maiyeti zerinde flphe gtrmez birotoritesi bulunmaktayd. Buyruklar (bakanlar) tayin eder, toyu sarayna daveteder, yasa yaynlar, treleri yeni bafltan dzenler ve adaleti bizatihi kendisi tesisederdi.

Eski Trk imparatorluklarnda hkmdarlar farkl zamanlarda farkl unvanlarkullanmfllar ancak hibiri kaan kadar kalc olmamfltr. Tan-h, fian-y,idikut, ilteber ve erkin bunlardan sadece birkayd. Ota, davul, sorgu, yay,taht ve tu daha sonraki Trk imparatorluklarnda da greceimiz en yaygn h-


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


5

Tu: Ucuna eflitli renklereboyanan at kuyruu,tepesine altn vb. deerli birelementten sembol (kurtbafl, hilal gibi) konulanmzrak.

Trk Kozmogonisi: Evren veinsann yaratlfl ile devletinkuruluflu arasnda sebep-sonu balants kuraninanfl. Tanrlar arasndahiyerarfli olduu gibiinsanlar arasnda da benzerfarkllklar vardr. Ya dakinatn merkezinde tanrolduu gibi dnyannmerkezinde kaan vardr.

kmdarlk sembolleriydi. rnein Krgzlarn, Uygurlar yenmesinden sonra Uygurkaann altn tahtn yakmalar, sembollerin o dnemde nasl alglandn ak birflekilde ortaya koymaktadr. Kurulufl mitolojisinde de bahsettiimiz zere kurt,Trkler iin nemli bir simgeydi ve kaan tularnn tepesine altndan bir kurt ba-fl yerlefltirilmiflti. Tahta oturan kaann kilim veya kalkan zerine oturtularak ha-vaya kaldrlmas ve gnefle doru adr etrafnda dokuz defa dndrlmesi kayt-lara dflen trelerdendi.

Yine de kaann tanr tarafndan grevlendirilmifl olmas, onu Bizans mparato-ru gibi aziz veya Sasani flah gibi yar-tanr gibi grnmesine yol amamfltr. Ksa-ca kut kaana veya ailesine hayat boyu kabilinden bafllanmamfltr. Baflarszseferler, ekonomik yoksunluk veya adaletsizlik gibi kt idare biimleri sergileme-si zerine grevden el ektirilebilirdi.

Kuflkusuz bu srete en byk rol, aflada daha ayrntl bir flekilde ele ala-camz, kurultay oynamaktayd. Veraset sisteminin her aflamas her ne kadar kes-kin kurallarla belirlenmemiflse de kifliyi tahta karacak birtakm treler bulunuyor-du ve kurultay bunlara zen gsterilmesi konusunda mmkn olduunca hassasi-yet sergilemiflti. rnein 581 ylnda sabk Kaan tarafndan varis gsterilen Ta-lo-pienin hkmdarl, treye aykrl nedeniyle kurultayca reddedilmiflti. Benzerflekilde Gktrk Kaan Kapgann olu nelin verdii hatal kararlar zerine kuttaplamad denilerek grevden uzaklafltrlmas, kaanlarn taht srelerinin baflar-larna bal olduunu gstermekteydi. Dolaysyla Eski Trk imparatorluklar kuru-lufl ve geliflmelerini karizmatik ve gl kaanlara borlularsa da tre faktrnhibir zaman gzden uzak tutmamfllard. Meflruiyetlerini siyasi ve askeri baflarla-r kadar trelere de smsk flekilde balamaya alflmfllard.

Trk kaanlar, Sasani veya Bizans hkmdarlar gibi yar-tanr bir varlk olarak m grl-mekteydi?

Toy (Kurultay - Meclis)Blm baflnda da belirtildii zere Eski Trk devletleri, birok boy ve bodununbir araya gelmesiyle kurulan konfederasyon zellikli organizasyonlard. Teflkilatnkarlar bileflkesini en ak flekilde gzler nne seren unsur ise bir nevi danfl-ma/istiflare kurulu fleklinde hizmet gren toylard. Dnem kaytlarndan anlaflld- kadaryla toyun ylda defa olmak zere toplanmas, trenin gereiydi. Toyla-ra Moollarda sadece asiller katlrken, Hun ve Gktrklerde halk da -yani boy y-neticileri dflndaki kifliler- ifltirak edebilmekteydi. Yeni yln ilk aynda Kaan ota-nda toplanan ilk toyda arlkl olarak dinsel riteller yerine getirilmekte, yeni yliin selamet ve zafer dilemek iin tanrya yakarlmaktayd.

