tÜrkİye’de hİdroelektrİk sektÖrÜnde paydaŞ...

wwf.ORg .TR • TÜRKİYE’DE HİDROELEKTRİK SEKTÖRÜNDE PAYDAŞ ANALİZİ

TÜRKİYE’DE HİDROELEKTRİK SEKTÖRÜNDE PAYDAŞ ANALİZİ

2014

HİDROELEKTRİK ÜRETİMİNDE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİN YAYGINLAŞMASI İÇİN ÇALIŞIYORUZ

ANALİZ

w

Hazırlayanlar WWF-Türkiye adına araştırmayı Ankara Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nden Prof. Dr. Nilay Çabuk Kaya ve Doç. Dr. Feryal Turan ile sosyolog Zeynep Buyan Kop ve sosyolog Beril Özer yürütmüştür.

Katkıda Bulunanlar Eren Atak / WWF-TürkiyeBuket Bahar Dıvrak / WWF-TürkiyeAyşe Filiz Kolat / StatkraftIşıl Onan / Statkraft

Yayına HazırlayanBerivan Dural / WWF-Türkiye

Tasarım:Eray Makal / 12punto

BaskıOfset

Kapak FotoğrafıApalaş Dağları, Massachusetts, Kuzey Amerika © Getty Images Turkey

Bu yayının tamamı ya da herhangi bir bölümü, WWF-Türkiye’nin İzni olmadan yeniden çoğaltılamaz, basılamaz. © Metin ve grafikler: 2014 WWF-Türkiye Tüm hakları saklıdır.

WWF-TürkiyeBüyük Postane cd. No:19 Garanti han Kat:5Bahçekapı- Fatih 34420 İstanbulTel : 0212 528 20 30 Faks: 0212 528 20 40

ISBN: 978-605-9903-02-8

Bu çalışma, WWF-Türkiye ile Statkraft işbirliğinde yürütülen veTürkiye’deki hidroelektrik üretiminin sürdürülebilirlik ilkeleriçerçevesinde gerçekleştirilmesini teşvik etmeyi amaçlayan “Türkiye’de Sürdürülebilir Hidroelektrik Üretimine Doğru” başlıklı proje kapsamında gerçekleştirilmiştir.


TÜRKİYE’DE HİDROELEKTRİK SEKTÖRÜNDE PAYDAŞ ANALİZİ Sayfa 3

İÇİNDEKİLERGİRİŞ

1.PAYDAŞ ANALİZİ: UYGULAMA1.1.Paydaş Nedir?

1.2.Paydaş Analizi Nedir?

1.3.Türkiye'de Hidroelektrik Sektöründe Paydaş Analizi Çalışması

1.3.1.Amaç

1.3.2.Hedefler ve Kapsam

1.3.3.Metodoloji

1.3.4.Hidroelektrik Sektörü ile İlişkili Paydaşlar ve Hedef Kitle Seçimi

2.ARAŞTIRMA ÇIKTILARI2.1.HES’lerle ilgili Genel Görüş ve Değerlendirmeler

2.2.Farklı Paydaş Gruplarında HES’lerle ilgili Görüşler

2.3.Paydaşların HES’lerle ilgili Görüşleri: Özet Değerlendirme

2.4.Paydaşların HES’lerin Çevresel Etkileri Konusunda Sorun Tespitleri

2.5.Farklı Paydaş Gruplarının HES’lerin Çevresel Etkileri Konusunda Sorunlara Yönelik Görüşleri

2.6.Paydaşların HES’lerin Çevresel Etkileri Konusunda Sorunlara Yönelik Görüşleri: Özet Değerlendirme

2.7.HES’lerle ilgili Mevzuatın ve Politikaların Değerlendirmesi

2.8.Çözüm Önerileri

2.9.Paydaşların Birbirleri Hakkında Düşünce ve Algıları

2.9.1.Paydaş Gruplarının Sorumluluk Değerlendirmesi

2.9.2. Kamu ve Özel Sektörün Görev ve Sorumluluklarını Yerine Getirmede Etkinlik Değerlendirmesi

2.9.3 .Sivil Toplum Kuruluşlarının ve Yöre Halkının Süreçlere Katılımlarının Değerlendirmesi

2.10.Paydaş Grupları Arasında Ortak Görüşler, Çatışma Nedenleri ve Çözüm Önerileri

2.10.1.Ortak Görüşler

2.10.2.Çatışma Nedenleri

5

8

8

8

8

8

9

10

12

16

16

17

21

23

23

28

30

31

37

37

38

39

41

41

41

4TÜRKİYE’DE HİDROELEKTRİK SEKTÖRÜNDE PAYDAŞ ANALİZİ Sayfa

2.10.3.Paydaşlar Arasında Çatışma Analizi

2.10.4.Ortak Çözüm Önerileri

2.11.Paydaşlar Arasında İşbirliği ve Ortak Düşüncenin Oluşturulması

2.11.1.Paydaşlar Arasında İşbirliği

2.11.2.Paydaşlar Arasında Ortak Düşüncenin Geliştirilmesi

2.12.Paydaşların Etki ve Önemlerinin Analizi

2.13.Paydaşlar ve Katılımcılık

3.DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER3.1.Değerlendirme

3.2.Öneriler

43

44

45

45

46

48

49

50

50

52


GİRİŞTürkiye’de artan enerji ihtiyacını karşılamak için yenilenebilir enerji kaynaklarının payının artırılması artık devlet politikalarından biri haline gelmiştir. Ancak, yenilenebilir enerji payındaki bu artış daha çok hidroelektrik sektöründe gözlenmektedir. 2012 yılı itibarıyla elektrik üretiminin %27’sinin yenilenebilir enerji kaynaklarından sağlandığı ülkemizde, bu dilimin %90’ını hidroelektrik üretimi oluşturmaktadır.

Yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik üretiminde hidroelektrik odaklı üretimin yakın gelecekte de devam edeceği görülmektedir. Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Stratejisi Belgesi’nde “2023 yılına kadar teknik ve ekonomik olarak değerlendirilebilecek hidroelektrik potansiyelinin tamamının elektrik enerjisi üretiminde kullanılması sağlanacaktır” ifadesi yer almaktadır. Buna göre 2014 yılı itibarıyla, o yıla kadar işletmeye alınmış olan toplam 461 adet HES bulunmaktadır; 823 HES ise proje aşamasındadır.

HES yapımının son yıllarda ivme kazanması birçok tartışmayı da beraberinde getirmiştir. Paydaşlar arasında farklı söylem ve talepler olduğu ve bazı durumlarda ilgili taraflar arasında fikir ayrılıkları olduğu gözlenmektedir.

Tartışmalar genel olarak, doğal kaynakların nasıl kullanılacağı ve kaynaklar üzerinde söz söyleme hakkına kimin sahip olduğu noktasında yoğunlaşmaktadır. Yöre halkları, üzerinde yaşadığı, kaynaklarını kullandığı vadi ve dereler üzerinde hakkı olduğunu dile getirirken; resmi yetkililer, ülkenin enerji ihtiyacını karşılamada bu kaynakların kullanılmasının ülke menfaatine olduğunu, dolayısıyla desteklenmesi gerektiğini vurgulamaktadır.

Kamuoyuna yansıyan tartışmalara bakıldığında ilk algı; dernekler, odalar, birlikler gibi sivil toplum kuruluşları, diğer sivil tabanlı yapılanmalar ve yöre halklarından oluşan taraflar ile devlet kurumları, hidroelektrik sektöründe yatırım yapan şirketler ve çevre danışmanlığı yapan firmalar arasında bir “kutuplaşma” olduğu yönündedir.

İlgili taraflar arasında, HES’lerin çevresel etkilerini bertaraf etmek veya azaltmak amacıyla iletişimin kurulmadığı bu süreçte zaman nehirlerin aleyhine çalışmaktadır.

WWF-Türkiye, nehirlerin sağlığının ve biyolojik çeşitliliğin korunması için HES’lerin planlama, yapım ve işletim süreçlerinde sürdürülebilir hidroelektrik ilkelerinin bir an önce hayata geçirilmesi gerektiğine inanmaktadır. Bunun gerçekleşmesi için, ilgili aktörlerin çözüm odaklı bir zeminde bir araya gelerek nehir ekosistemlerini korumaya yönelik adımları tartışmaları ve ortak hareket konusunda hemfikir olmaları gerekmektedir. Bu çerçevede WWF-Türkiye, HES’lerin çevresel etkileri konusu özelinde farklı paydaş gruplarının konuyla ilgili algısını, düşüncelerini, çözüm önerilerini ve birbirleriyle olan etkileşimlerinin çerçevesini araştırmıştır.

Bu çalışma, WWF-Türkiye ve Statkraft ortaklığında yürütülmekte olan ve ülkemizdeki hidroelektrik üretiminin sürdürülebilirlik ilkeleri çerçevesinde gerçekleşmesini teşvik etmeyi hedefleyen “Türkiye’de Sürdürülebilir Hidroelektrik Üretimine Doğru” projesi kapsamında gerçekleştirilmiştir.

WWF-Türkiye adına araştırmayı Ankara Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nden Prof. Dr. Nilay Çabuk Kaya ve Doç. Dr. Feryal Turan ile sosyolog Zeynep Buyan Kop ve sosyolog Beril Özer yürütmüştür.


Kam

ilet Vadisi, Arhavi, A

rtvin © O

ğuz Kurdoğlu


1.1 Paydaş Nedir?En genel anlamı ile paydaş, proje sürecinden veya proje sonuçlarından, doğrudan veya dolaylı olarak, olumlu veya olumsuz etkilenen ve proje sürecine etki edebilecek aktörlerdir. Diğer bir deyişle paydaş, projeden etkilenebilen veya projeyi etkileyebilen kişiler, gruplar, kurumlar veya organizasyonlardır. Paydaşlar meşru hakları ve yasal çıkarları olan özel ve tüzel kişilikler olabildiği gibi, yapılanlar ile bağlantısı olan herkes olabilir.

1.2 Paydaş Analizi Nedir?Paydaş analizi, öncelikle mevcut bir sorunla veya uygulamayla ilgili tüm paydaş grupların belirlenmesi, daha sonra bu grupların sorunla veya projeyle ilgili ilişkilerinin, güçlerinin, etkilerinin ve katılım stratejilerinin belirlenmesidir.

Paydaşların katılımı, bilgiye dayalı karar almayı ve uygulamanın daha ilk aşamalarında bir algı birliği oluşturulmasını sağladığı gibi, farklı paydaşların projeyi izleyebilmesi bakımından da şeffaflık sağlar.

Genel olarak paydaş analizi aşağıdaki aşamaları içerir:

1. Paydaşların belirlenmesi

2. Paydaşların ilgilerinin ve çıkarlarının tespit edilmesi

3. Paydaşların güçlerinin ve etkilerinin saptanması

4. Paydaş katılımı stratejisinin oluşturulması

Paydaş analizinde temel sorular şu şekilde belirtilebilir:

• Her bir paydaşın projeyle/ sorunla ilgisi nedir? • Ne tür sorunlar var? Nelerin iyileştirilmesi gerekiyor? Bu sorunlar en çok kimleri etkiliyor?• Bu süreçten, projenin hayata geçirilmesinden olumsuz etkilenecek paydaşlar var mı? Varsa bu paydaşların kayıplarının/ mağduriyetlerinin azaltılması için neler yapılabilir?• Bu sorunun çözümünden en çok (olumlu veya olumsuz) kimler etkilenecek?• Paydaşlar arasında olası bir çatışma var mı? Varsa nasıl çözülebilir? • Çözüme en çok kimler katkıda bulunabilir, kimler karşı çıkabilir?• Kimlerle beraber çalışılabilir?• Paydaşların sürece katkıları nelerdir?

1.3 Türkiye'de Hidroelektrik Sektöründe Paydaş Analizi Çalışması

1.3.1 Amaç

Bu çalışmanın amacı, Türkiye’de hidroelektrik sektörüyle ilgili paydaşların -HES’lerin toplumsal etkileri kapsam dışı tutularak- planlama, inşaat ve işletme aşamalarında HES’lerin yol açtığı çevresel etkiler konusundaki görüşlerinin, konuya olan yaklaşımlarının ve diğer aktörlerle olan ilişkilerinin kapsamının anlaşılması, bilimsel olarak ortaya konması ve çözüme yönelik önerilerin getirilmesidir.

1. PAYDAŞ ANALİZİ: UYGULAMA


1.3.2 Hedefler ve Kapsam

Çalışma kapsamında görüşülen paydaşlar, hidroelektrik sektörünün gelişimiyle ilgili olarak ekolojik, sosyoekonomik ve kültürel temalar altında birçok hususu dile getirmiştir. Ancak çalışma ekolojik çerçeveye yönelik olduğundan, raporda sadece HES’lerin çevresel etkileri konusundaki görüşlere odaklanılmıştır.

Çalışma için üç ana hedef belirlenmiştir:

1. Paydaşların konu ile ilgili algılarının, görüşlerinin ve çözüm önerilerinin saptanması

2. Paydaşların konuya ilişkin etki düzeylerinin, aralarındaki etkileşim biçimi ve düzeyinin saptanması

3. Nehir ekosistemlerinin sağlığını ve biyolojik çeşitliği korumak için hidroelektrik sektöründe öne çıkan konuların ve atılması gereken adımların çerçevesinin çizilmesi

Daha sonra bu hedefler altında sonuçlara ulaşmayı sağlayacak sorular belirlenmiştir.

Tablo 1 Türkiye'de Hidroelektrik Sektöründe Paydaş Analizi Çalışması – Hedefler ve Kapsam

Hedefler Kapsam

1.Paydaşların HES Planlama ve Uygulama Süreçlerinin Çevresel Etkileri Konusundaki Düşüncelerinin Tespit Edilmesi

2.Paydaşların HES Planlama ve Uygulama Süreçlerinin Çevresel Etkileri Konusundaki Etkilerinin ve Aralarındaki İletişimin Saptanması

3.Hidroelektrik Sektörünün Çevresel Etkilerini Azaltmak İçin Öne Çıkan Konular/Atılması Gereken Adımlar

HES’lerle ilgili genel düşünceler nelerdir?

HES’lerin çevresel etkileri konusundaki algılar/ görüşler nelerdir?

HES planlama ve uygulama sürecinden beklentiler nelerdir?

Türkiye’de HES’lerle ilgili mevzuatın, ÇED düzenleme ve uygulamalarının, enerji ve çevre politikalarının ve denetim süreçlerinin; nehir ekosistemlerinin sağlığı ile biyolojik çeşitliliği korumadaki yeterliliği konusunda ne düşünülmektedir?

Paydaşların, HES’lerin yapım ve işletme sürecinde ilgili aktörlerin görevleri rolleri yerine getirmedeki etkinlikleri konusunda görüşleri nelerdir?

Paydaşlara göre, hangi paydaşlar süreçte daha etkilidir? Nasıl etkilidir?

Paydaşlar arasında anlaşmazlık, ortak görüş ve ortak çözüm alanları nelerdir?

İşbirliği öngörülmekte midir? İşbirliği yapması öngörülen kurum/ kuruluşlar hangileridir?

Hidroelektrik sektörünün çevresel etkilerinin bertarafı/ azaltımı ve akarsu ekosistemlerinin korunması konularında hangi hususlar ön plana çıkmaktadır?

HES planlama ve uygulama süreçlerinin çevresel etkileri konusunda çözüm önerileri var mıdır? Varsa nelerdir?


1.3.3 Metodoloji

Araştırmada hem nicel hem de nitel araştırma teknikleri kullanılarak veri toplanmıştır. Böylece, sadece istatistiksel yöntemlerle ölçülemeyen sosyoekonomik fenomenlerin de açığa çıkması sağlanmıştır. Veri toplamak için aşağıdaki yöntemler kullanılmıştır:

1. Literatür Taraması: Hidroelektrik sektörüyle ilişkili raporlar, makaleler, medya haberleri vb. taranmıştır.

2. Odak Grup Toplantıları: Hidroelektrik sektörü ile ilgili paydaşların bir araya gelerek tarafsız bir kolaylaştırıcı yönetiminde fikir alışverişinde bulunması ve konuyu tartışmaları sağlanmıştır.

3. Derinlemesine Mülakatlar: Hedef kitlede yer alan paydaş gruplarından temsilcilerle ayrıca bire bir mülakatlar yapılmıştır. Yerelde mülakatlar, kıyaslama yapabilmek için HES yapımının yoğun olduğu ve tartışmalarla kamuoyu gündeminde aktif yer alan bir bölgeyi temsilen Rize’de ve HES yapımının olduğu ancak kamuoyu gündeminde yer almayan bir bölgeyi temsilen Adana illerinde yapılmıştır.

4. Anket Çalışması: Hedef kitlede yer alan kurum ve kuruluşlarda çalışan 810 kişiye e-mail ortamında anket gönderilmiştir (Bakınız Tablo 4).


