t¸n thµnh cuéc chiÕn nµo

Sè 113/ 12.2001 ISSN 1164-2378

2 B¹n ®äc vµ DiÔn ®µn

thêi sù & nh÷ng vÊn ®Ò

1 Chñ chiÕn, nhng cuéc chiÕn nµo ? NguyÔn Quang4 Tin / Thêi sù

11 L¹i th ngá 2001 TrÇn §é13 Cuéc hÑn trong sa m¹c §ç TuyÕt Khanh16 Dioxin vµ bÖnh tËt NguyÔn V¨n TuÊn

v¨n ho¸ & khoa häc & nghÖ thuËt

21 Råi th× ngêi ë mét m×nh T« Hoµi22 NghÖ thuËt Stephen King V¨n Ngäc24 §oµn ChuÈn ( -2001) §Æng TiÕn26 Mþ Ch©u (truyÖn ng¾n) Lª Minh Hµ28 BÊt h¹nh cña tµi hoa (truyÖn ng¾n) §Æng Th Cu31 TiÕng ViÖt (th¬) Lu Quang Vò32 KÎ ®¹o v¨n (truyÖn ng¾n) Hoµ Vang

Bin Laden vµ Afghanistan

T¸n thµnh cuéc chiÕn nµo ?

(xem tiÕp trang 10)

HÝ ho¹ cña Christoph NIEMANN,The New York Times Book Review

Hai th¸ng sau cuéc th¶m s¸t 11.9, liªn minh chèng khñngbè (hay nãi cho ®óng, thµnh phÇn MÜ cña liªn minh) gÇn nh®· ®¹t ®îc nh÷ng môc tiªu cña cuéc chiÕn tranh ë Afgha-nistan : lËt ®æ chÕ ®é taliban vµ ph¸ vì m¹ng líi Al-Qaida.ChÝnh ë thêi ®iÓm hµnh ®éng qu©n sù gÇn ®¹t môc ®Ých mµ tacÇn ®Æt ta nh÷ng c©u hái c¬ b¶n vÒ nguyªn uû vµ diÔn tiÕn cñacuéc chiÕn tranh nµy.

1/ Tríc hÕt, trªn chiÕn trêng, mäi viÖc dêng nh ®·s¸ng tá (trong chõng mùc cã thÓ dïng hai ch÷ s¸ng tá ®Ó nãitíi cuéc ó tim vÜ ®¹i ë Afghanistan !) : sau khi çi chèt Mazar-i-Sharif bÞ nhæ ®i, qu©n Taliban ®· bá mÆc trËn ®Þa cho Liªnminh miÒn b¾c ®Ó rót vÒ Kandahar, cø ®iÓm lÞch sö cña hä.Kandahar cã hai thuËn lîi : nã n»m ë trung t©m vïng d©n ccña téc ngêi Pashtun ®«ng d©n nhÊt ë Afghanistan (®èinghÞch víi çc téc Uzbek, Tadjik vµ Hazara), l¹i tùa lng vµoPakistan cã thÓ dïng lµm hËu cø (nh Pakistan ®· tõng gi÷ vaitrß chiÕn lîc nµy trong çc cuéc xung ®ét tríc ®©y). Víi côcdiÖn míi nµy, cuéc chiÕn tranh cã nguy c¬ trë thµnh chiÕntranh s¾c téc vµ ph¸ vì sù æn ®Þnh ë Pakistan ®ang ®ang ph¶i®¬ng ®Çu víi nh÷ng khã kh¨n kinh tÕ vµ ph©n liÖt x· héi.KÞch b¶n bi th¶m nµy dêng nh Ýt cã kh¶ n¨ng diÔn ra h¬nkÞch b¶n çc thñ lÜnh qu©n sù Pashtun bá r¬i lùc lîng Taliban(®iÒu nµy ®· x¶y ra t¹i Jalalabad ë ®«ng-b¾c Kandahar) ®Ó®øng vÒ phe chiÕn th¾ng, nh»m xÝ phÇn l·nh thæ víi Liªn minhmiÒn B¾c.

2/ Nh thÕ sÏ h×nh thµnh trªn thùc tÕ mét tÊm “ thæ cÈm ”Afghan, mçi s¾c téc hïng cø mét ph¬ng, khiÕn cho ngêi takh«ng thÓ kh«ng lo ng¹i cho t¬ng lai ®Êt níc nµy. Cã cÇnnh¾c l¹i r»ng trong thêi gian 1992-1996, sau khi chiÕn th¾ngchÝnh quyÒn th©n Liªn X«, çc thñ l·nh bé téc Afghan (kÓ c¶t lÖnh Massoud ®· qu¸ cè) ®· kh«ng biÕt chia sÎ quyÒn lùc ëKabul, dÉn tíi néi chiÕn gi÷a çc s¾c téc (50 000 ngêi chÕt)vµ dän ®êng cho çc lùc lîng Taliban ? Ngêi ta hiÓu t¹i saongêi MÜ ®· do dù, t¹i sao sau khi c¬ së h¹ tÇng qu©n sù vµ c¬cÊu chØ huy (kh¸ th« s¬) cña Taliban bÞ çc cuéc oanh kÝchph¸ tan, chiÕn dÞch kh«ng qu©n cña MÜ cã vÎ nh dËm ch©n t¹ichç, t¹i sao MÜ chÇn chõ kh«ng më ®êng cho Liªn minh miÒnB¾c tiÕn xuèng Kabul. Ch¼ng ai cã thÓ tin cËy ®îc Liªn minh« hîp nµy, díi sù cÇm ®Çu cña nh÷ng thñ lÜnh mµ sù tµn b¹o(nh tíng Dostom) vµ sù cuång tÝn (Abdul Rassoul Sayyaf)ch¼ng thua g× bän Taliban, vµ u tiªn cña MÜ lµ lµm sao thóc

Lîi dông EURO ®Ó t¨ng gi¸ ?

� T«i xin göi kÌm ®©y ng©n phiÕu 250 FF, tøc lµ 38,5 Euro,

chø kh«ng ph¶i 40 Euro nh quý b¸o ®· in. In nhÇm, hay lîi

dông viÖc chuyÓn tõ ®ång Franc sang Euro ®Ó t¨ng gi¸ ?

N.V.X. (Paris, Ph¸p)

� Gi¸ b¸o ngoµi ch©u u lµ 330 F, tÝnh theo hèi suÊt hiÖn

thêi lµ 45 USD, chø kh«ng thÓ lµ 60 USD.

T.M. (Cornell, Hoa K×)

��Nh chóng t«i ®· th«ng b¸o trong mÊy sè chãt, gi¸ b¸ot¹i Ph¸p trong n¨m 2001 lµ 250 F (tøc lµ 38,11 E), nhng sangn¨m 2002 sÏ lµ 40 Euro (tøc lµ 262,38 F). Nãi çch kh¸c, khi“ vo trßn ” gi¸ b¸o, chóng t«i ®·... “ chÝn (rìi) bá lµm mêi ”,t¨ng gi¸ b¸o lªn gÇn 5 % : trong 10 n¨m qua, gi¸ b¸o kh«ngthay ®æi trong khi vËt gi¸ ®· lªn cao. DiÔn §µn lµ tê b¸o sènghoµn toµn b»ng tiÒn mua b¸o dµi h¹n cña b¹n ®äc, kh«ng cãqu¶ng ço th¬ng m¹i, kh«ng cã tµi trî cña bÊt k× chÝnh quyÒnhay tæ chøc nµo. Mong r»ng quyÕt ®Þnh t¨ng gi¸ nµy ®îc b¹n®äc th«ng c¶m.

Nh©n tiÖn, còng xin lu ý b¹n ®äc lµ ng©n phiÕu b»ng FF kÓtõ ngµy 1.1.2002 sÏ kh«ng ®îc ng©n hµng chÊp nhËn. V× vËy,xin b¹n ®äc vui lßng, ngay tõ b©y giê, thanh to¸n b»ng Euro.Tríc ngµy 31.12.01, vÉn theo gi¸ cò 38,11 Euro. Nhng b¹n®äc hoµn toµn cã thÓ “ vo trßn ” thµnh 40 Euro, ban qu¶n lÝxin c¶m ¬n tríc.

VÒ gi¸ b¸o ë ngoµi ch©u ¢u, tõ mÊy sè gÇn ®©y, chóng t«i ®·quy ®Þnh lµ 60 USD. ®Çu nh÷ng n¨m 90, chóng t«i ®Þnh lµ330 FF hay 60 USD, c¨n cø vµo hèi suÊt gi÷a USD/FF thêi ®ã.Tõ ®ã, ®ång FF ®· sôt gi¸ so víi ®ång USD, nhng l¹i cã métthùc t¹i chua ch¸t kh¸c lµ mçi ng©n phiÕu b»ng USD göi vÒb¸o D§ ®Òu “ ®îc ” bu ®iÖn tÝnh 80 FF phô phÝ ! V× thÕ,chóng t«i buéc ph¶i gi÷ gi¸ b¸o (ngoµi ch©u ¢u) lµ 60 USD.

¤i tiÕng ViÖt

� T«i nhí çch ®©y kh«ng l©u, trªn b¸o DiÔn §µn cã t¸c gi¶

®· than lµ trªn b¸o chÝ ViÖt Nam, ngêi ta ®· bÊt chÊp tõ

ph¸p tiÕng ViÖt, hÕt siªu ngêi mÉu (top model) ®Õn n÷ nhµv¨n, n÷ nhµ b¸o... Võa qua, t«i vÒ Sµi Gßn, ®i qua nhµ thê T©n

§Þnh, thÊy trªn th¸p chu«ng, cã biÓu ng÷ lín §¹i n¨m th¸nh2000 (ch¾c ®· treo tõ n¨m 1999 ®Ó chuÈn bÞ n¨m th¸nh). Téi

qu¸ !

N.T.B. (CrÐteil, Ph¸p)

Nh¾n tin : «ng NguyÔn H÷u Thµnh (Paris)

Khi sè b¸o nµy lªn khu«n, chóng t«i nhËn ®îc th «ng gãp ývÒ v¨n b¶n ch÷ H¸n bµi th¬ Trµ giang nguyÖt cña Cao B¸Qu¸t vµ b¶n dÞch cña H÷u Vinh (®¨ng trªn DiÔn §µn sètríc). Chóng t«i chuyÓn th «ng cho dÞch gi¶ vµ trong mét sèsau, sÏ ®¨ng th cña «ng vµ tr¶ lêi cña dÞch gi¶. Trong khi chê®îi, xin thµnh thùc c¶m ¬n sù quan t©m cña «ng ®èi víi v¨nhäc níc nhµ vµ sù g¾n bã cña «ng ®èi víi tê b¸o.

2 DiÔn §µn sè 113 (12.2001)

vµ

Vinh Ph¹m (violon) vµ Pierre Etcheverry (piano) sÏ hoµ tÊunh÷ng t¸c phÈm cña Dornel, Leclair, Debussy vµ FaurÐ tèi thøs¸u 7.12 (20g30) t¹i CathÐdrale SAINTE-CROIX desARMENIENS, 7ter, rue Charlot, Paris 3e (mÐtros Filles duCalvaire et St Paul). 70F.

Quatuor µ cordes ELOVINH

Ban tø tÊu ®µn d©y ELOVINH (Vinh Ph¹m violon, ElodieValat violon, Zòng Ph¹m alto, Minh Quyªn Ph¹m violoncelle)sÏ tr×nh tÊu nh÷ng t¸c phÈm cña Haydn, Mozart vµ Kreisler t¹iMusÐe CARNAVALET, 23 rue de SÐvignÐ, Paris 3, (MÐtroSaint-Paul) chiÒu thø b¶y 8.12, 15 giê. Gi÷ vÐ tríc (80F) t¹iFNAC France Billet (06 10 16 24 02), hay t¹i chç mét giêtríc buæi tr×nh diÔn.

N÷ nghÖ sÜ t¹o h×nh ®µo Droste triÓn l·m ho¹ phÈm, ®iªu kh¾cvµ bè trÝ (installation) t¹i ®øc :

Open mindedness / Visages animés disposés dans un espace

t¹i REUTLINGEN tõ 13.10.2001 ®Õn 3.2.2002 (Städtisches

Kunstmuseum Spendhaus / Städtische Galerie)

Dao Droste. Im Zeichen des TaoAtelier & Galerie Dao, EPPELHEIM (17.11.-15.12.2001)

Ch¬ng tr×nh lu diÔn th¸ng 12.2001 vµ 1-2.2002 :

TuÇn ®Çu th¸ng 12 : t¹i Ultramarine (®¶o Martinique).10 vµ 1.12 : Duc des Lombards (Paris) víi Zanzibar trio

(Nguyªn Lª, Art Lande, P. McCandless).15.12 : Foix (Ph¸p) Nguyªn Lª Trio (RGF, KZ)7-20.1.2002 : thu ®Üa CD míi t¹i Paris27.1 : kh¸ch mêi cña ban nh¹c Jazz t¹i Caen (Ph¸p)29.1 ®Õn 10-2 : lu diÔn t¹i bê biÓn miÒn t©y Hoa Kú cïng

víi Art Lande, P. McCandless, D. Johnson, J. Allouche.

®éc tÊu d¬ng cÇm nh÷ng nh¹c phÈm cña Debussy, Liszt,Chopin, Mompou, Scriabine t¹i Musikhochschule FRANK-FURT (®øc) ngµy 23.2.2002 [Héi V¨n ho¸ ®øc-ViÖt tæ chøc]

B¹n ®äc & DiÔn ®µnsinh ho¹t nghÖ thuËt

Tin buånChóng t«i ®îc tin

«ng Ph¹m T Cêng

®· tõ trÇn ngµy 9.11.2001 t¹i Thµnh phè Hå ChÝ Minh, thä65 tuæi. LÔ an t¸ng ®· cö hµnh ngµy 12.11.2001.

DiÔn ®µn xin thµnh thùc chia buån cïng anh Ph¹m TM¹nh, chÞ Ph¹m T Thanh ThiÖn, anh NguyÔn Ngäc Giaovµ toµn thÓ tang quyÕn.

��M¹c Ng«n, ¸u vËt cña ®êi, TrÇn §×nh HiÕn dÞch tõnguyªn t¸c H¸n V¨n Phong nhò ph× ®én, Nhµ xuÊt b¶n V¨nNghÖ TP Hå ChÝ Minh, 2001, 860 trang.

Nghe ®ån vÒ cuèn s¸ch nµy, nªn t«i ®· véi ®i t×m trªn trangnhµ cña b¸o Tia S¸ng

http://www.tiasang.de/truyencam/bvod

vµ hÊp tÊp viÕt bµi giíi thiÖu trªn sè tríc. PhÇn giíi thiÖu vÒt¸c gi¶ kh«ng cã g× sai lÇm. PhÇn giíi thiÖu t¸c phÈm xin b¹n®äc coi nh... kh«ng cã, v× lóc ®ã b¸o Tia S¸ng míi ®a lªnm¹ng 5 phÇn ®Çu cña... ch¬ng 1, mµ toµn v¨n cuèn tiÓuthuyÕt cña M¹c Ng«n cã tíi 7 ch¬ng dµi céng thªm métch¬ng “ viÕt thªm ”. Nay ®· ®îc ®äc b¶n in, chØ xin nãing¾n : ®©y lµ b¶n dÞch hay cña mét cuèn tiÓu thuyÕt lín. HiÖnb¸n ch¹y ë trong níc. RÊt mong sÏ cã ngêi viÕt giíi thiÖu®µng hoµng vµ b¹n ®äc cã thÓ t×m mua ®îc.

��Hoµng Phñ Ngäc Têng, rong m¾t t«i, tiÓu luËn,Nhµ xuÊt b¶n Hµ Néi, 2001, 190 trang.

Ai ®· mª bót kÝ cña Hoµng Phñ ph¶i t×m ®äc tËp tiÓu luËnnµy. 12 bµi viÕt vÒ nhiÒu ®Ò tµi, tõ NguyÔn Tr·i, NguyÔn HuÖtíi §iÒm Phïng ThÞ, L©m TriÕt, qua nh÷ng s¾c th¸i ®Æc biÖtcña mãn ¨n HuÕ. Cµng ®äc cµng cÇu mong anh sím b×nh phôc®Ó mang l¹i cho ®êi nh÷ng ¸ng v¨n hay.

�� Bïi Phông, õ ®iÓn ViÖt-Anh, Nhµ xuÊt b¶n ThÕGiíi, Hµ Néi, 2001, 2302 trang.

So víi xuÊt b¶n lÇn ®Çu (1978), Ên b¶n nµy phong phó h¬nnhiÒu. Trong lêi nãi ®Çu, t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh ®©y lµ “ cuèn tõ

®iÓn lín nhÊt vÒ sè tõ (kho¶ng 320 000 ®¬n vÞ), ®Çy ®ñ nhÊt

vÒ nh÷ng nÐt nghÜa, thiÕt thùc nhÊt cho ngêi tra cøu tõ tríc

®Õn nay ®îc in ë ViÖt Nam ”. Khã nãi cuèn tõ ®iÓn nµy “ ®Çy

®ñ nhÊt vÒ nh÷ng nÐt nghÜa ”, song ch¾c ch¾n ®©y lµ cuèn tõ®iÓn song ng÷ ViÖt - ngo¹i ng÷ cã sè lîng tõ ng÷ lín nhÊt.ChØ mét ®iÒu ®ã còng ®ñ lµm cho nã trë thµnh c«ng cô cÇnthiÕt cho sù biªn dÞch hoÆc tra cøu. NhÊt lµ trong t×nh h×nhchÊt lîng çc cuèn tõ ®iÓn xuÊt b¶n cho ®Õn nay cßn qu¸kÐm.

KiÕn V¨n

DiÔn §µn sè 113 (12.2001) 3

Gi¸ biÓu qu¶ng ço vµ rao vÆt

Rao vÆt : tõ 1 ®Õn 3 dßng : 10 E, tõ dßng thø 4 trë ®i, mçidßng thªm 2 E (mçi dßng chiÒu ngang 5,9 cm, kho¶ng 15ký hiÖu).Qu¶ng ço : 1/8 trang : 35 E, 1/4 trang : 60 E, 1/2 trang :100 E trang, 1 trang : 200 E (gi¸ nµy cha tÝnh thuÕ TVA20,6 %).

¨ng liªn tiÕp nhiÒu sè b¸o : lÇn thø hai : bít 10 %, tõ lÇnthø ba trë ®i : bít 20 %.Chøng tõ ®¨ng t¶i : sau khi b¸o ra, toµ so¹n sÏ göi ho¸®¬n vµ b¶n sao chôp trang cã ®¨ng qu¶ng ço hay rao vÆt.NÕu muèn nhËn nguyªn sè b¸o, xin thªm 5 E (tiÒn sè b¸o+ cíc phÝ bu ®iÖn).

PhiÕu mua b¸o DiÔn §µnHä vµ tªn..................................................................................................................................................................................................................................................................mua mét n¨m b¸o DiÔn §µn kÓ tõ th¸ng..... (sè.....).KÌm theo ®©y lµ ng©n phiÕu ................. FFGi¸ mua 1 n¨m b¸o (11 sè) :Ph¸p (kÓ c¶ çc tØnh & l·nh thæ DOM TOM) : 40 Euro ;Ch©u ¢u ngoµi Ph¸p : 45 Euro ; Çc níc ngoµi ch©u ¢u :60 USD).Ng©n phiÕu xin ®Ò tªn DIENDAN FORUM vµ göi vÒ : DIEN-DAN

FORUM, B.P.50, 92340 BOURG-LA-REINE (France).

B¹n ®äc ë Ph¸p cã thÓ chuyÓn th¼ng vµo CCP 4.416.14 WParis

B¹n ®äc ë Ch©u ¢u thuéc khèi Liªn hiÖp kinh tÕ UE cã thÓra bu ®iÖn chuyÓn th¼ng sè tiÒn t¬ng ®¬ng víi 45 Eu vµotr¬ng môc CCP sè 30041 00001 0441614 W 020 76 cñaDiÔn §µn. Nh vËy tr¸nh ®îc cho chóng t«i h¬n 80 FF lÖphÝ çc lo¹i mçi lÇn nhËn ®îc Eurocheque hoÆc MoneyOrder.

B¹n ®äc ë Hoa Kú xin ký sÐc 60 USD ®Ò tªn «ng HOANG

NGUYªN vµ göi vÒ toµ so¹n (xem trªn).

B¹n ®äc ë Canada vµ c xin gëi money order 60 USD ®Òtªn «ng HOANG NGUYªN vµ göi vÒ toµ so¹n (xem trªn).

B¹n ®äc ë Ba Lan, gi¸ ®Æc biÖt : 15 USD/n¨m, th tõ liªnl¹c, gia h¹n còng nh chuyÓn ng©n xin liªn l¹c th¼ng víi toµso¹n ë Ph¸p, trong khi chê ®îi th«ng b¸o vÒ ®¹i diÖn míi.

B¹n ®äc ë Thuþ SÜ cã thÓ thanh to¸n (70 FS/n¨m) vµotr¬ng môc Journal Diendan, CCP 12-83273-3, 1211GENEVE 1 : xin viÕt th vÒ toµ so¹n ®Ó chóng t«i göi phiÕuchuyÓn ng©n (bulletin de versement virement).

B¹n ®äc ë §øc cã thÓ göi sÐc 45 Eu cho «ng TRAN, AmStadtpark 6, 92237 SULZBACH-ROSENBERG hoÆc chuyÓnkho¶n vµo tr¬ng môc (Uberweisung) DIENDAN-FORUM

(Bank : SPARKASSE AMBERG-SULZBACH, Konto : N° 380 48 9476 : blz 752 500 00).

: B¹n ®äc gia h¹n b¸o tríc th¸ng 12.2001 cã thÓthanh to¸n b»ng ®ång FF víi gi¸ cò (250 FF). Sang n¨m2002, nhÊt thiÕt ph¶i thanh to¸n b»ng Euro víi gi¸ míi.

_Chñ nhiÖm : NguyÔn Quang §ç

Tæng biªn tËp : Hµ D¬ng TêngBan chñ biªn : Hµ D¬ng Têng, NguyÔn Ngäc Giao,

Bïi Méng Hïng (1932-1999), V¨n NgäcBan biªn tËp, kü thuËt, qu¶n lý :

Vò An, TrÇn §¹o, NguyÔn Léc, Hoµng LÖ,TuÊn Linh, NguyÔn Träng NghÜa,

Tho¹i Phong, NguyÔn Quang, Phong Quang, B¶o T©m,Thanh Thanh, Vò Thanh, Nguyªn Th¾ng, Hµn Thuû,

§Æng TiÕn, Nam Tr©n, Hoµi V¨n, KiÕn V¨n,H¶i V©n, Hoµ V©n

s¸ch míi s¸ch míi s¸ch míi

®Èy çc bé téc Pashtun thµnh lËp ra cho ®îc mét thø Liªnminh miÒn Nam. Song çc l·nh tô Pashtun ë trong níc th×khoanh tay chê thêi, çc l·nh tô lu vong trë vÒ th× bÊt cËp, kÕho¹ch nµy kh«ng thµnh, MÜ míi t¨ng cêng oanh kÝch chiÕntuyÕn Taliban, vµ Liªn minh miÒn B¾c míi chäc thñng phßngtuyÕn ®èi ph¬ng. Khi Liªn minh tiÕn vµo Kabul (thùc ra MÜmuèn Kabul lµ “ thµnh phè më cöa ”), çc nhµ l·nh ®¹o Hoa K×tá ra hín hë, nhng sù phÊn khëi ngoµi mÆt nµy kh«ng che ®Ëy®îc nçi lo ng¹i t×nh tr¹ng hçn chiÕn gi÷a çc s¾c téc sÏ trë l¹i.Cßn Liªn HiÖp Quèc, bÞ bÊt ngê, véi v· tung ra dù ¸n héi nghÞ“ liªn Afghan ” (chø kh«ng ph¶i héi nghÞ quèc tÕ) nh»m thµnhlËp mét chÝnh phñ chuyÓn tiÕp ®Ó thay thÕ chÝnh quyÒn Taliban[tin giê chãt : héi nghÞ nµy sÏ häp ë Bonn].