Yln beflinci aynda toplanan toy, daha ok siyasi gndemi ile n plana k-maktayd. Kaan seimi, politikalarn gzden geirilmesi ve belirlenen hedefleregre yetki dalmnn gereklefltirilmesi hep bu mecliste ele alnan konular arasn-dayd. Toy, tam bir flenlik havasnda geer, ziyafetler verilir, oyunlar (genellikle ci-rit ve grefl) dzenlenir ve tanrlara kurbanlar adanrd. Kaan ve hatun tarafndanalfl yaplan yln bu en byk toyuna hanedann dier mensuplar ve devletinnde gelen kiflileri (tiginler, ayguci vd.) ev sahiplii yaparken, bal bodun ve boy-larn baflkan ve yardmclar misafir olarak kat bir protokol erevesinde arlanr-d. Protokol lfl ilkesine gre, yani boy ve budun baflkanlarnn devlet iindekiyeri, orununa gre iflletilmekteydi. Kiflilerin lfl hakknn da sabit olmad be-lirtilmelidir. Tpk kaanlar gibi beyler de baflarlarna gre itibarlar artp azalmak-


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


6

ta, dolaysyla toylarda kaanla olan mesafesi yaknlaflp uzayabilmekteydi. Herbey, kendi tamgas yani bayra ile toya gelir, kendisine gsterilecek mevkisineuygun bir alanda misafir edilirlerdi.

lkbahar toyuna katlm flartt ve aksi hli, devlete ihanetle birdi. Toy davetineuymamak nce tanrya sonra da kaana karfl gsterilmifl bir saygszlkt. rneinBat Trkistandaki Wusun kral, neredeyse Asya Ktasn bafltanbafla geerek butoya katlyordu. Ya da Dede Korkut yklerinden birinin toya ifltirak etmemekleilgili olmas davete atfedilen nemi gstermektedir. Toya icabet etmemenin anla-m o kadar akt ki komflu devletlerin bu kiflilerle derhal ittifak grflmelerine bafl-lamalar, sz konusu durumun tipik bir yansmasyd.

Son toy, sonbaharda toplanr ve adeta devletin maddi gcnn anlafllmas iininsan ve hayvan saym yaplrd. Toyun eyll ayna denk getirilmesinin nedeni ya-ztlarda da belirtildii zere sonbaharda atlarn daha da glenmesiydi. evre l-keler veya itaatsiz boylar zerine yaplacak seferlerin eyll toyunun sonrasnarastlamas, bir bakma sz konusu maddi flartlarn snanmas olarak da dflnle-bilir.

Toy, gereinde lke iindeki anarfliye son vermek iin de toplanabilirdi. rne-in Gktrk kaan Tabo Kaann lmnden sonra yaflanan huzursuzluu orta-dan kaldrmak iin olaanst flekilde kurultay toplanrken, tahta oturan YunylKaan, hkmdarlyla ilgili flaibeleri yok etmek iin kurultay arsnda bulun-mufltu.

Toyun siyasal karakteri kadar nemli bir dier boyutu, yasa yapma yani trekoyma yetkisidir. Her ne kadar yasa sreci kaan tarafndan bafllatlsa da toy ye-leri yaptklar katk ile trenin oluflmasnda nemli bir paya sahip olurlard. Dola-ysyla ancak toy onay ile ifllerlik kazanan kaan treleri, halk iinden kan tre-lerle beraber devletin siyasi-toplumsal yapsn flekillendirmekteydi.