Tablo 2 Türkiye’de Hidroelektrik Sektörü ile ilgili Paydaşlar – Genel Analiz

Paydaşlar

Özel Sektör (yatırımcı ve yüklenici firmalar)

Hidroelektrik Sektöründeki İşlevleri

Hidroelektrik sektöründe yatırım yapma, inşaat ve işletme süreçlerinde yer alma

Sivil Toplum Kuruluşları

Doğa koruma konusunda faaliyet yürütme, alan ve tür savunuculuğu yapma

Akademi/Araştırma Kuruluşları

Hidroelektrik ve/ veya doğa koruma konuları ile ilişkili bilimsel çalışmalar yürütme

Kredi veren Kurum/Kuruluşlar

Hidroelektrik yatırımlarına kredi desteği sağlamak/ destek için gereken koşulların çerçevesini çizme

Çevre Danışmanlık Firmaları

Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) raporları kapsamında projelerin olası olumsuz etkilerini belirlemek ve etkilerin bertarafı/ azaltımı için tedbirlerin çerçevesini çizmek

Karbon Kredisi Sertifikalandıran Kurum/ Kuruluşlar

Karbon emisyonu azaltımına katkı veren projelere sertifika ve/ veya danışmanlık vermek/ sertifika için kriterler geliştirmek

Yöre Halkı

Projelerden doğrudan, olumlu (yeni iş imkânları vb.) ve/ veya olumsuz (çevre kirliliği, su kalitesinde bozulma, ormansızlaşma, gürültü vb. etkilerden kaynaklı) etkilenen gruplar

Siyasi Partiler Politikaları belirlemede etkinlik

Hidroelektrik sektöründen Kazanç Sağlama

+ (Üretilen elektriğin satışından elde edilen gelir)

+/- (+: HES projelerinde dö-ner sermaye üzerinden akademik uzmanlık sunmak-tan kaynaklanan kazançlar

+ (Yatırımcının kredi geri ödemelerinden sağlanan kazanç)

-

-

+

+

+/- (+: Yöre halkının projelerde çalıştığı durumlar)

-

HES projesinin uygulandığı alana bağımlılık derecesi

+/ - (+: Akarsu seviyesinin iklim değişikliği vb. nedenlerle düşmesi durumunda elektrik üretiminin azalması)

+/ - (+: Bazı STK’lar yöreden olduğu için alana bağlılıkları bulunabilmektedir.)

-

-

-

-

-

+

Kamu Kurum/Kuruluşları

Karar alma, uygulama, izleme ve denetim süreçlerinde yasal sorumluluk ve yetki

+ (Lisans, izin ve kaynak kullanım bedeli gibi gelirler)

1.3.4 Hidroelektrik Sektörü ile İlişkili Paydaşlar ve Hedef Kitle Seçimi

Bu çalışmada paydaşlar, ‘hidroelektrik sektörüyle doğrudan veya dolaylı ilgili olan tüm kişi, kurum ve kuruluşlar’ olarak tanımlanmıştır.

Bazı paydaşlar projelerin uygulanmasında etkili ve/ veya sorumlu tarafları, bazıları nihai yararlanıcıları bazıları da doğrudan etkilenen grupları oluşturmaktadır.Birinci dereceden ilgili paydaşların belirlenmesinde hidroelektrik sektörüyle olan ilişkiler veya sektördeki işlev ve roller temel alınmış ve bu paydaşların hidroelektrik sektöründen gelir elde etme veya alana bağımlı olma durumlarının analizi yapılmıştır.

Türkiye’de hidroelektrik sektörüyle ilgili paydaşlar aşağıdaki şekilde gruplandırılmıştır:

1. Kamu Kurum/ Kuruluşları (merkezi ve yerel teşkilatlar) • Yasal düzenleme önerisi getirme ve politika geliştirmeden sorumlu olanlar • Uygulamadan sorumlu olanlar • İzleme ve değerlendirmeden sorumlu olanlar

2. Özel Sektör • Hidroelektrik sektöründe yatırım yapan firmalar • Yüklenici firmalar (inşaat ve elektromekanik)

3. Sivil Toplum Kuruluşları • Dernekler, vakıflar, platformlar, odalar, birlikler

4. Akademi/ Araştırma Kuruluşları5. Kredi veren Kurum/ Kuruluşlar6. Çevre Danışmanlık Firmaları7. Karbon Kredisi Sertifikalandıran Kurum/ Kuruluşlar8. Yöre Halkı9. Siyasi Partiler

Hidroelektrik sektörüyle ilişkili paydaş grupları belirlendikten sonra, bu grupları temsilen odaklanılacak kişi, kurum ve kuruluşlar seçilerek “hedef kitle” oluşturulmuş ve her paydaş grubunun yeterli derecede temsil edilmesi sağlanmaya çalışılmıştır. Yöre halkı geniş bir paydaş grubunu oluşturduğundan ve yerel dinamikler geniş bir yelpaze sergilediğinden, yöre halkının görüşleri Rize ve Adana illerinde sivil toplum kuruluşlarıyla yapılan görüşmeler aracılığı ile çalışmaya yansıtılmıştır.

Çalışma kapsamında belirlenen ve çalışmanın odaklandığı hedef kitle aşağıdaki tabloda verilmiştir. Hedef kitlede yer alan kurum ve kuruluş temsilcilerinden anket, odak grup toplantısı veya derinlemesine mülakatlar aracılığıyla veri toplanmıştır.


Tablo 3 Türkiye’de Hidroelektrik Sektöründe Paydaş Analizi - Çalışmada Veri Toplanan Hedef Kitle

1. T.C. Orman ve Su İşleriBakanlığı

2. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı

3. T.C. Enerji ve Tabii KaynaklarBakanlığı

4. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK)

5. TBMM Komisyonları

10. Çevre DanışmanlıkFirmaları

11. Karbon Kredisi Sertifikalandıran Kurum/ Kuruluşlar

12. Siyasi Partiler

6. Sivil Toplum Kuruluşları

8. Özel Sektör

9. Kredi veren Kurum/Kuruluşlar

Devlet Su işleri Genel Müdürlüğü

Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü

Su Yönetimi Müdürlüğü

Çevresel Etki Değerlendirmesi İzin ve Denetim Genel Müdürlüğü

Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü

TBMM Çevre Komisyonu

Dernekler ve vakıflar (çevre, biyolojik çeşitlilik, doğa koruma ve yenilenebilir enerji konularında faaliyet gösteren)

Türkiye genelinde farklı üniversitelerin aşağıdaki fakülte ve bölümleri ile enstitüler hedef alınmıştır:

Hidroelektrik yatırımı yapan şirketler

Yatırımcı firmaların kurmuş olduğu dernekler

BankalarUluslararası Finans Kuruluşları

Meslek odaları (çevre ve hidroelektrik konularıyla ilgili faaliyet gösteren)

Orman Mühendisliği Fakültesi

Yerel STK'lar (Rize ve Adana illerinde)

Su ürünleri Fakültesi

Biyoloji Bölümü

İnşaat Mühendisliği Bölümü

Çevre Mühendisliği Bölümü

Jeoloji Mühendisliği Bölümü

Çevre ve enerji konularında çalışan enstitüler

Orman Genel Müdürlüğü

Çevre ve Şehircilik Genel Müdürlükleri

Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü

Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü

Orman ve Su işleri Bölge Müdürlükleri

Devlet Su İşleri Bölge Müdürlükleri

7. Akademi


Gathega B

arajı, New

Sout W

ales, Avustralya ©

Global W

arming Im

ages / WW

F-Canon

2. ARAŞTIRMA ÇIKTILARI


2.1 HES’lerle ilgili Genel Görüş ve Değerlendirmeler

Anket çalışması, derinlemesine mülakat, odak grup toplantıları veya literatür çalışmaları, paydaşların HES’ler hakkında farklılaşan görüşlerini ortaya koymuştur. HES’lerin yapılmasını olumlu bulanlar, Türkiye’nin enerji kaynaklarının sınırlı olduğunu ve enerjide yüksek oranda dışa bağımlı olunması nedeniyle ülkemizin kendi kaynaklarını kullanması gerektiğini belirtirken, HES’lerin yapımını sorgulayan paydaşlar ise HES’lerin olumsuz çevresel etkilerini ön plana çıkarmaktadır.

Çalışmada paydaşların HES’lerle ilgili olumlu ve olumsuz düşünceleri araştırılmıştır. Paydaşlara göre HES’lerin en önde gelen olumlu yanlarından biri, ülkeye enerji ve ekonomik katkı sağlamasıdır. Olumsuz yanlarının başında ise çevre tahribatına yol açmaları gelmektedir.

Tablo 4 Paydaşlara göre HES'lerin Olumlu ve Olumsuz Yanları

HES’lerin olumlu yanlarına ilişkin görüşler

1. Ülkeye enerji ve ekonomik katkı sağlar2. İş olanakları sağlar3. Yerel düzeyde ekonomik katkısı vardır4. Sel ve taşkına karşı koruma sağlar5. Yaşam kalitesinin artmasını sağlar

HES’lerin olumsuz yanlarına ilişkin görüşler

1. Çevre tahribatına yol açar2. Biyolojik çeşitliliği olumsuz etkiler3. Yöre halkının geçim kaynaklarının kaybına yol açar4. Farklı paydaşlar arasında çatışmaya neden olur

Hedef kitlede çoğunluk, HES’lerin çevresel etkilerinin derecesini projeye, planlama sürecine ve inşaat ve işletme süreçlerinde kullanılan yöntemlere bağlı olarak değerlendirmektedir. Bunu takip eden görüş, HES’lerin ciddi çevresel etkileri olduğu ve bu etkilerin telafi edilemeyeceği yönündedir. HES’lerin ciddi çevresel etkileri olmadığını düşünen katılımcı sayısının çok az olduğu gözlenmiştir.

PAYDAŞLARIN %76’SI HES’LERIN ÇEVRESEL

ETKILERININ DEREcESINI

TAMAMEN PROjEYE, PLANLAMA SÜREcINE

VE UYGULAMADA KULLANILAN

YÖNTEMLERE bAĞLAMAKTADIR.

%76


2.2 Farklı Paydaş Gruplarında HES’lerle ilgili Görüşler

1. Kamu Kurum/ Kuruluşları (Merkezi ve Yerel Teşkilatlar)Hedef kitlede yer alan kamu kurum ve kuruluş temsilcileri, çoğunlukla HES’lerin ülkenin enerji ihtiyacını karşılamak amacıyla yapılması gerektiğini belirtmiştir. Ancak aynı zamanda bunun planlanarak ve sürdürülebilir şekilde yapılması gerektiğini de birçok kişi vurgulamıştır. Görüşme yapılan kişiler konu hakkında bilgi sahibi olup, HES’lerin yapılmasında kurumlarının önemli görev ve sorumlulukları bulunmaktadır.

Görüşülen kamu kurum temsilcileri HES’lerin yapılmasını desteklerken uygulamada bazı sorunların yaşandığını kabul etmektedir. Burada önemli olan nokta, kamu kurumlarının, hükümetin/ iktidar partisinin belirlemiş olduğu enerji politikalarını uygulamak zorunda olmalarıdır. Diğer bir deyişle kamu kurumları, politika oluşturma sürecinde görüşlerini belirtmektedir; ancak her zaman etkili olamamakta ve kurum olarak belirlenen politikaları uygulamaktadırlar.

Kamu kurumlarının sorumlulukları bazen birbirleriyle uyum içinde olmamaktadır. Örneğin, koruma ile ilgili uygulamaları yürüten kurumlarla hidroelektrik sektörü ile ilgili uygulamaları yürüten kamu kurumlarının uygulamalarının uyuşmadığı durumlar olmaktadır. Bir koruma alanının bütünlüğünü etkileyecek bir lokasyonda HES yapılma kararının verilmesi, hidroelektrik üretimi süreçlerinden sorumlu kurumlar ile korumayla ilgili konularından sorumlu kamu kurumları arasında görüş ayrılığına neden olabilmektedir.

2. Özel Sektör HES yatırımı yapan şirket temsilcileri genellikle enerji üretiminde dışa bağımlılığın azaltımı ile HES’lerin kalkınmaya katkısı gibi HES’lerin olumlu etkilerini vurgulamışlardır. Ancak uygulamada uygun olmayan proje örneklerinin olduğunu, bu projelerden dolayı bütün yatırımcılar hakkında genel bir olumsuz yargı oluştuğunu, bu nedenle uygunsuz yatırımların önlenmesini talep ettiklerini dile getiren görüşmeciler olmuştur. Enerji sektöründe daha önce yatırımlar yapmış ve sürdürülebilirlik konusuna önem veren firmalar ile daha önce bu konuda yatırımları olmayan küçük ölçekli yatırımcılar arasında farklılıklar bulunduğu söylenebilir. Küçük firmaların hem deneyim hem de finansal yönden eksikliklerinin olması uygulamada daha fazla sorun çıkmasına neden olmaktadır. Diğer bir deyişle, kâr amacı dışında kalan konulara öncelik vermeyen şirketlerin durumu sorun oluşturmaktadır.

• Ülkenin artan enerji ihtiyacı

Kamu Kurum ve Kuruluşlarının HES’lerle ilgili Ön Plana Çıkan Görüşleri

• Temiz enerji

• Yerli kaynak


3. Sivil Toplum KuruluşlarıSivil toplumun her kesiminin HES’lerle ilgili aynı düşüncede olduğunu söylemek mümkün değildir. Bazı sivil toplum kuruluşları hiçbir şekilde HES’lerin yapılmamasını savunurken, etkin planlama, uygulama, katılım ve denetim mekanizmalarının sağlanması koşuluyla HES’lerin yapılmasına olumsuz bakmayan sivil toplum kuruluşları bulunmaktadır.

Bazı sivil toplum kuruluşları, HES’ler başta olmak üzere doğal yaşam alanlarını tahrip eden projelere karşı faaliyetlerini demokratik, yasal ve hukuksal mücadele ile verdiklerini belirtmiştir. HES’lerin yapımına karşı olan sivil toplum kuruluşları, şu ana kadar yapılan HES’lerin vadilere, derelere ve doğal yaşam alanlarına geri dönülmez zararlar verdiğini ve bunların ilgili bakanlıklar tarafından görmezden gelindiğini ileri sürmektedir. Bu kuruluşlar, HES’lerin sürdürülebilir biçimde yapılmasının söz konusu olamayacağını, HES’lerin geri dönülmez zararlarının önlenmesi için HES yapımından vazgeçilmesi gerektiğini vurgulamıştır. HES’lerin yapımına karşı olmadığını belirten sivil toplum kuruluşları ise koşulların iyileştirilmesi şartını öne sürmektedir. Görüşme gerçekleştirilen sivil toplum kuruluşlarından biri HES’lerin yarattığı olumsuzluklara dikkat çekmekle beraber, mümkün olan en az zararla ‘doğanın kaynaklarından’ da yararlanılması gerektiğini belirtmiştir.

Bazı sivil toplum kuruluşları, özelleştirme ve kapitalizm karşıtlığı bağlamında HES’lerin yapılması ile suyun metalaştığını ve elektriğin kamusal bir hizmet olarak ele alınması gerektiğini vurgulamaktadırlar. Yerelde kurulan platformların temel söylemi ise, sudan elde edilmeye çalışılan enerjinin alternatifi olduğu, oysa doğanın alternatifi olmadığı yönündedir. Ayrıca, suyun ticari bir mal değil, tüm canlıların yaşamını sürdürebilmek için üzerinde hakka sahip olduğu doğal bir varlık ve ekolojik sistemin bir parçası olduğunun altını çizmektedirler. HES uygulamalarından önce var olmayan platform vb. yapılanmaların, HES'lerin yapım ve işletim süreçlerinde yaşanan sorunlara tepki olarak ortaya çıktığı göz önünde bulundurulmalıdır.

• Enerji üretimi

• Dışa bağımlılığın azaltımı

• Kalkınma• Yerelde sosyoekonomik refaha katkı (HES’lerin yapıldığı

alanda daha önce yolu olmayan köylere yol yapımı ile ulaşımın sağlanması, elektrik üretiminden yerelde kullanım faydası vb.)

• Olumsuz proje örneklerinin süreci olumsuz etkilemesi

Özel Sektörün (yatırımcı firmalar) HES’lerle ilgili Ön Plana Çıkan Görüşleri


4. Akademi/ Araştırma KuruluşlarıGerek basında yer alan tartışmalardan gerek yapılan görüşmelerden, sivil toplum kuruluşlarında gözlendiği gibi fikir ayrışmaları olduğu gözlenmektedir. Akademisyenlerin görüşlerinin tek bir ortak noktada toplandığını söylemek güçtür. Özellikle hidroelektrik sektörüyle ilişkili alanlarda araştırmalar yürüten akademisyenler HES yapımını desteklerken, bazı akademisyenler HES yapımına karşıdır. Bazı akademisyenler ise HES’lerin uygulanabilirliğinin çevre dostu yapılmalarına bağlı olduğunu ifade etmektedir. Ancak genelleme yapmak gerekirse, akademisyenlerin HES yapımı ile ilgili değindikleri hususların başında planlama olmadan HES yapım sürecinin başlamış olması ve HES’lerin bazı durumlarda geri dönülmez ekolojik bozulmalara yol açmasının geldiği söylenebilir. Bu çalışma kapsamında görüşme yapılan kişilerden bazıları HES’lerin ‘uygulanabilir’ bir enerji olduğunu; ancak uygulamalarda çok sorun yaşandığını belirtmiştir. HES’lerin ekosisteme verdiği zararlar altı çizilerek vurgulanmıştır.

Tablo 5 Sivil Toplum Kuruluşlarının HES’lerle ilgili Ön Plana Çıkan Görüşleri

Sivil toplum kuruluşlarının hemfikir olduğu düşünceler

• Projelerin planlama sürecinin, nehirlerin sağlığını gözeten biçimde yürütülmemiş olması, kümülâtif etkilerin göz ardı edilmesi.