3/ ®iÒu ®¸ng quan ng¹i lµ nh÷ng ®au khæ cña nh©n d©nAfghan _ còng nh nh©n d©n ViÖt Nam tríc ®©y _ sÏ cßn kÐodµi ngµy nµo cßn tiÕp diÔn çi mµ ®Õ quèc Anh ®· gäi lµ “ cuécch¬i lín ”, tøc lµ nh÷ng sù can thiÖp, nh÷ng ma níp ®ñ lo¹i cñaçc cêng quèc gÇn xa nh»m thùc hiÖn ý ®å “ th©m nhËp chiÕnlîc ” hay thiÕt lËp “ vïng ¶nh hëng ” t¹i ®Êt níc then chètnµy cña Trung ¸. Trong sè nh÷ng cêng quèc ë gÇn, cã thÓ kÓPakistan (vµ cè nhiªn Ên ®é), Iran, Nga. ë xa cè nhiªn cã HoaK×, víi trß ch¬i hai (thËm chÝ ba) mÆt : dïng kh¸ng chiÕnAfghan ®Ó chèng Liªn X«, råi khi ®¹t ®îc môc tiªu th× bá mÆcAfghanistan cho bän qu©n phiÖt thao tóng, ®a ®Êt níc nµyvµo t×nh tr¹ng hçn lo¹n s¾c téc ; gÇn ®©y h¬n n÷a (cho ®Õn ngµy11.9), trong bèi c¶nh chiÕn lîc dÇu má, mét mÆt Hoa K×th¬ng lîng víi Taliban viÖc dÉn ®é Usama Bin Laden, mÆtkh¸c h·m phanh cuéc ®iÒu tra chèng khñng bè mçi khi çc®êng d©y khñng bè dÉn tíi gÇn nh÷ng v¬ng triÒu vïngVÞnh (1). Cuéc tiÕn c«ng Trung t©m Th¬ng m¹i ThÕ giíi vµ LÇun¨m gãc ®· ®¶o lén v¸n bµi, nhng mïi vÞ dÇu löa vµ mµu s¾cnh÷ng ®ång ®« la dÇu má vÉn cßn y nguyªn, cho nªn, trong®iÒu kiÖn Êy, ®óng nh vËy, “ cuéc chiÕn tranh nµy kh«ng ph¶icña chóng t«i ”.

4/ Trong ®iÒu kiÖn Êy... Nãi tíi chiÕn tranh, thËn träng vÒng«n ng÷ ®Õn ®©u còng kh«ng thõa. Ngay khi MÜ can thiÖpqu©n sù, ë çc níc ph¬ng T©y ®· diÔn ra nh÷ng cuéc tuÇnhµnh ®ßi hoµ b×nh vµ në ré nh÷ng kiÕn nghÞ ph¶n ®èi cña trÝthøc : “ Cuéc chiÕn tranh nµy kh«ng ph¶i cña chóng t«i ”. Song®Ó tr¸nh mäi lÉn lén, thiÕt tëng cÇn x¸c ®Þnh ý nghÜa cña c«ngthøc nµy. Tríc tiªn, h·y bá qua, miÔn bµn nh÷ng khÈu hiÖu ®¹ilo¹i “ ChiÕn tranh lµ ngu xuÈn ” hoÆc lµ ng©y th¬ hoÆc lµ coithiªn h¹ lµ ng©y th¬. Cßn l«gic chèng MÜ theo tam ®o¹n luËn :chÝnh s¸ch MÜ ®· ®Î ra bän khñng bè (phï thuû CIA ®· dÊy ©mbinh Bin Laden), Ýt nhÊt còng ®· khuyÕn khÝch n¹n khñng bè,vËy th× MÜ tÊt ph¶i gÆt h¸i nh÷ng g× chÝnh MÜ ®· gieo trång (2),ë phÇn trªn, chóng t«i ®· thõa nhËn ®óng nh vËy, víi ®iÒu kiÖnph¶i nªu thªm mét c©u hái phô : råi sao n÷a ? Ph¶i ch¨ng téi lçicña MÜ ®· biÕn bän khñng bè thµnh ®¹i diÖn cña c«ng lÝ ? NÕuchØ nh×n tËp trung vµo khÝa c¹nh Afghan cña t×nh h×nh, ngêi tasÏ nhÇm cuéc chiÕn. VÉn biÕt Taliban ®· tõng lµ tay ch©n cñaHoa K×, ®iÒu ®ã kh«ng lµm thay ®æi sù thËt nµy : chóng lµ métbän ph¸t xÝt. Ta h·y thö nghÜ mét chót xem : cho dï tÊt c¶nh÷ng vÊn ®Ò mµ níc MÜ bÞ biÕn thµnh “ ¸c quû ” g©y ra(Afghanistan, Palestin, Irak) ®Òu ®îc gi¶i quyÕt ®i ch¨ng n÷a,th× môc tiªu mµ bän khñng bè theo chñ nghÜa toµn thèng ®eo®uæi vÉn cßn nguyªn vÑn ®ã. Bëi v× chñ nghÜa toµn thèng khñngbè kh«ng chèng MÜ, còng ch¼ng chèng ph¬ng T©y : nã chèng

hiÖn ®¹i. Nh÷ng kÎ chñ tr¬ng Jihad (th¸nh chiÕn) muèn mäingêi tin vµo mét cuéc tö chiÕn gi÷a kÎ giµu vµ kÎ nghÌo, gi÷akÎ bãc lét vµ kÎ bÞ bãc lét, gi÷a mét ph¬ng T©y téi lçi vµ métThÕ giíi thø ba trong tr¾ng. Nhng cuéc ®èi ®Çu thùc sù lµ gi÷anh÷ng ngêi tin ë nh÷ng gi¸ trÞ phæ qu¸t (còng lµ tiÒn ®Ò cñahiÖn ®¹i) vµ nh÷ng ngêi, nh©n danh truyÒn thèng vµ t«n gi¸o,kh«ng nh÷ng coi çc gi¸ trÞ ®ã lµ ph¹m thiªng (sacrilÌge), mµcßn muèn tiªu diÖt chóng. Nãi cô thÓ, chØ cÇn nªu mét trongnh÷ng gi¸ trÞ phæ qu¸t Êy, mét gi¸ trÞ c¬ b¶n, mµ ai ®ã ®· diÔnt¶ nh sau : “ Mäi thø ®Òu thuéc vÒ Thîng ®Õ, trõ mét thø th«i: quyÒn tù do cña chóng ta ”. ®ã lµ mét gi¸ trÞ c¬ b¶n, v×, ®Ónãi cho gän, tõ ®ã míi ®Î ra t duy phª ph¸n, còng tõ ®ã míin¶y sinh çc ®Þnh chÕ d©n chñ mµ môc ®Ých, nãi mét çch gi¶nlîc, lµ b¶o vÖ sù thÓ hiÖn cña t duy phª ph¸n. Trong ý nghÜa®ã, cuéc chiÕn tranh nµy ®¸ng lµ cña chóng ta l¾m chø ! Nh÷ngtîng PhËt khæng lå ë Bamiyan kh«ng lªn tiÕng ®îc n÷a,nhng cø hái nh÷ng ngêi phô n÷ Kabul ®ang bÞ giam m×nhtrong bé ¸o chïm burqa mµ xem !

C©u hái duy nhÊt mµ lÏ ra nh÷ng ngêi trong phong trµo hoµb×nh ph¶i ®Æt ra lµ c©u hái nµy : nÒn d©n chñ cã thÓ lµm chiÕntranh, dï lµ chiÕn tranh tù vÖ chÝnh ®¸ng, mµ kh«ng phñ ®Þnhnh÷ng nguyªn t¾c cña m×nh, mµ kh«ng ®¸nh mÊt chÝnh m×nh ?B¾t nguån tõ triÕt lÝ çc quyÒn con ngêi (®èi nghÞch, may thay,víi xu thÕ s©u th¼m cña mét thÕ kØ 20 man d·), quan t©m míicña xu híng d©n chñ dÉn tíi quan ®iÓm nµy : thêng d©n (nhë Irak, Serbia, Afghanistan) kh«ng ph¶i lµ ®ång lo·, mµ lµ n¹nnh©n cña çc chÝnh quyÒn ®éc tµi. Cho nªn, ngµy nay, ngêi takh«ng cßn cã thÓ chÊp nhËn nh÷ng cuéc tµn s¸t nh ë Dresdenhay Hiroshima, cho dï chóng diÔn ra trong khu«n khæ cuécchiÕn tranh chÝnh nghÜa chèng nazi. Cßn ë Kabul hayKandahar, liÖu çc cuéc oanh t¹c cã lµm cho con ch»n tinh mäcthªm nh÷ng çi ®Çu míi hay ch¨ng ? NghÜa lµ t¨ng thªm sèngêi tuÉn ®¹o vµ phÇn tö khñng bè ? Ph¶i thó nhËn thµnh thùclµ c©u hái ®ã, ngêi viÕt bµi nµy kh«ng biÕt tr¶ lêi ra sao. Cµngph©n v©n lóng tóng h¬n n÷a v× h¾n nhí l¹i håi chiÕn tranh vïngVÞnh, nh÷ng ngêi chñ tr¬ng kh«ng can thiÖp, mét mÆt muènt¸i lËp ph¸p lÝ quèc tÕ (Irak ph¶i rót khái Koweit), mÆt kh¸cchèng l¹i viÖc dïng biÖn ph¸p qu©n sù vµ chñ tr¬ng cÊm vËn®Ó buéc Saddam Hussein ph¶i lïi bíc. ThÕ mµ mêi n¨m ®·tr«i qua, sau mét cuéc can thiÖp qu©n sù (“ kh«ng toµn diÖn ”)vµ sau mêi n¨m cÊm vËn ®· g©y kh«ng biÕt bao nhiªu ®auth¬ng cho d©n chóng, Saddam vÉn cßn ®ã, vµ hä l¹i ®ßi bácÊm vËn (vµ ®ßi hái ®ã rÊt chÝnh ®¸ng)...

Cßn hËu qu¶ cña cuéc chiÕn tranh hiÖn nay ®èi víi çc x·héi d©n chñ, chØ cÇn liÖt kª çc biÖn ph¸p triÖt tiªu tù do ®·®îc ban hµnh nh©n danh cuéc ®Êu tranh chèng khñng bè(ch¼ng h¹n ë Anh, quª h¬ng cña habeas corpus, quyÒn bÊt kh¶x©m ph¹m vÒ th©n thÓ, cã dù luËt cho phÐp an trÝ hµnh chÝnhnh÷ng ngêi ngo¹i quèc bÞ t×nh nghi, bÊt cÇn ço tr¹ng vµkh«ng h¹n ®Þnh vÒ thêi gian giam gi÷) còng ®ñ cho thÊy lµ BinLaden ®· th¾ng ®iÓm. Muèn ng¨n chÆn y th¾ng ®iÓm, muènng¨n chÆn ch»ng tinh mäc thªm ®Çu, th× th¾ng lîi qu©n sùkh«ng ®ñ, mµ ph¶i thùc hiÖn mét c¬ng lÜnh to lín : gi¶m bítbÊt c«ng, chän c«ng lÝ thay v× “ realpolitik ”, chän d©n chñ thayv× nh÷ng liªn minh nh¬ nhuèc, hoµ hîp tÝnh phæ qu¸t cña çcnguyªn t¾c víi sù ®a d¹ng cña çc nÒn v¨n ho¸. C¬ng lÜnh cñathÕ kØ 21.

NguyÔn Quang

(1) Xem A. Rashid, L’Ombre des Talibans (nxb Autrement), vµ J.-C.

Brissard & G. DasquÐ, Ben Laden, la vÐritÐ interdite (nxb Denoel).

(2) Xem bµi N¹n khñng bè chiÕn lîc, n¨m 01 (D§ sè 111).

Cuéc chiÕn nµo... ? (tiÕp theo trang 1)

DiÔn §µn sè 113 (12.2001)10

Chóng t«i trÝch ®¨ng díi ®©y l¸ th ngá ®Ò ngµy 7.11.2001cña tíng TrÇn é. Th nµy nh»m tr¶ lêi lo¹t bµi ®¨ngtrªn çc b¸o Nh©n D©n, Qu©n ®éi Nh©n d©n, C«ng anNh©n d©n trong hai th¸ng 9 vµ 10 võa qua. DÔ tiªn ®o¸nlµ çc b¸o ®ã sÏ kh«ng ®¨ng l¸ th nµy, ®ã còng lµ lÝ dot¹i sao nã ®· ®îc phæ biÕn trªn m¹ng internet.

Mïa thu n¨m nay (2001) l¹i cã mét sù viÖc diÔn ra giènghÖt mïa hÌ n¨m 1998 : Çc c¬ quan “ c«ng t¸c t tëng ” rélªn mét ®ît phª ph¸n çc “ quan ®iÓm sai lÇm ” vµ v¹ch trÇnçc “ ©m mu ”. T«i ®· ®îc thÊy 5 bµi trªn b¸o Nh©n d©n vµb¸o Qu©n ®éi Nh©n d©n. T«i ®äc ®îc 3 bµi mµ t«i chó ý cßnnh÷ng bµi kh¸c th× kh«ng cÇn ®äc còng “ biÕt råi ”, kÓ c¶nh÷ng bµi ch¾c sÏ xuÊt hiÖn trªn T¹p chÝ Céng s¶n vµ T¹p chÝC«ng t¸c t tëng... §ît phª ph¸n nµy cha rÇm ré b»ng n¨m1998 (n¨m ®ã t«i ®îc thÊy h¬n 30 bµi trªn çc b¸o trong vµith¸ng) vµ t«i ®· cã “ mét bøc th ngá göi çc b¸o ”... Nhngkh«ng b¸o nµo c«ng bè (kh«ng d¸m c«ng bè hay lµ theo métchÝnh s¸ch lµ kh«ng chÊp nhËn ý kiÕn tranh luËn). H×nh nhnh÷ng ngêi phª ph¸n còng kh«ng tin tëng l¾m vµo çc lý lÏcña m×nh.

N¨m nay, t«i ®Þnh kh«ng quan t©m v× t«i thÊy “ trß ch¬i ”®· cò vµ nhµm ch¸n råi. T«i biÕt ch¾c lµ sè ngêi ng¸n ngÈmvµ chÕ riÔu sù phª ph¸n n¨m nay nhiÒu h¬n n¨m tríc.

Nhng v× sù phª ph¸n nh»m vµo vµ ®ông ®Õn nhiÒu ngêimµ t«i quen biÕt vµ kÝnh träng (c¶ nh÷ng ngêi lín tuæi vµnh÷ng ngêi Ýt tuæi (Ýt h¬n c¶ tuæi çc con t«i)). Vµ sù phªph¸n cã mÊy ®iÓm hå ®å cè ý mét çch qu¸ ngu xuÈn. T«ikh«ng thÓ kh«ng lªn tiÕng. Nhng v× nã qu¸ cò, nªn t«i chØ nãivµi ®iÓm cÇn nãi, cßn th× t«i ®· nãi trong th ngá n¨m 1998(...). Nh÷ng ®iÓm hå ®å chñ yÕu n»m trong 2 bµi b¸o mµ t«igäi t¾t lµ bµi : “ Thùc chÊt ” (1) vµ bµi “ Chiªu bµi ” (2), thªmbµi n÷a, t«i gäi lµ bµi : “ Phñ ®Þnh ” (3).

Lý sù chñ yÕu cña ®ît phª ph¸n nµy tãm t¾t lµ :

Nh÷ng ngêi “ kªu gäi d©n chñ ” vµ “ t×m ®êng ph¸t triÓn®Êt níc lµ chØ gi¬ng nh÷ng chiªu bµi ®Ó lµm viÖc thùc chÊtlµ ®i theo con ®êng t b¶n chñ nghÜa ”... “ §ã lµ nh÷ng conngêi bÊt m·n bÞ nh÷ng lùc lîng thï ®Þch lîi dông ®Ó chèng§¶ng vµ chèng CNXH ”...

Nghe thèng thiÕt ghª cha ???!!!

T«i buéc ph¶i nãi vµi ý kiÕn.

1. VÒ çi gäi lµ “ bÊt m·n ”

Sù phª ph¸n cho r»ng : nh÷ng ngêi ®ßi d©n chñ lµ nh÷ngngêi bÊt m·n. VËy hä bÊt m·n víi ai vµ bÊt m·n çi g× ? NÕuhä bÊt m·n vµ t«i ch¾c hä còng bÊt m·n thËt, ®ã lµ hä bÊt m·nvíi t×nh tr¹ng kh«ng d©n chñ, vµ bÊt m·n víi t×nh tr¹ng chËmch¹p vµ tôt hËu cña ®Êt níc. Nhng nh÷ng ngêi phª ph¸n

tøc lµ nh÷ng nhµ t tëng th× suy bông ta ra bông ngêi, chor»ng cã sù bÊt m·n vÒ quyÒn lîi vµ ®Þa vÞ. V× nh÷ng ngêi tr¨ntrë víi con ®êng ph¸t triÓn vµ d©n chñ ®Òu lµ nh÷ng c«ngthÇn lín nhá. Nhng t«i còng suy bông ta ra bông ngêi hiÓur»ng çc c«ng thÇn ®Òu ®· ®îc ®Òn c«ng xøng ®¸ng vµ ®Òu®· b»ng lßng. Thùc ra sau th¾ng lîi Ýt l©u t«i gÆp b¹n bÌ cò,còng nghe ®îc nhiÒu tiÕng nãi phµn nµn vÒ ®êi sèng vµnh÷ng so s¸nh c«ng lao hëng thô cña nh÷ng ngêi nµy vµnh÷ng ngêi kh¸c, nh÷ng thiÖt thßi vµ nh÷ng may m¾n.Nhng cµng vÒ sau, (nhÊt lµ thêi gian gÇn ®©y) t«i gÆp l¹i b¹nbÌ, th¨m hái th× ai nÊy ®Òu cã cuéc sèng æn ®Þnh vµ t¬ng ®èi®Çy ®ñ. §ã lµ v× hai yÕu tè :

a/ Çc chÝnh s¸ch ®Òn ¬n ®¸p nghÜa ®îc ®i vµo nÒ nÕp.

b/ Ai nÊy con çi ®Òu ®· trëng thµnh, cã c«ng ¨n viÖc lµm,cã thu nhËp æn ®Þnh cã thÓ bï ®¾p cho bè mÑ. Tríc ®©y khicon çi cßn bÐ nhá, hoµn c¶nh nheo nhãc nu«i nÊng tèn kÐm,®êi sèng kinh tÕ kh«ng b»ng b©y giê.

Nhng kh«ng v× thÕ mµ b»ng lßng ®îc víi tr¹ng th¸i mÊtd©n chñ vµ t×nh tr¹ng tôt hËu chËm ch¹p cña ®Êt níc. Cßnnh÷ng thanh niªn, trung niªn th× hä cha cã lý do g× ®Ó bÊtm·n. T«i cho r»ng kh«ng thÓ kh«ng tin vµo sù tr¨n trë, ®Çytr¸ch nhiÖm cña hä. §ã lµ ®iÒu rÊt râ rµng.

Cã nh÷ng ngêi phª ph¸n l¹i cho r»ng : Çc c«ng thÇnkh«ng biÕt ®iÒu, ®· ®îc hëng çc chÕ ®é ®·i ngé cßn kh«ngbiÕt çm ¬n chÕ ®é XHCN, kh«ng biÕt çm ¬n §¶ng vµ Nhµníc. Sao l¹i cã nh÷ng suy nghÜ thÊp kÐm ®Õn nh vËy ?Nh÷ng c«ng thÇn ®· çm ¬n Çch m¹ng b»ng c¶ nh÷ng n¨mth¸ng thanh xu©n, nh÷ng x¬ng m¸u cña chÝnh m×nh vµ nh÷ngtÝnh m¹ng cña nh÷ng ngêi th©n. Nay lµ lóc Çch m¹ng cã dÞp®Òn ¬n hä. Ngêi phª ph¸n d¸m c¶ gan tù cho m×nh cã quyÒnban ph¸t ©n huÖ cho çc l·o thµnh. Nh cã mét anh chµngc«ng an (l¹i c«ng an !) d¸m tuyªn bè : “ T«i ®· nh©n ®¹o l¾mvíi «ng X (mét ngêi ®ßi d©n chñ) råi, t«i kh«ng b¾t «ng Êyl¹i cßn ®Ó nguyªn cho «ng Êy ®îc hëng çc tiªu chuÈn ®·cã ”. ThËt lµ l¸o xîc !

Còng anh c«ng an nµy, khi cã ngêi hái anh gi÷ t«i dùatheo luËt nµo ? §iÒu mÊy cña Bé luËt h×nh sù, hay HiÕn ph¸pth× anh ta tù chØ vµo måm vµ tuyªn bè : “ LuËt lµ ë måm tao®©y ” vµ “ måm tao lµ luËt ”... ThËt lµ nhôc nh· cho c«ng anXHCN.

§ã lµ mét sù hçn l¸o th« bØ cña ngêi “ chuyªn chÝnh v«häc ”... Kh«ng biÕt ®ã lµ con s©u lµm rÇu nåi canh hay chÝnhnåi canh ®· lµm rÇu çc con s©u. Vµ nåi canh Êy cßn tù nhËnlµ d©n chñ ®îc hay kh«ng ???

2. VÒ çi gäi lµ “ phñ nhËn ”

Nh÷ng ngêi phª ph¸n lín tiÕng r»ng : Çc ngêi ®ßi d©nchñ phñ nhËn th¾ng lîi cña Çch m¹ng, råi suy diÔn. Phñ nhËnth¾ng lîi, tøc lµ phñ nhËn CNXH, phñ nhËn sù l·nh ®¹o cña§¶ng, phñ nhËn §¶ng vµ nh vËy lµ “ cã ©m mu thùc chÊt lµ®i con ®êng t b¶n chñ nghÜa ”, lµ “ liªn l¹c víi níc ngoµi ”,lµ “ ph¶n béi tæ quèc ”.

Ghª cha ??? Khñng khiÕp cha ???

T«i chØ xin hái l¹i vµi c©u víi «ng phª ph¸n Êy :

¤ng h·y chØ râ : Ai ®· phñ nhËn ? Vµ phñ nhËn çi g× ? T«ibiÕt lµ «ng kh«ng nãi ®îc ®©u, «ng chØ quy chôp rÊt hå ®å vµ(xin lçi) rÊt ngu xuÈn !