Yine de bir bakma devletin kurulufl yasasnn belirlendii ilk toy, en byktoydu. Bu toy, gerek ok genifl katlmyla gerek hedeflerin tespit edilmesiyle ge-rekse de bodun ve boylarn konumunun kararlafltrlmasyla takip eden ve yuka-rda belirtilen toylardan her anlamyla ayrlmaktayd. lk toylar genellikle devletkurucularnn adyla anlmfltr. Ouz Han tresi ve orun ile lfl, stemi Kaantrs gibi. Eski Trk devletlerinin kurulufl flekli gz nne alndnda toylarnvarl kanlmaz hle gelmifltir. Neredeyse her Eski Trk devletinde ancak farklisimlerle bu tip meclisleri takip edebilmekteyiz. Toya, rnein Avrupa Hun Dev-letinde logades, Peeneklerde komenton ve Ouzlarda tirnek denmekteydi.in kroniklerinden edindiimiz bilgiye gre de toya katlan kiflilere toygun adveriliyordu. Kelime, bir gruba mensubiyet, aidiyet anlam veren gun ekinden t-retilmiflti.

Toy gibi kurumlarn farkl Trk devletlerinde grlmesi benzer bir devlet fleklinin varl-na iflaret eder mi?

Kaan bulunmad dnemlerde toy, ayguc veya ge unvanl danflmannbaflkanlnda toplanrd. Protokolde yeri, her zaman iin kaann yan tarafnday-d. Her koflulda ayguclarn toy ierisindeki varl, devlet idaresinde olduu gibiok belirleyiciydi. Toy kararlarnn hayata geirilmesi ve denetlenmesi ona havaleedilmiflti. Aygu, Gktrklerdeki Tonyukuk ve Uygurlardaki Kutluk rneklerindede grld zere hanedan dflndan, yetenekleriyle sivrilmifl ve halka kendisinisevdirmifl yneticiler arasndan tayin edilirdi. Uygurlar dneminde vezir saysnn


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T

7

artfl ile unvanlar farkllaflmfl ve ilk vezire ulug aygu denmifltir. Aygu keli-me olarak sylemek anlamna geliyordu. Orhun Yaztlarnda geen, Tanr bilgiverdii iin ben zm, kendi kaanm kzfltrdm gibi cmlelerden anlafllacazere tpk kaanlar gibi onlar da bulunduklar konumun kendilerine tanr hediye-si olduunu dflnyorlard. Aygunn kaan karflsndaki durumu en nihayetin-de bir danflmandan teye gitmiyordu. Ancak bu, kendilerini devletin ve treninkoruyucusu ve kurtarcs olarak grmelerini engellememifltir. Tonyukukun yaz-tnda syledikleri tam anlamyla bunu dorular niteliktedir; l-terifl Kaan kazan-masa, yavafl olsa idi! Ben kazanmasam, yok olsa idim! Kapaan Kaann ve soy-lu Trk milletinin yerinde, ne bamsz bir kitle, ne bir millet ne bir kifli ve ne debir sahip olacakt!

Yine ayn kaynaklarda meclise ifltirak eden, tigin, klor, apa, erkin, tu-dun ve il-teber gibi unvanlara rastlanmaktadr. Bunlar ayn zamanda devletinnemli makamlarnda bulunan ve kaann srekli yannda olan yetkililere, yani birbakma gnmz hkmet yelerine karfllk gelmekteydi. Hanedan yelerincekullanlan st makamlar verasetle ocuklarna devredilebiliyordu. Ancak ayn du-rum alt makamlar iin sz konusu deildi. Hiyerarflinin daha alt basamaklar iintm babaerkil sistemlerde olduu gibi kayrmaclk/hamilik iliflkilerinin mevcudi-yeti yadsnamaz bir gerekti. Yine de yetenek ve liyakat gibi vasflarn da gznnde bulundurulduuna dair elimizde rnekler bulunmaktadr.

ddial olmakla beraber Eski Trklerdeki bu hkmetvari yap hakknda akla-mada bulunmak uygun olacaktr.