• Yatırım sayısının çok fazla olması ve bu nedenle hem nehir hem de nehirle ilişkili karasal ekosistemlerde tahribatın boyutunun artması

• Sürecin bilimsellikten uzak olması• Yatırımların akarsu ekosistemi ve biyolojik çeşitlilik üzerinde tehdit oluşturması• Su kalitesinin bozulması• Bir nehir kolu üzerinde birden fazla (ardışık) HES yapılması nedeniyle dere yataklarının

susuz kalması • Enerji politikalarının koruma konusunda yetersiz olması• Katılımcılığın yetersiz olması

• Koruma önceliklerinin göz ardı edilmesi

• Suyun metalaşması; ‘varlık’ olduğu göz ardı edilerek ‘kaynak’ olarak değerlendirilmesi ve kâr amaçlı kullanılması

• Suyun projelerle kontrol altına alınması • Suyun özel sektör tarafından sahiplenilmesi

• Özel sektöre 49 yıllığına su kullanım hakkı devrinin önümüzdeki süreçte elektrik üretimi dışında sulama, içme, kullanma suyu hakları olarak da devrinin söz konusu olması endişesi

• Kamusal hizmet anlayışla sunulması gereken elektrik enerjisine serbest piyasa yaklaşımının hakim olması

• Enerji ve ekonominin dışa bağımlı hale gelmesi (yabancı sermaye yatırımları nedeniyle)

HES yapımına karşı olan sivil toplum kuruluşlarının yukarıda belirtilenlere ilave düşünceleri

Akademi/ Araştırma Kuruluşlarının HES’lerle ilgili Ön Plana Çıkan Görüşleri

• Havza bazında bir planlama olmadan HES yapım sürecinin başlamış olması

• Ekosistem bütünlüğü üzerinde ciddi olumsuz etkiler


5. Kredi veren Kurum/ KuruluşlarKredi veren kurum/ kuruluşlarla yüz yüze görüşme yapılamamıştır; anket katılımı kapsamındaki görüşler değerlendirmeye alınmıştır.

6. Çevre Danışmanlık FirmalarıÇevre konusunda danışmanlık hizmeti veren ve ÇED raporu hazırlayan şirket temsilcileri HES’lerin enerji sağlamadaki önemini vurgulamakla beraber, kendi deneyimlerine dayanarak doğal yaşama zarar veren birçok olumsuz uygulama örneği gözlemlediklerini belirtmişlerdir.

Görüşme yapılan firma temsilcilerinin hepsi Türkiye’nin enerji sorunları hakkında bilgi sahibidir. Ülkemizin enerji ihtiyacını karşılamada HES’lerin önemli olduğu konusunda ise fikir birliği bulunmamaktadır. Bazı görüşmeciler, HES yapımına karşı olmasalar da uygulamada ortaya çıkan sorunlar nedeniyle şu andaki HES yapım sürecinin doğru olmadığını ve bu şekilde sürdürülmemesi gerektiğini düşündüklerini belirtmiştir.

ÇED raporu hazırlayan firmalara bakıldığında, kendi içinde farklılık gösterdikleri gözlenmektedir. Görüşme yapılan şirket temsilcilerinin bir bölümü, bazı firmaların uluslararası standartlara göre ÇED raporu hazırlayacak kapasiteye sahipken diğerlerinin aynı kapasitede olmadığını vurgulamıştır.

Görüşülen firmalar, ÇED yönetmeliği ve ÇED raporları kapsamında çerçevesi çizilen tedbirlerin uygulamada ne derece dikkate alındığının tartışmaya açık olduğunu belirtmiştir.

HİDROELEKTRİK ENERjİNİN ÜLKE İÇİN GEREKLİ

OLDUĞUNU DÜŞÜNEN PAYDAŞLARIN ÇOĞU,

MEVcUT UYGULAMALARIN bU ŞEKLİYLE DEVAM

ETMESİNİN bEDELİNİN AĞIR OLDUĞUNA

DİKKAT ÇEKİYOR.

Kredi veren kurum/ kuruluşların HES’lerle ilgili Ön Plana Çıkan Görüşleri

• Kümülâtif etki analizinin olmaması

• HES projelerinin tamamlayıcı unsurları olan iletim hattı çekimi, yol yapımı gibi faaliyetlerin, HES projelerinin ÇED kapsamı dışında tutuluyor olması

• Katılımcılığın etkin olmaması

• ÇED’e tabi olmayan projelerde katılımcılığın hiç olmaması

Çevre Danışmanlık Firmalarının HES’lerle ilgili Ön Plana Çıkan Görüşleri

• Enerji ihtiyacı

• Ülkemizin enerjide dışa bağımlı olması

• Yenilenebilir enerji kaynağı

• Ekonomiye katkı

• Olumsuz uygulama örnekleri

• Doğa üzerinde olumsuz etkiler

• ÇED firmalarının, ilgili mevzuatın öngördüğü asgari şartları sağlıyor olmalarıyla beraber, kapasitelerinin aynı olmaması. Bu durum nedeniyle, bir HES projesinin çevresel etkilerini bertaraf edecek, en aza indirecek veya azaltacak en etkin tedbir alternatiflerini sunamayan ÇED raporları üretilebilmektedir.


7. Karbon Kredisi Sertifikalandıran Kurum/ KuruluşlarGörüşme yapılan kuruluş temsilcisi, karbon sertifikası almak amacıyla kendilerine başvuran yatırımcıların kendi belirledikleri kriterler doğrultusunda HES’lerin yapılmasını desteklediklerini ve HES’leri yenilenebilir enerji kaynağı olarak değerlendirdiklerini belirtmiştir.

Karbon Kredisi Sertifikalandıran Kurum/ Kuruluşların HES’lerle ilgili Ön Plana Çıkan Görüşleri

• Yenilenebilir enerji

• Temel kriterlere uyum gerekliliği

2.3 Paydaşların HES’lerle ilgili Görüşleri: Özet Değerlendirme

Paydaşların HES’ler hakkındaki görüşleri ‘HES’lerin sağladığı faydalar’ ve ‘yapımları sonucu ortaya çıkan olumsuzluklar’ temelinde şekillenmektedir. Uygulamada ortaya çıkan olumsuzlukların bazı paydaş gruplarında HES’lere karşı genel olarak olumsuz bir tavır takınmalarında önemli bir rol oynadığı söylenebilir. Mevcut uygulamalar bir anlamda ‘anti-HES’ denebilecek bir oluşumun ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Görüşülen paydaşların çoğunluğu HES yapımına karşı olmasalar bile mevcut uygulamaları desteklemediklerine ve bu şekilde HES yapımının devam etmesinin bedellerinin ağır olduğuna dikkat çekmiştir.

Kamu kurum ve kuruluşları, yatırımcı firmalar, ÇED firmaları ve karbon sertifikası veren kuruluşlar HES’lerle ilgili olarak hidroelektriğin ‘yenilenebilir enerji’ olması başlığı altında birleşmektedirler. ‘Yerli kaynak’ ve ‘enerji açığı’ vurgusu daha çok kamudanve yatırımcı firmalardan gelmektedir.

ÇED firmaları, enerji ihtiyacı olduğu fikrine katıldıklarını söylemekle birlikte, olumsuz çevresel etkileri olan projelerin altını çizmekte ve ÇED raporlarına uyulmadığı durumlar olduğunu belirtmektedir. Yatırımcı şirketler de da ÇED firmaları gibi, olumsuz uygulama örneklerini vurgulamaktadır. Olumsuz projeler nedeniyle kamuoyunda oluşan HES’lere dair önyargının yöre halkıyla iletişimlerini olumsuz yönde etkilemesi üzerinde durmaktadırlar. ÇED firmaları olumsuz uygulamaların daha ziyade biyolojik çeşitlilik üzerindeki, yatırımcı ise işbirliği ve katılım üzerindeki etkilerine odaklanmaktadır denilebilir.

Sivil toplum, akademi ve kredi veren kurumlar HES’lerin çevresel etkilerine odaklanmaktadırlar; planlama, ÇED mevzuatı, ÇED uygulama süreçleri ve ekosistem bütünlüğünü etkileyen unsurlar bu taraflarca ön plana çıkarılmaktadır.

Sivil toplum kuruluşları HES’lerle ilgili olarak ayrıca daha üst başlıkta enerji politikalarına da vurgu yapmaktadır. Sivil toplum kuruluşlarının kendi içlerinde ayrışmasının daha ziyade enerji politikaları değerlendirmesi üzerinden olduğu söylenebilir. Bazı sivil toplum kuruluşları elektriğin özelleştirilmesi, yabancı sermaye yatırımının önünün açılması ve suyun metalaşması üzerinden enerji politikalarını eleştirirken, bazı sivil toplum kuruluşları bu hususlar konusunda karşıt bir söylem geliştirmemekte; mevcut enerji politikalarının koruma önceliklerini göz ardı etmesi konusuna odaklanmaktadır.

‘HES yapımına karşı olan platformlar ile HES yapımına karşı olmayan; ancak HES yapımı için şartlar öne süren sivil toplum kuruluşlarının ortak olduğu nokta suyun ekolojik bir unsur ve yaşayan bir varlık olduğu görüşüdür’ öngörüsünde bulunmak mümkündür.

TÜM PAYDAŞLARIN ORTAK OLARAK bENİMSEDİKLERİ

SORUN, TÜRKİYE’DE HİDROELEKTRİK SEKTÖRÜNDEKİ

YATIRIMLARIN HAVZA bAZINDA PLANLAMA

KAPSAMINDA OLMAMASIDIR.


Yeni

lene

bilir

Ene

rji

Olu

msu

z U

ygul

ama

Örn

ekle

ri

ÇE

D F

irm

alar

ının

Tek

nik

Kap

asit

eler

i

Doğ

a Ü

zeri

nde

Olu

msu

z E

tkile

r

Ene

rji P

olit

ikal

arı (

Öze

lleşt

irm

e, y

aban

cı

yatı

rım

)

Eko

sist

emle

r Ü

zeri

nde

Olu

msu

z E

tkile

r

Suyu

n M

etal

aşm

ası v

e K

âr A

maç

lı K

ulla

nım

ı

Sivil t

oplum

Kurul

uşları

(H

ES ya

pımına

kar

şı olan

)

Ene

rji P

olit

ikal

arı (

Kor

uma

önce

likle

rini

n gö

z ar

dı e

dilm

esi)

Eko

sist

emle

r Ü

zeri

nde

Bir

çok

Olu

msu

z E

tkile

r

Kat

ılım

cılı

k

Küm

ülât

if E

tki

ÇE

D K

apsa

mı

Kat

ılım

cılı

k

Şekil 1 Farklı paydaş gruplarında Türkiye’de hidroelektrik sektörü gelişimi konusunda ön plana çıkan konu başlıkları

Çevre

danış

manlık

firm

aları

Yerl

i Kay

nak

Yeni

lene

bilir

Ene

rji

Ülk

enin

Ene

rji İ

htiy

acı

Uyg

ulam

ada

Soru

nlar

Yerl

i Kay

nak

Kal

kınm

a

Olu

msu

z P

roje

Örn

ekle

ri

Yeni

lene

bilir

Ene

rji

Tem

el K

rite

rler

e U

yum

Kamu

Ku

rumlar

ıÖz

el Sek

törYa

tırımc

ı Yükl

enici

Firma

lar

Karbo

n Sert

ifikası

ver

en Ku

ruluşl

ar

Kredi v

eren k

uruluş

lar

Sivil t

oplum

Kurul

uşları

(H

ES ya

pımına

karşı

olm

ayan)

Akade

mi

Yöre

Halkı

(HES

yapım

ına

karşı o

lan)


2.4 Paydaşların HES’lerin Çevresel Etkileri Konusunda Sorun Tespitleri

Sorunların anlaşılması, çözüm yollarının ve gelecek için yapılması gerekenlerin saptanması açısından önem taşımaktadır. Çalışmada yer alan tüm paydaşların sorunlar hakkında bilgisi olduğu gözlenmiştir. Paydaşlar tarafından HES’lerin çevresel etkileri konusunda birçok farklı sorun gündeme getirilmiştir. Paydaşlar kendi deneyimleri ve bakış açıları temelinde bazı sorunları daha fazla ön plana çıkarmışlardır; ancak hemen hemen her paydaş grubu yaşanan bütün sorunlara değinmiştir.

Tüm paydaşların ortak olarak benimsedikleri sorun, hidroelektrik sektörü gelişiminin havza bazında planlama kapsamında olmamasıdır. Havza planlaması olmadan ve projelerin kümülâtif etkileri ortaya koyulmadan gerçekleştirilen HES projelerinin ekosistemleri olumsuz yönde etkilediği birçok görüşmeci tarafından bir sorun olarak dile getirilmiştir.

Paydaşlar tarafından belirtilen diğer sorunların başında, izleme ve denetimlerin yetersiz olması, uygulama sırasında karşılaşılan sorunların nasıl çözüleceği konusunda belirsizliklerin olması, uzmanlardan görüş almada karşılaşılan zorluklar, kamu kurumlarında uzmanlığın bazı durumlarda yeterli olmaması gibi konular gelmektedir.

2.5 Farklı Paydaş Gruplarının HES’lerin Çevresel Etkileri Konusunda Sorunlara Yönelik Görüşleri

1. Kamu Kurum ve Kuruluşları (Merkezi ve Yerel Teşkilatlar)Kamu kurum temsilcileri, cansuyu ve balık geçitleri gibi uygulamalarda karşılaşılan sorunların yanı sıra kendi kurumlarındaki yetersizlikler ve planlama, izleme ve denetimde ortaya çıkan sorunları dile getirmişlerdir.

Tablo 6 Kamu Kurum ve Kuruluşlarının HES’lerin Çevresel Etkileri Konusundaki Sorunlara Yönelik Görüşleri

Konu Açıklama

Planlama

Cansuyuuygulaması

Balık geçitleri Balık geçitlerinin etkin olmadığı durumlar oluyor. Bu soruna, HES yatırımcısı şirketlerin yükümlülüklerini yerine getirmemesi neden oluyor.

Kamu kurumlarının kapasitesi / iş yükü

Kurumlar arasında görev ve yetki çatışması çözümsüzlüğe neden oluyor. Yatırım sayısının fazlalığı personelin iş yükünü artırıyor. Bunun sonucunda izleme ve

denetim mekanizmalarında ve sorunların çözümlerinde sorunlar yaşanıyor. Projeler merkezde onay aldıktan sonra yerel teşkilatlara ulaşıyor ancak denetim

mekanizmalarının merkezde yeterince etkin belirlenmemesi zorluklara neden oluyor. Personelin teknik kapasitesinin yetersiz kaldığı durumlar oluyor ve üniversitelerdeki

uzmanların teknik kapasitesinden yararlanılamıyor.

HES yapımının etkin planlama kapsamında uygulamaya geçirilmemiş olması sorunların temelini oluşturuyor.

Cansuyu uygulaması konusunda yeterli teknik kapasite mevcut değil. Cansuyu uygulaması farklı gruplar arasında anlaşmazlığa neden oluyor. ÇED veya Ekosistem Değerlendirme raporunda belirtilen cansuyu miktarı dereye salınsa bile, bunun yetersiz kaldığı durumlar oluyor. Ancak cansuyunun yetersizliği

konusunda şikâyet olduğunda, bu raporlarda hesaplanan miktar bilimsel rakamlar kabul edildiğinden, bu durum karşısında kamu kurumları şikâyetlere müdahil olamıyor.


2. Özel Sektör (Yatırımcı ve Yüklenici Firmalar)Yatırımcı şirket temsilcilerinin özellikle vurguladıkları husus, bir sorunla karşılaştıklarında ne yapacaklarını bilememeleri ve çözüm için uzman görüşü almada sorun yaşadıkları olmuştur. Yatırımcılara göre bir diğer sorun, bazı olumsuz HES uygulamaları nedeniyle HES’lere ve yatırımcıya karşı geliştirilmiş önyargı yüzünden yöre halkıyla iletişim kurulamamasıdır.

Tablo 7 Özel Sektörün HES’lerin Çevresel Etkileri Konusundaki Sorunlara Yönelik Görüşleri

Konu Açıklama

Planlama Devlet tarafından planlama ve lisanslama sürecinin yeterince titizlikle yapılmaması sorunların temel nedenini oluşturuyor.

ÇED Mevzuatı ÇED mevzuatı standardının yeterli olmaması olumsuz çevresel etkilerin boyutunu artırıyor.

Kamukurumlarınınkapasitesi/ iş

yükü

Teknik destek gerektiren konularda (özellikle balık geçidi yapımı) hem merkezi hem yerel kamu kuruluşlarından yeterli desteğin alınamadığı durumlar oluyor. Bunun temel nedenleri kurumlarda teknik kapasitenin ve personel sayısının yeterli olmaması.

Olumsuz proje uygulamaları

Teknik donanımı olmayan şirketlerin yatırımları çevre üzerinde tahribata neden oluyor.

Bu tür yatırımlar, daha önce hiç bir HES yatırımı bulunmayan bölgelerde bile HES’lerle ilgili olumsuz/ karşıt algıya neden oluyor. Bu durum yatırımcı ile yöre halkı arasında sağlıklı bir diyaloğun kurulmasını baştan engelliyor.

Toplumdaki yanlış algılar

Toplumun HES’lerle ilgili eksik veya yanlış bilgilendirildiği durumlar oluyor (Örneğin, suyun sadece hidroelektrik amaçlı değil, tüm kullanım hakkının şirketlere devredildiği gibi). Doğru olmayan bu kanılar bazen aşılamıyor. Halkın katılımı toplantılarının yapılmaması halkın taleplerinin projelere yansıtılmasını engelliyor. Oysa bu toplantılarda verilen görüşler yatırımcı tarafından taahhüt edileceğinden halk tarafından olumlu bir araç olarak kullanılabilir.