11DiÔn §µn sè 113 (12.2001)

L¹i th ngá 2001

Çch m¹ng ViÖt Nam th¾ng lîi, c¶ thÕ giíi c«ng nhËn vµmçi ngêi ViÖt Nam ®Òu tù hµo. Çc ngêi ®ßi d©n chñ cònglµ ngêi ViÖt Nam vµ h¬n n÷a lµ nh÷ng ngêi ®· cã Ýt nhiÒulµm nªn th¾ng lîi ®ã. Hä phñ nhËn th¾ng lîi lµ phñ nhËn chÝnhb¶n th©n hä µ ? Hä chØ cã phµn nµn vÒ sù nãi th¾ng lîi qu¸nhiÒu, qu¸ dµi, qu¸ l©u, qu¸ nhiÒu lÇn vµ cø lµm nh cã th¾nglîi ®ã råi th× b©y giê lµm çi g× còng “ th¾ng lîi vÎ vang ” c¶.Cø nãi ®Õn th¾ng lîi, dïng çi th¾ng lîi ®· qua ®Ó che lÊpnh÷ng thÊt b¹i ngµy nay vµ che lÊp nh÷ng t×nh tr¹ng mÊt d©nchñ, t×nh tr¹ng l¹c hËu vµ tôt hËu thª th¶m cña ®Êt níc.

Nh÷ng ngêi ®ßi d©n chñ yªu cÇu : ®õng dïng nh÷ngth¾ng lîi ®· qua ®Ó che lÊp thÊt b¹i ngµy nay.

Cßn ngµy nay cã çi g× cÇn phñ nhËn hay kh«ng ??? Cãph¶i §¶ng vµ Nhµ níc hiÖn nay ë çc nghÞ quyÕt vµ chÝnhs¸ch ®Òu tá ra quan t©m ®Õn vÊn ®Ò d©n chñ chèng thamnhòng, t×nh h×nh tôt hËu vµ l¹c hËu ?

§¶ng vµ Nhµ níc nãi nhiÒu, vËy th× nh÷ng ngêi ®ßi d©nchñ còng bµn vÒ nh÷ng vÊn ®Ò Êy. Bµn nh÷ng vÊn ®Ò Êy mµngêi nµy nãi th× lµ “ gi¬ng chiªu bµi ”, Nhµ níc nãi l¹i lµthùc chÊt µ ?

VËy t«i thö hái :

a/ Tõ khi cã ch÷ d©n chñ thªm vµo khÈu hiÖu chiÕn lîcmµ §¶ng ®ang nªu cao : “ D©n giµu, níc m¹nh, x· héi c«ngb»ng, v¨n minh ” th× Nhµ níc ta ®· lµm ®îc g× cho nÒn d©nchñ níc nhµ kh¸ h¬n ?

b/ Tõ khi (tõ l©u l¾m råi) §¶ng vµ Nhµ níc (ChÝnh phñ,Quèc héi) vµ Tæng bÝ th lín tiÕng kªu gäi ®Êu tranh chèngtham nhòng. ThÕ mµ cã ngêi h¨ng h¸i hëng øng tÝch cùchµnh ®éng ®Ó chèng tham nhòng th× bÞ coi lµ ph¹m téi “anninh quèc gia” bÞ b¾t bí, bÞ mêi gäi thÈm vÊn, bÞ ®em ra ®Êutè ë tæ d©n phè ®Ó h¹ nhôc.

* VËy th× ai phñ nhËn ai ?

* Çi g× phñ nhËn çi g× ?

* Ai lµ “ gi¬ng chiªu bµi ” (tøc lµ nãi mét ®»ng lµm métnÎo) ?

* Ai lµ thùc chÊt ?

H·y tr¶ lêi th¼ng vµo çc c©u hái cô thÓ cña t«i xem. §õngquen dïng “ lìi gç ” vµ “ nãi lÊy ®îc ” mµ nh¾c l¹i nh÷ng®iÒu cæ lç sÜ ?

VÒ vÊn ®Ò phñ nhËn, çc ngêi phª ph¸n “ v¹ch trÇn” r»ngnh÷ng ngêi ®ßi d©n chñ, chØ gi¬ng chiªu bµi d©n chñ, cßnthùc chÊt lµ ®i theo con ®êng t b¶n chñ nghÜa ?

ThÕ th× ph¶i hái çc «ng mÊy c©u thÕ nµy :

1. Çc «ng cho ®i theo con ®êng t b¶n chñ nghÜa(TBCN) lµ theo con ®êng ph¶n ®éng, ph¶n XHCN. VËy th×çc «ng nãi TBCN nµo ? Çc «ng cã thÊy M¸c ph©n tÝch vµphª ph¸n CNTB cña thÕ kû 18, 19 n÷a, mµ nay lµ thÕ kû 21råi. B©y giê nhiÒu ngêi ®· nh×n nhËn hiÖn tr¹ng thÕ giíi lµ®ang ®i vµo hËu TBCN, còng lµ tõ t×nh tr¹ng tiÒn TBCN ph¶itiÕn th¼ng ®Õn hËu TBCN mµ ph¶i tiÕn th¼ng tiÕn nhanh. T×nhthÕ b¾t buéc níc ta ph¶i nh thÕ chø còng ch¼ng cÇn “ häcthuyÕt ” vµ “ s¸ng t¹o ” nµo c¶. Tõ tiÒn TBCN nghÌo ®ãi vµl¹c hËu mµ ®ßi tiÕn th¼ng lªn CNXH lµ mét chÕ ®é kinh tÕchÝnh trÞ cao h¬n TBCN chØ lµ mét ¶o tëng. §ang nghÌo khæl¹c hËu mµ ®Þnh híng XHCN l¹i cµng lµ ¶o tëng ! Ph¶i t×mçch cho ®Êt níc ph¸t triÓn vµ ph¸t triÓn nhanh. T×nh thÕ ta

b¾t buéc ph¶i tiÕn nhanh, nÕu tiÕn chËm th× chØ ®i vµo con®êng chÕt.

Cã nhµ phª ph¸n trong mét bµi dµi ®a ra çc d÷ liÖu ®Ób¸c bá ý kiÕn cña çc “ tµi liÖu d©n chñ ”. Trong ®ã «ng trÝchmét ®o¹n cña tµi liÖu cã nãi ®Õn h¬n mét tr¨m níc _ vµ h¬nmét tr¨m níc _ råi chª t¸c gi¶ lµ d÷ liÖu hå ®å vµ dèt n¸t.Thùc ra t¸c gi¶ muèn ®a ra d÷ liÖu : Cã hµng tr¨m níckh«ng cÇn XHCN còng ®éc lËp ®îc, ®Ó b¸c bá häc thuyÕt lµph¶i g¾n ®éc lËp víi CNXH míi ®éc lËp ®îc. Còng cã hµngtr¨m níc t×m ®êng ph¸t triÓn cho quèc gia m×nh nhngkh«ng t×m con ®êng XHCN, hµng tr¨m níc nä cã thÓ trïnghîp nhiÒu víi hµng tr¨m níc kia. ThÕ nhng ngêi phª ph¸nl¹i lµm phÐp tÝnh céng 100 níc + 100 níc = 200 níc, råichª t¸c gi¶ lµ dèt ®Þa d, kh«ng biÕt thÕ giíi chØ cã 174 níc.Cø “ nãi lÊy ®îc ” nh thÕ th× cã nhiÒu ngêi dèt thùc mµkh«ng biÕt lµ m×nh dèt vµ ai míi lµ ngêi dèt ?

[...] T«i biÕt çc «ng chØ cÇn çi vá M¸c-Lªnin vµ XHCN,cßn ®Êt níc l¹c hËu hay ph¸t triÓn, chËm hay nhanh còngmÆc kÖ. Cã ph¶i nh thÕ lµ çch m¹ng h¬n “ nh÷ng ngêi tr¨ntrë ” kh«ng ? Çc «ng h·y tr¶ lêi ®i !!!

2. Çc «ng gµo thÐt lªn lµ chóng t«i phñ nhËn XHCN. VËythö hái, ta ®· cã çi XHCN nµo ®Ó phñ nhËn. Ta ®Æt tªn níclµ Céng hßa x· héi chñ nghÜa th× trªn thùc tÕ lµ ta ®· phñ nhËnCNXH råi, kh«ng ph¶i chê ®Õn chóng t«i. V× chóng ta ®angtrng bµy mét bøc tranh lµ mét x· héi l¹c hËu, kÐm ph¸t triÓn,kÐm d©n chñ, ®Çy tÖ n¹n x· héi, ®Çy nhiÔu nh¬ng lõa dèi, ®Çy®au khæ, téi lçi, ®Çy ¸p bøc bÊt c«ng, thÕ mµ lµ XHCN µ ? §©ylµ nh÷ng ®iÒu mµ çc nhµ l·nh ®¹o nãi nhiÒu chø kh«ng ph¶inh÷ng ngêi d©n chñ.

Thùc ra XHCN hiÖn thùc ®· tù phñ nhËn çch ®©y h¬nchôc n¨m råi vµ ®· tù phñ nhËn ë phÇn quan träng cña ®Þa cÇun¬i ®· s¶n sinh ra c¶ lý thuyÕt vµ hiÖn thùc cña nã. ViÖc g×ph¶i chê ®Õn chóng t«i phñ nhËn ! Çc «ng cã lý sù mµ sao cølê ®i nh÷ng sù thËt hiÓn nhiªn cña thÕ giíi vµ nh©n lo¹i. VËyth× çc «ng h·y v¹ch ®Çu gèi cña m×nh ra mµ nãi, khái tèn giÊymùc cña Nhµ níc vµ tèn th× giê cña ngêi xem b¸o.

Th«i, lÇn nµy t«i viÕt ®Õn ®©y th«i, chØ ®Ó tr¶ lêi hai ®iÓmvÒ chiªu bµi vµ thùc chÊt, b»ng hai ®iÓm bÊt m·n vµ phñ nhËn(...)

Cho tæ chøc mét (hoÆc nh÷ng) cuéc tranh luËn c«ng khaitrªn çc cuéc héi th¶o, trªn ph¸t thanh vµ truyÒn h×nh, trªn b¸ochÝ. §ång thêi çc b¸o t«n träng çc bµi viÕt cã ý kiÕn kh¸cmµ göi ®Õn ®¨ng b¸o, h·y cø tö tÕ nh thÕ xem. Vµ triÖt bá çilèi cø “ nãi v¾ng mÆt ” bÞt miÖng ®èi ph¬ng vµ nãi lÊy ®îc.LÇn nµy t«i yªu cÇu çc b¸o thö vµ nhÊt lµ yªu cÇu l·nh ®¹obËt ®Ìn xanh cho çc b¸o thö ®¨ng çi th ngá nµy cho ®éc gi¶phª ph¸n xem.

Nh thÕ t«i c¶m ¬n l¾m l¾m !

Hµ Néi nh÷ng ngµy lËp ®«ng ngµy 07/11/2001.

TrÇn §é

(1) Tøc lµ bµi §©u lµ thùc chÊt con ®êng d©n chñ vµ h¹t gièng tù do(B¸o Qu©n ®éi Nh©n d©n ngµy 20/10/2001).

(2) Bµi Mu ®å g× ®»ng sau chiªu bµi ®i t×m con ®êng ph¸t triÓn cho®Êt níc.

(3) Bµi §i t×m hay phñ ®Þnh con ®êng ph¸t triÓn

DiÔn §µn sè 113 (12.2001)12

Theo quy ®Þnh, çc bé trëng th¬ng m¹i cña Tæ chøcTh¬ng m¹i ThÕ giíi (WTO) ph¶i häp Ýt nhÊt lµ hai n¨m métlÇn ®Ó tæng kÕt ho¹t ®éng vµ t×nh h×nh hÖ thèng th¬ng m¹i thÕgiíi, vµ ®Ò ra ch¬ng tr×nh lµm viÖc cho çc n¨m sau. ®Êycòng lµ dÞp ®Ó çc bé trëng ph¸t ®éng çc vßng th¬ng lîng®a ph¬ng. TÊt c¶ nh÷ng môc tiªu Êy ®Òu ®· kh«ng ®¹t ®îcë héi nghÞ Seattle (Hoa Kú), th¸ng 12-1999. Vµ trë thµnhnh÷ng vÊn ®Ò mÊu chèt cho héi nghÞ th¸ng 11 n¨m nay t¹iDoha, thñ ®« níc Qatar.

Sau Seattle ®Õn Davos, råi Washington, Bangkok, GenÌve,vµ Gªnes, v.v. HÔ chç nµo cã häp quèc tÕ, nhÊt lµ khi cã çcl·nh tô thÕ giíi ®Õn tham dù, lµ cã biÓu t×nh ph¶n ®èi, Ýt nhiÒub¹o ®éng. BiÕn thµnh c¶ mét kÞch b¶n nhµm ch¸n. Bªn chèng®èi th× lu«n lu«n kh¼ng ®Þnh tÝnh chÊt ®Êu tranh hoµ b×nhnhng ch¼ng bao giê ng¨n ®îc hoÆc tá ra tÝch cùc ng¨n chÆnnh÷ng hµnh ®éng ®Ëp ph¸ v« tr¸ch nhiÖm, bªn c¶nh s¸t th×ph¶n øng vông vÒ, hay tÖ h¬n n÷a, th« b¹o nh ë Gªnes. Vµkhi WTO quyÕt ®Þnh nhËn lêi mêi cña Qatar tæ chøc buæi häpcÊp bé trëng ë Doha, çc phong trµo chèng ®èi tè ço ngaylµ WTO muèn ®Õn häp ë mét xø ®éc tµi chuyªn chÕ, ®Ó tr¸nhtai m¾t (vµ tay ch©n nÐm ®¸) cña x· héi c«ng d©n. Còng ®óngnhng thËt ra th× sau Seattle, ch¶ níc nµo muèn tæ chøc héinghÞ, chØ cã Qatar lµ xung phong, vµ ngay tõ ®Çu n¨m 2000.YÕu tè an ninh dÜ nhiªn ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh, nh×n tõ quan®iÓm cña WTO còng cã lý : ai lµm g× mµ ch¶ muèn ®îc yªnth©n lµm cho xong. Còng nh ®i ¨n cç mµ bÞ hµng xãm kÐosang chöi bíi, kh¸ch th× nuèt kh«ng tr«i vµ chñ nhµ sau ®ã cßnph¶i thu dän b¸t ®Üa bÓ, söa m¸i dùng cét, th× cßn ai muèn ®Õnvµ ai muèn mêi ? Mµ cç th× vÉn ph¶i lµm !

Nhng cuéc ®êi cã l¾m o¸i o¨m. Çch ®©y hai n¨m, thËmchÝ chØ vµi th¸ng th«i, cã ai ngê ®uîc çi xø tÝ hon nµy, l©u nayyªn æn thÕ, b©y giê l¹i n»m ngay gi÷a lßng mét vïng chiÕntranh s«i sôc vµ h¬n thÕ n÷a, mét vïng bçng nhiªn kÕt tô baonhiªu sî h·i tríc mét sù ®e do¹ t©m lý khæng lå nh chatõng cã ? Sau çi sèc cña ngµy 11 th¸ng 9, thÕ giíi lo sî ph¶nøng cña Mü, vïng Trung ®«ng h¬n bao giê hÕt lµ mét qu¶bom cha næ, nguy c¬ thÕ chiÕn cha bao giê hiÖn h÷u nhthÕ. Ngoµi çc th¶m ho¹ cña chiÕn tranh, cßn cã nguy c¬ cñakú thÞ vµ thµnh kiÕn, lµm c¨ng th¼ng h¬n n÷a sù chung sèngvèn ®· khã kh¨n gi÷a çc thµnh phÇn v¨n ho¸ vµ t«n gi¸o kh¸cnhau trong çc níc nh Ph¸p vµ Anh. Thõa níc ®ôc th¶ c©u,nh÷ng nhãm cùc ®oan ë ph¬ng T©y còng nh trong çc níctheo Håi gi¸o thi nhau ®æ dÇu vµo löa, çc thuyÕt cñaHuntington bçng nhiªn ®îc ®a ra nh ch©n lÝ hay lêi tiªn tri,vµ çc lêi kªu gäi hoµ b×nh, h·y khoan dung chÊp nhËn nhau,xo¸ bá hËn thï b»ng xo¸ bá bÊt c«ng ¸p bøc, ë ®©u còng ®ÒuyÕu ít nh tiÕng kªu trong sa m¹c.

Trong bèi c¶nh Êy, lµm sao WTO cã thÓ vÉn ®iÒm nhiªngi÷ çi hÑn trong sa m¹c cña m×nh. Ngay sau th¶m kÞch 11.9,

t«i gië b¶n ®å ra xem vµ l¾c ®Çu. Lµm sao çc ph¸i ®oµn Müvµ T©y ©u cã thÓ tho¶i m¸i kÐo ®Õn ®Êy ? B¸o chÝ ®Çy rÉy çcbµi ph©n tÝch vÒ chiÕn thuËt, ®¨ng c¶ mét b¶n ®å chi chÝtnh÷ng h×nh vÏ sóng èng, tµu bÌ ®Ó so s¸nh çc lùc lîng ®ãngqu©n trong vïng. ë khu v¨n phßng chóng t«i, cã ngêi d¸n çib¶n ®å Êy lªn tÊm b¶ng th«ng b¸o trªn têng, khoanh trßn ch÷Doha bÐ tÝ lät thám gi÷a trËn ®Þa vµ thªm mét c©u ch©m biÕm :“A nice place for a picnic ! “ (Chç ®i ch¬i hÕt ý !).

®Õn khi Mü b¾t ®Çu th¶ bom Afghanistan th× t«i tin ch¾chéi nghÞ cña WTO sÏ ph¶i hoÆc dêi ®i chç kh¸c, hoÆc dêi ngµysang n¨m sau nÕu vÉn lµm ë Doha. B¸o chÝ ®a tin nµo lµ «ngPascal Lamy cña Liªn HiÖp Ch©u ©u tuyªn bè lµ nÕu kh«nghäp ë Doha th× còng ch¶ sao cho viÖc ph¸t ®éng vßng th¬nglîng, «ng Robert Zoellick, ®¹i diÖn th¬ng m¹i cña Mü, tá ýlo ng¹i vÒ an toµn cña çc ph¸i ®oµn, v.v... Cµng gÇn ®Õn ngµyhäp, çc b¶n tin cµng nãi níc nµy quan t©m, níc kia lo ©u.Çc ph¸i ®oµn th¨m dß nhau, t×m gi¶i ph¸p thay thÕ. SingaporemiÔn cìng ®ång ý ®ãn nhËn héi nghÞ víi ®iÒu kiÖn ph¶i thunhá l¹i. GenÌve, tuy b¾t buéc ph¶i ®øng ra tæ chøc nÕu ®îcyªu cÇu v× lµ n¬i ®Æt trô së, ph©n trÇn lµ kh«ng thÓ nµo chuÈnbÞ kÞp. Qatar th× vÉn c¬ng quyÕt ph¶i häp ë Doha, ®óng ngµygiê, kh«ng thay ®æi chi hÕt. Vµ lµm d÷ : kh«ng ®i Doha lµkh«ng tin Qatar cã kh¶ n¨ng b¶o ®¶m an ninh cho mäi ngêi,lµ khinh thÞ, xóc ph¹m ®Õn c¶ vïng ¶ RËp ®Êy. ®óng vµo lócMü vµ çc níc T©y ph¬ng l¹i rÊt cÇn ®Õn çc ®ång minhnµy. Gay thËt.

Tr¹ng th¸i lìng nan nµy kÐo dµi cho ®Õn ngay c¶ sau khiWTO chÝnh thøc tuyªn bè vÉn sÏ häp ë Doha ®óng ngµy qui®Þnh. Nh©n viªn WTO tiÕn hµnh çc chuÈn bÞ trong hoangmang. V× t«i ®· ®i Seattle n¨m 1999 nªn, theo nguyªn t¾c cñac¬ quan WTO, t«i ®îc ë nhµ (GenÌve). Nhng bµ sÕp t«i vÉnhái ý tÊt c¶ xem ai muèn ®i ai muèn ë nhµ. GÇn ®Õn ngµy ®idanh s¸ch míi Ên ®Þnh. T«i vµ Marie, c« b¹n cïng ®i Seattle,cuéc mét chai champagne víi R., trong nhãm ®i Doha, lµ héinghÞ sÏ ph¶i ho·n. Cho ®Õn hai ba ngµy tríc h«m hä lªn®êng, chai rîu vÉn cha ng· ngò sÏ thuéc vÒ ai. Kh«ng khÝcµng bÊt an khi biÕt ph¸i ®oµn Mü gi¶m xuèng chØ cßn vµichôc thay v× mÊy tr¨m ngêi nh mäi khi, mçi ngêi tham dù®Òu ®îc ph¸t mÆt n¹, thuèc chèng bÖnh than, v.v... Trùc th¨ngMü sÏ tóc trùc ngµy ®ªm, s½n sµng bèc ®i ®a ra s¬ t¸n ë çcchiÕn h¹m ®Ëu ngoµi kh¬i nÕu cã b¸o ®éng. Ph¸i ®oµn NhËt vµóc sÏ ®Õn víi ®Çy ®ñ thuèc men, mÆt n¹ vµ b¸c sÜ y t¸. Toµnlµ nh÷ng tin phÊn khëi c¶. ®· thÕ, «ng trî t¸ x· héi l¹i sèt s¾nggöi email cho tÊt c¶ mäi ngêi, th«ng b¸o më mét ®êng d©yhotline (trùc tuyÕn) ®Ó ®éng viªn gia ®×nh çc nh©n viªn ®iDoha, khi nµo bån chån lo l¾ng qu¸ th× cø kªu ®Õn t«i mµ t©msù nhÐ, bÊt kÓ ngµy ®ªm.

ThÕ mµ sè nh©n viªn ®i Doha còng hÇu nh ®ñ c¶, chØ cãvµi ngêi giê phót chãt quyÕt ®Þnh ë l¹i GenÌve sau khi «ngMoore, Tæng Gi¸m ®èc, cho biÕt lµ sÏ th«ng c¶m nÕu ai kh«ngmuèn ®i, trong hoµn c¶nh ®Æc biÖt hiÖn nay. Nh thÕ kh«ngph¶i lµ kiªn trung vµ cã tinh thÇn phôc vô cao ®é th× lµ g×.Trong nhiÒu c©u tiÕu l©m truyÒn tông nhau, chóng t«i kho¸inhÊt c©u nµy : “ What do we hope to get out of Doha ? Wehope to get ourselves out of Doha ! ” (Chóng ta mong ®em®îc g× tõ Doha vÒ ? ®em ®îc long thÓ cña chóng ta vÒ !).

Héi nghÞ chÝnh thøc khai m¹c chiÒu thø s¸u 9.11 vµ kÐo dµi®Õn tèi thø ba 13.11. Ngµy giê h¬i l¹ nh thÕ lµ v× ngµy thø s¸ulµ ngµy nghØ cuèi tuÇn trong çc níc ¶ RËp vµ thø b¶y lµngµy ®Çu tuÇn cña hä. ChiÒu thø t, sau khi tèp cuèi cïng ®·lªn ®êng, chóng t«i giËt m×nh nghe tin x¶y ra mét vô tÊn

DiÔn §µn sè 113 (12.2001) 13

Cuéc hÑntrong sa m¹c

ç uyÕt hanh

c«ng ë Doha. Mét «ng kh«ng qu©n Qatari ®ét nhËp c¨n cøqu©n sù cña Mü gÇn Doha, næ sóng lia lÞa vµ bÞ b¾n chÕt. B¶ntin ®Çu cho biÕt cã mét sè qu©n nh©n Mü bÞ th¬ng, b¶n tinsau l¹i nãi kh«ng ai sao c¶, chØ cã «ng “ c¶m tö qu©n ” nµychÕt, vµ nãi râ h¬n lµ «ng ta m¾c bÖnh t©m thÇn vµ ®©y lµ méthµnh ®éng ç nh©n, kh«ng n»m trong mét mu ®å tËp thÓ nµo.Ai còng mong lµ “ chØ ” cã thÕ nhng tÊt nhiªn kh«ng khái lo©u. H«m sau héi nghÞ khai m¹c ®óng giê vµ chóng t«i b¾t ®Çulµm viÖc theo ch¬ng tr×nh.