Buyruk (Kaann Yardmclar - Bakanlar) Toylarda alnan kararlarn arkasnda duran, uygulamaya koyan ve zaman ierisin-de eflitlilik kazanan grevleri yerine getiren kaann maiyetinin says zamanlaartmflt. Sz konusu evre, bir bakma bugnk bakanlar kurulu gibi gnn me-selelerini ele alp zmler retmeye alflmflt. Asya Hunlarnda bu tip grevlile-rin tm ayn zamanda evlilik yoluyla hanedanla btnleflmifllerdi. Benzer kurulave grev dalmna baflka isimlerde Avrupa Hunlar, Ouzlar ve Tabgalarda darastlanmaktadr. in kaynaklarna baklacak olursa sz konusu kurul, 6-9 yedenoluflmaktayd. yelere bugnk bakan kelimesine karfllk gelen buyruk den-mekteydi. Unvan, buyurmak kelimesinden tretilmiflti. Yaztta da getii zere,(Kaanlar) Bilge-kaan imifl. Alp Kaan imifl! Buyruklar yine bilge imifl, Alpimifl! Beleri yine milleti tz imifller! Ynetici tabaka kendi ierisinde; (1) kaan,(2) buyruklar ve (3) beyler olarak ayrflmflt. Yine ayn kaynaklardan rendiimi-ze gre buyruklar sorumluluklar asndan i-dfl olarak ayrlmflt. Farkllk, sarayile saray dfl grevlendirmeden kaynaklanmaktayd. Eer buyruk, kaann yann-da ise i payesi veriliyor ve sarayn dflnda grev alan st dzey asker - sivil dev-let adamlarndan, buyruklarndan ayrlyordu. Gktrkler, i buyruklarn sebegolarak adlandrmfllard. Sebeg, ince bir kelimeydi ve katip anlamna gelmek-teydi. Arafltrmaclar buradan hareketle de inle olan tm yazflmalar bu grevli-nin yrttn ileri srmfllerdir.

Her buyruk tafld sorumlulua gre, Buyruk-or, i-si lteber gibi ayr bir un-van almflt. Buyruklarn tam olarak hangi grevler stlendikleri ve yetkilerinin ne-leri kapsad bilinmemektedir. Ancak ncelikle kaana karfl sorumlu olduklar veonun tarafndan bu greve getirildikleri tartflmaszdr.


HatunKaann eflini ifade eden ve nceleri yen-shih olarak kullanlan kelime, zamanlayerini hatun veya ulu hatuna brakmflt. Karar alma srecinde en az kaan ka-dar sz sahibiydi ve bu durum zellikle Arap seyyah bn-i Fadlan olduka flaflrt-mflt. Hatunun konumu protokol ve sembolik olarak o kadar nemliydi ki Uygur-lar, Gktrk Devletini tamamen yktklarn gstermek iin yaztlarna Gktrk ha-tununu esir aldklarn belirtme gerei hissetmifllerdi; Tuttum hatununu orada al-dm. Trk budun orada btn yok oldu. Kendilerine ait otalar ve buyruklarbulunmaktayd. Protokolde efllerinin yannda yer alrlar, diplomaside eli gnderirve kabul ederlerdi.

Tarihsel sre ierisinde Metenin (Mo-tun) efli gibi diplomasinin dorudan ie-risinde yer alanlardan, Gk-Trk ve Uygurlardaki gibi naip olarak bizatihi tahta ge-en hatunlar grlmflt. Dolaysyla hatunlarn da tpk kaanlar gibi bir tanr ina-yeti (karizma) tafldna inanlmaktayd. Kaanlarn evliliklerini belirleyen unsur,siyasetti. Bu nedenle kaan efllerinin gl bodundan olmasna ihtimam gsterilir-ken, yabanc hanedanlardan stratejik amalarla gelinler (konuy) alnmasna da yi-ne Bozkr imparatorluklarnda bafllanmfltr. Ancak bylesi evliliklerin taht silsilesi-ni bozmasna karfl azami zen sergilenmifl ve kaann ilk hatunun soylu Trk bo-yundan ve dolaysyla veliahdn da bu anneden olmasna dikkat edilmifltir.

Bozkr devletlerinde her ynetici bulunduu makam oluna miras brakabiliyor muydu?

Tigin (fiehzade)

fiimdi iki kardefl mcadele ediyorlar, byk veya kk kardefl devlete sahip olacak.