Bilgiye erişimKamusal bilgilere (havza planları, akış gözlem istasyonu verileri vb.) yatırımcı, ÇED firmaları ve halk ulaşamıyor.

KatılımcılıkHalkın katılımı konularına genellikle eğer yatırımcı dış kaynaklı bir kredi alıyorsa kredi veren kuruluşun kuralları gereği özen gösteriliyor. Bunun dışında süreç özensiz işliyor.


3. Sivil Toplum KuruluşlarıHES’lerin yapılması ile ortaya çıkan ekolojik/ çevresel sorunlarla ilgili olarak faaliyette bulunan bazı sivil toplum kuruluşları birçok farklı soruna değinmiştir. HES yapım süreci geri dönülmez ekolojik tahribatlara yol açtığı için bir an önce projelerin yapımının durdurulması gerektiğini vurgulayanlar olmuştur. Projelerin etkin bir planlama kapsamında yapılmaması, kümülâtif etkilerin bilinmemesi, ÇED sürecinin ve denetimin etkin yürütülmemesi ve cansuyu, balık geçitleri ve ÇED mevzuatı konularındaki yetersizlikler dile getirilen sorunlar arasındadır.

Tablo 8 Sivil Toplum Kuruluşlarının HES’lerin Çevresel Etkileri Konusunda Sorunlara Yönelik Görüşleri

Konu Açıklama

Planlama

Cansuyu uygulaması

Balık Geçitleri

ÇED Mevzuatı

Denetim


HES projeleri havza bazında bir planlama olmadan hayata geçiriliyor ve projelerin kümülâtif etkileri bilinmiyor.

Proje sayısı fazladır ve ardışık projeler dere yataklarında ciddi zarara neden oluyor. Cansuyu uygulaması akarsuların idamesi için yeterli değil. Cansuyunun bırakılmadığı durumlar oluyor.

Balık geçitleri etkin çalışmıyor, balığın akarsudaki hareketi engelleniyor.

Mevzuat akarsuları korumak için yeterli olmuyor. ÇED süreci bürokratik bir süreç olmaktan öteye geçemiyor. Uygulamalar mevzuata uygun biçimde yapılmıyor. ÇED süreci etkin biçimde yürütülmüyor. Projeler ekosistem bütünlüğünü bozuyor; sucul ve ormanlık alanlar tahrip oluyor ve doğal hayat olumsuz etkileniyor. Su kaynakları zarar görüyor ve su kalitesi bozuluyor.

Etkin bir denetim mekanizması yok.

Projenin olumsuz etkisinin büyük olduğu durumlarda itiraz eden grupların varlığına rağmen politik baskılar baskın geliyor.

Yatırımcı şirketler tarafından yürütmeyi durdurma yönündeki yargıkararlarına uyulmadığı durumlar gözleniyor.

İlgili paydaşların görüşleri proje planlarına ve süreçlere yansıtılmıyor.

Politik Etki

Yargı Kararlarına Uygulaması

Katılımcılık


4.Akademi / Araştırma KuruluşlarıPaydaşlar, HES’lerin plansız şekilde yapılması, sayılarının çokluğu, su kalitesindeki değişimler ve benzeri etkilerden kaynaklı olarak HES’lerin ekosistem bütünlüğü üzerinde yarattığı olumsuz etkilere dikkat çekmektedir. Ek olarak, daha geniş çerçevede koruma mevzuatı ile ilgili sıkıntılar olduğunu da dile getirmektedirler.

5. Kredi Veren Kurum/ KuruluşlarHES yapım ve işletiminde sürdürülebilirlik kriterlerinin göz önüne alınması, kümülâtif etki analizi yapılması ve planlamadan işletmeye kadar tüm aşamalarda paydaş katılımının etkin sağlanması konuları vurgulanmaktadır.

Tablo 9 Akademinin HES’lerin Çevresel Etkileri Konusundaki Sorunlara Yönelik Görüşleri

Açıklama

Planlama

ÇED Mevzuatı

Doğa koruma ile ilgili mevzuat


HES yapımında havza bazında planlama olmaması nedeniyle aynı akarsu üzerinde çok sayıda ardışık proje bulunuyor; bu durum sonucunda akarsu ile ilişkili karasal alanlarda doğal hayat kesintiye uğruyor ve akarsu ekosisteminin bütünlüğü bozuluyor.

Ardışık projelerde bir santralden çıkan su doğal ortamda eski kalitesine kavuşamadan bir diğer santrale giriyor.

Konu

Ekosistem üzerindeki olumsuz etkilerin bertarafı/ azaltımı için alınması gereken önlemlerin çerçevesi yeterli değil.

ÇED süreci etkin değil ve ‘yapılabilirlik’ onayı ile sınırlı kalıyor.

Mevzuatta koruma ile ilgili somut maddeler olmasına ve 1990’ların sonunda koruma alanı sayısında artış olmasına rağmen eksiklikler var. Örneğin tür ve habitatların korunması konusuna özel bir kanunumuz yok.

Kâr önceliği dışındaki konulara yeterince önem verilmiyor; koruma öncelikleri göz ardı ediliyor.

Uygulamada uyulması gereken tüm kurallar dikkate alınmıyor ve sonucunda ekosistem

olumsuz etkileniyor.

Tablo 10 Kredi Veren Kurum/ Kuruluşların HES’lerin Çevresel Etkileri Konusunda Sorunlara Yönelik Görüşleri

Açıklama

ÇED Mevzuatı

Yeni yol açımı, iletim hattı, malzeme ocakları gibi ÇED mevzuatına göre, tek başlarına birer uygulama olarak ele alındıklarında ÇED'e tâbi faaliyetler sayılmakla birlikte, HES projesinin birer parçası ÇED’e tâbi faaliyet sayılmıyor. Bu durum, bu tür faaliyetlerin çevresel etkilerinin azaltılması için gereken tedbirlerin bütüncül biçimde ele alınmasına engel teşkil ediyor. Hassas ekosistemler yeterince göz önüne alınmıyor.

Konu

ÇED kapsamından veya kredi desteğinden bağımsız olarak tüm projelerde uzun soluklu paydaş katılımını sağlayacak alt yapı bulunmuyor; yöre halkı, sivil toplum kuruluşları ve kredi veren kuruluşların planlamadan işletmeye kadar tüm süreçlere katkı vermesi etkin biçimde gerçekleşmiyor.

Katılımcılık

Kümülâtif etki Projeler için kümülâtif etki analizi bulunmuyor.


6. Çevre Danışmanlık FirmalarıÇevre danışmanlık firma temsilcilerinin HES’lerin çevresel etkileri ile ilgili görüşleri HES’lerin inşaat ve işletme süreçlerinde gözlemledikleri farklı noktasal hususlarda yoğunlaşmaktadır.

Tablo 11 Çevre Danışmanlık Firmalarının HES’lerin Çevresel Etkileri Konusunda Sorunlara Yönelik Görüşleri

Açıklama

Planlama HES yapım sürecinin havza bazında planlama dâhilinde olmaması olumsuz çevresel etkilerin boyutunu artırıyor.

Konu

Balık geçitleri

Kamukurumlarının kapasitesi/ iş

yükü

ÇED Mevzuatı

Katılımcılık

Cansuyu konusundaki uygulamalar doğal hayatın idamesi için yetersiz kalıyor.

Balık geçitleri yapılsa bile işlerliği konusu tartışmalı.

İlgili bakanlıklarda konu ile ilgili uzman sayısı yetersiz kalıyor ve bu da uzmanların iş yükünü artırıyor. Bazı birimlerde konunun uzmanı yerine başka branştan bir uzman olması gibi durumlar gözleniyor. Bu durum sonucunda özellikle sorunların çözümünde zorluklar yaşanıyor.

Ek I ve Ek II uygulaması, HES’lerin çevresel etkilerinin boyutunun kurulu güç ile doğru orantılı olduğu gibi bir algı yaratıyor. Ancak, kurulu gücü düşük veya yüksek olsun, projelerin çevreye olan etkilerinin aynı derecede olabileceği hususu mevzuatta göz önünde bulundurulmuyor.

HES inşaatlarını üstlenen taşeron firmaların çevre konusunda kapasitelerinin yeterli düzeyde olmaması inşaat aşamasında çevre tahribatına yol açıyor.İnşaat aşamasından önce endemik, nadir ve nesli tehlike altındaki bitkilerin taşınması, tohumlarının saklanması vb. çalışmaların yapılmaması, hayvanların üreme dönemi dikkate alınmadan inşaat çalışması yapılması biyolojik çeşitliliği tehdit ediyor.

Yatırımcı, halk ile etkin biçimde temasa geçmiyor; halka kapsamlı (bazen doğru) bilgilendirme yapılmıyor.


Cansuyu uygulaması


7. Karbon Kredisi Sertifikalandıran Kurum/ KuruluşlarKüresel ölçekte karbon sertifikasyonu yapan bir kurumun Türkiye’deki temsilcisi, kurum olarak hidroelektrik sektörüne yönelik sertifikasyon sürecini Türkiye özelinde yeniden değerlendirmek durumunda kaldıklarını belirtmiştir. Kurumun bu tür bir çalışmaya yönelmesinin nedenleri, Türkiye’deki hidroelektrik üretimiyle ilgili mevzuatın uygulamada yetersiz kalması, ÇED muafiyeti olan projelerin kendilerine başvuru yapması, inşaat ve işletme süreçlerinde sertifikasyon standartlarını karşılamada yetersiz kalan uygulamalarla ve yürütmeyi durdurma kararlarıyla karşılaşılması olmuştur.

2.6 Paydaşların HES’lerin Çevresel Etkileri Konusundaki Sorunlara Yönelik Görüşleri: Özet Değerlendirme

Paydaşlar HES’lerin çevresel etkileri konusundaki sorunlara ilişkin farklı konulara öncelik ve ağırlık vermekle birlikte, birçok konuda ortak görüş içindedir.

‘Planlama’ konusu, üzerinde en çok hem fikir olunan konuların başında gelmektedir. Kamu kurumları, yatırımcılar, çevre danışmanlık firmaları, sivil toplum kuruluşları ve akademiye göre HES yapımının olumsuz çevresel etkilerinin temelinde HES uygulamasının etkin planlama kapsamında uygulamaya geçirilmemiş olması yatmaktadır. Sivil toplum kuruluşları ve akademi, ardışık HES yapımının ekosistem üzerindeki olumsuz etkilerini ayrıca vurgulamaktadır.

Paydaşların sorun olarak nitelendirdiği diğer hususların başında cansuyu ve balık geçitleri uygulamasında yaşanan sıkıntılar gelmektedir. Sivil toplum kuruluşları ve çevre danışmanlık firmalarından bazı temsilciler, ilgili mevzuatla düzenlenen cansuyu uygulamasının akarsuların sağlığını koruma konusunda yetersiz bulmakta, kamu kuruluşları cansuyu uygulamaları nedeniyle taraflar arasında yaşanan çatışmaları vurgulamaktadır. Sivil toplum kuruluşları ve çevre danışmanlık firmaları balık geçidi konusunda tıpkı cansuyu konusunda olduğu gibi uygulamaların yetersizliğini dile getirmektedirler. Kamu kurumları, balık geçitlerinin etkin olmaması konusunda yatırımcının üzerine düşeni yapmadığını öne sürerken, yatırımcı gerekli teknik desteği kamu kurumlarından alamadığını ifade etmektedir.

Tablo 12 Karbon Kredisi Sertifikalandıran Kurum/ Kuruluşların HES’lerin Çevresel Etkileri Konusundaki Sorunlara Yönelik Görüşleri

Açıklama

Hidroelektrik sektörüne ilişkin mevzuatın uygulanmasındaki yetersizlikler ve sürdürülebilir hidroelektrik ilkeleri temelinde olmayan HES projeleri, karbon sertifikası için değerlendirme sürecini etkilemiştir. Karbon sertifikası kriterlerini belirlemek için Türkiye’ye özel bir çalışma yapılmak durumunda kalınmıştır; Türkiye’de HES yapım süreçlerinde yaşanan çevresel sorunlar ve nedenleri analiz edilmiş, karbon sertifikası vermek için uygun HES yapım ve işletme kriterleri saptanmış ve projelerde bu kriterlerin sağlanması ön koşul haline getirilmiştir.

Konu



ÇED mevzuatından kaynaklı sorunlar yatırımcı, kredi veren kuruluş, çevre danışmanlık firmaları, sivil toplum kuruluşları ve akademi tarafından dile getirilmiştir. Yatırımcı, ÇED mevzuatı standardının yeterli olmadığını vurgulamakta, sivil toplum kuruluşları ve akademi, ÇED sürecini bürokratik bir süreç - ‘yapılabilirlik’ onayı - olarak tanımlamaktadırlar. ÇED firmaları, kurulu güç ile çevresel etki boyutu arasında doğru orantı olmadığına, bu nedenle, ÇED mevzuatında Ek I ve Ek II uygulamalarının yeniden ele alınması gerektiğine dikkat çekmektedir.

Olumsuz proje uygulamalarının ciddi çevresel etkileri olduğu konusunu paydaşların çoğu vurgulamıştır. Yatırımcılar, bu tür olumsuz yatırımlar nedeniyle yöre halkında oluşan karşı görüşü aşamadıklarını ve iletişim kuramadıklarını belirtmektedir. Sivil toplum kuruluşları ve akademi, bu tür yatırımların ekosistem üzerinde yapmış olduğu tahribata odaklanmaktadır.

Yatırımcı, ancak kredi veren kuruluş desteği söz konusu olduğunda şirketin, halkın katılım süreçlerine özen gösterdiğini belirtirken; kredi veren kurum, proje ÇED’e tabi olsun veya olmasın, katılımın bütün projelerde uygulanması gereken bir süreç olduğunu vurgulamaktadır. ÇED firmaları da halkın kapsamlı bilgilendirmesi konusunda eksiklikler olduğunu belirtmiştir.

Bu konuların dışında, sivil toplum kuruluşları kümülâtif etki konusuna değinmekte, akademi ise üst çerçevede doğa koruma ile ilgili mevzuatın yetersiz olması ve koruma konusuna yeterince öncelik verilmediği hususlarının altını çizmektedir. Sivil toplum kuruluşları ayrıca, denetimin etkin olmaması, politik baskının aşılamaması ve yargı kararlarına uyulmaması konularını vurgulamaktadır.


Akademi

Kamu KurumlarıÇevre Danışmanlık

Firmaları


Kredi Veren Kuruluşlar

Doğa Koruma ile ilgili Mevzuat

Cansuyu Uygulaması

Balık Geçitleri

Kamu Kurumlarının Kapasitesi/ İş yükü

ÇED mevzuatı Kümülatif Etki

Yargı kararlarına Uyulmaması

Politik Etki

Denetim

Olumsuz Proje Uygulamaları

Katılımcılık

Planlama

Karbon Sertifikası veren Kuruluşlar

Özel SektörYatırımcı Yüklenici

Firmalar

Bilgiye Erişim

Kamuoyunda Yanlış Algılar Kamuoyunda Yanlış Algılar

Şekil 2 Paydaşların HES’lerin çevresel etkileriyle ilişkili sorunlara dair vurguladıkları konu başlıkları

2.7 HES’lerle ilgili Mevzuatın ve Politikaların Değerlendirmesi

HES’lerin çevresel etkileriyle ilgili yazılı kaynakların ve kamuoyuna yansıyan haberlerin taramaları, enerji ve çevre politikaları ile mevzuat konularını da ön plana çıkarmıştır. Bu konular anket çalışmasıyla paydaşların değerlendirmelerine sunulmuştur.

Mevzuat ve ÇED düzenlemelerinin; ÇED uygulamalarının; çevre ve enerji politikalarının akarsu ekosistemlerini korumaya yeterli olup olmadıkları konusundaki soruya yanıt veren paydaşların görüşleri, ‘yetersiz’ ve ‘kısmen yeterli’ seçeneklerinde yoğunlaşmaktadır.

PAYDAŞLARIN ÇOĞUNLUĞUNA GÖRE,

TÜRKİYE’DE HES’LERLE İLGİLİ POLİTİKALAR

VE MEVZUAT AKARSU EKOSİSTEMLERİNİ

KORUMA KONUSUNDA YETERLİ DEĞİL.


Şekil 3Anket katılımcıları tarafından HES’lerle ilgili Mevzuat ve ÇED düzenlemeleri, ÇED Uygulamaları, Enerji ve Çevre Politikalarının Etkinliğinin Değerlendirmesi

2.8 Çözüm Önerileri

Yapılan toplantı ve görüşmelerde birçok paydaş, HES’lerin yapılmasına, ancak havza bazında planlama yapılmasından ve kümülâtif etkilerin belirlenmesinden sonra devam edilmesi gerektiği konusunu dile getirmiştir. Bazı sivil toplum kuruluşu temsilcileri, HES’lerin, sürdürülebilir anlayışla yapılması düşüncesine karşı çıktıklarını belirtirken; görüşmecilerin çoğunluğu sürdürülebilir şekilde HES yapılabileceğini ve bunun örneklerinin mevcut olduğunu belirtmiştir.

Yapılan anket çalışmasında, katılımcılardan, mevzuat, ÇED süreçleri, enerji ve çevre politikalarından ‘en az birinin’, akarsu ekosistemlerinin sağlığını koruma konusunda ‘yetersiz’ olduğunu düşünüyorlarsa bu hususun/ hususların güçlendirilmesi için odaklanılması gerektiğini düşündükleri maddeleri işaretlemeleri istenmiştir.