Nh thêng lÖ, trong çc buæi häp vµ héi nghÞ, bé phËnng«n ng÷ vµ in Ên ph¶i tóc trùc ®Ó phôc vô, b¶o ®¶m çc tµiliÖu ®îc ph¸t hµnh kÞp thêi. T«i cha thÊy tæ chøc nµo cngçc ph¸i ®oµn nh WTO. Mçi bµi ph¸t biÓu ®äc xong lµ néi 24tiÕng ®ång hå sau ®· ®îc dÞch ra hai thø tiÕng kia, c¶ ba b¶n®îc in vµ ph¸t ngay t¹i héi trêng. Víi 142 thµnh viªn thªmmét sè quan s¸t viªn tham dù, sè diÔn v¨n dù trï lµ kho¶ng160 bµi trong ba ngµy ®Çu, ngoµi nh÷ng tµi liÖu kh¸c. Çc ph¸i®oµn nèi ®u«i nhau ph¸t biÓu, mçi ngêi ®îc 5 phót. Chóngt«i còng liªn tiÕp dÞch hÕt «ng nµy ®Õn bµ kia, may lµ ®¹i ®asè biÕt tù gi¸c vµ kû luËt, mçi bµi trung b×nh chØ hai, ba trang.Nh÷ng ngµy sau míi lµ ®i vµo chuyÖn mÇn ¨n thËt sù, häpriªng tõng tæ trªn çc ®Ò tµi vµ th¬ng thuyÕt r¸o riÕt. B¶n dùth¶o tuyªn ng«n cña çc bé trëng, lµ v¨n kiÖn chÝnh thøc cñahéi nghÞ, ®îc ®a ra mæ xÎ, söa chç nµy, thªm bít chç kiatuú theo ®ßi hái cña tõng ph¸i ®oµn. Nh÷ng ®o¹n n»m trongngoÆc kÐp lµ cha ®i ®Õn tho¶ thuËn, cßn tranh c·i, ®· ®îcviÕt ®i viÕt l¹i nhiÒu lÇn. Chóng t«i thuéc lßng mÊy chôc trangthø v¨n ch¬ng kú quÆc nµy, nhÊt lµ nh÷ng ®o¹n ®Æc biÖt gaygo, sÏ lµ “ thñ ph¹m ” b¾t téi chóng t«i ph¶i lµm qua ®ªm.

Doha sím h¬n GenÌve hai tiÕng, giê lµm viÖc chÝnh thøccña héi nghÞ lµ 9 giê s¸ng ®Õn 12 giê ®ªm. Nh thÕ ë GenÌveph¶i b¶o ®¶m cã mÆt tõ 7 giê s¸ng ®Õn 10 giê ®ªm, chia thµnhba ª-kÝp. Marie vµ t«i cïng lµm chung ª-kÝp ®ªm, tõ mét giêtra ®Õn 10 giê ®ªm. Nhng chØ cã h«m ®Çu lµ ®îc lÞch sù®óng giê, cµng vÒ sau cµng kÐo ®Õn khuya, cho ®Õn khi ch¼ngcßn ph©n biÖt ngµy vµ ®ªm, lÇn nµo còng thÕ. ª-kÝp ®ªm baogiê còng nhiÒu viÖc nhÊt, buæi chiÒu lµ lóc çc tµi liÖu ®uanhau ®Õn. Ngoµi chóng t«i lµ nh©n viªn thêng trùc, bao giêcòng cã çc th«ng dÞch viªn tù do, ®Õn lµm ng¾n h¹n. ®éi ngòng¾n h¹n nµy dÜ nhiªn ®«ng ®¶o nhÊt trong lóc héi nghÞ, tuyhä chØ lµm ban ngµy vµ cùc ch¼ng ®· tôi t«i míi ph¶i b¶o häë l¹i thªm. Cµng vÒ khuya th× sè ngêi ë l¹i trùc cµng giíi h¹nvµo nh÷ng ngêi th©m niªn nhÊt, ph¶i “ ®øng mòi chÞu sµo ”.Tuú theo t×nh h×nh, chóng t«i cho “ bän trÎ ” lÇn lît vÒ, cho®Õn lóc chØ cßn cã mÊy mèng chóng t«i, ®i tíi ®i lui trong çchµnh lang v¾ng vÎ.

N¨m nay còng cã biÓu t×nh nhng kh«ng khÝ chèng ®èitrÇm h¬n nhiÒu. Sau ngµy 11.9, çc phong trµo chèng ®èi toµncÇu ho¸ lé râ sù kh¸c biÖt vÒ nh÷ng môc tiªu vµ triÕt lý cña hä.Nhãm th× chuyÓn sang chèng chiÕn tranh, nhãm th× nghÜ r»nglóc nµy nªn ®Ó çc chÝnh quyÒn tËp trung b¶o ®¶m an ninh chod©n chóng thay v× ph¶i huy ®éng lùc lîng ®Ó “ xö lÝ ” çc vôbiÓu t×nh. Nhãm kh¸c th× tiÕp tôc chèng toµn cÇu ho¸ tíi cïng,thËm chÝ g¾n liÒn héi nghÞ cña WTO víi chiÕn tranh ëAfghanistan ! ë Doha còng cã mét vµi nhãm ®Õn biÓu t×nhtîng trng, nhng ®¹i ®a sè sù chèng ®èi lµ ë ©u Ch©u, vµt¶i ra cïng lóc trong nhiÒu thµnh phè. Do ®ã ë GenÌve, cuécbiÓu t×nh tra ngµy thø b¶y 10.11 rèt cuéc cha ®Õn 5 000ngêi tham dù, thay v× 30 000 nh çc nhãm tæ chøc loan b¸o.MÊy chôc nhãm cïng lµm mµ chØ cã thÕ lµ Ýt, nhng cho ®Õnh«m Êy cha ai biÕt sÏ ra sao, nªn chóng t«i vÉn ph¶i tu©n theo

çc biÖn ph¸p an ninh, ®Õn lµm viÖc tríc 10 giê s¸ng vµkh«ng ®îc ra ngoµi cho ®Õn khi c¶nh s¸t cho phÐp. Theoch¬ng tr×nh cña hä, ®oµn biÓu t×nh sÏ tô tËp díi phè, häp mÝttinh råi kÐo lªn khu çc tæ chøc quèc tÕ nhng kh«ng ®Õntríc cöa WTO ®îc v× c¶nh s¸t sÏ cÊm ®êng tríc ®ã vµitr¨m thíc, vµ qu©y c¶ khu phè l¹i. Khu c«ng viªn bao quanhWTO còng ®îc ng¨n ra b»ng hai, ba líp hµng rµo vµ d©y thÐpgai tõ mÆt ®êng cho tíi hå, b·i ®Ëu xe ngæn ngang toµn xecam-nh«ng nhµ binh. MÊt hÕt c¶ vÎ ®Ñp th¬ méng mäi khi.Nhng thËt ra GenÌve, vµ c¶ níc Thuþ SÜ, kh«ng cßn lµ èc®¶o thanh b×nh trong mét thÕ giíi biÕn lo¹n. ®· tõ c¶ chôcn¨m nay c¶ khu«n viªn Liªn HiÖp Quèc bÞ rµo kÝn l¹i, tr«ngthËt xÊu xÝ, vµ sau ngµy 11.9 th× khu nhµ cña ph¸i ®oµn ngo¹igiao Mü biÕn thµnh mét l« cèt kiªn cè, lÝnh Mü cÇm sóng®øng g¸c mÆt h»m h»m, lµm t«i nhí l¹i thêi chiÕn tranh ViÖtNam. Mçi lÇn ®i qua t«i ®Òu nghÜ r»ng ai mµ v« phóc bÞ bÓb¸nh hay h xe ®óng chç nµy lµ ch¾c sÏ bÞ lÝnh Mü x«ng ratãm lÊy ngay.

M·i ®Õn chiÒu tèi, nh×n ®êng phè cÊm xe qua l¹i nªn v¾ngtanh, t«i ®ang tù hái hay lµ kh«ng cã biÓu t×nh th× bçng nghelao xao, “ hä ” ®· ®Õn. T«i lªn lÇu chãt nh×n ra ngoµi nhngkh«ng thÊy g×, chØ thÊy xa xa lè nhè mÊy bãng ®en gi÷a çcrÆng c©y vµ nghe vµi tiÕng cocktail Molotov kªu bôp bôp. Sau8 giê tèi, bçng thÊy xe buýt ch¹y, vµ dÇn dÇn xe cé ch¹y l¹i c¶hai bªn ®êng, chóng t«i biÕt lµ ®êng phè ®· ®îc gi¶i to¶,nh thÕ lµ ®¸m biÓu t×nh ®· gi¶i t¸n hay Ýt ra ®· kÐo sang khuphè kh¸c. ThÕ lµ yªn råi. H«m sau còng yªn, n¨m nay nh thÕlµ khoÎ l¾m.

Héi nghÞ tiÕn hµnh theo ch¬ng tr×nh, c«ng viÖc ®i vµonhÞp ®iÖu quen thuéc, lóc dån dËp lóc tha h¬n. Chóng t«i b¾t®Çu ¨n uèng lung tung, ch¼ng ra b÷a, gÆp g× ¨n nÊy. Ai còngcã mét Ýt b¸nh tr¸i, pho mai, xóc xÝch ®Ó ®Çy tñ l¹nh, nh÷ngthø “ l¬ng kh« ” quen thuéc cña mïa héi häp. Trung t©m sinhho¹t cña bé phËn chóng t«i lµ v¨n phßng hai bµ th ký, n¬i mäingêi ®Õn nhËn vµ giao l¹i bµi, hái tin tøc, hay chØ tô tËp t¸ndãc vµi phót, ån µo nh çi chî. ®iÖn tho¹i reo kh«ng ngõng,m¸y fax liªn tôc nh¶ trang, ngêi hái ngêi ®¸p b»ng hai, bathø tiÕng chen lÉn nhau. ®å ¨n thøc uèng ®Ó la liÖt, bªn c¹nhnh÷ng chång tµi liÖu. Chóng t«i hay ®Õn ®©y ¨n kÐ miÕngb¸nh, uèng ly rîu, mçi ngêi ®ãng gãp mét mãn, biÕn c¨nphßng thµnh nhµ ¨n tËp thÓ. Tra thø hai 12.11, kh«ng khÝbçng s«i ®éng lªn h¬n n÷a khi cã ngêi ch¹y ®Õn b¸o : “ L¹imét chiÕc m¸y bay r¬i ë thµnh phè New York ! ”. Chóng t«ikinh hoµng, l¹y Trêi ®õng l¹i lµ khñng bè ! ThËt lµ khæ chod©n ë ®Êy qu¸. Ph¶n øng cña ai còng thÕ, chÊn ®éng vµ th¬ngc¶m. Khi çc b¶n tin lÇn lÇn x¸c ®Þnh ®©y lµ tai n¹n, sù lo l¾ngdÞu xuèng ®Ó nçi xãt xa cho çc n¹n nh©n x©m chiÕm t©m trÝ.Cuéc ®êi thËt mong manh, tai ho¹ cã thÓ ®Õn bÊt cø lóc nµo,so víi sù sèng chÕt, nh÷ng çi gi»ng co, mÆc c¶ nµy h¼n lµ phïphiÕm. Nhng vÉn ph¶i ch¨m chót tõng c©u ch÷, lµm tèi ®atheo çc yªu cÇu, v× sèng ngµy nµo lµ ph¶i trän vÑn ngµy Êy,trän vÑn víi l¬ng t©m nghÒ nghiÖp còng nh víi b¶n th©n vµngêi th©n.

Ngµy h«m sau, ë Doha, héi nghÞ dµnh mét phót mÆc niÖmcho çc n¹n nh©n tai n¹n m¸y bay råi l¹i tiÕp tôc c«ng viÖc.Trong thêi gian chuÈn bÞ, níc nµo còng tuyªn bè héi nghÞnhÊt ®Þnh ph¶i thµnh c«ng, tr¸nh lËp l¹i nh÷ng sai lÇm vµ thÊtb¹i ë Seattle. Ph¸i ®oµn nµo còng kh¼ng ®Þnh m×nh ®Çy thiÖnchÝ vµ s½n sµng uyÓn chuyÓn nhng còng b¸o tríc lµ kh«ngthÓ nhîng bé trªn ®iÓm nµy ®iÓm kia v× lý do nµy nä. Ai cònghoan h« tinh thÇn cëi më ®Ó ®i ®Õn kÕt qu¶ nhng vÉn thÊy ®Ó

DiÔn §µn sè 113 (12.2001)14

ngêi kh¸c cëi më th× thÝch h¬n. Vµ tÊt c¶ mäi ngêi ®Òu n¾mv÷ng çc kü thuËt thuyÕt phôc nhau : gi¶i bµy ph¶i tr¸i, dçdµnh khuyªn nhñ, n¹t né, r¨n ®e, giËn dçi hay ®Êm ngùc kªukhæ. C¨ng h¬n n÷a th× nh Ph¸p råi Ên ®é h¨m do¹ bá bµnhäp ®i vÒ, nhng chØ h¨m th«i. VÉn biÕt thÕ nhng ai cònggêm, biÕt ®©u “ h¾n ” l¹i lµm thËt, th× tiªu tïng. ®©y lµ métkiÓu kÕt hîp ch¬i bµi nãi dèi víi lèi yªu s¸ch cña trÎ con mµb¸o chÝ vÉn quen gäi lµ brinkmanship tøc lµ ®a nhau ®Õn bêvùc th¼m, miÖng nãi cøng mµ lßng th× thÇm mong anh kiachãng mÆt tríc m×nh. ¨n thua lµ ë chç ®o¸n ®îc ai l× h¬n ai.

Chung quy còng chØ v× b¶n chÊt cña WTO lµ mét hiÖp héinhµ bu«n. Mµ bu«n b¸n lµ mÆc c¶ ®Ó ®i ®Õn mét cuéc trao ®æicã lîi cho mäi bªn, vµ çi lîi Êy ®îc chia ch¸c t¬ng ®èiqu©n b×nh. Cho vµ ®ßi, th¶ çi nµy ®Ó b¾t çi kia. KÕt qu¶ cuèicïng lµ lµm sao ®Ó tÊt c¶ 142 anh tham dù ra vÒ hµi lßng vµyªn trÝ lµ kh«ng bÞ m¾c lìm. ®· ®i ¨n cç th× ph¶i ®îc ¨n,®îc nãi, ®îc gãi mang vÒ. (V× thÕ ch¨ng mµ WTO vÉn quengäi kÕt qu¶ tæng thÓ cña çc vßng th¬ng lîng hay héi nghÞlµ “ package ”, nµo lµ Uruguay Round package råi Singaporepackage !). Ai còng mong çi gãi cña m×nh thËt to, nÕu kh«ngth× còng ph¶i cã vµi miÕng thËt ngon lµnh. Mçi ph¸i ®oµn ®Õnbµn häp víi nhiÒu môc tiªu tõ thÊp ®Õn cao, tõ çi tèi thiÓuph¶i ®¹t hay gi÷ ®îc, ®Õn çi tèi ®a hi väng víi tíi. Anh nµocòng ph¶i ®¹i diÖn cho nhiÒu quyÒn lîi côc bé kh¸c nhau trongcïng mét níc, tõ n«ng d©n ®Õn ng©n hµng hay nhµ m¸y thÐp.V× thÕ nªn kh«ng ®óng l¾m ®©u nÕu nãi r»ng WTO chØ lµ n¬ixung ®ét Nam-B¾c, lµ chç çc níc giµu nghÌo ®ông ®é nhau.V× ai còng ph¶i b¶o vÖ nhiÒu quyÒn lîi kh¸c nhau cña nhiÒuthµnh phÇn néi bé cña m×nh, nªn ho¸ ra l¹i chia sÎ môc tiªuvíi níc nµy cho lÜnh vùc nµy vµ cã cïng môc tiªu víi níckh¸c cho lÜnh vùc kh¸c. Còng vÉn mét anh b¹n hµng Êy, mµlóc th× cïng phe víi ta lóc th× lµ ®èi thñ, tuú theo lµ bµn vÒn«ng nghiÖp hay vÒ dÞch vô tµi chÝnh. Cho nªn, sù ph©n chiaNam-B¾c dÜ nhiªn vÉn cßn ®ã (nÕu kh«ng th× çc nhãm chèngtoµn cÇu ho¸ cßn g× ®Ó mµ chèng !), nhng v× yÕu tè ®Æc biÖttrªn, vÉn cã nh÷ng liªn minh gi÷a níc nghÌo nµy vµ cêngquèc kia, mçi níc liªn minh víi nhiÒu nhãm kh¸c nhau, vµtrong néi bé mçi nhãm ®Òu cã nh÷ng sù nhîng bé riªng ®Ó®¹t môc tiªu chung. ë WTO, çc níc nhá hay nghÌo cã çchÊy ®Ó chung søc víi nhau hay dùa vµo çc níc m¹nh h¬n ®Ógiµnh ®îc quyÒn lîi. Thùc tÕ bao giê còng phøc t¹p h¬n çcc©u khÈu hiÖu gi¶n ®¬n.

VËy th× ngoµi “ long thÓ ”, mçi nhµ ngo¹i giao ®i Doha ®·®em vÒ ®îc g× ? So víi Seattle, héi nghÞ Doha qu¶ lµ thµnhc«ng toµn diÖn. Ngoµi viÖc ®ãn nhËn hai thµnh viªn cì bù lµTrung Quèc vµ ®µi Loan, h©n hoan gia nhËp sau khi ®· khæc«ng th¬ng thuyÕt suèt 15 n¨m, çc bé trëng ®· th«ng quab¶n tuyªn ng«n Ên ®Þnh ch¬ng tr×nh lµm viÖc cho hai n¨m tíi,vµ nhÊt lµ ph¸t ®éng vßng th¬ng lîng ®a ph¬ng. Çi gãiDoha to vµ ®Çy, vµ cã ®ñ miÕng nhá miÕng lín cho mäi ngêi.Mü vµ Liªn HiÖp Ch©u ©u hµi lßng v× ph¸t ®éng ®îc vßngth¬ng lîng, dÉu Mü ph¶i lui bíc vÒ luËt antidumping(chèng ph¸ gi¸) vµ LH Ch©u ©u ph¶i nhîng bé vÒ n«ngnghiÖp. Brasil vµ çc níc Phi Ch©u h¶ hª v× héi nghÞ th«ngqua b¶n tuyªn ng«n riªng vÒ së h÷u trÝ tuÖ, cho phÐp çc nícbÞ n¹n Sida (AIDS) qua mÆt çc tæng c«ng ti dîc phÈm ®Ó tùbµo chÕ thuèc mµ kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn b¶n quyÒn ph¸t minh.Çc níc thÕ giíi thø ba nãi chung bÞ Ðp ph¶i ®ång ý bµn vÒm«i trêng, ®Çu t vµ c¹nh tranh, nhng giµnh ®îc mét sètho¶ nhîng cho n«ng nghiÖp vµ nhÊt lµ nh÷ng cam kÕt t¨ngcêng gióp ®ì kÜ thuËt vµ u ®·i çc níc nghÌo nhÊt. V©n v©nvµ v©n v©n.

Trong nh÷ng c©u chóc mõng khen ngîi nhau sau khi héinghÞ Doha bÕ m¹c, cã vµi ý ®îc lËp ®i lËp l¹i ë nhiÒu ngêi :“ Chóng ta ®· röa ®îc vÕt nh¬ cña Seattle ” («ng Zoellick).“ Vßng th¬ng lîng s¾p ®Õn lµ liÒu thuèc bæ ®a nÒn kinh tÕthÕ giíi ra khái c¬n suy yÕu hiÖn nay ” («ng Moore vµ nhiÒuph¸i ®oµn). “ KÓ tõ nay viÖc b¶o vÖ søc khoÎ ngêi d©n ®îc®Æt cao h¬n quyÒn lîi th¬ng m¹i. ©y lµ th¾ng lîi lín cho tÊtc¶ çc níc nghÌo ” («ng Murasoli Maran, bé trëng Ên ®é,vµ bµ ®¹i diÖn tæ chøc Y sÜ kh«ng biªn giíi / MÐdecins sansfrontiÌres). Khi th¾ng lîi cña ngêi nµy l¹i lµ nhîng bé cñangêi kh¸c th× ch¾c ch¾n kh«ng ph¶i ai còng ®ång ý víi nh÷nglêi nãi l¹c quan kÓ trªn. Thêi gian sÏ ph©n ®Þnh ®óng sai nhngtríc m¾t cã thÓ nhËn xÐt mét ®iÒu : trong t×nh h×nh c¨ngth¼ng cña thÕ giíi hiÖn nay, viÖc 144 níc ®Õn víi nhau, ngåicïng bµn ®Ó gi¶i to¶ nh÷ng Êm øc vµ nãi lªn mong muèn cñam×nh, t×m çch gi¶i quyÕt æn tho¶ cho mäi bªn vµ hÑn nhaucßn nãi chuyÖn n÷a trong nhiÒu n¨m, lµ mét ®iÒu phÊn khëi.Th¬ng lîng lµ ®èi tho¹i, lµ hîp t¸c, bao giê còng ®¸ng cævò h¬n nÐm bom, tµn ph¸. Cßn kÕt qu¶ cña nã, cã tèt ®Ñp nhçc lêi høa hÑn hay chØ lµm lôn b¹i thªm çc níc nghÌo, cßntuú thuéc vµo sù s¸ng suèt, kh«n khÐo vµ quyÕt t©m bÒn bØ cñanh÷ng t¸c nh©n. Mét ®iÒu râ rµng lµ tõ nay çc t¸c nh©n Êykh«ng chØ lµ çc ®¹i diÖn chÝnh quyÒn. Çc ®¹i diÖn x· héic«ng d©n cã vai trß vµ chç ®øng trong ®ã. B¶n tuyªn ng«n vÒsë h÷u trÝ tuÖ vµ thuèc men sÏ kh«ng bao giê cã nÕu kh«ng cãvô kiÖn lÞch sö ë Nam Phi ®¸nh dÊu sù thÊt b¹i nÆng nÒ cñaçc ®¹i c«ng ty dîc phÈm. ®Êy lµ c«ng lín cña tæ chøcMÐdecins sans frontiÌres (MSF), ®· ®Êu tranh rÊt l©u choquyÒn ®îc cã thuèc. Ngoµi MSF, nhiÒu tæ chøc kh¸c cã mÆtt¹i Doha còng ®· tá ra n¾m v÷ng nh÷ng hå s¬ hä quan t©m,®Õn nçi ®ãng vai trß cè vÊn cho vµi ph¸i ®oµn Phi ch©u. Ph¸i®oµn Ên ®é ®Õn víi cïng nhiÒu ký gi¶ am hiÓu çc vÊn ®ÒkhiÕn cho nhiÒu nhµ ngo¹i giao T©y ph¬ng ph¶i nÓ träng.Kh«ng cã g× ngÉu nhiªn, nh÷ng g× ®¹t ®îc cho thÕ giíi thøba, dÉu cßn rÊt khiªm tèn, lµ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh trëngthµnh cña çc níc nghÌo, ®· b¾t ®Çu tríc Seattle vµ cßn ph¶i®i xa h¬n n÷a sau Doha. Seattle thÊt b¹i v× sù kh¸ng cù cña çcníc nghÌo, nhng lóc Êy cßn t¶n m¹n vµ v« tæ chøc. ThÕ giíithø ba ®Õn Doha víi t thÕ v÷ng vµng vµ ®oµn kÕt h¬n, vµ métc¬ së lÝ luËn thËt sù.