Eski Trk devletlerinde tahta geme usulnn bir sisteme oturtulmayfl, ou za-man hanedan ailesi dflndaki bodun beylerini dahi kanl mcadelelere soyunma-sna yol amfltr. Kuflkusuz srecin gerilimini en fazla hissedenler veliahtlar, yanitiginler olmufltur. Ne en byk kardefle (primagenituras) ne de hanedann en b-yne (senyoritas) taht yolunu kesin kurallar ierisinde aan Eski Trkler, adetamevcut karizmatik hkmdar modelini teflvik etmifl ve liyakat sahibi kiflilerin baflagemesini meflru saymfltr. Bu ise yukarda da belirtmifl olduumuz zere FatihKanunnamesine kadar srecek ve devletleri hzl bir kfl srecine srkleyecekkanl veraset savafllarna neden olmufltur.

Tiginlerin idare sanatnda tecrbe kazandklar asl mevki, devletin sa veya solkolunda verilen baflbuluk greviydi. Eski Trk kozmik dflncesinden kkeni-ni alan bu zihniyet, devleti kendi ierisinde sa ve sol olmak zere iki kola ayrr-ken, yine bu kollar ayn flekilde kendi ierisinde ikiye ayrarak drt ana yn or-taya karyordu (trt bulung). Tiginlere bazen Hunlarda olduu gibi sol bilge ti-gin, bazen de Gktrklerde olduu zere flad unvan verilerek devletin dou ta-rafnn idaresi emanet edilirdi. Douda grevlendirilen tigine tls flad, batdaki-ne ise tardufl yabgu unvan verilmekteydi. Grevlendirme ile beraber kendisinebir tmen de asker tahsis edilirdi. Veliaht olan tigine bazen devleti oluflturan boy-larn birinin kontrolnn de verildii olurdu. rnein Uygur tigini ve mstakbelkaan Bayanor, Ouz boylarn denetlemekle grevlendirilmiflti. Ayn flekilde bumakamlarn alt mevkilere ayrflmas da ara ynler dflnlerek gereklefltirilmiflti.Bu makamlarn baflna genellikle elig, flad ve yabgu unvan verilen tigin veyahanedan mensubu kiflilerin tayin edildiini gryoruz. rnein Gk-Trklerde s-


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


8

temi yabgu, Kaan Buminin kardefliydi. Bir dier Gktrk Tigini Bilge, flad un-vanyla 19 yl Tardufl boylar zerine idarecilik yaparken, Kl-tigin 16 yaflnda atan-d flad unvan ve tmeniyle pek ok Gktrk seferine dhil olmufltu. Benzer fle-kilde Avrupa Hunlarnda kanat eligleri, rnek ve Dengizik, mparator lekin kar-deflleriydi. Makam atamalarnn aile iinden yaplmas o kadar bildik bir geliflmey-di ki lig Kaann uygulamay deifltirerek Sogd ounluklu bir st brokratlar gu-rubu oluflturmas, in yllnda dahi kendisine yer bulacak bir aklamayla kayde-dilmiflti.

Taflrann tmn merkeze balayan ve ynler zerinden taksime tabi tutulanmakamlarn says, Asya Hunlarnda 16, Gktrklerde 28di. Kaandan sonra enbyk makam devletin sol kolunun idaresinden sorumlu yabguluk makamyd.Yukarda da dolayl bir flekilde belirtildii zere bu makam genellikle kaan kar-defllerine bahfledilmiflti. rnein Gktrk hkmdar Bumin, yabgulua kardeflistemiyi getirmifl ve emrine on bey vermiflti. Yabgu; kaana bal olmakla beraber,sol kolun idaresinde byk bir serbestiyet ierisindeydi. Yine de in veya Sasanigibi byk bir devlete karfl sefere klacak olursa, yabgu ve dier fladlar kaanntuu altnda toplanmak zorundayd.