Buna göre, denetimin etkinliğinin sağlanması, HES yapım sürecinde tarafsız, bağımsız ve şeffaf politikaların izlenmesi ve bilimsel ve teknik uzmanların (ör: akademi) planlama, inşaat ve işletme süreçlerine katılımlarının artırılması en çok öncelik verilen konular olmuştur. Bu konuları, korunan alanların koruma güvencesi altına alınması, HES’lerin planlama çerçevesinde yapılması, katılımcılığın sağlanması, kamu kurumlarının teknik kapasitesinin güçlendirilmesi ve plan ve uygulama süreçlerinde projeden etkilenecek olan paydaşlara karşı açıklık ve anlaşılırlık konuları izlemektedir.

Yetersiz

Mevzuat ve ÇED düzenlemeleri ÇED uygulamaları Enerji politikaları Çevre Politikaları

Kısmen yeterli

Yeterli Oldukçayeterli

Fikrimyok

Cevapsız


PAYDAŞLARIN ÇÖZÜM ÖNERİLERİ; ETKİN PLANLAMA,

KATILIMcILIĞIN SAĞLANMASI, KAPASİTENİN

GÜÇLENDİRİLMESİ VE SÜREcİN TARAFSIZ,

bAĞIMSIZ VE ŞEFFAF YÜRÜTÜLMESİNİN

SAĞLANMASI YÖNÜNDEDİR.

Şekil 4 Anket katılımcılarına göre HES’lerle ilgili mevzuat, ÇED süreçleri, enerji ve çevre politikalarının güçlendirilmesi için gereken konu başlıkları

UluslararasıSözleşmelere Uyum

Tarafsızlık/ Bağımsızlık/Şeffaflık

Bilimsel/ Teknik UzmanKatkısı

Korunan AlanlarınGüvencesi

Planlama

Katılımcılık

Teknik Kapasite - Kamu

Etkin Denetim

Etik Bürotikİşlemler

İyi Uygulama Örnekleri

İletişim ve İşbirliği

Kurumsal Kapasite -Kamu

Açıklık ve Anlaşılırlık


Ta

blo

13

Fark

lı Pa

ydaş

ları

n H

ES’

leri

n Ç

evre

sel E

tkile

ri K

onus

unda

Yaş

anan

Sor

unla

ra Y

önel

ik Ç

özüm

Öne

rile

ri

Plan

lam

a/

Uyg

ulam

aK

atılı

mcı

lıkM

evzu

atK

urum

sal v

e Te

knik

K

apas

ite

Den

etim

İşbi

rliğ

iTa

rafs

ızlık

/

Bağ

ımsı

zlık

/ Şe

ffafl

ık

Kam

u K

urum

ve

Kur

uluş

ları

(m

erke

zi v

e ye

rel

teşk

ilatl

ar)

PA

YD

AŞ

LA

R

KO

NU

BA

ŞL

IKL

AR

I

Su h

avza

ları

nın

bir

bütü

n ol

arak

el

e al

ınm

ası

İlgi

li gr

upla

rın

HE

S’le

rden

zi

yade

HE

S’le

rin

proj

elen

dirm

e sü

reci

ndek

i ya

nlış

lara

kar

şı

oldu

ğunu

n di

kkat

e al

ınm

ası

HE

S’le

rin

doğa

ya

zara

r ve

rmey

en

yönt

emle

rle

yapı

lmas

ının

sa

ğlan

mas

ı

ÇE

D s

ürec

inin

da

ha b

ilim

sel

yürü

tülm

esi

Bil

imse

l kri

terl

erin

sü

rece

kat

ılım

ının

sa

ğlan

mas

ı

Kam

u ku

rum

ları

nın

halk

ı bi

lgile

ndir

me

süre

cine

ka

tılı

mın

ın

artı

rılm

ası

Payd

aşla

rın

katı

lım

ını

güçl

endi

rmek

iç

in g

erek

li dü

zenl

emel

er

yapı

lmas

ı

Yeni

düz

enle

mel

er

ile k

ural

ları

ihla

l et

tiği

sap

tanm

ış

yatı

rım

sah

iple

rine

, ya

pmay

ı pl

anla

dıkl

arı H

ES

proj

eler

inde

lisa

ns

veri

lmes

inde

kı

sıtl

ama

yolu

na

gidi

lmes

i

Mev

zuat

ın

sürd

ürül

ebil

irli

k kr

iter

leri

ni

netl

eşti

rece

k, b

ölge

ve

hav

zala

ra ö

zgü

krit

erle

r ge

tire

cek

ve u

lusl

arar

ası

stan

dart

lara

uy

umlu

ola

cak

biçi

mde

ya

pıla

ndır

ılm

ası

İlgi

li pa

ydaş

lara

yö

neli

k eğ

itim

, se

min

er v

e ko

nfer

ansl

arın

dü

zenl

enm

esi

Bil

imse

l uz

man

ları

n te

knik

ka

pasi

tele

rini

n ka

mu

kuru

mla

rına

ak

tarı

lmas

ının

sa

ğlan

mas

ı

Den

etim

hu

kuku

nun

et

kin

işle

rliğ

inin

sa

ğlan

mas

ı

Yör

e ha

lkı,

yere

l yö

neti

mle

r,

sivi

l top

lum

ku

rulu

şlar

ı ve

bil

im

insa

nlar

ı ile

gör

üş

alış

veri

şi

süre

cine

, gi

rilm

esi


Ta

blo

14

Far

klı P

ayda

şlar

ın H

ES’

leri

n Ç

evre

sel E

tkile

ri K

onus

unda

Yaş

anan

Sor

unla

ra Y

önel

ik Ç

özüm

Öne

rile

ri

Plan

lam

a/

Uyg

ulam

aK

atılı

mcı

lıkM

evzu

atK

urum

sal v

e Te

knik

K

apas

ite

Den

etim

İşbi

rliğ

iTa

rafs

ızlık

/

Bağ

ımsı

zlık

/ Şe

ffafl

ık

Öze

l Sek

tör

(H

idro

elek

trik

se

ktör

ünde

ya

tırı

m y

apan

şi

rket

ler

ve

yatı

rım

cı

dern

ekle

ri)

PA

YD

AŞ

LA

R

KO

NU

BA

ŞL

IKL

AR

I

Dev

let t

araf

ında

n pl

anla

ma

ve

lisan

slam

a sü

reçl

erin

in d

aha

titi

z ya

pılm

ası

Olu

msu

z ya

tırı

m

proj

eler

inin

en

gelle

nmes

i

HE

S’le

r ko

nusu

nda

kam

uoyu

nda

oluş

an y

anlı

ş ka

nıla

rın

gide

rilm

esi

ÇE

D s

tand

ardı

nın

ulus

lara

rası

st

anda

rtla

ra

yüks

elti

lmes

i

Kam

u ku

rum

ları

nın

tekn

ik k

apas

ites

inin

ar

tırı

lmas

ı

Sivi

l top

lum

ku

rulu

şlar

ının

hi

droe

lekt

rik

konu

sund

a ka

pasi

tele

rini

n gü

çlen

mes

i (m

evzu

at

ve te

knik

kon

ular

da)

Etk

in

dene

tim

leri

n ol

mas

ı

Süre

cin

uzun

sür

eli

taki

bini

n ya

pılm

ası

Soru

nlar

ı çö

zece

k iş

birl

iği v

e al

t ya

pını

n

oluş

turu

l m

ası

Yarg

ı ka

rarl

arın

ın

dikk

ate

alın

mas

ı/uy

gula

nmas

ı

Payd

aşla

rla

ileti

şim

i gü

çlen

dirm

ek

için

öze

l se

ktör

ve

diğe

r ku

rum

lar

aras

ında

iş

birl

iği

yapı

lmas

ı

Dev

let v

e si

vil t

oplu

m

kuru

luşl

arı

aras

ında

an

laşm

aya

varı

lmas

ı

Sivi

l Top

lum

K

urul

uşla

rıH

avza

baz

ında

ve

kor

uma

önce

likl

erin

i gö

z ön

üne

alar

ak p

lanl

ama

yapı

lmas

ı

Küm

ülât

if e

tkile

rin

sapt

anm

ası

HE

S ya

pım

sü

reci

nin

iyile

ştir

ilm

esi

Payd

aşla

rın

plan

lam

a,

inşa

at v

e iş

letm

e sü

reçl

erin

e,

ener

ji ve

çev

re

polit

ikal

arın

ı ol

uştu

rmay

a ka

tılı

mla

rını

n sa

ğlan

mas

ı

ÇE

D

mev

zuat

ları

nın

güçl

endi

rilm

esi v

e uy

gula

mal

arın

ın

etki

nliğ

inin

sa

ğlan

mas

ı

Bilg

iye

eriş

imin

sa

ğlan

mas

ı


Ta

blo

15

Fark

lı Pa

ydaş

ları

n H

ES’

leri

n Ç

evre

sel E

tkile

ri K

onus

unda

Yaş

anan

Sor

unla

ra Y

önel

ik Ç

özüm

Öne

rile

ri

Plan

lam

a/

Uyg

ulam

aK

atılı

mcı

lıkM

evzu

atK

urum

sal v

e Te

knik

K

apas

ite

Den

etim

İşbi

rliğ

iTa

rafs

ızlık

/

Bağ

ımsı

zlık

/ Şe

ffafl

ık

Aka

dem

i/A

raşt

ırm

a K

urul

uşla

rı

PA

YD

AŞ

LA

R

KO

NU

BA

ŞL

IKL

AR

I

Tasa

rım

ve

yapı

m s

ürec

inde

bü

tünc

ül n

itel

ik

yöne

tim

i ilk

eler

inin

uy

gula

nmas

ı

HE

S ya

pım

ının

ek

osis

tem

üz

erin

deki

ol

umsu

z et

kile

rini

n be

rtar

afı/

aza

ltım

ı iç

in ö

nlem

leri

n al

ınm

ası

Tür

ve

habi

tat

özel

inde

kor

uma

yasa

ları

nın

çıka

rılm

ası/

m

evcu

t yas

alar

ın

etki

n uy

gula

nmas

ı

ÇE

D s

ürec

inin

‘y

apıl

abil

irli

k on

ayı’

olm

akta

n çı

karı

lmas

ı; sü

reci

n et

kinl

eşti

rilm

esi

Üni

vers

itel

erde

ki

uzm

anlığ

ın s

üreç

lere

da

ha fa

zla

dâhi

l ed

ilm

esi

Pro

jede

ya

pıla

cak

önem

li de

ğişi

klik

leri

n ve

iş

letm

e sü

resi

nce

orta

ya ç

ıkab

ilece

k so

runl

arın

çö

züm

ü iç

in e

tkin

bi

r m

ekan

izm

a ku

rulm

ası

Etk

in

dene

tim

leri

n ya

pılm

ası

ÇE

D’e

tabi

ol

may

an p

roje

ler

konu

sund

a da

hal

kın

bilg

ilend

iril

mes

i, gö

rüşl

erin

in a

lınm

ası

Dah

a et

kin

bir

örgü

tlen

me

yapı

sını

n ku

rulm

ası

Kre

di v

eren

K

urum

/K

urul

uşla

r

Küm

ülât

if e

tkile

rin

sapt

anm

ası

Has

sas

ekos

iste

mle

rin

dikk

ate

alın

mas

ı

Yör

e ha

lkı,

sivi

l top

lum

ku

rulu

şlar

ı ve

uzm

anla

rın

plan

lam

adan

iş

letm

eye

kada

r tü

m s

ürec

e et

kin

katı

lım

ının

sa

ğlan

mas

ı

Pro

jele

rin

ÇE

D

kaps

amın

ın

geni

şlet

ilm

esi

(yol

açı

mı,

ileti

m

hatl

arı v

b. d

âhil

edil

mes

i)

Payd

aş

topl

antı

ları

nda

her

türl

ü so

ruya

açı

k ya

nıt g

etir

ilm

esi

İlgi

li ka

rarl

arda

, ta

sarı

mla

rda

ve

uygu

lam

alar

da

şeff

af o

lunm

ası


Ta

blo

16

Far

klı P

ayda

şlar

ın H

ES’

leri

n Ç

evre

sel E

tkile

ri K

onus

unda

Yaş

anan

Sor

unla

ra Y

önel

ik Ç

özüm

Öne

rile

ri

Çev

re

Dan

ışm

anlı

k Fi

rmal

arıı

KO

NU

BA

ŞL

IKL

AR

I

Plan

lam

ada

eşgü

düm

sa

ğlan

mas

ı, pl

anla

may

ı dev

let

ve ö

zel s

ektö

rün

birl

ikte

yap

mas

ı Pl

anla

man

ın

katı

lım

cı o

lmas

ıB

iyol

ojik

çe

şitl

iliğ

imiz

in

de ü

lkem

iz iç

in

ener

ji ka

dar

önem

li ol

duğu

nun

unut

ulm

amas

ı

Can

suyu

uy

gula

mas

ının

et

kinl

eşti

rilm

esi

ve d

oğal

hay

atın

id

ames

inin

ga

rant

iye

alın

mas

ı

Kam

u ku

rum

ları

nın

tekn

ik k

apas

ites

inin

ar

tırı

lmas

ı Ta

şero

n fir

mal

arın

ın

kapa

site

sini

n ar

tırı

lmas

ı Ç

ED

firm

alar

ının

ka

pasi

tesi

nin

artı

rılm

ası

Etk

in

dene

tim

leri

n ol

mas

ı D

enet

imin

m

utla

ka d

evle

t ta

rafı

ndan

ya

pılm

ası

Pro

jele

rin

tasa

rım

aş

amas

ında

n it

ibar

en ç

evre

sel

etki

leri

n/ r

iskl

erin

tu

tarl

ı, bi

lim

sel v

e şe

ffaf

bir

şek

ilde

ince

lenm

esi v

e pa

ydaş

lara

bu

aşam

ada

gere

kli

bilg

ilend

irm

e ve

pa

ylaş

ımla

rın

yapı

lmas

ı

Kar

bon

Kre

disi

Se

rtifi

kala

ndır

an

Kur

um/

Kur

uluş

lar

Hav

za b

azın

da

plan

lam

a ya

pılm

ası v

e ye

ni

bir

yöne

tim

pla

nı

olm

aksı

zın

yeni

li

sans

ver

ilm

emes

i

Payd

aş

görü

şler

inin

pr

oje

tasa

rım

ına

yans

ıtıl

mas

ı ve

nas

ıl ya

nsıt

ıldığ

ının

pa

ydaş

lara

gö

ster

ilm

esi

Kur

alla

rın

ihla

li ko

nusu

nda

ceza

ları

n ca

ydır

ıcıl

ığın

ın

artı

rılm

ası

Can

suyu

m

ikta

rlar

ının

in

tern

ette

n 24

saa

t gö

zlen

ebil

ir

olm

ası

Yatı

rım

ın y

apıl

acağ

ı yö

rede

ki tü

m ö

zel

veya

kam

usal

ku

rum

ları

n,

sivi

l top

lum

ku

rulu

şlar

ının

ge

niş

kaps

amlı

bilg

ilend

iril

mes

iVe

rile

rin

geni

ş pl

atfo

rmda

pa

ylaş

ılm

ası

Plan

lam

a/

Uyg

ulam

aK

atılı

mcı

lıkM

evzu

atK

urum

sal v

e Te

knik

K

apas

ite

Den

etim

İşbi

rliğ

iTa

rafs

ızlık

/

Bağ

ımsı

zlık

/ Şe

ffafl

ıkP

AY

DA

ŞL

AR


2.9 Paydaşların Birbirleri Hakkında Düşünce ve Algıları

2.9.1 Paydaş Gruplarının Sorumluluk Değerlendirmesi

Anket katılımcılarına, HES’lerin çevresel etkilerinin bertarafı/ azaltımı konusunda hangi paydaşları doğrudan, hangi paydaşları dolaylı olarak konudan sorumlu gördükleri ve hangi paydaşların konuyla ilgili sorumluluğu olmadığını düşündükleri sorulmuştur.

Soruya yanıt veren katılımcıların büyük çoğunluğuna göre doğrudan sorumlu paydaş kamu kurumlarıdır. İkinci sırada yatırımcı ve yüklenici şirketler, üçüncü sırada ise çevre danışmanlık şirketleri gelmektedir. Kamu kurumları ve yatırımcı şirketler için ‘sorumluluğu yok’ seçeneğini işaretleyen katılımcı olmamıştır.

Sivil toplum kuruluşları, akademi, kredi ve karbon sertifikası veren kurumlar daha ziyade ‘dolaylı’ olarak sorumlu gruplar olarak değerlendirilmiştir. Yanıt veren katılımcıların çoğunluğuna göre (%80) sivil toplum konudan sorumludur (doğrudan veya dolaylı olarak) ve en az sorumluluğu olan grup yöre halkı olarak değerlendirilmiştir.

Şekil 5 Anket Katılımcılarının, Paydaş Gruplarını HES’lerin Çevresel Etkilerinin Bertarafı/ Azaltımı Konularındaki Sorumluluk Bakımından Değerlendirmesi

%0 %10

Kamu Kurumları

Özel Sektör (Yatırımcı)

Özel Sektör (Yüklenici firma)Sivil Toplum

Akademi

Kredi Kuruluşları

Çevre Danışmanlık Firmaları

Karbon Kredi Sertifika KuruluşlarıYöre Halkı

%20 %30 %40 %50 %60 %70 %80 %90 %100

Doğrudan Sorumlu Dolaylı Olarak Sorumlu Sorumluluğu Yok

Fikrim Yok Cevapsız


2.9.2 Kamu ve Özel Sektörün Görev ve Sorumluluklarını Yerine Getirmede Etkinlik Değerlendirmesi

Anket çalışmasında HES yapım ve işletme sürecinde kamu kurumlarının farklı görevleri/ rolleri yerine getirmede ne derece etkin oldukları katılımcılara sorulmuştur. Yanıt veren katılımcılara göre kamu kurumları yasal düzenlemeler konusunda çok daha yüksek oranlarda etkin iken, bilgilendirme ve bilgi üretme konularında daha ziyade ‘etkin değil’ veya ‘az etkin’ olarak değerlendirilmiştir.