Sù hiÖn diÖn kÓ tõ nay cña Trung Quèc vµ ®µi Loan ch¾cch¾n sÏ lµm ®¶o lén thÕ qu©n b×nh gi÷a çc níc thµnh viªnWTO, vèn phøc t¹p vµ lu«n lu«n ®ßi hái ph¶i ®îc ®iÒu chØnhl¹i mét çch tinh vi. T thÕ tÝch cùc vµ tù tin míi cña çc nícnghÌo lµ mét yÕu tè kh¸c cho phÐp nghÜ r»ng vßng th¬nglîng s¾p ®Õn sÏ b¾t buéc kh«ng thÓ nh çc vßng tríc, ph¶i®Ó ý ®Õn çc níc bÐ cæ thÊp miÖng h¬n (the small guys, nh«ng Moore hay nãi). Nhng con ®êng cßn dµi vµ nhiÒuch«ng gai, cßn cÇn ®Õn nhiÒu tÝch cùc vµ thiÖn chÝ, vµ nh÷ng®ãng gãp vÒ lÝ luËn vµ søc Ðp cña çc tæ chøc phi chÝnh phñ.Sau ngµy 11.9, thÕ giíi ®· thay ®æi ®èi víi rÊt nhiÒu ngêi. Cãl¹c quan l¾m kh«ng nÕu mong r»ng çi sèc cña th¶m kÞchkh«ng thÓ quªn Êy ®· lµm cho mét sè ngêi thay ®æi suy nghÜvµ çch nh×n ®Ó t×m ra nh÷ng c©u tr¶ lêi míi cho nh÷ng vÊn ®ÒrÊt cò nhng chÝnh v× thÕ trë thµnh çc ngßi næ. Ph¶i chi cãmét b¶n n¨ng sinh tån cho c¶ loµi ngêi nh ë mçi sinh vËt,®Ó nÕu thÕ giíi cã nguy c¬ ®i ®Õn bê vùc th¼m, nh÷ng ngêicã quyÒn hµnh trªn tr¸i ®Êt còng biÕt chãng mÆt kÞp thêi vµdõng ch©n l¹i. ®Êy lµ ®iÒu t«i thÇm íc cho mäi chóng ta.

20.11.2001

§ç TuyÕt Khanh

DiÔn §µn sè 113 (12.2001) 15

Dioxin trong chiÕn tranh ViÖt Nam

ChÊt mµu da cam (thêng ®îc ®Ò cËp ®Õn lµ AgentOrange, hay AO) [1] lµ mét lo¹i thuèc diÖt cá, gåm cã haithµnh phÇn chÝnh : 2-4-dichlorophenoxyacetic vµ 2,3,7,8-Tetrachlorodibenzo-p-dioxin (tøc dioxin). Trong thËp niªn1940, chÊt mµu da cam ®îc ph¸t triÓn ®Ó diÖt cá d¹i. Tuynhiªn, hãa chÊt nµy cßn tá ra rÊt h÷u hiÖu trong viÖc tiªu diÖtçc lo¹i c©y cã l¸ réng vµ vô mïa. Kh¶ n¨ng diÖt cá vµ c©yxanh cña AO ®· thu hót sù chó ý cña giíi qu©n sù Mü, vµ hä®· thö nghiÖm thµnh c«ng ë Fort Detrick (bang Maryland),C¨n cø kh«ng qu©n Eglin (bang Florida), vµ Camp Drum(bang New York), tríc khi ®em sang dïng ë Th¸i Lan vµo®Çu thËp niªn 1960.

Tuy nhiªn, AO chØ ®îc dïng mét çch qui m« trong thêichiÕn tranh ViÖt Nam, víi môc ®Ých chÝnh lµ khai quang ®ångcá, lµm cho ®èi ph¬ng (qu©n ®éi céng s¶n) kh«ng cã chç lÈntr¸nh. Ngµy 20 th¸ng 11 n¨m 1961, Tæng thèng Kennedy phªchuÈn cho qu©n ®éi Mü tiÕn hµnh chiÕn dÞch Operation RanchHand ®Ó khai quang ®ång cá ViÖt Nam [2]. QuyÕt ®Þnh nµy®îc Tæng thèng Ng« §×nh DiÖm ñng hé mét çch nång nhiÖt[3], v× «ng ta cho r»ng «ng biÕt céng s¶n ®ang ë ®©u. Tuynhiªn, trong néi bé Mü, cã sù ph¶n ®èi tõ çc nh©n vËt cao cÊptõ Bé Ngo¹i giao nh Roger Hilsman vµ W. Averell Harriman,v× hä cho r»ng kh«ng cã çch g× ®Ó biÕt ®îc lµ ®ång lóa cñacéng s¶n sÏ bÞ tiªu hñy hay kh«ng. Nhng chiÕn dÞch vÉn ®îcthi hµnh.

KÓ tõ n¨m 1962, Lùc lîng Kh«ng qu©n Mü ®· b¾t ®Çudïng chÊt ®éc mµu da cam ë çc vïng ®Êt thuéc miÒn Nam vµTrung ViÖt Nam. N¨m 1969, trong mét b¸o ço khoa häc choViÖn Y häc (Mü), dùa vµo çc thÝ nghiÖm trªn chuét, mét sènhµ khoa häc Mü ®· kÕt luËn r»ng chÊt mµu da cam cã thÓ g©yra dÞ thai (birth defect). N¨m 1970, chÝnh phñ Mü ra lÖnhngng dïng chÊt mµu da cam trong chiÕn tranh, nhng trªnthùc tÕ, çc thuèc khai quang kh¸c vÉn ®îc tiÕp tôc xÞt cho®Õn n¨m 1971 míi chÊm døt. Trong thêi gian mêi n¨m (tÝnhtõ 1962 ®Õn 1971), trong chiÕn dÞch Ranch Hand, qu©n ®éiMü ®· r¶i xuèng ViÖt Nam kho¶ng 19 triÖu gallons (tøckho¶ng 71.9 triÖu lÝt) thuèc khai quang, trong ®ã cã 11 triÖugallons (hay 41.6 triÖu lÝt) AO [4]. Víi 11 triÖu gallons AO,ngêi ta ®o¸n r»ng cã chøa kho¶ng 368 pounds (tøc 167 kg)dioxin [5]. PhÇn lín (90%) AO ®îc r¶i xuèng ViÖt Nam b»ngm¸y bay lo¹i C-123, vµ phÇn cßn l¹i (10%) b»ng trùc th¨ng,xe vËn t¶i, vµ ®i bé. Tæng diÖn tÝch mµ qu©n ®éi Mü ®· r¶i lµ1.5 triÖu hectares, tøc gÇn 10% diÖn tÝch cña miÒn nam ViÖtNam, trong ®ã cã nhiÒu vïng bÞ r¶i h¬n 4 lÇn. Theo b¸o çochÝnh thøc cña chiÕn dÞch Ranch Hand, kÕt qu¶ lµ qu©n ®éi

Mü ®· ph¸ hñy kho¶ng 14% diÖn tÝch rõng nam ViÖt Nam, kÓc¶ 50% çc vên xoµi [6].

Dioxin vµ cùu chiÕn binh Mü

Sau khi cuéc chiÕn ViÖt Nam kÕt thóc, hai thµnh phÇn ®îcc«ng nhËn lµ chÞu Ýt nhiÒu ¶nh hëng cña dioxin : ®ång bµoViÖt Nam sèng trong çc vïng bÞ r¶i AO, vµ qu©n nh©n Mü,nh÷ng ngêi trùc tiÕp r¶i hãa chÊt nµy. Sau n¨m 1975, mét sècùu chiÕn binh Mü vµ th©n nh©n cña hä b¾t ®Çu phµn nµn t×nhtr¹ng suy ®åi søc kháe cña hä, ®Æc biÖt lµ ung th, vµ t×nhtr¹ng khuyÕt tËt trong con çi cña hä. Nh÷ng cùu chiÕn binhnghi ngê r»ng dioxin lµ thñ ph¹m cña nh÷ng bÖnh tËt nµy. HävËn ®éng víi chÝnh phñ, vµ mét sè thîng nghÞ sÜ còng kh¼ng®Þnh r»ng AO, hay dioxin, lµ ®éc chÊt g©y ra bÖnh tËt cho giíicùu chiÕn binh, vµ kªu gäi chÝnh phñ ph¶i båi thêng chonh÷ng thiÖt h¹i nµy. TiÕp theo ®ã, bé Cùu chiÕn binh(Department of Veterans Affairs) b¾t ®Çu tiÕn hµnh thñ thôcbåi thêng cho nh÷ng cùu chiÕn binh m¾c bÖnh "non-Hodgkins lymphoma" hay "soft tissue sarcoma."

Nhng ý kiÕn dioxin lµ thñ ph¹m cña nh÷ng vÊn ®Ò søckháe trong giíi cùu chiÕn binh bÞ mét sè nhµ nghiªn cøu ykhoa th¸ch thøc. Çc nhµ nghiªn cøu nµy tr×nh bµy d÷ kiÖncho thÊy kh«ng cã mét sù liªn ®íi nµo gi÷a AO hay dioxin vµung th. NhËn xÐt nµy phï hîp víi mét nghiªn cøu ë óc, mµtrong ®ã çc nhµ nghiªn cøu óc kh«ng t×m thÊy mèi liªn hÖnµo gi÷a dioxin vµ çc vÊn ®Ò søc kháe trong cùu qu©n nh©nóc tõng tham chiÕn ë ViÖt Nam.

VÊn ®Ò trë nªn phøc t¹p h¬n khi mét sè nhµ nghiªn cøukh¸c tr×nh bµy d÷ kiÖn cho thÊy dioxin cã thÓ g©y ra ung th,dÞ thai, vµ mét lo¹t t¸c h¹i kh¸c cho søc kháe. Mét cuéc tranhluËn "nãng" gi÷a çc nhµ nghiªn cøu x¶y ra trªn çc tËp san yhäc. Çc nhµ nghiªn cøu y häc thêng rÊt b×nh tÜnh, l¹nh lïng,vµ «n hßa trong lêi v¨n ch÷ viÕt, nhng trong cuéc tranh luËnnµy, ®· cã lóc hä dïng ®Õn nh÷ng danh tõ nÆng c¶m tÝnh nh"huyÒn tho¹i" (myth), "sai lÇm" (wrong, mistake) ...

§Ó gi¶i quyÕt t×nh tr¹ng bÊt ®ång ý kiÕn nµy, chÝnh phñ Mü®· chi ra mét ng©n kho¶n rÊt lín (140 triÖu ®«-la) ®Ó ñy nhiÖmmét sè chuyªn viªn khoa häc vµ b¸c sÜ tiÕn hµnh nghiªn cøu¶nh hëng cña dioxin trong søc kháe cña cùu chiÕn binh Mü.Cuéc nghiªn cøu nµy ®îc lÊy tªn chiÕn dÞch r¶i AO, tøc lµ"The Ranch Hand Study" [7]. Trong nghiªn cøu nµy, çc nhµnghiªn cøu theo dâi t×nh tr¹ng søc khoÎ cña hai nhãm cùuchiÕn binh tõng tham gia vµo chiÕn dÞch nµy trong thêi chiÕntranh : nhãm I gåm kho¶ng 1000 ngêi tõng trùc tiÕp r¶i AOxuèng ViÖt Nam; vµ nhãm II cã kho¶ng 1300 ngêi kh«ngtrùc tiÕp r¶i chÊt AO, nhng cã mÆt trong nhµ kho, b¶o qu¶nchÊt AO. Trong thêi gian tõ 1982, 1985, 1987, 1992, 1997, vµ2002 (s¾p tíi), mçi cùu chiÕn binh (nÕu cßn sèng) ®îc kh¸m®Ó thu thËp sè liÖu liªn quan ®Õn ®é tÝch tô dioxin, vµ qu¸ tr×nhph¸t triÓn bÖnh tËt. Mét lo¹t b¸o ço khoa häc ®· ®îc c«ngbè trªn çc t¹p san y khoa danh tiÕng, vµ kÕt qu¶ cã thÓ ®îctãm t¾t nh sau :

(a) Tö vong. Nãi chung, kh«ng cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ vÒtû lÖ tö vong gi÷a hai nhãm. Tuy nhiªn, nhãm r¶i AO (nhãmI) cã tû lÖ chÕt v× bÖnh tim m¹ch cao h¬n nhãm II.

(b) BÖnh tiÓu ®êng. Çc nhµ nghiªn cøu kÕt luËn r»ngdioxin cã kh¶ n¨ng lµm t¨ng sù nghiªm träng cña bÖnh tiÓu®êng, lµm gi¶m ®é insulin vµ dung n¹p glucose (glucose

16 DiÔn §µn sè 113 (12.2001)

dioxinvµ bÖnh tËt thùchay gi¶ ?

NguyÔn V¨n TuÊn

tolerance). Tû lÖ bÞ bÖnh tiÓu ®êng trong nhãm I cao h¬ntrong nhãm II kho¶ng 5%.

(c) BÖnh ung th. Trong mét bµi b¸o ®¨ng trªn TËp sanAmerican Journal of Epidemiology, çc nhµ khoa häc kÕt luËnr»ng kh«ng cã mèi quan hÖ nµo gi÷a dioxin vµ ung th da, ungth tiÒn liÖt.

(d) HÖ thèng miÔn nhiÔm. KÕt qu¶ nghiªn cøu trong hainhãm cùu chiÕn binh cho thÊy kh«ng cã mèi liªn hÖ nµo gi÷adioxin vµ çc chØ sè sinh hãa nh lymphocytes,immunoglobulin, tÕ bµo clonal B, v.v. Ngoµi ra, çc nhµnghiªn cøu kh«ng t×m thÊy ¶nh hëng cña dioxin ®Õn hånghuyÕt cÇu hay b¹ch huyÕt cÇu, hay haematocrit, haemoglobin,hay ESR.

(e) Dïng sè liÖu tõ n¨m 1982 ®Õn 1997, çc nhµ nghiªncøu íc lîng r»ng tÝnh trung b×nh, møc ®é tån t¹i trung b×nhcña dioxin trong c¬ thÓ lµ kho¶ng tõ 7 ®Õn 8.2 n¨m.

Nhng nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu trªn ®©y bÞ giíi cùuchiÕn binh chÊt vÊn mét çch m¹nh mÏ. Sau khi ®iÒu tra vÒ çcph¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ çch thøc lµm viÖc cña çc nhµkhoa häc dÝnh d¸ng ®Õn ch¬ng tr×nh nµy, mét sè cùu chiÕnbinh kh¸m ph¸ ra nhiÒu vÊn ®Ò nghiªm träng. Ch¼ng h¹n nhcã 2 b¸o ço vÒ t×nh tr¹ng dÞ thai trong çc cùu qu©n nh©n bÞnhiÔm dioxin ë møc ®é cao, nhng kh«ng ®îc c«ng bè. L¹icßn cã mét b¸o ço vÒ mèi liªn hÖ gi÷a dÞ thai vµ dioxin bÞthay ®æi tõ ng÷ lµm cho kÕt qu¶ kÐm quan träng. PhÇn lín çcnhµ khoa häc lµm viÖc trong ch¬ng tr×nh nghiªn cøu nµy lµqu©n nh©n, hä chÞu ¶nh hëng tõ çc cÊp chØ huy cao h¬ntrong viÖc ph©n tÝch sè liÖu, vµ ®iÒu nµy lµm cho ngêi ta cãlÝ do ®Ó chÊt vÊn tÝnh trung thùc cña viÖc lµm cña hä.

Dioxin vµ ngêi ViÖt Nam

ë ViÖt Nam, sau mét lo¹t trêng hîp dÞ thai ®îc ghi nhËnë çc tØnh miÒn Trung mµ trong thêi chiÕn tranh chÞu ¶nhhëng chÊt AO, ®· b¾t ®Çu nghi ngê t¸c h¹i cña dioxin. NhµcÇm quyÒn ViÖt Nam ®· cè c«ng thu thËp vµ trng bµy trongvµi bÖnh viÖn ë Sµi Gßn nhiÒu trêng hîp dÞ thai, vµ r¶i r¸ctrªn b¸o chÝ ngêi ta têng tr×nh çc trêng hîp cha mÑ bÞnhiÔm AO thêng sinh con cã tËt hoÆc bÞ bÖnh. ViÖt Nam cßn®a ra mét sè sè liÖu thèng kª ®Ó chøng minh AO g©y ra dÞthai. Tuy nhiªn, hÇu hÕt sè liÖu vµ nghiªn cøu cña ViÖt Nam®Òu bÞ giíi khoa häc thÕ giíi ®¸nh gi¸ thÊp, nÕu kh«ng muènnãi lµ kh«ng ®îc c«ng nhËn. LÝ do ®¬n gi¶n lµ tÊt c¶ çcnghiªn cøu cña ViÖt Nam trong lÜnh vùc nµy cha ®¹t ®îctiªu chuÈn cña mét "nghiªn cøu" nghiªm tóc, tøc lµ thiÕu khoahäc tÝnh. Tuy nhiªn, trong lÜnh vùc nµy, ViÖt Nam cã c¬ héitiÕn hµnh nh÷ng nghiªn cøu cã chÊt lîng cao, vµ cã tiÒmn¨ng cèng hiÕn nhiÒu d÷ kiÖn quan träng cho y häc thÕ giíimµ kh«ng n¬i nµo cã ®îc. Song, trong vµi n¨m gÇn ®©y, phÝaViÖt Nam tá ra miÔn cìng trong viÖc hîp t¸c víi ngêi Mütrong viÖc nghiªn cøu AO ë ViÖt Nam, v× chÝnh phñ ViÖt Namquan t©m ®Õn mét kÕt qu¶ tõ nh÷ng nghiªn cøu nh thÕ sÏch¼ng mang l¹i lîi Ých g×, nÕu kh«ng muèn nãi lµ cã h¹i, chonÒn kinh tÕ xuÊt khÈu n«ng s¶n cña ViÖt Nam ! NÕu thÕ giíibiÕt ®îc nh÷ng vïng nh Ban Mª Thuét bÞ nhiÔm dioxin th×kü nghÖ s¶n xuÊt vµ xuÊt c¶ng cµ phª cña ViÖt Nam ¾t h¼nph¶i gÆp khã kh¨n.

Do ®ã, çc tranh luËn ë Mü vµ sù miÔn cìng cña ViÖtNam trong vµi n¨m qua ®· biÕn vÊn ®Ò mang b¶n chÊt khoa

häc nµy trë thµnh vÊn ®Ò chÝnh trÞ vµ kinh tÕ. Céng thªm vµo®ã lµ nh÷ng ån µo trong giíi cùu chiÕn binh, vµ sù quan t©mcña c«ng chóng vµ ®Æc biÖt lµ c«ng nh©n trong çc c¬ xëngkü nghÖ vÒ t¸c h¹i cña dioxin ®Õn søc kháe cña hä, ®· biÕnd¹ng AO thµnh mét vÊn ®Ò ®Çy c¶m tÝnh. HËu qu¶ cña mét sùtranh luËn c¶m tÝnh nh thÕ lµ sù lÉn lén. C«ng chóng, nhÊt lµnh÷ng ngêi kh«ng hiÓu nhiÒu vÒ y häc, hay kh«ng quenthuéc víi çc ph¬ng ph¸p nghiªn cøu y khoa, c¶m thÊy bÞ®éng bëi çc b¶n tin lóc th× cho r»ng AO g©y ra ung th, lócl¹i cã tin cho r»ng AO lµ mét chÊt hoµn toµn v« h¹i ! VËy sùthËt ra sao ? Trong bµi viÕt nµy, t«i sÏ cè g¾ng tr×nh bµy métçch ng¾n gän kÕt qu¶ cña nh÷ng nghiªn cøu liªn quan ®Õn¶nh hëng cña AO trong søc kháe con ngêi.

Møc ®é nhiÔm dioxin

¦íc ®Þnh møc ®é nhiÔm ®éc lµ mét ch×a khãa ®Ó x¸c ®Þnhmèi quan hÖ gi÷a mét c¨n bÖnh vµ mét ®éc chÊt. Møc ®é nµy®îc ®o lêng b»ng thêi gian, vµ møc ®é tÝch tô(concentration levels) cña dioxin trong m¸u cña ç nh©n bÞnhiÔm. Thêi gian mµ ç nh©n bÞ ¶nh hëng bëi dioxin chØ ®îc®¸nh gi¸ qua lêi khai cña "n¹n nh©n" vµ kh«ng cã ph¬ngph¸p nµo ®Ó biÕt nh÷ng lêi khai nµy chÝnh x¸c hay kh«ng.Møc ®é dioxin trong con ngêi cã thÓ ®îc x¸c ®Þnh qua thöm¸u, da, hoÆc s÷a, b»ng çch dïng phæ kÕ (spectrometry). PhækÕ ®o ®é dioxin trªn mçi ngh×n tØ particles, hay cßn gäi lµ ppt(parts per trillion). Theo kinh nghiÖm l©m sµng, mét møc ®étÝch tô dioxin tõ 10 ppt hay cao h¬n ®îc xem lµ bÊt b×nhthêng vµ cã h¹i cho søc kháe.

Tuy nhiªn, trong c¶ hai chØ sè ®o ®¹c nµy ®Òu cã mét sèh¹n chÕ nhÊt ®Þnh. Do ®ã, çc ®o lêng ®îc øng dông trongtÊt c¶ çc nghiªn cøu chØ lµ t¬ng ®èi, vµ trong nhiÒu trênghîp møc ®é chÝnh x¸c cßn rÊt thÊp, thÊp ®Õn ®é kh«ng cã ýnghÜa l©m sµng g× c¶.

Dï sè liÖu chÝnh x¸c vÒ møc ®é nhiÔm dioxin vÉn cßntrong thêi gian hoµn thiÖn, mét sè sè liÖu thèng kª rót ra tõmét lo¹t nghiªn cøu gÇn ®©y cho thÊy møc ®é dioxin trong çccùu chiÕn binh Mü, tÝnh trung b×nh, thÊp h¬n çc c«ng nh©ntrong çc h·ng xëng kü nghÖ. Tuy nhiªn, çc cùu chiÕn binhtrong chiÕn dÞch Ranch Hand cã møc ®é tÝch tô dioxin cao h¬ntrung b×nh. Trong çc cùu chiÕn binh trùc tiÕp tham gia r¶ichÊt AO xuèng ViÖt Nam, møc ®é tÝch tô dioxin trung b×nh lµ12.7 ppt (tèi thiÓu lµ 0, vµ tèi ®a lµ 617 ppt); trong nhãmkh«ng r¶i chÊt AO, møc ®é dioxin trung b×nh chØ 4.2 ppt (min :0, max : 54.8).