Hunlarda tan-hu veya flan-yu denilen kaann altndaysa drt kfle veyaboynuz ile alt kfle veya boynuz isimli st dzey makamlar gelmekteydi. Drtve alt rakamlar, ana ve tali ynlere iflaret etmekteydi. Her iki dzeydeki makam-lara ncelikli olarak hanedan mensuplar ve kurucu bodun baflkan ile yeleri ta-yin edilmekteydi. Her iki guruptan makamlarn tam olarak nasl bir sorumlulukmanzumesine sahip olduu bilinmemekle beraber makam yneticilerine yardmc-lar, danflmanlar ve askerlerden oluflan bir maiyet tahsis edilmekteydi. Dier yan-da her birinin nde gelen bir boyun beyi olduu tahmin edilen 24 komutan, chang- baflbu unvanyla Hun ordusuna hkmetmekteydi. Ayn tiginlerde olduu gibihepsinin kumandasnda bir tmen bulunmaktayd.

Gktrk ve Uygurlardaki devlet teflkilat, birtakm kk farkllklarla Hunlarn-kiyle aynyd. Prof. Donuk sz konusu makamlar flu flekilde sralamfltr: Yabgu,flad, kndr, aygu (devlet danflman), ge (devlet danflman), yurufl (bakan),ilteber, erkin, kl-erkin, apa Tarkan, Tarkan, baga Tarkan, boyla, buyruk (bakan),buyruk or, kl or (byk komutan), inan/inak, ataman, baback (atabey), tu-dun (vergi grevlisi), tutuk (asker vali), subafl (ordu komutan), alpagu (subay),flengn (komutan/general), avufl (klavuz), kalabur (lider), yula, eli, tilma (ter-cman), ag (hazinedar), alum (tahsiladar), tamgac (mhrdar, turac), emi(tabib), bitiki (ktip) ve yarguc (yarg).

Bunlardan tamgac zellikle Uygurlar Dneminde giderek n plana kmfl,idari yetkileri yannda mali yetkilerle de donatlmfllard. Adeta bir baflvekil gibigrlmfller, her personel atamasnda onun imzas aranrken, finansal harcamaylailgili her trl belgenin altna mhrn koymalar istenmifltir. Bitig, kayt defterianlamna geliyordu, daha ok da vergi kayd kastedilmekteydi. Ay bitii ise as-keri personelin sicil defteriydi. Tahmin edilecei gibi bitigi de sz konusu def-terden sorumlu kifliye verilen unvand. Gktrk ve Uygurlarda unvann, bitici, bit-geci ve bitigeci fleklinde de kullanld olmufltu. Srasnda kendilerine o kadar de-er biilmifltir ki yaztlarda kendileri iin bitigi yanlmaz ifadesi kullanlmflt.Eli, ili kelimesinden tretilmiflti ve bugnkne benzer bir grevle tanmlan-mflt. Kaanlarn mesajn komflu devlet hkmdarna ulafltrmakla mkellefti, yi-ne de grevin makam hline gelmesi iin 10. yzyla kadar beklemek gerekecek-ti. Hun ve Gktrk Devletlerinde flamanlar ayn zamanda doktorluk grevini de


stlenmifllerdi. Uygurlarda ilk defa bu grevler birbirinden ayrlmfl ve ila anlam-na gelen em kelimesinden doktor yani emi kelimesi tretilmifltir. apkuncve Kapg kelimeleriyle saray muhafzlar nitelenmifl, kelime daha sonra kap-cya oradan da Osmanlda grdmz kapkuluna dnflmfltr.

Eski Trk devletlerinde st dzey makam isimlerinin belirlenmesinde inan sisteminin et-kisi var mdr?

FEDERASYON ORDUSUOrdu konusunu Eski Trkler balamnda ele almann en nemli taraf, tpk dev-let rgtnde grld gibi ordu teflkilatlanmasnda da boylarn merkezi bir ne-me sahip olmasdr. Her boy kendine setii bir sembol vard ve sembol sayesin-de gerek savaflta gerek barflta birbirlerini kolayca tanyabiliyorlard. Boyun kendi-ne has sembolne uran denmekteydi. Bozkr imparatorluklarnda ordu sadeceegemen boy ve budunlardan oluflmaz, ayn zamanda gle boyun edirilmifl boyve kabilelerin silahl glerinden destek alrd. Ordunun en kk ekirdei, teme-li Mete tarafndan atlan onlu sisteme dayanmaktayd. 10, 100 ve 1000 kiflilik b-lmlere ayrlan ve her birimin baflnda onbafl, yzbafl gibi unvanlar taflyan rtbe-lilerin bulunduu ordu, ayn mantk ierisinde aile, boy ve budun dilimlerine gretaksim edilmiflti. Buna gre bir boyun 1000, bodunun 10000 askerle sefere icabetetmesi beklenirdi. Kuflkusuz rakamlar belirleyen asl unsur boy veya bodunun b-yklkleriydi. Hiyerarflinin sa ve sol tepesinde kaan ve yabgu daha sonra sa vesolda on birer askeri flef vardr. Kaan ve yabgu ile beraber bu rakam yirmi drdeulaflyordu. Gktrklerde de Hunlara benzer flekilde ordu, on boydan oluflmaktave sa-sol olmak zere befler boya blnmfllerdi.