Şekil 6Anket Katılımcılarının

Kamu Kurumlarının Görev/ Rollerini Yerine

Getirmede Etkinlik Değerlendirmesi

Yanıt veren katılımcılar, özel sektörü (yatırımcı – yüklenici şirketler) proje geliştirme ve uygulamada daha etkin bulurken, izleme konularında orta derecede etkin olarak değerlendirmiştir. Paydaşları bilgilendirme, işbirlikleri kurma ve paydaşların görüşlerini/ sorunlarını dikkate alma konularında ise etkinlik derecesi ‘az etkin’ ve ‘etkin değil’ görüşlerinde yoğunlaşmaktadır.

Etkin Değil Az Etkin Orta Etkin

Etkin Çok Etkin Fikrim Yok

Proje GeliştirmeYasal Düzenleme

Veri Tabanıİzleme ve Denetim

UygulamaPolitika Geliştirme

Bilgi ÜretmeBilgilendirme

İş Birlikleri

Sorun Çözümü

%0 %20 %40 %60 %80 %100


Şekil 7 Anket Katılımcılarının Özel Sektörün Görev/ Rollerini Yerine Getirmede Etkinlik Değerlendirmesi

2.9.3 Sivil Toplum Kuruluşları ve Yöre Halkının Süreçlere Katılım Düzeylerinin Değerlendirmesi

Katılımcılardan ayrıca sivil toplum kuruluşlarının ve yöre halkının hidroelektrik ile ilgili konularda süreçlere ne derece katılım gösterdiklerini değerlendirmeleri istenmiştir. Yanıt veren katılımcıların çoğu, sivil toplum kuruluşları ve yöre halkının projelerin ve politikaların geliştirilmesi ve uygulanması süreçlerinde yeterince söz sahibi olamadığı konusunda hemfikirdir.



Şekil 8 Anket Katılımcılarının

Yöre Halkının Süreçlere

Katılım Düzeyini Değerlendirmesi

0

20

40

60

80

100

Proje geliştirme sürecine katılım

Yasal düzenlemeye görüş verme

Uygulamasürecine katılım

Politika geliştirme sürecinekatılım

Örgütlenme



%0 %10 %20 %30 %40 %50 %60 %70 %80 %90 %100

Projeleri Geliştirme

Uygulama

İzleme

Paydaşların Bilgilendirilmesi

İşbirliği

Paydaşların Görüşlerini/ Sorunlarını Dikkate Almak


Şekil 9 Anket Katılımcılarının

Sivil Toplum Kuruluşlarının Süreçlere

Katılım Derecesinin Değerlendirmesi

TÜM PAYDAŞLAR, ÇÖZÜM KONUSUNDA EN bÜYÜK SORUMLULUĞUN KAMU KURUMLARI, YATIRIMcI

VE ÇED ŞİRKETLERİNE DÜŞTÜĞÜNÜ

DÜŞÜNMEKTEDİR.

0

20

40

60

80

100

Proje geliştirme sürecine katılım

Yasal düzenlemeye görüş verme

Uygulamasürecine katılım

Politika geliştirme sürecinekatılım

Örgütlenme




2.10 Paydaş Grupları Arasında Ortak Görüşler, Çatışma Nedenleri ve Çözüm Önerileri

2.10.1 Ortak Görüşler

Tüm paydaş grupları, Türkiye’de HES’lerin planlama, inşaat ve işletme süreçlerinin nehir ekosistemlerinin sağlığı ve biyolojik çeşitlilik üzerinde olumsuz etkileri olduğu konusunda hemfikirdir.

ORTAK GÖRÜŞHES’lerin nehir ekosistem

sağlığı ve biyolojik çeşitlilik üzerinde olumsuz etkileri

gözlenmektedir.

Akademi

Kamu Kurumları

Çevre Danışmanlık

Firmaları


Kredi Veren Kuruluşlar

Karbon Sertifikası veren Kuruluşlar

Özel Sektör(yatırımcı/ yüklenici

şirketler)

Şekil 10Tüm paydaş

gruplarının üzerinde hemfikir olduğu görüş

2.10.2 Çatışma Nedenleri

HES’lerin yapım sürecinde farklı paydaş grupları arasında çatışma incelendiğinde, çatışmaya neden olan temel hususların; kamu kurumları, özel sektör (yatırımcı ve yüklenici şirketler) ve çevre danışmanlık firmalarının görev/ sorumlulukları ve uygulamaları etrafında toplandığı gözlenmiştir.

HES yapımına karşı olan sivil toplum kuruluşlarının bir bölümünün, “suyun metalaşması ve elektrik üretiminin özelleştirilmesi” konusundaki ilkesel karşı duruşu hariç tutulduğunda, HES’lerin çevre üzerindeki olumsuz etkilerini topluma aktaran ve bu konularda faaliyet gösteren paydaşların ortak görüşü şu şekilde özetlenebilir:

Yöre Halkı


● Kamu kurumları hidroelektrik sektörü gelişimini etkin bir planlama çerçevesinde gerçekleştirmemiştir; proje sayısı fazladır, ardışık HES’lerin akarsular üzerindeki etkileri endişe vericidir, havza üzerindeki kümülâtif etkiler bilinmemektedir ve doğal alanları ve türleri koruma öncelikleri ikinci plana atılmıştır. ÇED süreci, çevresel etkilerin bertarafı/ azaltımı için etkin bir araç olması gerekirken bürokratik bir süreç olarak kalmaktadır.

● Özel sektörün HES yapım ve işletme sürecinde ÇED raporlarında çerçevesi çizilen önlemleri almadığı, uyması gereken kurallara uymadığı uymadığı, dolayısıyla, denetim ve yaptırım sorunu yaşanan durumlar bulunmaktadır. Kâr amacı dışındaki konulara yeterince önem verilmemektedir.

● Çevre danışmanlık firmalarının ÇED raporlarında bilimsel olmayan yaklaşımlara rastlanmaktadır ve etkilerin bertarafı/ azaltımı konusunda kapsamlı bir önlem çerçevesi sunulamamaktadır.

PAYDAŞLAR ARASINDA ÇATIŞMAYA NEDEN

OLAN TEMEL KONULAR

Kamu kurum ve kuruluşlarının hidroelektrik

gelişimi politikaları ve politikaların uygulanma biçimi, doğa koruma yükümlülüğünün

göz ardı edilmesi

Çevre/ Enerji danışmanlık

şirketlerinin kapsamlı ÇED hazırlamaması, raporlarda bilimsel

olmayan yaklaşımlar

Özel sektörün (yatırımcı ve yüklenici

firmalar) HES yapım sürecinde kurallara tam

olarak uymaması, önceliğin sadece kâr olması

Şekil 11 Hidroelektrik sektörüyle ilişkili paydaşlar arasında çatışmaya neden olan temel konular


KamuKurumları Çevre

DanışmanlıkFirmaları

YöreHalkı

KarbonSertifikası

verenKuruluşlar

AkademiKrediveren

Kuruluşlar

Özel Sektör(Yatırımcı/Yüklenici)

Sivil Toplum(HES

yapımına karşı olanlar)

2.10.3 Paydaşlar Arasında Çatışma Analizi

HES yapımıyla ilişkili paydaşlar arasındaki ilişki incelendiğinde, temel çatışmanın kamu kurumları ve özel sektör ile yöre halkı ve HES yapımına karşı olan sivil toplum kuruluşları arasında olduğu gözlenmektedir. Bu gruplar dışında kalan paydaşlar, HES’lerin yapımına karşı tarafsız olmakla birlikte uygulamadaki sorunlara dikkat çekmekte ve bu sorunların giderilmesi gerektiğini dile getirmektedir. Sivil toplum kuruluşları arasında HES yapımına karşı olma-olmama durumu ortak bir söylem geliştirilmesinin önüne geçmekte ve bu durum grup içinde ikincil bir çatışma nedeni oluşturmaktadır.

Şekil 12 Hidroelektrik sektörüyle ilişkili paydaşlar arasındaki çatışma analizi

Sivil Toplum(HES

yapımına karşı olmayanlar)

Temel Çatışma

İkincil Çatışma

Çift Yönlü Görüş*

Benzer/ Ortak Amaç

*HES yapımına karşıolmayan ancaksüreçlerinsüreçlerinsürdürülebilirolmasıgerektiğini savunan


2.10.4 Ortak Çözüm Önerileri

HES yapım sürecinin çevresel etkileriyle ilgili sorunların çözümü için bundan sonra yeni HES inşa edilmemesi ve işletmeye açılmaması gerektiğini savunan paydaşlar bulunmaktadır. Bu grupta sivil toplum kuruluşları, yöre halkı ve bazı akademisyenler yer almaktadır.

Bu paydaşların dışında kalan gruplar sorunların giderilmesi için bir dizi çözüm önerisi sunmaktadır ve bazı öneriler üzerinde hemfikirdirler. Buna göre çözüme yönelik üzerinde hemfikir olunan hususlar;

● Hidroelektrik sektörü yatırımlarının nehirlerin sağlığını gözeten bir planlama dâhilinde yürütülmesi ve kümülâtif etki analizi yapılması,

● ÇED mevzuatının güçlendirilmesi ve ÇED raporlarının standardının yükseltilmesi (Örneğin, ÇED raporlarının sadece literatür taramasına dayalı hazırlanması yerine saha çalışmalarına da yeterince yer verilmesinin sağlanması, HES’lerin çevresel etkilerinin bertaraf, en aza indirilmesi veya azaltımı konusunda tüm alternatiflerin değerlendirilmesi ve en uygun yöntemlerin belirlenmesinin sağlanması vb.)

● Koruma önceliklerinin göz önüne alınması,● Etkin denetimin sağlanması,● Sürecin tarafsız, bağımsız ve şeffaf biçimde yürütülmesinin sağlanması,● Katılımcılığın sağlanmasıdır.

ORTAK ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

Kamu Kurum ve Kuruluşları:

• Havza bazında planlama dâhilinde HES yapılması • Kümülâtif etki analizi

yapılması• Koruma önceliklerinin dikkate

alınması• Mevzuatın (özellikle ÇED) iyileştirilmesi, mevzuatın ve

denetimin etkin uygulanması• Tarafsızlık/ bağımsızlık/

şeffaflık ilkelerinin uygulanması• Katılımcılığın sağlanması

Çevre/ Enerji Danışmanlık Şirketleri:

Raporların konunun uzmanlarından destek

alınarak kapsamlı biçimde hazırlanması

Özel Sektör (yatırımcı ve yüklenici Şirketler):

• HES yapım ve işletim süreçlerinde sürdürülebilirlik

ilkelerinin uygulanması• Projelere katılımcılığın

sağlanması• Tarafsızlık/ bağımsızlık/

şeffaflık ilkelerinin uygulanması

Şekil 13Hidroelektrik sektörüyle

ilişkili paydaşların HES’lerin çevresel

etkileriyle ilgili sorunların çözümünde

hemfikir oldukları hususlar

PAYDAŞLARA GÖRE TÜM TARAFLAR

SORUNLARIN ÇÖZÜMÜ İÇİN İŞbİRLİĞİNE

DâHİL OLMALIDIR. KAMU KURUMLARI

bİRÇOK ALANDA DAHA bÜYÜK ORANDA

İŞbİRLİĞI İÇİNDE GÖRÜLMEKTEDİR.


2.11 Paydaşlar Arasında İşbirliği ve Ortak Düşüncenin Oluşturulması

2.11.1 Paydaşlar Arasında İşbirliği

HES’lerin yapım ve işletme sürecinde, akarsu ekosistemlerinin sağlığının ve biyolojik çeşitliliğin korunması için hangi kurumların işbirliği yapması gerektiğine ilişkin görüşler değerlendirildiğinde, paydaşlar tarafından kamu kurumları birçok alanda diğer paydaşlara göre daha büyük oranda işbirliği içinde düşünülmektedir.

Çalışmada görüşülen hiçbir paydaş, diğer paydaşlardan hiçbirini işbirliği dışında tutmamıştır; sadece işbirliği yapmaları gerektiğini düşündükleri paydaşlar arasında farklılıklar gözlenmektedir. Örneğin, veri tabanı oluşturma, proje geliştirme ve uygulama konularında işbirliği daha ziyade kamu kurumları ve akademi arasında öngörülmektedir.

Paydaşlar arasındaki sorunların çözümü konusunda birincil sorumluluk kamu kurumlarında olmak üzere, kamu ve sivil toplum kuruluşu işbirliği önerilmektedir. Bilgilendirme ve farkındalık oluşturma konusunda ise yine kamu kurumları ve sivil toplum kuruluşları işbirliği ön plana çıkmaktadır ama bu konuda birincil sorumluluk sivil toplum kuruluşlarına verilmektedir.

Araştırma ve bilgi üretimi konusunda özel sektöre, yani yatırımcıya kamuyla işbirliği için yüksek oranda rol biçilmekte olması dikkat çekicidir. Bir diğer dikkat çekici husus, akademiye işbirliği için biçilen roldür; akademi, ikinci veya üçüncü aktör olarak her konuda işbirliği içinde olunması gereken paydaş olarak değerlendirilmiştir.

Yöre halkı uygulama, yani HES projelerinin hayata geçirilmesi, enerji/ çevre politikalarının oluşturulması konularında işbirliği için önemli bir paydaş olarak değerlendirilmektedir.

Şekil 14 Farklı Alanlarda Paydaşlar Arasındaki İşbirlikleri Konusunda Görüşler

Proje geliştirme

Veri tabanı oluşturma

Uygulama

Enerji ve Çevre Politikalarının geliştirilmesi

Araştırma ve bilgiüretme

Bilgilendirme/farkındalık oluşturma

Paydaşlar arasındaki sorunların çözümü

Kamu kurumları STK Özel Sektör

Yöre Halkı Akademi Kredi Kuruluşları


2.11.2 Paydaşlar Arasında Ortak Düşüncenin Geliştirilmesi

Paydaşlar arasında HES’lerin çevresel etkilerinin azaltımı için çözüm konusunda ortak düşüncenin oluşturulmasının ne kadar mümkün olduğu konusu, temel çatışma noktasına göre şekillenmektedir. Hidroelektrik sektöründe yatırım yapan şirketler ve HES yapımına karşı görüşteki paydaşlar arasında çözüm konusunda ortak bir payda geliştirmek oldukça zor görünmektedir. HES yapımına karşı olan paydaş grupları en temelde hükümetin uyguladığı enerji politikalarını sorguladıkları için, HES yapımı konusunda kamu kurum ve kuruluşları ile aynı düşünceyi paylaşmamaktadırlar.

Kamu kurum ve kuruluşlarının yatırımcı şirketler ve ÇED şirketleri ile ortak çözümler geliştirmelerinde sorun görünmemektedir. Uluslararası kuruluşların (kredi desteği veren ve karbon sertifikasyonu yapan kurum/ kuruluşlar) ise; kamu kurumları, özel sektör ve sivil toplum kuruluşları ile birlikte ortak bir düşünce çatısı altında çalışmaları mümkün görünmektedir.

Paydaşlar arasında katılımcılığın sağlanması ve ortak düşünce altında birlikte çalışma alanı yaratma konusunda en önemli rol kamu kurum ve kuruluşlarına düşmektedir. Paydaşlar arasında ilişkiler eşit değildir. Örneğin kamu kurum ve kuruluşları ile yatırımcı arasında sürecin işleyişinden dolayı daha yoğun ilişki mevcuttur. Aynı zamanda kamu kurumlarının aldığı kararlar yatırımcı ve ÇED firmalarının neler yapması gerektiğini belirlemektedir.