Tuy nhiªn, mét nhãm nghiªn cøu thuéc Trêng §¹i häcYale ®· chÊt vÊn sù chÝnh x¸c cña çc con sè trªn ®©y. Dïngsè liÖu thu thËp tõ ViÖt Nam, nhãm nµy kh¼ng ®Þnh r»ng møc®é dioxin trong cùu chiÕn binh cao h¬n trung b×nh trong d©nsè ®¸ng kÓ. Ngoµi ra, còng cã thÓ gi¶i thÝch b»ng mét gi¶ thiÕtr»ng çc cùu chiÕn binh Mü cã møc ®é tÝch tô cao vµ hä ®·qua ®êi (nªn ®· lµm cho con sè trung b×nh trong nhãm cùuchiÕn binh thÊp h¬n çc c«ng nh©n).

Cßn trong ngêi ViÖt Nam th× thÕ nµo ? Trong mét nghiªncøu khoa häc gÇn ®©y [8], Gi¸o s Arnold Schecter thuécTrêng §¹i häc Texas (mét ngêi ®· bá ra c¶ ®êi lµm khoahäc cña «ng ®Ó nghiªn cøu t¸c h¹i cña AO) ®· ®o lêng ®é tÝchtô dioxin trong 100 c d©n ë Hµ Néi (n¬i kh«ng bÞ r¶i AOtrong thêi chiÕn tranh) vµ 100 c d©n ë Biªn Hoµ (tõng bÞ r¶i

DiÔn §µn sè 113 (12.2001) 17

AO nhiÒu nhÊt). Gi¸o s Schecter kÕt luËn r»ng møc ®é tÝch tôdioxin trong c d©n Biªn Hßa cao h¬n møc ®é dioxin trongngêi Hµ Néi ®Õn 135 lÇn (Nguyªn v¨n : "A comparison,pooled sample from 100 residents of Hanoi, where AgentOrange was not used, measured blood TCDD levels of 2 ppt.TCDD levels of UP TO 271 ppt, a 135-fold increase, werefound in Bien Hoa residents.") Con sè nµy ®îc giíi truyÒnth«ng quèc tÕ loan t¶i réng r·i nh lµ mét b¸o ®éng. Tuynhiªn, sau khi ®äc kü bµi b¸o khoa häc nµy, t«i cã lÝ do ®Ó chor»ng ®©y lµ mét con sè cêng ®iÖu, vµ giíi truyÒn th«ng ®·hiÓu sai. Thùc ra, Gi¸o s Schecter ®· so s¸nh møc ®é tÝch tôtèi ®a ë Biªn Hßa (271 ppt) víi møc ®é trung b×nh ë Hµ Néi(2 ppt), vµ ®©y lµ mét viÖc lµm kh«ng nghiªm tóc, v× çch lµmnµy còng gièng nh lÊy chiÒu cao cña mét ngêi Mü cao nhÊtníc Mü ®Ó so víi chiÒu cao trung b×nh cña d©n sè ViÖt Nam !

Çch ®©y kho¶ng 6 n¨m, Gi¸o s Schecter [9] vµ ®ångnghiÖp ë ViÖt Nam tõng c«ng bè mét nghiªn cøu mµ trong ®ãhä ®o ®é tÝch tô dioxin ë çc tØnh vµ thµnh phè nh Qu¶ngNinh, Hµ Néi, Thanh Hãa, Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ, ThõaThiªn, §µ N½ng, Phó Yªn, Kh¸nh Hßa, Ninh ThuËn, §ångNai, Biªn Hßa, S«ng BÐ, T©y Ninh, BÕn Tre, Sµi Gßn, HËuGiang, An Giang, Kiªn Giang, v.v. KÕt qu¶ cho thÊy møc ®étÝch tô dioxin trong c d©n (kho¶ng 900 ngêi) c ngô trongçc vïng bÞ r¶i AO nh sau :

Trong m¸u : 12.6 ppt (tèi thiÓu : 3.4, tèi ®a : 32 ppt) Trong s÷a : 7.5 ppt (tèi thiÓu : 1, tèi ®a : 17 ppt) Trong m« mì : 14.7 ppt (tèi thiÓu : 2, tèi ®a : 103 ppt)

Trong nhãm c d©n kh«ng c ngô trong çc vïng bÞ r¶i AO(kho¶ng 150 ngêi), kÕt qu¶ nh sau :

Trong m¸u : 2.2 ppt (tèi thiÓu : 1, tèi ®a : 2.9 ppt) Trong s÷a : 1.9 ppt (tèi thiÓu : 1, tèi ®a : 2.1 ppt) Trong m« mì : 0.6 ppt (tèi thiÓu : 1, tèi ®a : 1.4 ppt)

Bµi b¸o nµy cßn tÝnh chØ sè trung b×nh cho mçi tØnh. ë çctØnh miÒn B¾c, møc ®é tÝch tô dioxin trung b×nh chØ kho¶ng2.2 ppt, miÒn Trung lµ 13.2 ppt, vµ miÒn Nam lµ 12.9 ppt. Tuynhiªn, møc ®é kh«ng ph¶i ®ång ®Òu nh thÕ, cã vµi n¬i caoh¬n, vµ cã n¬i thÊp h¬n, trung b×nh. ë miÒn Trung, çc tØnhnh §µ N½ng cã møc ®é tÝch tô cao nhÊt (kho¶ng 19 ppt).Riªng ë miÒn Nam, çc tØnh sau ®©y cã møc ®é dioxin kh¸cao : §ång Nai-Biªn Hßa (28 ppt), S«ng BÐ (32), vµ huyÖn TrµNãc (HËu Giang) víi møc ®é tÝch tô lªn ®Õn 33 ppt. Nh vËy,dï Biªn Hßa cã møc ®é tÝch tô dioxin cao h¬n çc n¬i kh¸ctrong níc, nhng møc ®é kh«ng qu¸ b¸o ®éng nh 135 lÇn.Dùa vµo sè liÖu cña Gi¸o s Schecter vµ theo sù íc ®o¸n cñangêi viÕt bµi nµy, møc ®é tÝch tô dioxin ë Biªn Hßa - §ångNai cao h¬n Hµ Néi kho¶ng 8,5 lÇn. Nhng ®ã vÉn lµ mét møc®é rÊt ®¸ng quan t©m.

Dioxin thêng tÝch tô trong s÷a. Do ®ã, mét sè nhµ nghiªncøu ®· c¨n cø vµo s÷a ®Ó íc tÝnh ®é dioxin trong d©n chóng.Theo b¸o ço "The American People's Dioxin Report", ®édioxin trong s÷a t×m thÊy ë §µ N½ng lµ cao nhÊt thÕ giíi (34nanogramme dioxine/kg c©n nÆng), kÕ ®Õn lµ NhËt vµ §øc (27ng/kg), Canada (26 ng/kg), Mü (20 ng/kg), Sµi Gßn (19ng/kg). Hµ Néi (9 ng/kg), Th¸i Lan vµ Cambodia cã ®é dioxintrong s÷a thÊp nhÊt (3 ng/kg) [10].

T¸c h¹i cña dioxin trong thó vËtKÕt qu¶ nghiªn cøu c¬ b¶n (trong tÕ bµo) trªn ®éng vËt nh

chuét cho thÊy TCDD cã kh¶ n¨ng g©y nªn mét sè ¶nh hëng®Õn giíi tÝnh, tuæi t¸c, vµ sù c¨ng th¼ng, kÓ c¶ g©y ra ung th,tæn h¹i ®Õn hÖ thèng miÔn nhiÔm, g©y ra t×nh tr¹ng bÊt b×nhthêng trong hÖ thèng t¸i sinh s¶n, tæn h¹i ®Õn tÕ bµo gan vµhÖ thèng thÇn kinh, xuèng c©n. Trong chuét, çc nhµ nghiªncøu ghi nhËn r»ng víi mét liÒu lîng thÊp, dioxin vÉn cã thÓlµm gi¶m kh¶ n¨ng s¶n xuÊt tinh trïng, vµ do ®ã cã ¶nh hëng®Õn kh¶ n¨ng sinh s¶n trong chuét. Ngoµi ra, khi thÝ nghiÖmtrong èng nghiÖm, çc nhµ nghiªn cøu cßn cho thÊy dioxin cã¶nh hëng ®Õn sù ®iÒu tiÕt cña serotonin, mét hormone cãnhiÖm vô truyÒn tÝn hiÖu ®Õn hÖ thèng thÇn kinh vµ ®iÒu khiÓnmøc ®é ¨n uèng. Sù ¶nh hëng nµy còng phï hîp víi mét sènhËn xÐt tríc ®©y cho thÊy khi chuét bÞ nhiÔm dioxin, chóngcòng bÞ chøng biÕng ¨n vµ mÊt c©n.

Trong vµi n¨m gÇn ®©y, cßn cã mét sè nghiªn cøu sù t¬ngquan gi÷a dioxin vµ mét sè bÖnh tËt trªn thó vËt, chñ yÕu lµchuét. Khi chuét bÞ nhiÔm dioxin ë mét møc ®é cao, gan cñachóng trë nªn lín h¬n, nhng çc nhµ nghiªn cøu kh«ng gi¶ithÝch ®îc hiÖn tîng nµy.

T¸c h¹i cña dioxin trong con ngêi

Trong nghiªn cøu y khoa, ngêi ta ph©n biÖt hai lo¹i t¬ngquan, mµ tiÕng Anh gäi lµ "association" vµ "linkage." Tuytheo çch dÞch th«ng thêng, hai danh tõ nµy kh«ng kh¸c nhaumÊy, nhng trong nghiªn cøu y khoa, hai thuËt ng÷ nµy mangý nghÜa rÊt kh¸c nhau : association cã thÓ hiÓu lµ mèi "liªn hÖgi¸n tiÕp", vµ linkage lµ mèi "liªn hÖ trùc tiÕp." Cã thÓ lÊy haivÝ dô sau ®Ó lµm s¸ng tá hai quan niÖm nµy : NÕu mét yÕu tèA ¶nh hëng ®Õn yÕu tè trung gian K, vµ K g©y ra bÖnh X, th×mèi t¬ng quan gi÷a A vµ X ®îc xem lµ liªn hÖ gi¸n tiÕp; tuynhiªn nÕu yÕu tè A g©y ra bÖnh X mµ kh«ng qua ¶nh hëng®Õn mét yÕu tè trung gian nµo th× mèi t¬ng quan nµy ®îcxem lµ liªn hÖ trùc tiÕp. PhÇn lín nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøutrong lÜnh vùc dioxin vµ bÖnh tËt chØ cã thÓ xem lµ liªn hÖ gi¸ntiÕp, v× cha ai cã thÓ gi¶i thÝch mét çch chÝnh x¸c c¬ chÕ ¶nhhëng cña dioxin ra sao. Thùc ra, còng cÇn nãi thªm r»ng ®¹i®a sè çc vÊn ®Ò y khoa, kÓ c¶ mèi liªn hÖ gi÷a ung th vµ hótthuèc l¸ ®Òu cã thÓ cho lµ liªn hÖ gi¸n tiÕp.

Dï nh÷ng t¸c h¹i cña dioxin ®· ®îc chøng minh kh¸ rârµng trong chuét, nhng trong con ngêi th× nãi mét çchchung, vÊn ®Ò kh«ng ®¬n gi¶n chót nµo. M«i trêng thönghiÖm trong chuét ®îc çc nhµ nghiªn cøu kiÓm so¸t theonh÷ng tiªu chuÈn ®Þnh s½n trong çc phßng thÝ nghiÖm, nªnkÕt qu¶ thêng chÝnh x¸c. Nhng sù chÝnh x¸c lu«n tïy thuécvµo ®iÒu kiÖn cña m«i trêng. Nhng trong nghiªn cøu trªnd©n sè hay mét céng ®ång th× nhµ nghiªn cøu kh«ng cã sù lùachän m«i trêng; nhµ nghiªn cøu kh«ng cã quyÒn vµ còngkh«ng thÓ nµo b¾t buéc ngêi tham gia nghiªn cøu ph¶i sèngtrong mét m«i trêng cè ®Þnh. Trong thùc tÕ, kh«ng cã mét çnh©n nµo gièng mét ç nh©n nµo. Do ®ã, møc ®é chÝnh x¸ccña kÕt qu¶ nghiªn cøu trong con ngêi thêng kh«ng cao. V×sù thiÕu chÝnh x¸c nµy, çc nhµ nghiªn cøu ®éc lËp thêng lÆpl¹i çc cuéc ®iÒu nghiªn tríc ®©y cña ®ång nghiÖp xem cã®¹t ®îc cïng kÕt qu¶ hay kh«ng. NÕu nhiÒu cuéc nghiªn cøu®éc lËp cho cïng mét kÕt qu¶, çc nhµ nghiªn cøu cã ®ñ b»ngchøng ®Ó kÕt luËn. NÕu kÕt qu¶ cña nhiÒu nghiªn cøu kh«ngnhÊt qu¸n th× mèi liªn hÖ, dï lµ gi¸n tiÕp hay trùc tiÕp, ph¶i®îc xem lµ cßn trong vßng nghi vÊn.

18 DiÔn §µn sè 113 (12.2001)

Trong hai m¬i n¨m qua, ngoµi cuéc kh¶o cøu trong çccùu qu©n nh©n tham gia vµo chiÕn dÞch Ranch Hand, cßn cãmét sè nghiªn cøu kh¸c. Nhng kÕt qu¶ cña çc nghiªn cøunµy thêng kh«ng nhÊt qu¸n, vµ g©y ra hoang mang, hiÓu lÇmtrong c«ng chóng. Quèc héi Mü ®· ñy nhiÖm cho ViÖn Y khoa(Institute of Medicine, trùc thuéc ViÖn Hµn l©m Khoa häcHoa Kú) duyÖt xÐt vµ tãm t¾t çc kÕt qu¶ nghiªn cøu. §Ó lµmviÖc nµy, ViÖn Y khoa thµnh lËp mét ñy ban khoa häc (gäi lµCommittee to Review the Health Effects in Vietnam Veteransof Exposure to Herbicides) ®Ó xem xÐt, c©n nh¾c ph¬ng ph¸pvµ kÕt qu¶ nghiªn cøu vµ tõ ®ã tæng kÕt thµnh mét b¸o ço chochÝnh phñ. Uû ban nµy gåm cã 11 nhµ khoa häc tõ çc trêng®¹i häc vµ viÖn nghiªn cøu trªn toµn níc Mü, do Gi¸o s IrvaHertz-Picciotto (thuéc Trêng ®¹i häc North Carolina), métchuyªn viªn vÒ y tÕ c«ng céng, chñ tr×. Sau khi duyÖt qua vµc©n nh¾c h¬n 50 nghiªn cøu kh¸c nhau cã liªn quan ®Õn hãachÊt dioxin vµ søc kháe cña cùu chiÕn binh ®îc tiÕn hµnhtrong vßng 20 n¨m qua, ñy ban ®· so¹n th¶o thµnh mét lo¹ts¸ch, trong ®ã, cã mét cuèn tãm lîc t¸c dông cña dioxin ®Õnsøc khoÎ [11]. Mét vµi nÐt chÝnh cña quyÓn s¸ch nµy cã thÓtãm lîc nh sau :

(a) Cho ®Õn nay, çc nhµ nghiªn cøu ®· cã ®Çy ®ñ b»ngchøng khoa häc ®Ó kÕt luËn r»ng dioxin trùc tiÕp g©y ra çcbÖnh sau ®©y : Soft-tissue sarcoma, Non-Hodgkin's lymphoma,bÖnh Hodgkin [12], vµ bÖnh ban clor (chloracne) [13]. Th¸ng 4n¨m 2001, ViÖn Y khoa c«ng bè mét th«ng ço b¸o chÝ mµtrong ®ã çc nhµ nghiªn cøu c¶m thÊy cã ®ñ d÷ kiÖn ®Ó cã thÓkÕt luËn r»ng con cña çc cùu qu©n nh©n Mü bÞ nhiÔm dioxincã tû lÖ bÞ bÖnh ung th m¸u cao h¬n trung b×nh.

(b) Tuy nhiªn, mèi liªn hÖ gi÷a AO vµ mét sè bÖnh vÉn cßnn»m trong vßng nghi vÊn, v× kÕt qu¶ cña çc nghiªn cøu vÉncha nhÊt qu¸n. Nh÷ng bÖnh nµy lµ : ung th hÖ thèng h« hÊp(phæi, thanh qu¶n, khÝ qu¶n), ung th tuyÕn tiÒn liÖt (prostatecancer), myeloma, mét sè bÖnh thÇn kinh cÊp tÝnh, vµ bÖnhnøt ®èt sèng (spina bifida).

(c) Ngoµi ra, ViÖn Y khoa c¶m thÊy cha cã ®Çy ®ñ b»ngchøng khoa häc ®Ó kÕt luËn vÒ mèi liªn hÖ gi÷a dioxin vµ çcbÖnh sau ®©y : ung th gan, ung th mòi, ung th x¬ng, ungth vó, ung th hÖ thèng t¸i s¶n sinh trong phô n÷ (tö cung,no·n xµo), ung th bäng, ung th thËn, ung th bé tinh hoµn,dÞ thai, sanh thai chÕt (Neonatal/infant death and stillbirths),träng lîng hµi nhi thÊp (Low birthweight), bÊt b×nh thêngchØ sè tinh trïng vµ hiÕm muén, rèi lo¹n hÖ thèng phèi hîp(coordination dysfunction), çc triÖu chøng thÇn kinh ngo¹i vikinh niªn, çc bÖnh thuéc hÖ thèng néi tiÕt vµ tiªu hãa (nhtiÓu ®êng, loÐt, thay ®æi enzyme cña gan, bÊt b×nh thênglipid), çc chøng miÔn nhiÔm, bÖnh tim, bÖnh ®êng h« hÊp,vµ ung th da.

(d) Ngîc l¹i, çc nhµ nghiªn cøu thuéc ViÖn Y khoa còngthªm r»ng hä cha cã ®ñ b»ng chøng ®Ó lo¹i bá mèi liªn hÖgi÷a dioxin vµ çc bÖnh sau ®©y : ung th d¹ dµy, ung thtuyÕn tôy, ung th ruét, ung th trùc trµng, vµ ung th n·o(brain tumors).

Trong mét cuéc kh¶o cøu c«ng phu ë , çc nhµ nghiªn cøuthuéc Trêng §¹i häc Milano-Bicocca (ý) vµ Trung t©mNghiªn cøu M«i trêng vµ Y tÕ (Mü) ®· theo dâi tû lÖ sinh s¶nsuèt 25 n¨m liÒn trong vïng Seveso (ý), n¬i cã mét h·ng s¶n

xuÊt thuèc diÖt cá bÞ ch¸y, næ tung, vµ th¶i ra m«i trêngchung quanh kho¶ng 30 kÝ l« dioxin vµo n¨m 1977. Hä kh¸mph¸ r»ng nh÷ng ®µn «ng bÞ nhiÔm dioxin cã x¸c suÊt sinh contrai thÊp h¬n nh÷ng ®µn «ng kh«ng bÞ nhiÔm dioxin (hay bÞnhiÔm nhng ë møc ®é thÊp). Trong çc ngêi cha kh«ng sèngtrong vïng bÞ nhiÔm hay sèng trong vïng bÞ nhiÔm nhng cãmøc tÝch tô dioxin trong m¸u díi 16 ppt, tû lÖ sinh con trai lµkho¶ng 56%; vµ trong çc ngêi cha sèng trong vïng bÞ nhiÔmvíi møc tÝch tô dioxin trong m¸u tõ 16 ppt hay cao h¬n, tû lÖsinh con trai chØ 44% [14].

Vµi nhËn xÐt ç nh©n

Trong y häc, mét khi mét c«ng thøc thuèc ®îc ph¸t triÓn,ngêi ta ph¶i lµm thö nghiÖm vÒ sù an toµn cña thuèc trªn thóvËt nh chuét cùc kú kü cµng tríc khi ®em ra dïng cho bÖnhnh©n. Ngay c¶ thö nghiÖm trªn chuét, çc nhµ khoa häc ph¶i®îc phÐp cña héi ®ång y ®øc tríc khi ®Ó tiÕn hµnh nghiªncøu. Trong khi ®ã, quyÕt ®Þnh dïng chÊt mµu da cam chøadioxin trong chiÕn tranh ViÖt Nam chØ do mét ngêi quyÕt®Þnh (Tæng thèng Kennedy) vµ nhËn ®îc sù ñng hé cña Tængthèng Ng« §×nh DiÖm. Ngêi d©n ViÖt Nam hoµn toµn kh«ngbiÕt g× ®Õn quyÕt ®Þnh nµy. V× thÕ, cã thÓ nãi r»ng quyÕt ®Þnhdïng AO ë ViÖt Nam lµ mét viÖc lµm tµn nhÉn vµ v« nh©n ®¹o.Nã thÓ hiÖn mét th¸i ®é ng¹o m¹n cña ngêi Mü coi thêngm¹ng sèng con ngêi ViÖt Nam vµ m«i trêng ViÖt Nam. Nãcßn cho chóng ta thÊy sù thiÓn cËn (hay bÊt lùc) cña chÝnhquyÒn miÒn nam ViÖt Nam lóc ®ã. N¨m 1964, Liªn ®oµnKhoa häc gia Mü (Federation of American Scientists) yªu cÇnchÝnh phñ Mü ngng dïng AO ë ViÖt Nam, v× nh÷ng t¸c h¹icña nã ®Õn ®ång lóa vµ con ngêi [15]. Th¸ng 1 n¨m 1966,Gi¸o s John Edsall thuéc Trêng §¹i häc Harvard còng c«ngkÝch quyÕt ®Þnh cña Mü vµ cho ®ã lµ mét hµnh ®éng d· man,chØ cã h¹i cho ngêi lÝnh vµ thêng d©n [16].

§Õn nay, chiÕn tranh ®· chÊm døt h¬n mét phÇn t thÕ kû,nhng ¶nh hëng cña AO vµ dioxin vÉn cßn kÐo dµi. Trongvßng hai thËp niªn qua, ®· cã nhiÒu nghiªn cøu vÒ t¸c h¹i cñadioxin trong søc kháe, nhng ®¹i ®a sè çc nghiªn cøu nµynh¾m vµo ®èi tîng cùu qu©n nh©n Mü vµ çc c«ng nh©ntrong h·ng xëng Mü; chØ cã mét sè Ýt d÷ kiÖn ®îc thu thËptõ ®ång bµo ViÖt Nam. Dï kÕt qu¶ nghiªn cøu cã khi kh«ngnhÊt qu¸n, nhng chóng ta ®· cã ®ñ b»ng chøng khoa häc ®ÓkÕt luËn r»ng trong çc cùu qu©n nh©n Mü, dioxin lµ mét ®écchÊt nguy hiÓm, cã kh¶ n¨ng g©y ra ung th tÕ bµo vµ ung thm¸u. Nhng chóng ta cha ®ñ b»ng chøng ®Ó kÕt luËn r»ngdioxin g©y ra dÞ thai, mét quan t©m lín cña c«ng chóng. ThùcvËy, trong mét b¸o ço khoa häc mËt ®îc ®Ö tr×nh lªn Quèchéi Mü (nhng ®· bÞ tiÕt lé ra ngoµi b¸o chÝ gÇn ®©y), çc nhµkhoa häc Mü ®· kh¼ng ®Þnh r»ng dioxin lµ mét ®éc chÊt nguyhiÓm vµo hµng sè mét do con ngêi t¹o ra vµ biÕt ®Õn. (TëngcÇn nh¾c l¹i lµ tríc ®©y, EPA chØ ph©n lo¹i dioxin nh lµ métchÊt "cã thÓ g©y ra ung th".)

