gkyzKASIM- ARALIK 2016 SAYI 69

TRK ASTRONOM? DERNE? ? BLTEN?

CERN'de

'Karanl?k Madde ve Karanl?k

Enerji Ara?t?rmalar?

Gkyz Blteni'nin yeni say?s? ile kar??n?zday?z. 2016'n?n son

say?s? y?l sonu tela?? ve editoryal ekibin akademik al??malar?

nedeniyle biraz gecikt i, bundan dolay? okur lar?m?za bir zr

borluyuz. Fakat bunu telafi edecek dzeeyde yeni bir say?

haz?r lad???m?z? gnl rahat l???yla syleyebilir iz.

Bu say?da kapa??m?za Avrupa Nkleer Ara?t?rmalar Merkezi

CERN'de gerekle?t ir ilen bir astrofizik/parac?k fizi?i deneyini

ta??yoruz. CERN Aksiyon Gne? Teleskobu (CAST -Cern Axion

Solar Telescope) deneyi modern astrofizi?in en byk

problemler inden olan karanl?k madde ve karanl?k ener ji iin

ner ilen parac?klar?n pe?inde. Son y?llarda haberlerde s?ka

duydu?umuz CERN'deki parac?k arp??t?rma deneyler inden

farkl? bir yntem kullanan CAST deneyinin, lek olarak Byk

Hadron arp??t?r?c?s? kadar byk bir deney olmasa da pe?inde

oldu?u sorular ba?lam?nda en az onun kadar iddial? oldu?unu

syleyebilir iz. T rkiye'den de Bilgi nv.'den Prof. Dr. Serkant

et in nderli?inde bir ekibin katk? verdi?i deneyin detaylar?n? ve

deneyin CERN'deki yrtcler i ile yapt???m?z rportaj?

haz?r lad???m?z dosyada bulacaks?n?z.

Gkyz Blteni'ni ula?t?rmay? hedefledi?imiz ncelikli

kit lelerden bir ini de ?retmenler olu?turuyor. Bu amala her

say?m?zda 'Astronomi E?it imi' ba?l??? alt?nda ?retmenler in

?renciler iyle uygulayabilecekler i etkinlikler ve e?it im

programlar?na yer ver iyoruz. Bu say?m?zda da Evreni Anlayal?m

projesi kapsam?nda geli?t ir ilen 'Mthi? Amatr Astronomlar '

program?n? tan?tmaya ba?l?yoruz. ?renciler in gzleyerek,

ara?t?rarak, lerek ve en en nemlisi merak ederek gkyzne

bakmalar?n?, bilimsel d?nce ile tan??malar?n? sa?lamay?

hedefleyen bu program hakk?nda sizlerden gr?ler inizi

bekliyoruz.

Son olarak, Gkyz Blteni iin geni? bir ekip olarak yo?un bir

?ekilde al???yor ve astronomi alan?nda T rkiye ve dnyadaki

geli?meler i size ula?t?rmak iin aba sarf ediyoruz. Bltenin

tasar?m, bas?m ve lojist ik masraflar?n? kar??lamak, T rk

Astronomi Derne?i'ne katk?da bulunmak iin bltene reklam

al?yoruz. Bu konuda destek olmak isteyenler bizimle

gokyuzu@tad.org.tr adresinden ilet i?ime geebilir ler.

Gkyz'nz a?k olsun!

editrdenArif Bay?r l?

arif.bayir li@boun.edu.tr

1

GKYZ HABERLER?

ESA Kt leekim Dalgalar?n?n Pe?inde

James Webb Uzay Teleskobu'ndaki Geli?meler

HABER T URU

GZE ARPAN KARELER

KAPAK KONUSU

CERN'de Karanl?k Maddeyi Teleskopla Aramak

RPORTAJ

CAST Deneyi Yrtcler i ile CERN'de bulu?tuk!

GKYZ K?TAPLI? I

ASTRONOM? & ASTROF?Z?K

ARA?TIRMALARI

D?k Kt leli X-???n ift ler inde K?smi Kt le Aktar?m?

ASTRONOM? E? ?T?M?