Ta

blo

17

Payd

aşla

r A

rası

nda

İliş

ki A

naliz

i – H

ES’

leri

n Ç

evre

sel E

tkile

rini

n A

zalt

ımı K

onus

unda

Çöz

üm iç

in O

rtak

Düş

ünce

nin

Gel

işti

rilm

esi

Kam

u K

urum

ve

Kur

uluş

ları

Öze

l Sek

tör

Çev

re D

anış

man

lık

Şirk

etle

ri

Sivi

l Top

lum

K

urul

uşla

rı

(HE

S ya

pım

ına

karş

ı ola

nlar

)

Sivi

l Top

lum

K

urul

uşla

rı

(Uyg

un

koşu

llard

a H

ES

yapı

mın

ı kab

ul

eden

ler)

Aka

dem

iK

redi

/ K

arbo

n Se

rtifi

kası

ver

en

Kur

uluş

lar

KO

NU

BA

ŞL

IKL

AR

I

Kam

u K

urum

ve

Kur

uluş

ları

Öze

l Sek

tör

Payl

aşım

ve

or

takl

ık

Çev

re

Dan

ışm

anlı

k Fi

rmal

arı

Payl

aşım

ve

or

takl

ık

Payl

aşım

ve

or

takl

ık

Payl

aşım

ve

or

takl

ık

Payl

aşım

ve

or

takl

ık

Sivi

l Top

lum

K

urul

uşla

rı (

HE

S ya

pım

ına

karş

ı ol

anla

r)

Çat

ışm

a va

r an

cak

diya

log

kuru

labi

lir

Ort

ak n

okta

bu

lmak

güç

Ort

ak n

okta

bu

lmak

güç

Sivi

l Top

lum

K

urul

uşla

rı

(Uyg

un

koşu

llard

a H

ES

yapı

mın

ı kab

ul

eden

ler)

Baz

ılar

ı ile

diy

alog

ve

orta

klık

olu

ştur

ulab

ilir

Aka

dem

iPa

ylaş

ım v

e or

takl

ık

olab

ilir

Payl

aşım

ve

orta

klık

Kre

di/

Kar

bon

Sert

ifika

sı v

eren

K

urul

uşla

r

Payl

aşım

ve

orta

klık

ol

abil

irPa

ylaş

ım v

e or

takl

ık

Payl

aşım

ve

orta

klık

Payl

aşım

ve

or

takl

ık

Payl

aşım

ve

or

takl

ıkPa

ylaş

ım v

e

orta

klık

Payl

aşım

ve

or

takl

ık

Payl

aşım

ve

or

takl

ık

Payl

aşım

ve

or

takl

ık

Payl

aşım

ve

or

takl

ık


2.12 Paydaşların Etki ve Önemlerinin Analizi

Etki, proje, yatırım veya yatırımın gerçekleştiği alan ile ilişkili karar verme ve uygulama süreçlerinde paydaşların belirleyicilik derecesinin ne olduğunu ortaya koymaktadır. Diğer bir deyişle, etki; karar verme ve kararların uygulanmasını belirlemedeki gücün bir göstergesi olarak ortaya çıkmaktadır. Önem ise, proje veya gerçekleştiği alan ile ilişkili karar verme ve uygulama süreçlerinde paydaşların görüşlerinin ve beklentilerinin ne derece sürece dâhil edilmesi gerektiği sorusuyla ilgilidir.

Genel olarak kamu kurum ve kuruluşlarının etkili ve önemli olduğu düşünülür; çünkü bu kurumların karar verme gücü olduğu belirtilmiştir. Ancak bazı kamu kurumu temsilcileri, konu ile ilgili olarak kendi kurumlarının önemli olduğunu, ancak siyasî irade karşısında yetkilerinin yetersiz kaldığını belirtmişlerdir.

Sivil toplum kuruluşlarının ülkemizdeki faaliyet alanlarında her geçen gün artış gözlenmektedir; ancak karar verme yetkileri olmadığı için etkileri sınırlı olmaktadır. HES karşıtı olanlar, platformlar, gruplar şeklinde organize olarak kamuoyu gündemi yaratmakta, baskı unsuru oluşturmakta ve hukuksal mücadele vermektedir. Açılan davalar nedeniyle bazı HES yapımlarının durdurulması veya protestolar sonucunda yatırımcı şirketin yatırımdan vazgeçmesi gibi durumlar olabilmektedir.

Partilerin etki derecesi, iktidar veya muhalefet partisi olmalarına göre değişmektedir. Bazı partiler politikaların oluşturulmasını sağlarken diğerleri sadece bu politikalara karşı görüşlerini dile getirebilmektedirler.

Tablo 18 Paydaşların Etki ve Önem Analizi

ÖN

EM

• STK’lar • Kamu Kurumları • Akademi • Özel Sektör

• Danışmanlık Şirketleri • Danışmanlık Şirketleri • Partiler (Mecliste olmayanlar) • Kredi veren Kurum/ Kuruluşlar • Yöre Halkı • Partiler (iktidarda olanlar)

Etkisi Az -Önemi Az

--------

Önemi Az- Etkisi Fazla

--------

ETKİ

Çok Önemli- Çok Etkili Çok Önemli- Etkisi Az


2.13 Paydaşlar ve Katılımcılık

Genel olarak paydaşların katılımcılık düzeyi, bilgi akışının sağlanması, planlama aşamasında veya projelendirme süreçlerinde fikirlerinin sorulması, karar verme aşamasında ve yönetimde görüşlerinin kararlara yansıtılması şeklinde belirtilebilir. Türkiye'de hidroelektrik sektörünün gelişim sürecinde katılımcılık konusunda sorunlar gözlenmektedir. HES’lerle ilgili politikaları, mevzuatı ve uygulamaların çerçevesini kamu kurumları belirler; ancak kamu kurumları tarafından alınan kararlar, yatırım yapılan alandan faydalanan veya alanın ekolojik niteliklerinin korunmasını gözeten bütün paydaşları etkilemektedir. Bu nedenle projenin başlangıcından itibaren ilgili tüm tarafların sürece dâhil edilmesi gerekmektedir.

Sivil toplum kuruluşu temsilcileri, bazı yatırımcılar ve çevre danışmanlık şirketleri, kamuya açık olması gereken bilgiye (havzalardaki projelerle ilgili bilgi ve projelerin işletme süreçleriyle ilgili veriler vb.) ulaşmadaki sıkıntıları dile getirmişlerdir. Bazı sivil toplum kuruluşu temsilcileri, HES projesi hakkında bilgi verilse bile bunun dışındaki aşamalara katılamadıklarını söylemişlerdir.

Genel olarak tüm paydaşların talep, beklenti ve görüşlerinin önemli olduğu tüm katılımcılar tarafından kabul edilmektedir; ancak tüm paydaş gruplarının katılımının mevcut yapıda nasıl sağlanacağı sorunu ortaya çıkmaktadır.

Tablo incelendiğinde, katılımcılığın sağlanması konusunda en büyük sorumluluğun karar veren ve uygulayıcı olan kamu kurumlarına düştüğü görülmektedir. Kamu kurumlarının katılım konusunda çizeceği çerçeve, gerekeni yapması konusunda yatırımcı için de bağlayıcı olacaktır. Benzer biçimde, yatırımcı için bir diğer bağlayıcı unsur, kredi/karbon sertifikası veren kurumlardan kaynaklanmaktadır; bu kurumların –mevzuatın ötesinde, kendi kurumsal ilkeleri doğrultusunda- katılımcılık konusunda koydukları koşulların çerçevesi önemlidir.

Tablo 19 Paydaşlar ve Katılımcılık

Karar verenler

Uygulayıcılar

Katkıda bulunanlar

Kullanıcılar

• Kamu Kurum/ Kuruluşları

• Kamu Kurum/ Kuruluşları

• Çevre Danışmanlık Şirketleri

• Alanı kullanan tüm kişi ve kuruluşlar

• Akademi• Kredi/ Karbon Sertifikası veren Kurumlar (Yatırım için uyulması gereken ilkelerin çerçevesini çizerek)

• Özel Sektör (yatırımcı-yüklenici firmalar)


3. DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER3.1 Değerlendirme

Çalışmanın en önemli çıktılarından biri, hidroelektrik sektörüyle ilgili tüm paydaşların Türkiye’de hidroelektrik sektöründeki yatırımların akarsu ekosistemleri üzerinde kimi olumsuz etkilere neden olduğu konusunda hemfikir olmalarıdır. Küresel ölçekte karbon kredisi sertifikalandıran bir kurumun, bazı proje uygulamalarında yaşanan sorunlar nedeniyle Türkiye’ye özel olarak sertifika kriterleri geliştirmek durumunda kalması, HES yapımının çevresel etkileri konusunda ne derece kritik bir noktada olunduğunun bir göstergesi olarak görülebilir.

Çalışmada elde edilen veriler değerlendirildiğinde, hidroelektrik sektörüyle ilişkili paydaşlar arasındaki temel çatışmanın HES’lerin planlanmasındaki sorunlardan kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Mevcut enerji politikalarını destekleyen ve HES’lerin gerekli olduğunu düşünen paydaşların bile, havza planlaması olmadan ve kümülâtif etkiler göz önüne alınmadan HES yapılmasını doğru bulmadıkları gözlenmiştir.

Tüm paydaşların, HES’lerin çevresel etkileri konusunda bilgi sahibi oldukları saptanmıştır. Hemen hemen tüm paydaşların planlama ve uygulama aşamalarında ortaya çıkan sorunlar hakkında görüşleri bulunmaktadır. Sorunların ve paydaşlar arasındaki görüş farklılıklarının nedeni, konuyla ilgili bilgi eksikliğinden değil, genel enerji ve çevre politikalarından kaynaklanmaktadır. Enerji politikaları, koruma konusunu göz ardı etmekte; çevre politikaları (özellikle ÇED mevzuatı) ekosistemlerin etkin korumasını sağlayamamaktadır. Hidroelektrik sektörü gelişiminin korumayı da gözeten etkin bir planlama yaklaşımı ile tasarlanmış olması, yaşanan sorunların temelini oluşturmaktadır. Proje sayısının fazla olması, ardışık HES’lerin kümülâtif etkilerinin boyutu ve bazı uygulamalarda gözlenen ihlaller ve ihmaller, taraflar arasındaki anlaşmazlığın boyutunu artırmıştır.

Kamu kurumlarının, hidroelektrik sektörü gelişiminin olumsuz çevresel etkileri olduğunu kabul etmektedir. Hidroelektrik sektörünün gelişiminin, havza ölçeğinde planlama çerçevesinde sağlanmasının önemli olduğu konusunda, kamu kurumları da diğer paydaşlarla hemfikirdir. Kamu kurumlarının uygulama, izleme ve denetimden sorumlu birimlerinin özellikle cansuyu uygulaması ve balık geçitleri konusunda sorun yaşadığı gözlenmiştir. Bu durumdan, yükümlülüklerini yerine getirmeyen yatırımcı şirketleri sorumlu tutmaktadırlar. Kamu kurumlarının iş yükünün fazlalığı hem kurumların kendileri, hem de yatırımcı şirketler ve ÇED firmaları gibi diğer paydaşlar tarafından bir sorun olarak dile getirilmektedir. Kamu kurumları ile akademisyenler gibi uzmanlar arasında teknik işbirliği geliştirilmesi gerektiği birçok farklı paydaş tarafından vurgulanmıştır. Özel sektör, planlama ve lisanslama sürecinin daha titiz yapılmış olması gerektiğini, yaşanan çatışmaların devletin etkin planlama yapmamış olmasından kaynaklandığını vurgulamaktadır. Özel sektör temsilcileri, kuruluş amaçlarının kâr etmek olduğunu, uyulması gereken çerçeveyi devletin çizmesi gerektiğini belirtmektedir. Özel sektör içinde fikir farklılıkları olduğu gözlenmiştir; bazı yatırımcı şirketler olumsuz proje uygulamaları olduğunu belirterek kendi şirketlerini, kötü örnek teşkil eden şirketlerden ayrı tutmaktadır. Bu şirketlerin temsilcileri, çevre tahribatı yüksek olan projelerden dolayı bütün yatırımcılar hakkında peşin bir olumsuz yargının oluşmuş olduğunu, bu nedenle kendi proje sahalarında en başından yöre halkıyla diyaloga geçemediklerini dile getirmiştir. Bu şirketler, HES inşaat ve işletim süreçlerinde ihlâl ve ihmalkârlıkların önlenmesini talep etmektedir. Benzer biçimde ÇED şirketleri de yatırımcı şirketleri

TÜM PAYDAŞLAR, HİDROELEKTRİK

YATIRIMLARININ AKARSU EKOSİSTEMLERİ ÜZERİNDE

KİMİ OLUMSUZ SONUÇLARA NEDEN OLDUĞU KONUSUNDA

HEMFİKİRDİR.


gruplamaktadır. Özellikle taşeron şirketlerin, ÇED raporlarında çerçevesi çizilen kurallara uymadıklarını ve teknik kapasitelerinin yeterli düzeyde olmadığını belirtmişlerdir. Özel sektörün altını çizdiği bir diğer husus, kamusal bilgiye erişimdeki güçlük olmuştur; havzalarda planlanan HES yatırımları gibi verilere erişilememektedir. Özel sektörün temas ettiği bir başka konu ise, inşaat ve işletme aşamalarında problem yaşadıkları zaman kamu kurumlarından yeterli teknik desteği alamayışlarıdır. Örneğin, balık geçidi konusunda uzmanlıklarının olmadığını ve kamudan bu konuda yeterince teknik destek alamadıklarını belirten yatırımcılar olmuştur. Hidroelektrik sektöründeki sorunların çözümünde, kamu kurumları ile sivil toplum kuruluşlarının işbirliği yapması gerektiğini dile getiren şirketler olmuştur.

ÇED şirketlerinden bazı temsilciler, HES’lerin yapımı sırasında doğal alanlar ve biyolojik çeşitlilik üzerinde olumsuz etkiler gözlemlediklerini belirtmiştir. Bunun temel nedeni olarak, hidroelektrik sektörünün, etkin bir planlama olmaksızın büyümesine ve kuralları ihlâl veya ihmâl ederek uygulama yapan şirketlere vurgu yapmıştır. Ayrıca, ÇED raporu hazırlayan firmaların hepsinin aynı kapasitede olmadığını da dile getirmişlerdir. ÇED firmalarından gelen bir görüş, kurulu güç ile çevresel etkinin derecesi arasında doğru orantı olmadığı, bu nedenle mevzuatın yeniden düzenlenmesi gerektiği yönündedir. Bu konuda, ya küçük kurulu güce sahip HES’lerin elenmesi, ya ÇED Yönetmeliği Ek I ve Ek II’deki kurulu güç ayrımı kaldırılarak tüm HES projeleri için ÇED sürecinin zorunlu olması şeklinde iki farklı öneri gelmektedir. Kredi veren kurumlar ise, planlanan yatırımların ÇED raporlarının; iletim hatlarını, yol yapım çalışmalarını veya malzeme sağlanacak ocakları da kapsayacak biçimde yeniden yapılandırılması, yöre halkının ve sivil toplum kuruluşlarının, ÇED zorunlu olsun olmasın yapılan tüm projelere katılımının sağlanması gerekliliğini vurgulamaktadır.

Akademi ve sivil toplum kuruluşları ekosistem bütünlüğü konusunun altını çizmektedirler. Bu paydaş gruplarının sorun olarak dile getirdikleri hususlar oldukça fazladır. En temelinde, HES planlama sürecinin koruma önceliklerini göz ardı etmesi, kümülâtif etkilerin bilinmemesi, proje sayısının fazlalığı, ardışık HES’lerin kümülâtif etkilerinin boyutu, ciddi tahribatlara neden olan projeler ve denetimin yetersizliği konularına vurgu yapmaktadırlar.

Akademik camiada gözlenen HES yapımına karşı olma-olmama konusundaki görüş ayrılıkları, sivil toplum kuruluşları arasında daha belirgin olarak gözlenmektedir.Derinlemesine incelendiğinde, doğa koruma ve çevre konularında faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarının ortak görüşleri ‘suyun ekolojik bir varlık' olduğudur. Ancak çatışma konusunu HES yapımına karşı olmaları veya olmamaları oluşturmaktadır. Bazı sivil toplum kuruluşları, HES’lerin sürdürülebilir biçimde yapılmasının söz konusu olamayacağını ve hiçbir koşulda HES'lerin yapılmaması gerektiğini ileri sürmektedirler. Burada akılda tutulması gereken husus, HES yapımına karşı olan sivil oluşumların bir bölümünün, HES'lerin olumsuz çevresel etkilerini bizzat tecrübe etmiş ve bu duruma karşılık olarak bir araya gelmiş bireyler tarafından kurulmuş olduğudur. Diğer bir deyişle, bir etki-tepki durumunun söz konusu olduğu göz ardı edilmemelidir. HES yapımına karşı olan sivil toplum kuruluşları, hukukî yollarla veya protestolar aracılığıyla faaliyetlerini sürdürürken; HES yapımına karşı olmayan sivil toplum kuruluşları, HES’lerin inşa edilebilmesini bir dizi ilâve önlemin alınması koşuluna bağlamaktadır. HES yapımına karşı olan sivil toplum kuruluşlarının bir bölümü, söylemlerini, aynı zamanda, anti-kapitalist bakış açısı üstünde temellendirmekte; suyun ticarileşmesine, elektriğin kamusal bir hizmet olması gerekirken özelleştirilmesine ve su kullanım hakkının devrine karşı durmaktadır.


Paydaşların HES’lerin yapım sürecinde üzerinde hemfikir olduğu sorunlar şu şekilde özetlenebilir:

• Üst çerçevede enerji ve çevre politikaları; doğa korumayı ve paydaş katılımını dışlayan yaklaşım• Hidroelektrik sektörünün havza bazında planlama olmaksızın büyümesi• Proje sayısının fazlalığı ve ardışık HES’lerin kümülâtif etkilerinin boyutu• Kümülâtif etkilerin dikkate alınmamış olması• ÇED mevzuatında ve ÇED uygulamalarındaki yetersizlikler• Uygulamalarda gözlemlenen ihlal ve ihmaller• Sürecin tarafsız, bağımsız ve şeffaf olmaması• Yerel paydaşlara yönelik detaylı bilgilendirmenin yapılmaması, bu paydaşların taleplerinin dikkate alınmaması

3.2 Öneriler

Yapılan analizlere dayanarak HES’ler konusunda yaşanan temel çatışmanın, hidroelektrik sektörünün büyüme politikalarını belirleyen paydaşlar ile HES’lerin hiçbir şekilde yapılmasını istemeyenler arasında olduğu söylenebilir. Çatışmanın temelinde, uygulanan enerji politikaları bulunmaktadır. HES yapım sürecinde çevresel etkilerin ve ekolojik değerlerin gerektiği ölçüde dikkate alınmamış olması ve kâr odaklı yaklaşım, HES'lerin bazı paydaşlar tarafından ciddi biçimde sorgulanmasına neden olmuştur. HES yapımına karşı olan paydaşlar mevcut politikaların düzeltilmesi için baskı yapmaktadır. Çalışma sonucunda bazı sorunların acil olarak ele alınması ve tedbirlerin bir an önce geliştirilmesi gerektiği, bazı sorunların çözümünün ise daha orta vadede mümkün olabildiği; ancak bir an önce bu adımların da atılması için altyapı oluşturmaya başlanması gerektiği gözlenmektedir.