Víi gÇn 72 triÖu lÝt chÊt khai quang r¶i xuèng ViÖt Nam,chóng ta ¾t ph¶i nghÜ r»ng ViÖt Nam lµ m«i trêng lý tëng ®Ónghiªn cøu vÒ t¸c h¹i cña AO vµ dioxin. Song, thùc tÕ tr¸ingîc : çc d÷ kiÖn tõ ViÖt Nam vÒ AO vµ dioxin chØ b»ng métphÇn nhá so víi phÝa Mü. §iÒu nµy cã thÓ hiÓu ®îc mét phÇnnµo v×, sau 1975, ViÖt Nam cã hµng tr¨m vÊn ®Ò y tÕ cÊp b¸chph¶i ®èi phã, thiÕu ng©n s¸ch, vµ ph¬ng tiÖn nghiªn cøu, nªn

DiÔn §µn sè 113 (12.2001) 19

®· bá qua mét c¬ héi quan träng ®Ó thu thËp d÷ kiÖn. Sè liÖuvÒ AO vµ dioxin tõ ViÖt Nam chØ ®îc ph©n tÝch gÇn ®©y, kÓtõ ngµy Mü bá lÖnh cÊm vËn ViÖt Nam. Qua çc b¸o ço khoahäc ®îc c«ng bè trªn çc t¹p san y häc quèc tÕ gÇn ®©y,chóng ta cã thÓ kÕt luËn r»ng dioxin vÉn cßn tån t¹i trong m«itrêng ViÖt Nam ë mét møc ®é cã h¹i cho søc kháe. Nghiªncøu gÇn ®©y do c«ng ty Hatfield (Canada) thùc hiÖn cho thÊymøc ®é tÝch tô dioxin trong h¶i s¶n vµ m« ®éng vËt (gµ, heo,bß) ë miÒn trung vµ nam ViÖt Nam vÉn cßn cao. §iÒu nµychøng tá r»ng dioxin ë ViÖt Nam ®· x©m nhËp vµo nguån thùcphÈm. Theo tiªu chuÈn ë çc níc T©y ph¬ng, mét t×nh tr¹ngnh thÕ cã thÓ ®îc xem lµ khñng ho¶ng y tÕ c«ng céng. Tuynhiªn, giíi y tÕ ViÖt Nam vÉn cha cã kÕ ho¹ch nµo cô thÓ ®Ógi¶i quyÕt vÊn ®Ò !

§· tõ l©u, giíi y häc T©y ph¬ng vµ ViÖt Nam ®· ghi nhËntû lÖ dÞ thai ë miÒn trung ViÖt Nam cao h¬n trung b×nh, nhngý kiÕn vÒ nguyªn nh©n th× kh¸c nhau. PhÝa ViÖt Nam tin r»ngAO vµ dioxin lµ nguyªn nh©n, nhng ph¬ng ph¸p nghiªn cøuvµ çch xö lý sè liÖu cña hä kh«ng ®îc chÊp nhËn lµ nghiªmtóc vµ khoa häc. Do ®ã, mèi liªn hÖ gi÷a dÞ thai vµ dioxin ëViÖt Nam vÉn cßn n»m trong vßng nghi vÊn, v× b»ng chøngcha ®Çy ®ñ. Tuy nhiªn, ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ dioxinkh«ng ph¶i lµ nguyªn nh©n g©y ra dÞ thai. TÊt nhiªn, b»ngchøng cha ®Çy ®ñ kh«ng cã nghÜa r»ng kh«ng cã b»ng chøng("the absence of evidence does not mean that the evidence isabsent.") Thùc vËy, mét nhãm nghiªn cøu thuéc Trêng §¹ihäc Texas võa ®îc chÝnh phñ Mü cÊp mét ng©n s¸ch$874,000 ®Ó nghiªn cøu vÒ mèi liªn hÖ quan träng nµy.

Tr¸i l¹i víi nhiÒu d luËn b¸o chÝ, chÝnh phñ ViÖt Namcha bao giê chÝnh thøc ®ßi chÝnh phñ Mü båi thêng nh÷ngthiÖt h¹i mµ chiÕn dÞch Ranch Hand g©y ra. Nhng chÝnh phñMü ®· vµ ®ang båi thêng mét sè cùu chiÕn binh Mü tõngtham gia vµo chiÕn dÞch nµy. ChÝnh phñ Mü còng cha cã viÖntrî hay kÕ ho¹ch nµo ®Ó lµm s¹ch, tÈy xãa dioxin trong m«itrêng ViÖt Nam. Th¸i ®é nµy ®· ®îc giíi khoa b¶ng MüchÊt vÊn, vµ chÝnh phñ Mü gi¶i thÝch r»ng hä cÇn ph¶i cã b»ngchøng khoa häc tríc khi th¶o luËn vÊn ®Ò båi thêng. Suycho cïng, ®©y còng kh«ng h¼n lµ mét tho¸i th¸c cña Mü, mµhä hµnh ®éng mét çch duy lÝ. (ChØ ®¸ng tr¸ch lµ phÝa ViÖtNam ®· kh«ng thõa c¬ héi ®Ó thu thËp d÷ kiÖn mét çch khoahäc lµm b»ng chøng.) §Ó tá thiÖn chÝ cña m×nh, gÇn ®©y, chÝnhphñ Mü ®· tháa thuËn vµ cung cÊp mét ng©n s¸ch cho çc nhµkhoa häc Mü cïng hîp t¸c víi çc nhµ khoa häc ViÖt Nam ®Ónghiªn cøu t¸c h¹i cña AO vµ dioxin ë ViÖt Nam. Hi vängtrong t¬ng lai, kÕt qu¶ cña nghiªn cøu nµy sÏ lµm cho vÊn ®Òs¸ng tá h¬n vµ tr¸nh mäi suy luËn theo c¶m tÝnh.

NguyÔn V¨n TuÊn

Chó thÝch :

1. Tªn gäi "Agent Orange" xuÊt ph¸t tõ nh÷ng thïng phuy cãkhoanh mµu cam. Do ®ã, ngêi ta quen gäi lµ "Agent Orange."Thùc ra, trong thêi chiÕn tranh ViÖt Nam, Mü ®· dïng ®Õn 15 hãachÊt kh¸c nhau ®Ó khai quang. Çc hãa chÊt kh¸c còng tõng ®îcnhËn diÖn b»ng mµu nh thÕ, ch¼ng h¹n nh "Agent White,""Agent Blue," "Agent Purple," "Agent Pink," vµ "Agent Green."Trong thêi gian 1962-1964, Agent Purple (2,4,-D and 2,4,5,-T),Agent Green (2,4,5-T), vµ Agent Pink (2,4,5-T) ®îc dïng; trongthêi gian 1965-1970, Agent Orange (2,4,-D vµ 2,4,5-T) lµ chÊt®îc dïng chÝnh.

2. Theo tµi liÖu NSAM 115, subject : Defoliant Operations inVietnam, Nov. 30, 1961. TrÝch tõ "Ranch Hand : Herbicides inSoutheast Asia 1961-1971" cña TiÕn sÜ William A. Buckingham,Jnr.

3. Theo tµi liÖu Record, 4th SECDEF Conference, HQCINCPAC, March 21, 1962. TrÝch tõ "Ranch Hand : Herbicidesin Southeast Asia 1961-1971" cña TiÕn sÜ William A.Buckingham, Jnr.

4. Xem bµi x· luËn "New IOM Report links Agent Orangeexposure to risk of birth defect in Vietnam Vets' children," doTiÕn sÜ Joan Stephenson viÕt trong T¹p san Journal of theAmerican Medical Association (JAMA), sè 275, ra ngµy 10th¸ng T 1996, trang 1066-1067.

5. Xem bµi x· luËn "Agent Orange : exposure and policy," doTiÕn sÜ Michael Gough viÕt trong T¹p san American Journal ofPublic Health, n¨m 1991; sè 81 : trang 289-290.

6. Theo b¸o ço cña C«ng ty T vÊn Hatfield (Canada), #201-1571 Bellevue Avenue, West Vancouver, BC V7V 1A6, Canada.

7. Xem çc bµi b¸o sau ®©y : "Exposure to Agent Orange andoccurrence of soft-tissue sarcomas or non-Hodgkin lymphomas :an ongoing study in Vietnam," TËp san Environmental HealthPerspective 1998 Apr;106 Suppl 2 :671-8; "Serum dioxin, insulin,fasting glucose, and sex hormone-binding globulin in veterans ofRanch Hand," TËp san Journal of Clinical Endocrinology andMetabolism 1999 May;84(5) :1540-3; "Vietnam veterans' risksfor fathering babies with birth defects," TËp san JAMA 1984 Aug17;252(7) :903-12.

8. "Recent dioxin contamination from Agent Orange inresidents of a southern Vietnam city," TËp san Journal ofOccupational Environmental Medicine 2001; May; 43(5) :435-43.

9. "Agent Orange and the Vietnamese : the persistence ofelevated dioxin levels in human tissues," TËp san AmericanJournal of Public Health 1995 Apr;85(4) :516-522.

10. TrÝch trong bµi b¸o "Exposure assessment : Measurementof dioxins and related compounds in human tissues," cña A.Schecter, in trong s¸ch "Dioxins and Health," Arnold Schecter,editor, pp. 449-486. New York : Plenum Press, n¨m 1994.

11. Xin xem "Veterans and Agent Orange : Update 2000" doCommittee to Review the Health Effects in Vietnam Veterans ofExposure to Herbicides (Third Biennial Update) so¹n th¶o, vµInstitute of Medicine xuÊt b¶n n¨m 2001.

12. BÖnh non-Hodgkin's lymphoma lµ mét bÖnh mµ çc tÕbµo ung th ®îc t×m trong hÖ thèng b¹ch huyÕt.

13. Ban clor lµ mét bÖnh ngoµi da gièng nh trøng ç (viªmnang l«ng). BÖnh Hodgkin lµ mét bÖnh ¸c tÝnh cña çc m« m¸utr¾ng, thêng cã ®Æc ®iÓm lµ mét hay nhiÒu nhãm h¹ch m¸u tr¾nglín thÊy ë cæ, n¸ch, h¸ng vµ ngùc hay bông, cã thÓ gåm c¶ l¸l¸ch, vµ tñy x¬ng.

14. Bµi b¸o nghiªn cøu cña Gi¸o s Paolo Mocarelli vµ ®ångnghiÖp cã tªn lµ "Paternal concentration of dixin and sex ratio ofoffspring", c«ng bè trªn t¹p chÝ y khoa Lancet, sè 355, ra ngµy 27th¸ng 5, 2000, trang 1858-1863.

15. "FAS Statement on Biological and Chemical Warfare,"Bulletin of the Atomic Scientists (Oct. 1964), pp. 46-47.

16. Cã thÓ xem "Scientists Protest Viet Crop Destruction,"TËp san Science, Jan. 21, 1966, p. 309; vµ bµi b¸o "5000Scientists Ask Ban on Gas in Vietnam," Washington Post, Feb.15, 1967, p. A-1.

DiÔn §µn sè 113 (12.2001)20

D¹o tríc, t«i ®· b¸o ®éng vïng §ång Th¸p Mêi b©y giêngêi ta bÉy chim b»ng çt-xÐt, tiÕng chim ®· ®îc thu b¨ng,më çt-xÐt ra chim kªu chim hãt lÝu lo. §µn chim bay qua ngìchim gäi ®µn, sµ xuèng bê níc, hµng tr¨m hµng chôc conmßng kÐt, con cu g¸y, con ngãi lao xuèng, ®Ëu c¶ vµo líi.

Mçi ngµy c¶ ngµn con chim hãa ra ch¶ chim, s¸o chim trongçc qu¸n nhËu bªn kªnh r¹ch, ven ®êng, çc l¸i chim cßn t¶ichim lªn Sµi Gßn - Chî Lín b¸n vµo çc nhµ hµng sang träng.

B©y giê çi c¹m chim cã tiÕng chim hãt Êy ®· ra ®Õn HµNéi. Çi ®Çu ®Ò trong mét sè b¸o míi võa ®©y: cã x©u chim vÒchî chim ë ®êng Hoµng Hoa Th¸m. Tho¹t ®Çu t«i lÊy lµm l¹con chim s©u, chim chÝch th× nu«i sao ®îc mµ ngêi ta còng®em b¸n. §äc bµi míi biÕt x©u chim ®©y lµ çi d©y, çi l¹t, sîid©y thÐp buéc con chim, chäc cæ con chim l¹i thµnh mét x©u®em ®i b¸n.

T«i vÉn b¨n kho¨n nçi ë ngoµi nµy ®©u cßn nhiÒu chim nhë çc çnh ®ång vµ vên, rõng phÝa nam. ë Hµ Néi nµy, ®ªm chØcßn nghe con chim lîn kªu rïng rîn mµ ngêi ta b¶o chim lînbay qua ®©u mµ kªu lµ ë ®Êy s¾p cã ngêi chÕt. Cßn muèn tr«ngthÊy con cß bay, con diÒu h©u liÖng "X©y giÕng cho trßn" th×ph¶i t×m ®Õn lng chõng nói Tam §¶o, nói Ba V× may ra míitr«ng thÊy ®îc. ThÕ mµ b©y giê cã ngêi ®em c¶ x©u chim ®ib¸n ?

Chñ nhËt, t«i ®Õn ®êng Hoµng Hoa Th¸m cã nh÷ng cöahµng chuyªn b¸n chim vµ c©y c¶nh, hai bªn ®êng bãng c©ym¸t rîi, nhan nh¶n nh÷ng chim lµ chim, kh«ng ph¶i chim trªnc©y mµ chim trong lång nan tre, nan nh«m nh÷ng con s¸o, conkhíu, con häa mi... c¶ tr¨m thø chim.

Nhng cha thÊy x©u chim nµo ë ®©u. Hái th¨m míi biÕtngêi b¸n x©u chim ë tËn cuèi ®êng ®»ng kia. D¹o tríc,ngêi ta x¸ch x©u chim ®i b¸n rong, nhng råi nh÷ng hµngchim lång thÊy ngêi cø v¸c chim chÕt lîn lê qua ®©m ra sètruét. BiÕt ®©u nh÷ng con chim sèng trong lång thÊy nh÷ng conchim bÞ x©u, bÞ trãi, nhì çi nã biÕt sî, biÕt ch¹nh lßng, nã c¾nlìi chÕt, nã nhÞn ¨n chÕt th× sao. ThÕ lµ ngêi ta ®uæi bän b¸nchim kh«ng ®îc lín phín ®Õn mµ ph¶i ®øng mét chç.

Nh÷ng ngêi x¸ch x©u chim tóm tôm l¹i mét chç. N¨mtríc, t«i thêng tr«ng thÊy mçi chiÒu chñ nhËt cã «ng ®i xem¸y vai ®eo sóng s¨n phãng xe m¸y tõ çc vïng ®Çm níc ëSuèi Hai, ë §¹i L¶i vÒ, buéc ®»ng tríc xe nh÷ng x©u chim b¾n®îc, nµo con le, con mßng, nµo vÞt trêi.

§Êy lµ nh÷ng «ng ®i ch¬i s¨n chim vµ "c¶i thiÖn" ®«i chót.Nhng b©y giê tr«ng nh÷ng ngêi ®i b¸n x©u chim th× thiÓun·o, vÊt v¶ nhiÒu. ChiÕc xe ®¹p mÐo mã vµ tÊt c¶ ngêi nh vïitrong bïn b«i lªn. Hä v¾t lªn ghi ®«ng xe nh÷ng x©u chim chÕt,th«i th× chµo mµo, s¸o ®¸, c¶ con choi choi bÐ tÝ tÑo.

Tr«ng thÊy mµ th¬ng t©m. ThÕ nµy th× chung quanh thµnhphè ngêi ta triÖt hÕt çc gièng chim ®Õn n¬i.

T«i hái b©ng qu¬:

- Kh«ng b¸n diÒu h©u µ?

Ngêi b¸n chim lËt x©u chim lªn, cã con diÒu h©u m×nh v»nn©u, má kho»m n»m chÕt rò ë díi.

T«i l¹i hái:

- DiÒu h©u bay cao thÕ, sao bÉy ®îc?

- Më b¨ng diÒu h©u kªu ra, xuèng ngay chø!

- Thu ®îc b¨ng tiÕng diÒu h©u.

- ¤ng ¬i! Cô giêi trªn thiªn ®×nh mµ nãi còng thu ®îc tiÕngc¶ cô giêi. Nµo «ng mua ®i, diÒu h©u níng lªn th¬m ch¼ngkÐm gµ g« ®©u. Ch¸u lªn L¬ng S¬n chiÒu, cã chôc con diÒuh©u còng hÕt b¨ng, chim rõng mµ.

- DiÒu h©u nµy bÉy ®îc tËn ®©u?

- TËn ch©n Tam §¶o ®Êy.

Tam §¶o vµ Ba V×, nh÷ng vïng rõng quèc gia, nghe uynghiªm l¾m, thÕ mµ ngêi ta ®¬ng ph¸ ®Õn kiÖt cïng mµ còngch¼ng ai cÊm ®o¸n, b¾t bí g×. Nh÷ng con chim con cß nµy cßnthÊy cã lóc nã bay trªn s«ng, cã lóc nã léi díi ruéng, chø cßnbao nhiªu thø cña rõng, trong rõng, gi÷a rõng mµ ngêi ta ®·bßn mãt quanh n¨m ®Õn hÕt s¹ch, mÊt s¹ch.

T«i ®· tõng viÕt bµi vÒ n¹n tiªu diÖt bím ë Tam §¶o. T«i®· m¾t tr«ng thÊy nh÷ng ngêi ch©u ¢u, ngêi NhËt ch¬i Tam§¶o vµo rõng tay cÇm vît vît bím vµ ®eo nh÷ng çi lång ®ùngbím. §· nhiÒu n¨m råi, ngêi lín vµ trÎ con çc lµng quanhnói ®· hµnh nghÒ ®i b¾t bím cho T©y. Kh«ng mÊy ai ®Ó ý khimïa xu©n trë vÒ, rõng Tam §¶o chØ cßn nh÷ng ®µn bím tr¾ng,bím vµng, bím ma chËp chên bay ra, chø nh÷ng bím rång,bím chóa, bím tiªn quý hiÕm ch¼ng thÊy ®©u n÷a.

Míi ®©y, t«i l¹i biÕt thªm cã nghÒ lÊy phong lan ë Tam §¶ovµ Ba V×. T«i chØ míi ®îc biÕt, chø nghÒ nµy ®· sinh ra tõmêi mÊy n¨m nay, mµ toµn ngêi tØnh xa vÒ hµnh nghÒ. Còngnh Ýt ai ®Ó ý viÖc mß èc b¬u, èc vÆn ë Hå T©y phÇn nhiÒu lµngêi ë Thanh Hãa ra, ë Nam §Þnh lªn.

NghÒ lÊy phong lan còng thÕ, nhng c«ng phu vµ b¸n ®îcnhiÒu tiÒn h¬n mß èc. Ngêi ta nãi b©y giê ngêi ®i rõng kiÕmphong lan mçi ngµy mét nhiÒu, nh÷ng n¨m tríc chØ çi r×u víicon dao, ®i nöa buæi ®· v¸c vÒ hµng giá, bÊy giê phong lan cßnmäc la liÖt ë hÎm nói, ë gèc c©y.

B©y giê ngêi kiÕm phong lan ph¶i ®i thµnh bän vµo rõngs©u mang c¶ b¹t, ®eo c¶ g¹o vµ xoong nåi ®i vµi ngµy. Mµ ®å lÒlÊy phong lan b©y giê kh«ng chØ cã chiÕc r×u, con dao, mµ ph¶i®em ca, cã c¶ ca m¸y ch¹y ®iÖn quay tay, cßn nhiªu khª h¬nthî s¬n trµng ®i rõng. Bëi b©y giê chØ cßn phong lan trªn lngchõng c©y, ph¶i trÌo lªn ca c©y, h¹ xuèng míi lÊy ®îc métvõng phong lan. Cã nghÜa lµ ph¶i ph¸ rõng míi ®îc phong lan.

ë bªn NhËt cã nói Phó SÜ ngo¹i « Tokyo, ngän nói thiªngliªng, trong mçi bøc ¶nh phong c¶nh Tokyo nhÊt ®Þnh ph¶i cãnói Phó SÜ nªn th¬. ë Hµ Néi, ®øng bê hå T©y còng tr«ng thÊynói Tam §¶o, nói Ba V× næi lªn bªn kia ngÊn níc, ®Ñp l¹ lïng.

Ch¼ng biÕt ë nói Phó SÜ cã n¹n b¾t bím, n¹n ph¸ rõng lÊyphong lan vµ s¨n chim, bÉy chim ®Õn kiÖt cïng nh ë ta kh«ng?ë thñ ®« New Delhi bªn Ên §é, ®øng ®îi xe buýt trªn hÌ, tr«nglªn c©y thÊy mÊy con chim vµng anh ®¬ng nh¶y lao xao. ë ta,chóng mµy ®Ëu thÕ th× chÕt víi «ng råi.

Vµ ë ta, chØ nghe khÈu hiÖu hß hÐt b¶o vÖ thiªn nhiªn, b¶ovÖ m«i trêng chø ch¼ng thÊy ngêi ®Ó m¾t ®Õn nh÷ng t¸c h¹icô thÓ, tØ mØ Êy. Råi mét ngµy kia, trªn mÆt ®Êt, trªn bÇu trêi sÏhÕt chim, hÕt hoa th× ngêi ë víi ai ?

(b¸o Ngêi Hµ Néi - theo ND §T 22.11)

21DiÔn §µn sè 113 (12.2001)

"Råi th× ngêi ëmét m×nh"

T« Hoµi

T«i ®äc truyÖn cña Stephen King, còng nh mét thêi ®äctruyÖn chëng cña Kim Dung, tríc hÕt lµ ®Ó “ mua vui ”(theo nghÜa gi¶i trÝ). Thùc ra, ®äc Stephen King lµ ®Ó mua lÊyçi sî, vµ sù håi hép, th× ®óng h¬n !

T«i nªu tªn cña Kim Dung tiªn sinh lªn ë ®©y, bªn c¹nhStephen King, qu¶ thËt kh«ng cã ý so s¸nh. ChØ muèn nãi lªnr»ng truyÖn cña c¶ hai t¸c gi¶ nµy ®Òu cã mét søc hÊp dÉn ghªgím, ®èi víi t«i, mçi ngêi mét çch, vµ c¶ hai cïng lµ nh÷ngt¸c gi¶ “ b¸n ch¹y ” vµ ®îc mét tÇng líp x· héi nµo ®ã, métløa tuæi nµo ®ã a ®äc, thÕ th«i.