Mthi? Amatr Astronomlar

GKYZ FOTO? RAFLARI

BU AY GKYZ

PARILTILAR

BULSTRONOCA

YAYIN KURULU

Arif Bay?r l? (Editr)

Kaz?m Yavuz Ek?i

S?tk? a?da? ?nam

KAPAK GRSEL?Fermilab

TASARIMArif Bay?r l?, Semih akmak

KAT KIDA BULUNANLARGiovanni Cantatore, Konstant in Zioutas, Semih akmak, Zeynep Avc?, Can Gngr, Nergis Cesur, Zehra ?stemihan, Cemal ?en, Ece Glfem Da?deviren, Nuray Saatio?lu, Kemal Ak?n, ?. Ceyhun Anda, H. Aziz Kay?han, Abdulkadir Avize, Yal?n Evliyao?lu

T RK AST RONOM? DERNE? ? ?LET ???M ADRESLER?

E-POSTA

gokyuzu@tad.org.tr

tad@tad.org.tr

A? SAYFALARI

www.tad.org.tr

www.astronomi.org

FACEBOOK

facebook.com/T urkAstronomiDernegi

T WIT T ER

twit ter.com/T urkAstroDer

T RK AST RONOM? DERNE? ? BLT EN?

2017 T m Haklar? Sakl?d?r

iindekiler6

21

22

12

19

8

10

2830

16

31

24

Yerle?ik detektr ler le tan?mlanmas? zor kt leekim dalgalar?n ilk

defa tespit inden ve L ISA Pathfinder??n ba?ar?l? performans?ndan

memnun kalan ESA, kt leekim dalgalar?n tespit i iin olan ilk

uzay grevine, bilim camias?n? proje teklifi sunmalar? iin i?

bir li?ine davet ediyor.

Bir as?r nce genel grelilik kuram?nda Albert Einstein taraf?ndan

ngrlen kt leekim dalgalar?, yer le?ik Lazer Gir i?imler li

Kt leekim Dalgalar? Gzlemevi (L IGO) ve Virgo i?bir li?i ile ilk

defa Eyll 2015?te izine rast lan?p bu senenin ba?lar?nda

duyuruluna kadar anla??lmaz olarak kalm??t?.

Elde edilen ilk sinyal, 1,3 milyar ???k y?l? uzakl?kta her bir i Gne?

kt lesinin yakla??k 30 kat? kt leye sahip iki kara deli?in bir araya

gelmesinden kaynakl? olu?mu?tu. ?kincisi ise Aral?k 2015?te tespit

edilip bu sene Haziran?da duyuruldu ve bu seferki her bir i ayr? ayr?

Gne? kt lesinin 7 ve 14 kat? kt leye sahip iki kara deli?in

bir le?meler inden elde edildi.

nerilen ara, ba??l hareket ler ini kontrol edip daha nce e?i

benzer i grlmemi? bir kesinlikte lmler yapaca??, neredeyse

mkemmel serbest kt leekim sal?n?mda, birbir ler ine gre

hareketsiz iki adet 2 kilogram a??rl???nda, 46 mm alt?n-plat in

kpler olan test kt leler i ier iyor. Lazer gir i?imler inin,

aralar?nda 40 cm bulunan kt leler in pozisyon ve konumlar?n? 0.01

nanometreden daha az bir duyar l?l?kla lmesi bekleniyor. Bu

teknolojinin, kt leekim dalgalar? lmek amal? s?radaki eLISA

(Evolved Laser Interferometer Space Antenna) grevi iin yeter li

bir hassasiyette oldu?u d?nlmekte. eLISA grevinde komuta

eden uzay arac?na ba?l? e?kenar genin k?eler ine konumlanm??

iki ayr? uzay arac? taraf?ndan muhafaza edilen test kt leler i 2

kilogram ve aralar?ndaki mesafe de bir milyon kilometre olacak

(Grsel 2).

L ISA Pathfinder??n ilk iki ay?nda toplanan ver iler, geen

kt leekim dalgalar?n? lmek iin gerekli hassasiyet dzeyinde

yer le?t ir ilen serbest kt leekim sal?n?mdaki test kt leler indeki d??

bozukluklar? ortadan kald?rman?n mmkn oldu?unu gsterdi. Bu

da serbest olarak sal?nan iki kt lenin bir uzay arac? taraf?ndan

komuta edilebilece?ine dair bir kan?t olu?turmakta.