Acil olarak ele alınması gereken konular şöyledir:

1. Katılımcılığın sağlanması:Kamu kurumları ve diğer paydaşlar arasında yaşanan çatışmanın çözümünde, kamu kurumlarının politikalarında değişme veya diğerlerinin görüşlerini “öğrenme/ önem verme/ paylaşma” temelinde bir değişiklik, bu paydaşlarla ilişki kurmaya olanak verebilir. Hidroelektrik sektörünün büyüme sürecinde, taraflar arasında yaşanan sorunların çözümü için bir an önce, politikaların oluşturulması sürecinde katılımın güçlendirilmesi, bunun için de, farklı paydaşların karar alma sürecine katılabilmesi için zemin oluşturulması gerekmektedir. Tüm paydaşların katılımının ve görüşlerinin dikkate alınarak oluşturulacak planlamaların çözüme katkı sağlayacağı açıktır.

Ancak politikalara katılım sürecini geliştirmek uzun vadeli bir süreçtir. Kısa vadede projeler özelinde, yöre halkının ve alandaki diğer paydaşların kapsamlı ve doğru biçimde bilgilendirilmeleri, görüşlerinin alınması ve görüşlerinin kararlara nasıl yansıtıldığının kendilerine aktarılmasını sağlayacak düzenlemeler oluşturulmalıdır.

Kurulu güçlerine göre projeler incelendiğinde, Ek I listesinde olan ve ÇED sürecine tabi olan HES sayısının toplam HES’lerin %29’u kadar olduğu görülmektedir. HES projelerinin %71’i için seçme-eleme kriterleri uygulanmaktadır. ÇED sürecinden muaf bir projede halkın katılımı konunun dışında bırakılmaktadır. Tüm projelere katılım sağlanmasının önemi göz önüne alınarak ÇED mevzuatı yeniden düzenlenmeli, halkın katılımı tüm projeler için bir zorunluluk haline getirilmelidir.

PAYDAŞLARIN GETİRDİKLERİ ÇÖZÜM

ÖNERİLERİ; AcİL, ORTA VE UZUN VADELİ

ÖNLEMLER İÇİN bİR YOL HARİTASI VE KİLİT

ROLE SAHİP TARAFLARI ORTAYA KOYMUŞTUR.


Katılımcılığın yanı sıra, kamu kurumlarının tarafsızlık, şeffaflık ve bağımsızlık ilkeleri çerçevesinde hareket etmeleri bir diğer gereklilik olarak kendini göstermektedir. Kamu kurumları sorunları çözme konusunda bir karar alma durumundaysa, bu mekanizmaları bir an önce harekete geçirecek somut adımları atmalıdır.

2. Proje uygulamalarında ihlal ve ihmallerin önüne geçilmesi:Çalışma sırasında, paydaşlar arasında yaşanan çatışmayı daha da şiddetlendiren hususların başında, bazı yatırımcı şirketlerin HES inşaat ve işletme süreçlerinde yaptığı ihlaller ve ihmâllerin geldiği gözlenmiştir.

Birçok HES projesi yapılmış veya yapılması için lisans verilmiştir. Bu nedenle bu konuda denetimlerin etkinliğini artırarak zararın en aza indirilmesi için çaba gösterilmesi gerekmektedir.

Çalışma sırasında birçok paydaş ‘tarafsızlık’ ilkesinin önemini vurgulamıştır. Bu ilke göz önünde bulundurularak, çatışmanın şiddetinin artmaması için denetimin mutlaka devletin sorumluluğunda olması sağlanmalıdır.

Yatırımcının uygulama sırasında kuralları ihlal etmesinin altındaki nedenler analiz edilmeli ve buna göre en kısa sürede çözüm getirecek önlemler saptanmalıdır. Bu konuda yatırımcı şirketlerin kurmuş olduğu derneklerle ve ÇED firmalarıyla fikir-alışverişinde bulunulması önemli görünmektedir. Gerekirse projeleri tamamlama için şart koşulan sürelerin uzatılmasına gidilmeli, kuralsız ve ihmalkâr biçimde proje yapmış firmaların lisansları askıya alınmalı veya başvuruları reddedilmelidir.

3. Korunan ve koruma önceliği olan alanların mutlak biçimde korunması:Korunan veya koruma önceliği olan ekolojik öneme sahip alanların üzerinde tehdit oluşturacak yatırım planlarının yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir. Yasalarla koruma altında olan alanların içerisine veya membasına HES yapımı durdurulmalıdır. Bunun yanı sıra, IUCN gibi uluslararası kuruluşların geliştirmiş olduğu kriterlere göre küresel ölçekte ve Avrupa ölçeğinde ekolojik öneme sahip alanlar da bu kapsam dahilinde değerlendirilmelidir. Bu alanların belirlenmesi konusunda üniversitelerin orman fakültesi, biyoloji vb. bölümleri ve doğa koruma konusunda envanter çalışmaları yapan sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği yapılabilir.

4. Hidroelektrik üretiminde lisanssız üretim uygulamasına geçilmemesi:Bir HES projesinin kurulu gücünün düşük olmasının, çevresel etkilerinin daha az olacağı anlamına gelmediği ilgili teknik raporlarda ve çalışma kapsamında farklı paydaşlar tarafından vurgulanmaktadır; kurulu gücü düşük olan bazı projelerin büyük tahribatlara neden olabildiği gözlenmektedir. Bu durum, özellikle sivil toplum kuruluşları tarafından, ‘bu kadar az üretim için doğayı bu kadar çok tahrip etmeye değer mi?’ sorusu üzerinden enerji politikalarının sorgulanmasına neden olmaktadır. Elektrik Piyasası Kanununun 3. Maddesi uyarınca yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı, kurulu gücü azami 500 kW üretim tesisi ile mikro kojenerasyon tesisi kuran gerçek ve tüzel kişiler, lisans alma ve şirket kurma yükümlülüğünden muaftır. Elektrik Piyasasında Lisanssız Elektrik Üretimine İlişkin Yönetmelik ise 03.12.2010 tarihli ve 27774 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır.


Hidroelektrik sektörü gelişim sürecinde şimdiye kadar yaşanan çatışmalar göz önüne alındığında, hidroelektrik üretiminde lisanssız üretim uygulamasına geçilmesinin çatışmayı daha da derinleştireceği ve konuyu çözülemez bir noktaya getireceği görülmektedir. Kamu kurumlarından temsilciler, enerji politikalarının belirlenmesi süreçlerinde yeterince etkin olmadıklarını ve uygulamalarda taraflarla sorunlar yaşadıklarını ifade etmiştir. Lisanssız hidroelektrik üretimi uygulamasına geçilmesi sonucunda, hidroelektrik sektöründe özellikle uygulama, izleme ve denetimden sorumlu kamu kurumlarının gerek paydaşlarla diyalog gerekse iş yükü yönünden sorunlarının artması oldukça muhtemeldir. Bu konuda en etkin paydaşlar yasal düzenlemeleri yapan kamu kurumları üzerinde baskı unsuru oluşturacak olan sivil toplum kuruluşları ve akademi olarak düşünülmektedir. Ancak bu noktada sivil toplum kuruluşlarının, akademinin veya bu konuda faaliyet göstermek isteyen diğer paydaşların sadece kamuoyuna yönelik faaliyetler düzenlemeleri değil, aynı zamanda kamu kurumları ile temasa geçip karşılıklı fikir alışverişinde bulunmaları da önem taşımaktadır.

5. Kamusal bilgiye erişimin sağlanması:Başta özel sektör olmak üzere, havzalarda HES projeleriyle ilgili bilgiye (havzadaki proje sayısı, lokasyon vb.) veya konuyla ilgili verilere (akış verileri vb.) ulaşılamaması, paydaşlar tarafından bir sorun olarak dile getirilmektedir. Bu nedenle, bilgiye erişim talep eden paydaşların erişimi için düzenlemeler bir an önce hayata geçirilmelidir.

Altyapısının şimdiden oluşturulmaya başlanarak daha orta vadede uygulamaya geçirilmesi gerekli görünen hususlar ise şöyle sıralanabilir:

• Hidroelektrik sektörü gelişiminin Havza Koruma Eylem Planları ve Nehir Havzası Yönetim Planları'nda daha kapsamlı yer almasının sağlanması için, ilgili kamu kurumları ve özel sektör yatırımcı ve işletmecileri arasında işbirliği mekanizmaları kurulmalıdır. Gerekirse bu konuya özel çalışma grupları oluşturulmalı ve akademi, sivil toplum kuruluşları gibi paydaşların bu gruplara teknik destek vermesi sağlanmalıdır.

• Özellikle Doğu Karadeniz ve Akdeniz havzaları gibi HES yapımının yoğun olduğu havzalarda kümülâtif etki analizi çalışmalarına başlanmalıdır.

• Cansuyu uygulamasında yaşanan sorunlar farklı paydaşlar tarafından vurgulanmıştır; sivil toplum kuruluşları ve çevre danışmanlık şirketlerinden bazı temsilciler, mevcut cansuyu tahsis ilkelerini doğal hayatın idamesi için yetersiz bulmakta, kamu kuruluşları ise cansuyu uygulamaları nedeniyle taraflar arasında yaşanan çatışmaları ve kendilerinin taraf olarak zorluk yaşadıklarını vurgulamaktadırlar. Cansuyu uygulamasının bilimsel çalışmalarla güçlendirilmesi ve mevzuatın cansuyu ile ilgili bölümünün yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. Sabit bir yüzde üzerinden hesaplanan cansuyu akış uygulaması yerine bugün bilimselliği küresel ölçekte kabul görmüş "çevresel akış" uygulamasına geçiş için çalışmalar başlatılmalıdır.

• Balık geçitleri konusunda özel sektör ve kamu kurumları, uygulamada karşılaştıkları zorlukları dile getirmiş; ÇED firmaları ve sivil toplum kuruluşları, balık geçitlerinin etkin çalışmadığını vurgulamıştır. Yatırımcı firmalarda ve kamu kuruluşlarında bu konuda yeterli teknik donanımın olmadığı yönünde bir izlenim edinilmiştir. Üniversitelerde bu konuda çalışmalar yapan akademisyenler olduğu ve Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü tarafından konu özelinde bir rapor hazırlanmış olduğu (2009) bilinmektedir. Bu konuda, üniversitelerden ve gerekiyorsa yurt dışından uzmanlık desteği ile balık geçitlerinde teknik kapasiteyi


geliştirecek ulusal bir eylem planı hazırlanmalıdır. Hidroelektrik sektöründe yatırım yapan firmaların kurmuş olduğu dernekler bu çalışmaların güçlendirilmesine ortak/ destek olabilir.

• İletim hatları, yol yapım çalışmaları veya malzeme ocaklarının işletilmesi gibi faaliyetlerin HES projesinin ÇED kapsamında olmamasının yarattığı sorunlar hem paydaşlar tarafından hem de HES yapımında sorunları analiz eden teknik raporlarda gündeme getirilmektedir. Bu tür faaliyetlerin projelerin ÇED'leri kapsamında olmaması çevresel etkilerin derecesini artırmaktadır. ÇED mevzuatında, projelerin ÇED’e tâbi tutulacak bileşenlerinin kapsamını genişletecek düzenlemeler yapılmalıdır.

• Bazı ÇED firma temsilcileri, ÇED firmalarının kapasitelerinin aynı düzeyde olmadığını, raporlarda bilimsel olmayan yaklaşımlara (örneğin, ‘ciddi etkisi olmayacaktır’ biçimindeki ibarelerin herhangi bilimsel dayanağı olmaması gibi) rastladıklarını belirtmişlerdir. Projelerin çevresel etkilerinin bertarafı/ azaltımı için küresel olarak kabul görmüş ve yaygın kullanılan önlem metotları vardır. Bu tür uygulamalar konusunda ÇED firmalarının bilgi sahibi olması, raporlarda öneri geliştirmeleri bakımından önemlidir. ÇED firmalarının kapasitelerinin uluslararası standarda yükseltilmesi için teknik eğitimler düzenlenmelidir.

• Yaşamlarını olumlu veya olumsuz etkileyecek politikalar oluşturulurken, yörede yaşayan kişilerin görüşlerinin alınmaması önemli bir eksiklik olarak ortaya çıkmaktadır. Bu paydaşların etkin katılımlarının, bugünkü yasal çerçevede nasıl sağlanacağının tartışılması gerekmektedir. Merkezi kararların bazen çevresel bedellerin artmasına yol açtığı gerçeği dikkate alınmalıdır. Diğer paydaşların karar alma ve uygulama süreçlerine katılımlarının, kamu kurumları tarafından etkin biçimde sağlaması gerekmektedir. Katılımın basamakları uluslararası standartlar örnek alınarak güçlendirilmelidir. Katılımın, hedef kitlenin ‘toplantı salonundaki mevcudiyeti’ olmadığı, yeterli ve doğru bilgilendirmenin yapılması, görüşlerinin alınması, görüşlerinin kararlara yansıtılması ve nasıl yansıtıldığının hedef kitleye geri bildirilmesi olduğu unutulmamalıdır. Katılımcılığın güçlenmesi için kamu kurumlarının katılımcılık konusunda kapasiteleri güçlendirilmelidir. Etkin katılımcılık uygulamaları konusunda kredi veren kurumlarla işbirliği yapılabilir. Aynı zamanda, hidroelektrik sektöründe yatırım yapan şirketlerin kurmuş olduğu derneklerin süreçte yer alması fayda sağlayabilir.

• Kamu kurumlarının yerel birimleri, teknik kapasitelerinin akademik uzmanların desteğiyle güçlendirilmesine gerek duyduklarını belirtmiştir. Bu nedenle hidroelektrik sektöründe faaliyet gösteren kamu kuruluşlarının, yerel teşkilatlarının ihtiyaç duyduğu konu başlıklarının belirlemesi ve bu konularda teknik kapasitelerini güçlendirecek çalışmalar düzenlemeleri önem taşımaktadır. Bu konuda düzenlenecek eğitim, çalıştay vb. faaliyetler için araştırma enstitüleri, üniversiteler ve sivil toplum kuruluşlarından destek alınabilir.

Sorunların çözümü için yukarıda üzerinde durulan konularda; kamu kurumları, ‘sorumlu biçimde ve kurallara uygun’ HES yaptığını belirterek kendini ayrıştıran yatırımcı şirketler, bu şirketlerin kurmuş olduğu sektörel dernekler, kredi veren kuruluşlar, akademi ve HES yapımına karşı olmayan sivil toplum kuruluşları arasında işbirlikleri oluşturulabilir. Konunun kapsamına göre öncülük/ yürütücülük ilgili paydaş(lar) tarafından yapılırken, diğer paydaşlar uygulamaya destek verebilir. Bahsedilen konularda bu paydaşların ortak çalışması ile, hidroelektrik üretiminde yaşanan sorunların çözümünde başarılı çıktılar alınması mümkün görünmektedir.


KAYNAKLARDevlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ), 2009. Balık Geçitleri - Tasarım, Boyutlandırma ve İzleme Raporu.

Derelerin Kardeşliği Platformu Bölge Koordinasyon Kurulu Toplantısı Bildirisi, 2010.

Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Stratejisi Belgesi, 2009. (http://www.enerji.gov.tr/yayinlar_raporlar/Arz_Guvenligi_Strateji_Belgesi.pdf)

Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK), 2014. Resmi internet sayfası (www.epdk.gov.tr)

TMMOB Elektrik Mühendisleri Odası (EMO), 2013. (http://www.emo.org.tr)

WWF-Türkiye, 2013. 10 Soruda Hidroelektrik Santraller


wwf.ORg .TR • TÜRKİYE’DE HİDROELEKTRİK SEKTÖRÜNDE PAYDAŞ ANALİZİ

1.598

% 27

% 90

443

2012 yılı itibarıyla, yenilenebilir enerji kaynaklarının Türkiye’nin toplam elektrik üretimindeki payı

2012 yılı itibarıyla, hidroelektrikten üretiminin yenilenebilir enerji kaynakları içindeki payı

2014 itibarıyla işletilmekte olan HES sayısı

Türkiye’de yapılması planlanan toplam hidroelektrik santral projesi sayısı

TR

%100gERİ

DÖNÜŞTÜRÜLMÜŞ

Burada olmamızın nedeni

WWF-Türkiye’nin misyonu; doğal çevrenin bozulmasınındurdurulması ve insanların doğayla uyum içinde yaşadığıbir gelecek kurulmasıdır. Bunun için WWF-Türkiye; biyolojikçeşitliliği korur, yenilenebilir doğal kaynakların sürdürülebilirkullanımını destekler, kirlilik ve aşırı tüketimin azaltılmasınısağlamaya çalışır.

www.wwf.org.tr

Saf Enerji Üretiyoruz

Avrupa’nın Yenilenebilir Enerji Lideri Statkraft Türkiye’de.Enerji üretiminin tüm süreçlerinde çevresel etkilerimizi gözetiyor, çevre dostu teknolojilerin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması için çalışıyoruz.

www.statkraft.com.tr

tÜrkİye’de hİdroelektrİk sektÖrÜnde paydaŞ...

Documents