Ordunun baflkomutan kaand. Zaten ordu kelimesi orta kelimesinden tre-tilmifltir. Buna gre toplumun merkezinde yani ortasnda bir kaan ve onun otabulunduu dflnlmfltr. Dolaysyla ordu szcnn hkmdar adr anla-mndan geldii grlmektedir. Bunun yannda yabgu, kl-ur ve apa-tarkan,kurmay kadrosunda yer alan dier grevlilerdi. Gktrklerde ise sbafllk (ordukomutanl), fladlara yani kaanlarn kk kardefllerine braklmflt. Byk kar-defllere ise yabgu unvan verilmekteydi.

st ynetim kademelerini mmkn mertebe hanedan mensuplarna brakanemir-komuta zinciri, aslnda taflra sisteminin de iskeletini oluflturmaktayd. Dieryanda tahmin edilecei zere barfl dnemlerinde flefler ve birlikleri normal hayat-larna dnmekte ve obanlkla hayatlarn devam ettirmekteydiler. Ayn mantktanhareketle ordu, boy ordular ve snr garnizonlar olarak iki gruba ayrlmflt.

Bozkr imparatorluklarnda ordunun teflkilatlandrlmasnda gzetilmifl midir?

GEBENN TRES KENTLNN KANUNUnitemizin asl konusu olmamakla beraber, idari yapnn dayand temelleri gs-termesi bakmndan bir dier inceleme nesnesi hukuktur. Trelerin nemi BilgeKaan tarafndan flu flekilde dile getirilmiflti; Bu ada tahta oturdum: Bu kadarar (saygdeer) trelerle dnyann drt kflesindeki milletleri dzenledim. Tre-sini kaybetmifl bir toplum yok olmufl demekti. Trk trsin ignmfl budun ya-ni Trk tresini kaybetmifl bir bodun tarihten silinmifl olmakla efldeerdi.

Hayatn zorluklar toplumsal normlar yani treleri de mmkn olduunca sert-lefltirmifl, katlafltrmfltr. Bugn mahkeme salonlarnda grdmz, Adalet ml-


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


9

S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T

10

kn temelidir atasznn Eski Trklerdeki karfll il gider, tre kalr idi. Sukelimesine yazuk diyen Eski Trkler, crm iflleyene de yazuklg demifllerdi.Suluya hkm yani kyn at zerinde okunur ve ihanet, isyan, cinayet, zina ilehrszlk deri yzmeden zerinden sr geirmeye kadar eflitli flekillerde infazedilirdi. En ak flekilde Cengiz Han yasasnda grdmz zere sular sert birflekilde cezalandrlmfl hatta ceza, sulunun akrabalarna kadar geniflletilmifltir.Gebe hayatnda hapsetme gibi bir cezann imknszl, idam neredeyse yeg-ne infaz flekline dnfltrmfltr. rnein her trl hrszlk eylemi idamla ceza-landrlrken, sulunun kesilen bafl ibret olsun diye babasnn boynuna aslrd(gel). Dier tarafta, dvme ve yaralama gibi sular karfllnda kk veya b-ykbafl hayvan vererek bedel dettirme yani mali tazminat uygulamasna ynel-mifllerdi. Cezalarn hepsi bir treye karfllk gelmekte ve kaandan itibaren boybeylerine kadar tm yneticiler trenin icrasndan sorumlu tutulmaktayd. rneinUygurcada geen bilge trii hem kanun koyucu hem yarg karfllnda kul-lanlmaktayd. Yargda son merci kaandr. Devlet dzenini tehdit eden veya boyileri gelenlerinin karflt olaylar kaan tarafndan incelenir ve hkme balanrd.Son olarak belirtilmesi gereken konu, ynetici zmrenin bu cezalardan neredeysemuaf olduu ya da ok hafif flekilde kendilerine tatbik edilmesiydi.