L IGO gibi yer le?ik dedektr ler yakla??k 0.01-1.5 kHz gibi bir

frekans aral???nda olan kt leekim dalgalara hassas iken, L ISA

ESA KT LEEK?M

DALGALARININ PE??NDE

Derleyen: Nergis Cesur*

gkyz haberler i

6

gibi uzaydaki bir dedektr 0.03-100 mHz aras? frekanslar?

alg?layabilir. Bu k?s?mda da L IGO varken neden L ISA?ya iht iyac?m?z

var sorusunun cevab? devreye gir iyor. ?kisinin de alg?layabildi?i

frekans aral??? ve bakt?klar? kaynaklar ayn? de?il. Yani farkl?

frekanslara sahip kt leekim dalgalar?, evrendeki farkl? olaylar

hakk?nda bilgiler ta??r. Bilhassa, d?k frekansl? kt leekim dalgalar?,

yksek frekansl?lara gre daha egzot ik kozmik nesneler le

ba?da?t?r?lmakta: Gne?in kt lesinin milyar larca kat? kt leye sahip,

ok byk kt leli galaksiler in merkezinde yer alan sper kt leli kara

delikler. Bu d?k frekansl? kt leekim dalgalar?, iki galaksinin i ie

gemesi esnas?nda kara delikler in bir le?mesiyle ya da ntron y?ld?z?

gibi daha kk kompakt nesneler in sper kt leli kara delik etraf?nda

dnmesiyle meydana gelmekte. Uzay-zaman dokusunda ret ilen bu

sal?n?mlar? gzlemlemek, ?imdiye kadar galaksiler in nas?l olu?tu?unu

ve evr ildi?ini incelemenin yan?nda Einstein??n genel grelili?ini test

etme imkan? da sa?lamakta.

ESA?n?n yapt??? a?r?ya ger i dnersek, bu a?r? iin temel konular ise:

yerekiminin do?as?, kara delikler in yap?s?, bir ener ji kayna?? olarak

kara delikler, galakt ik ekirde?in dinami?i, ift y?ld?z sistemler inin

olu?umu ve evr imi, erken evren, kozmik uzakl?k le?i gibi kozmolojik

konular. Her ?ey yolunda giderse, bahsi geen kt leekim dalga

dedektrnn 2034?te f?r lat?lmas? planlan?yor.

L ISA Pathfinder?dan edinilen deneyimler bu grevin geli?t ir ilmesi iin

byk nem arz edecek. Fakat tekil uydu tasar?m?n? oklu uydu

tasar?m?na yap?land?rmak iin daha geli?mi? bir teknolojiye iht iya var.

Bu konuda da bilim camias?n?n gler ini bir le?t irmesi gerekiyor.

* Y?ld?z Teknik niversitesi Fizik Blm Y. L isans ?rencisi

Blm Editr: Nergis Cesur

Grsel 1 (stte): Sanat?n?n tasvir iyle L ISA Pathfinder (ESA?C.Carreau). Bir

y?l grev sresi ver ilen, 0.03-100 mHz frekans aral???na hassas uzay arac?, L1

Lagrange noktas?nda, Gne? ile Dnya merkezler i aras?nda Dnya?ya yakla??k

1.5 milyon km uzakl?kta bulunmakta.

Grsel 2 (sa?da): eL ISA ve

test kt leler ini ta??yan uzay

aralar? NASA

Kaynaklar: ESA & L ISA

gkyz kas?m - aral?k 2016

http://lisa.nasa.govhttp://m.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Next_step_towards_a_gravitational-wave_observatory_in_spacehttp://lisa.nasa.gov

7

hayat olas?l???n? ara?t?rabilecek kadar geni? bir alanda al??ma yapabilme

imkan?na sahip.

NASA?n?n internet sitesinden edindi?imiz son bilgiler ile Kas?m ay?nda

a?klanan JWUT ?deki son geli?meler i sizler le payla?al?m istedik.

James Webb Uzay Teleskobu?nda al??an mhendisler ve teknisyenler ?E?rilik

Merkezi Test i? ile Webb?in monte edilmi? ana aynas?n?n ilk nemli opt ik

lmler ini tamamlad?lar.

Denemelerde uzaya ?k?? esnas?nda teleskobun roket in iinde maruz kalaca