Yerleflik hayatla beraber, yani Uygurlarla beraber toplumsal ve ekonomik ha-yatn eflitlenmesine koflut flekilde adalet iflleri de gnmze yakn bir grnmeulaflmflt. Prof. gelin de belirttii zere, Tr sz Uygur anda artk do-rudan doruya kanun anlamnda kullanlmaya bafllanmflt. Bu anlamda hem ger-ek hem tzel flahsiyet ortaya kmfltr. Mlkiyet birikimi ile beraber snfsal ayrmkesinleflmifl ve bunun sonucunda bor hukukundan medeni hukuka, ticaret huku-kundan ceza hukukuna kadar son derece ayrntl akitler, kaytlar dzenlenmeyebafllamfltr.



bn-i Haldundan beri bilinir ki devletler zerinde gelifl-tikleri corafya ve toplumsal-ekonomik yaplarn eseri-dir. Orta Asyadaki devletler bunun en ak gstergesi-dir. Kilometrelerce uzayan bozkr ve da silsileleri in-sanlar gebe bir hayata srklemifl bu ise indeki ve-ya Avrupadakinden ok farkl ynetim sistemlerininoluflmasna neden olmufltu. Bozkr imparatorluklarndakaanndan en sade gerine kadar herkes gebe-o-banlkla hayatn idame ettirmekteydi ve siyasi-toplum-sal her messese bu tarza gre kurgulanmflt.Orta Asya insan gebe oband. Bu hayat tarz, kkaile tipini zorunlu klmfl ancak korunma veya yamazamanlarnda bir araya gelmeyi zorunlu klmflt. Bununsonucunda boylar ve bodunlar oluflmufl en nihayetindekarizmatik liderler baflkanlnda imparatorluklar kurul-mufltu. Ancak bu tarihin grebilecei en hareketli dev-letiydi nk baflflehrinden en kk messesine kadarher birim mevsimine ve hedefine gre srekli yer de-ifltirmekteydi.Uygurlar bir tarafa braklacak olursa Hun, Gktrk veKutluk Devletleri her bakmdan neredeyse birbirininayns devletlerdi. Devletin kuruluflunda karizmatik birkiflinin altn dokunuflu (Mete ve lterifl gibi), verasetsistemindeki dzensizlikler, komflu lkelerle giriflileniliflkilerin maddi boyutu neredeyse hep ayn flekilde ce-reyan etmifl ve yklfl sreci de buna koflut flekilde ge-liflmiflti. Uygurlar her ne kadar yukarda belirtilen mo-del zerinde kurulup geliflmiflse de yerleflik hayata ge-mekle mevcut sistem bambaflka bir grnm kazan-mfltr. Toplumsal snflarn oluflumundan brokrasinineflitlenmesine, inan biimin dnflmnden kltrelreflekslere kadar neredeyse Trkn hayat sil bafltandeiflmifltir.Devletleri analiz ederken kullanlan aralardan biri desiyasi otoritenin topland yere baklmasdr. lkemizgibi devletlerde bu merkezi bir flekilde yani niter fle-kilde olurken, Almanya gibi bamsz nitelerden olu-flan devletlere birleflik ya da karma devletler ad veril-mektedir. Bu balamda Orta Asyaya baklacak olursagl bir kaann varl, bizim akl yrtmemizi flaflrt-mamaldr. nk imparatorluk olarak adlandrdmzkatmann altnda pek ok boy ve bodun rgtlenmesibulunmaktadr. Zaten siyasi tarihe bakldnda rgtle-rin hzl bir zlme srecine girmesine, bahsettiimizbu son derece karmaflk toplumsal yap neden olmak-tayd. Merkezi devlet fleklinde grlen bu federatif ya-

p, h

türk İdare tarihi

Documents