Theo t«i, hÊp dÉn bao giê còng lµ mét ®øc tÝnh quan trängcña mét cuèn truyÖn, bëi nÕu kh«ng th× ch¶ ai chÞu ®äc ! Tuynhiªn, chØ mét ®øc tÝnh Êy th«i còng ®ßi hái ë ngêi viÕt v¨nkh«ng biÕt bao nhiªu lµ gian khæ råi !

Sè s¸ch cña Kim Dung, ®· in ra, dÞch ra çc thø tiÕng, vµlu hµnh ë çc níc ¸ ch©u , tõ bèn thËp kû nay, khã mµ cãthÓ íc ®o¸n ®îc lµ bao nhiªu, nhng s¸ch cña Stephen Kingtrªn thÞ trêng thÕ giíi hiÖn nay ®· lªn tíi trªn 200 triÖu cuèn,vµ ®· cã trªn 30 bé phim ®îc dùng lªn dùa trªn çc t¸c phÈmcña «ng, ®Êy lµ cha kÓ mét sè kÞch b¶n mµ chÝnh tay StephenKing ®· viÕt cho çc ®µi truyÒn h×nh ë Mü !

§iÒu vÉn lu«n lu«n gîi sù tß mß cña t«i, lµ çi g× trongnh÷ng t¸c phÈm cña hai t¸c gi¶ nµy ®· cã søc l«i cuèn ngêi®äc mét çch thÇn t×nh nh thÕ ?

Kim Dung Ýt khi nµo nãi cho ai biÕt vÒ çch viÕt, çch x©y

dùng truyÖn cña «ng. ChØ cã nh÷ng nhµ phª b×nh vµ ngêi ®äcmíi mæ xÎ truyÖn cña «ng ra, ®Ó t×m hiÓu vµ c¶m thô nh÷ngçi hay, çi ®Ñp, mµ th«i (xem bµi cña V¨n Ngäc vÒ KimDung, D§ sè 103, 1.2001).

Ngîc l¹i, Stephen King lµ mét trong sè rÊt Ýt nhµ v¨n ®·lu«n lu«n thæ lé víi ®éc gi¶ vÒ çch viÕt, çch dùng truyÖn,çch t×m nguån c¶m høng cña m×nh. ¤ng nãi ra, kh«ng métchót mÆc c¶m, nh÷ng g× mµ «ng cã thÓ nãi ra ®îc, ngay trongçc lêi tùa vµ lêi b¹t cña çc cuèn s¸ch.

Ch¼ng h¹n nh trong Lêi Tùa cña cuèn La Tempªte DuSiÌcle - nxb Albin Michel,1999 (The Storm Of The Century-Ralph Vicinanza Ltd, 1999) ; hay trong Lêi B¹t cña cuèn LesEvadÐs / DiffÐrentes Saisons-nxb Albin Michel (1986) _

(Different Seasons _ Ralp Vicinanza,1986), v.v. ; vµ nhÊt lµtrong cuèn s¸ch mµ Stephen King võa míi cho xuÊt b¶n, tùalµ : Ecriture, mÐmoire d’un mÐtier _ nxb Albin Michel 2001(On Writing, A Memoir Of The Craft _ Ralph Vicinanza, Ltd,2000), trong ®ã «ng nãi lªn nh÷ng suy nghÜ, nhËn xÐt cñam×nh vÒ ng«n ng÷ viÕt, nãi chung, vµ ®Æc biÖt lµ «ng ®· kÓ l¹ikinh nghiÖm viÕt tiÓu thuyÕt cña m×nh. Cha bao giê t«i thÊymét t¸c gi¶ nµo d¸m viÕt vÒ m×nh, vÒ t¸c phÈm, vµ çch viÕtcña m×nh, víi mét mét giäng ch©n thµnh, vµ gi¶n dÞ nh thÕ !

Stephen King vÉn cã ý ®Þnh viÕt cuèn s¸ch nµy tõ l©u råi,vµ «ng ®· b¾t tay vµo viÖc ngay tõ n¨m 1992, nhng vÉn b¨nkho¨n tù hái kh«ng biÕt m×nh cã çi g× hay ®Ó nãi cho ®éc gi¶kh«ng, mµ tù nhiªn l¹i ®i lao ®Çu vµo viÕt mét cuèn s¸ch nhthÕ ? M·i ®Õn çch ®©y hai n¨m, t×nh cê «ng bÞ mét tai n¹n xeh¬i (tëng chÕt), trong lóc n»m bÖnh viÖn ®Ó phôc dìng, «ngmíi lÊy ®îc quyÕt ®Þnh thùc hiÖn cho ®Õn cïng ý ®Þnh trªn.Lêi gi¶i ®¸p cho sù b¨n kho¨n ngµy tríc thùc ra còng ®¬ngi¶n : «ng tù nghÜ, mét ngêi nh «ng, ®· viÕt ®îc b»ng ÊytruyÖn vµ tiÓu thuyÕt (trªn 30 t¸c phÈm _ cha kÓ nh÷ng kÞchb¶n phim), kh«ng lÏ l¹i kh«ng cã g× ®Ó nãi vÒ kü thuËt viÕttruyÖn hay sao ?

Cuèn s¸ch dµy 380 trang. GÇn mét phÇn ba ®îc dµnh ®Ónãi vÒ th©n thÕ t¸c gi¶, díi h×nh thøc kÓ chuyÖn. §ã lµ nh÷ngkû niÖm thêi th¬ Êu, thêi häc sinh, sinh viªn, ®îc kÓ l¹i métçch sinh ®éng, víi nhiÒu chi tiÕt bæ Ých. PhÇn nµy, trªn thùctÕ rÊt quan träng, v× nã cho thÊy râ çi qu¸ khø, çi vèn sèng,vµ nh÷ng bíc ®Çu “ tù ®µo t¹o ” cña t¸c gi¶. Çi vèn sèng rÊtphong phó Êy _ kÓ c¶ nh÷ng ho¹t ®éng chÝnh trÞ _ x· héi, nhchèng chiÕn tranh Mü ë ViÖt Nam, vµ ngay c¶ chøng nghiÖnrîu m·n tÝnh cña «ng _ sÏ cung cÊp cho Stephen King métvèn hiÓu biÕt vÒ hiÖn thùc rÊt s©u s¾c, mµ «ng sÏ sö dông trongçc truyÖn cña «ng sau nµy.

T«i rÊt t©m ®¾c víi Stephen King khi «ng viÕt : kh«ng cãmét trêng líp, mét xëng viÕt v¨n nµo cã thÓ chÕ t¹o ra ®îcmét nhµ v¨n cã tµi. Tµi n¨ng chØ cã thÓ lµ do chÝnh m×nh tù rÌnluyÖn lÊy, xuÊt ph¸t tõ mét n¨ng khiÕu vµ mét sù quyÕt t©mnµo ®ã (mµ kh«ng ph¶i ai còng cã thÓ cã ®îc) (Ecriture, tr.29, 300-303).

Nãi thÕ, kh«ng ph¶i lµ Stephen King phñ nhËn tÊt c¶ nh÷ngbµi häc cã thÓ rót ra ®îc tõ kinh nghiÖm cña nh÷ng ngêi ®itríc truyÒn l¹i. Ch¼ng h¹n nh vÒ mÆt kü thuËt viÕt v¨n, «ngrÊt kh©m phôc William Strunk vµ E.B. White, t¸c gi¶ cuèn The

DiÔn §µn sè 113 (12. 2001)22

nghÖ thuËt

viÕt truyÖn

cña

StephenKing

V¨n Ngäc

Elements Of Style, mµ «ng khuyªn ®éc gi¶ nªn ®äc. Còng nh,nãi vÒ nh÷ng nhµ v¨n mµ «ng coi lµ mÉu mùc, Stephen Kingthêng hay nh¾c ®Õn : William Faulkner, John Steinbeck,Edgar Allan Poe, T.S. Eliot, Graham Greene, RaymondChandler, Dashiell Hammett, Ross Mcdonald, v.v. Nãi tãm l¹i,muèn viÕt giái, theo «ng, ph¶i ®äc nhiÒu vµ viÕt nhiÒu. Cãdµnh ®îc thêi giê ®Ó ®äc, th× míi cã ®îc nh÷ng c«ng cô ®ÓviÕt (s®d, tr. 184).

§èi víi Stephen King, yÕu tè quan träng nhÊt trong métcuèn tiÓu thuyÕt, hay trong mét truyÖn, nãi chung, lµ çi cèttruyÖn. Kh¸i niÖm vÒ cèt truyÖn cña «ng còng h¬i ®Æc biÖt. Nãcã thÓ lµ mét çi g× ®· cã s½n ë ®©u ®ã, song kh«ng ph¶i nhçi ¸o mua mÆc liÒn, mµ nh thÓ mét th¸nh tÝch (relique), métdi vËt, n»m s©u díi lßng ®Êt, vµ ph¶i ®îc nhµ v¨n khai quËtlªn, víi tÊt c¶ sù cÈn träng, vµ víi nh÷ng c«ng cô, kü thuËtriªng cña m×nh. Stephen King thêng ®Ó cho cèt truyÖn tù nãh×nh thµnh vµ ph¸t triÓn dÇn dÇn tõ mét t×nh huèng mµ «ng t¹ora, ®«i khi do sù t×nh cê cña mét ý nghÜ vôt ®Õn tõ mét h×nh¶nh b×nh thêng cña ®êi sèng hµng ngµy. ¤ng kh«ng tin vµonh÷ng cèt truyÖn lÊy tõ trong ®êi thêng ra (®èi víi lo¹itruyÖn cña Stephen King, thËt ra còng dÔ hiÓu !), bëi v× trong®êi thêng lµm g× mµ cã nh÷ng truyÖn kh¸c thêng ! Vµ nhÊtlµ v×, theo «ng, chóng sÏ lµm c¶n trë cho sù s¸ng t¹o, chonh÷ng hµnh ®éng ®ét xuÊt, nh÷ng çch øng xö bÊt ngê !

Theo Stephen King, trong mét truyÖn viÕt, dï lµ mét cuèntiÓu thuyÕt (trªn 30 000 tõ), hay mét truyÖn võa (tõ 20 000 ®Õn300 000 tõ), nhµ v¨n cã ba viÖc ph¶i b¶o ®¶m : viÖc thø nhÊtlµ dÉn truyÖn, tõ A ®Õn B, råi dÇn dµ tõ B ®Õn Z. Trong viÖcnµy, cã mét kh¸i niÖm rÊt quan träng lµ sù thay ®æi nhÞp kÓ lócnhanh, lóc chËm (kh¸i niÖm nhÞp ®iÖu); viÖc thø hai lµ miªu t¶sao cho ®éc gi¶ c¶m nhËn, sê mã thÊy ®îc çi thùc tÕ cña sùvËt trong truyÖn. ë ®©y, nhÞp ®iÖu còng cÇn ®îc t«n träng :t¶ mét khung c¶nh, mét nh©n vËt, ®Õn mét lóc nµo ®ã còngph¶i ngõng, ®Ó kh«ng lµm chËm ®i nhÞp ®iÖu chungcña truyÖn. Cuèi cïng, lµ nh÷ng ®o¹n ®èi tho¹i : lêi ®èi tho¹iph¶i thÓ hiÖn ®îc tÝnh çch, b¶n chÊt cña çc nh©n vËt, chóngph¶i lµm cho çc nh©n vËt trë nªn thËt vµ sinh ®éng. Mét trongnh÷ng bÝ quyÕt cña v¨n ®èi tho¹i lµ sù ch©n thùc, chÝnh x¸ctrong viÖc sö dông tõ ng÷ ¨n khíp víi nh©n vËt (s®d, tr. 239).

Nãi tãm l¹i, t×nh huèng ®Õn tríc, çc nh©n vËt ®Õn sau, vµcèt truyÖn tù nã h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn dÇn dÇn, do ph¶n øngcña çc nh©n vËt tríc mçi t×nh huèng. Sù thay ®æi nhÞp ®iÖutrong çch dÉn truyÖn vµ çch miªu t¶, còng nh sù t¬ngph¶n gi÷a çc tr¹ng th¸i t©m lý cña nh©n vËt, gi÷a çc t×nhhuèng thùc vµ h, b×nh thêng vµ kh¸c thêng, lµ nh÷ng nh©ntè lµm cho c©u chuyÖn sinh ®éng, hÊp dÉn ...

NhiÒu truyÖn cña Stephen King ®· ®îc viÕt theo kÞch b¶n®ã : Carrie, Shining, Jessie, Misery, v.v. TruyÖn Misery ch¼ngh¹n, xuÊt ph¸t tõ t×nh huèng mét nhµ v¨n næi tiÕng bÞ tai n¹nm¸y bay, g·y ch©n, ®îc mét bµ ®éc gi¶ qu¸ khÝch ®em vÒ nhµch¨m sãc, råi bÞ bµ ta gi÷ kÑt l¹i, b¾t ph¶i viÕt l¹i cuèn s¸ch,v.v. TruyÖn nµy tõ ®Çu ®Õn cuèi chØ ®¬n gi¶n lµ truyÖn cña hainh©n vËt trong mét ng«i nhµ, vµ çi ý n¶y ra ban ®Çu còng chØ®¬n gi¶n lµ t¸c gi¶ mét h«m ë trong m¸y bay n»m m¬ thÊychiÕc m¸y bay bÞ tai n¹n vµ m×nh bÞ r¬i vµo nhµ mét bµ ®éc

gi¶ qu¸ khÝch, chØ cã vËy th«i. Còng nh Jessie, lµ truyÖn métthiÕu phô bÞ «ng chång trãi l¹i, råi nhèt trong mét c¨n buång,v.v. Theo Stephen King, nÕu cã ®îc mét t×nh huèng gay cÊn,cã tÇm cì, th× kh«ng cÇn cèt truyÖn n÷a. T×nh huèng cã thÓn¶y sinh tõ mét nghi vÊn. Ch¼ng h¹n nh : nÕu trong t×nhhuèng ®ã... th× sù viÖc sÏ x¶y ra nh thÕ nµo?

Tuy nhiªn, trong çc t¸c phÈm cña «ng, còng vÉn cã métvµi trêng hîp ngo¹i lÖ ! Mét trong nh÷ng trêng hîp ®ã, lµcuèn tiÓu thuyÕt næi tiÕng, mµ Stephen King x©y dùng trªnmét cèt truyÖn hoµn chØnh ngay tõ ®Çu, vµ ®îc «ng cho lµ t¸cphÈm ®¹t nhÊt cña «ng : Dead Zone - nxb Viking Press, 1979.(B¶n dÞch sang tiÕng Ph¸p cña Richard Matas lÊy tùa lµL’Accident, nxb LattÌs, 1983 ; Dead Zone, Livre de Poche,1984). Xem nh vËy, ®ñ thÊy nguyªn t¾c lµ mét chuyÖn,nhng cßn khi ¸p dông, vÉn cã thÓ linh ®éng ! Trong trênghîp Stephen King, l¹i cµng dÔ hiÓu h¬n : «ng vÉn thêng tuyªnbè r»ng «ng viÕt theo c¶m tÝnh, thËm chÝ cßn nãi ®Õn c¶ kh¶n¨ng “ thÇn giao çch c¶m ” (tÐlÐpathie)(s®d, tr.135) !

Dï sao, cuèn Ecriture, mÐmoire d’un mÐtier cña StephenKing còng kh«ng thÓ nãi hÕt lªn ®îc nh÷ng ®iÒu mµ mét ®écgi¶ quan t©m ®Õn v¨n ch¬ng cÇn biÕt. Nh ®· tr×nh bµy ë trªn,®ã cã thÓ lµ nh÷ng ®iÒu mµ mét nhµ v¨n kh«ng bao giê muènnãi ra, v× kh«ng tiÖn nãi ra, hoÆc v× mét lý do nµo kh¸c n÷a.

Song, ngêi ®äc cã quyÒn t×m hiÓu, ®Ó cã thÓ c¶m nhËn®îc nh÷ng çi hay, ®«i khi ®îc t¹o nªn bëi thñ ph¸p nghÖthuËt cña t¸c gi¶.. VÉn biÕt r»ng sù ®¸nh gi¸ cña mçi ngêitrªn çc vÊn ®Ò v¨n ch¬ng vµ nghÖ thuËt ®Òu cã phÇn chñquan, song còng cã phÇn kh¸ch quan t¬ng ®èi, khi cã mét sù®ång thuËn nµo ®ã. Riªng t«i, vÉn tin r»ng trong v¨n ch¬nghay nghÖ thuËt, nãi chung, ®Òu cã nh÷ng qui luËt kh¸ch quan,hay Ýt ra lµ cã nh÷ng yÕu tè kh¸ch quan cho phÐp nhËn biÕt ra“ qui luËt ” cña çi hay, çi ®Ñp.

T«i lÊy t¸c phÈm Shining cña Stephen King (nxbDoubleday,1977 _ b¶n dÞch tiÕng Ph¸p cña Joan Bernard vµWilliams Alta, nxb LattÌs, 1989) lµm thÝ dô, v× nã kh¸ ®iÓnh×nh. §ã lµ mét trong nh÷ng cuèn tiÓu thuyÕt hay nhÊt cñaStephen King, nãi lªn mét çch kh¸ ®Çy ®ñ tµi n¨ng cña «ng,®ång thêi còng nªu râ çi c¬ cÊu cña sù s¸ng t¹o, chñ yÕutrong kü thuËt t¹o ra sù håi hép vµ kinh dÞ ë n¬i ngêi ®äc.

Shining lµ truyÖn mét gi¸o s trÎ, ®ång thêi lµ mét nhµ v¨n,tªn lµ Jack Torrance, v× nhì tay ®¸nh mét cËu häc trß, nªn bÞmÊt viÖc. ThÊt nghiÖp, anh ®îc giíi thiÖu lµm mét ch©ngardien, tr«ng coi mét kh¸ch s¹n ë vïng nói Colorado hÎol¸nh, vµo nh÷ng th¸ng mïa ®«ng, trong thêi gian kh¸ch s¹n®ãng cöa. MiÔn cìng ph¶i chÊp nhËn c«ng viÖc nµy, anh ®emvî (Wendy) vµ con (Danny) lªn theo. Quan hÖ vî chång gi÷aJack vµ Wendy, ngay tõ tríc khi lªn ®©y, vèn ®· kh«ng ®îctèt ®Ñp, Jack tríc kia nghiÖn rîu nÆng, cã lóc ®¸nh con g·yc¶ tay, nay võa bá ®îc rîu, th× l¹i bÞ thÊt nghiÖp. Kh¸ch s¹nOverlook lµ mét kh¸ch s¹n cã ma, mÆt kh¸c l¹i chøa ®ùngnhiÒu sù bÝ Èn, liªn quan ®Õn mét vô viÖc mê ¸m. Jack lóc ®ÇutØnh t¸o, ®· ®Þnh ®iÒu tra vÒ nh÷ng chuyÖn mê ¸m nµy, ®Ó tèço. Vµ còng v× thÕ mµ ®éng long m¹ch, ®ông ®Õn çc thÕ lùcsiªu nhiªn. CËu con, Danny, nhê dù c¶m, biÕt tríc ®îc phÇnnµo nh÷ng ®iÒu sÏ x¶y ra. Cuèi cïng, bÞ søc Ðp cña nh÷ng thÕ

DiÔn §µn sè 113 (12.2001) 23

lùc siªu nhiªn, Jack trë thµnh mét con ngêi hoµn toµn mÊt trÝ,coi vî con m×nh nh nh÷ng kÎ thï ph¶i tiªu diÖt...

TruyÖn ®îc x©y dùng theo ®óng nh quan niÖm mµStephen King vÉn chñ tr¬ng : t×nh huèng + nh©n vËt (hai vîchång vµ ®øa con , bçng dng ph¶i ®Õn ë mét n¬i hÎo l¸nh, bÞc¾t ®øt víi thÕ giíi bªn ngoµi, trong mét kh¸ch s¹n cã ma, vµph¶i ®èi ®Çu víi çc thÕ lùc siªu nhiªn muèn ¸m h¹i m×nh) ;mÆt kh¸c ngêi chång vÉn cha cai h¼n ®îc rîu, vµ t×nhh×nh néi bé gi÷a hai vî chång vÉn cßn lñng cñng, cËu con nhêdù c¶m biÕt ®îc sù bÊt hoµ gi÷a bè mÑ, ®ång thêi còng biÕt®îc nh÷ng ®iÒu sÏ x¶y ra, kÕt qu¶, lµ ph¶n øng cña çc nh©nvËt, t¹o nªn diÔn biÕn, t×nh tiÕt, vµ kÕt thóc cña c©u chuyÖn.

§iÒu ®¸ng chó ý trong truyÖn Shining lµ sù xen kÏ rÊt tùnhiªn gi÷a nh÷ng yÕu tè hiÖn thùc víi nh÷ng yÕu tè siªunhiªn. Stephen King dÉn truyÖn, tõ mét t×nh huèng hoµn toµnhiÖn thùc, ®i dÇn vµo mét t×nh huèng siªu nhiªn, kh¸c thêng.KÞch b¶n cña Stephen King ¸p dông cho toµn bé c©u chuyÖn,trªn nh÷ng nÐt chÝnh, song ®i vµo chi tiÕt còng vËy : t×nhhuèng nµy ®Î ra t×nh huèng kh¸c, t¹o nªn nh÷ng t×nh tiÕt,nh÷ng håi hép, xóc ®éng, liªn tôc cho ngêi ®äc.

§iÒu qu¸i dÞ nhÊt, vµ t¸c ®éng m¹nh nhÊt vµo trÝ tëngtîng cña ngêi ®äc, vÉn lµ sù t¬ng ph¶n bÊt chît gi÷a métt×nh tr¹ng b×nh thêng, vµ mét t×nh tr¹ng kh¸c thêng, siªunhiªn. Çi bar cña kh¸ch s¹n lÏ ra v¾ng ng¾t (v× kh¸ch s¹n ®·®ãng cöa), bçng chèc l¹i nh vÉn më, víi chai cèc bãng lo¸ng,víi ngêi ®øng bar quen thuéc, nhng chØ chíp m¾t, çi ¶o¶nh ®ã ®· biÕn mÊt, vµ çi bar l¹i trë l¹i v¾ng teo; hµnh langvµ s¶nh thØnh tho¶ng còng bçng nhiªn ån µo, tÊp nËp ; nh÷ngbôi c©y h×nh thó vËt ë ngoµi vên, lóc thêng n»m im l×m lÆnglÏ, ®Õn lóc “ l©m sù ”, bçng nhiªn cùa m×nh, chuyÓn ®éng vµtrë nªn hung d÷ kh¸c thêng...

Nh÷ng truyÖn rïng rîn, qu¸i ®¶n, cña Stephen King, nãichung, tõ Carrie, Salem, Dead Zone, Misery, v.v. ®Õn Shining,®Òu hÊp dÉn ®îc ngêi ®äc tõ ®Çu ®Õn cuèi. H×nh ¶nh kÕtthóc thêng lµ nh÷ng ®Ønh cao cña sù kinh dÞ, khñng khiÕp,tuy r»ng, xÐt cho cïng, nh÷ng kÕt côc ®Òu “ cã hËu ” c¶, còngnh truyÖn cña Kim Dung, song víi mét phong vÞ kh¸c !

V¨n Ngäc

DiÔn §µn sè 113 (12.2001)24

T×m ®äc

hîp luhîp lu

tËp san v¨n häc nghÖ thuËt biªn kh¶oP.O.Box 277, Garden Grove, CA 92842 USATel (714) 265-1394 � Email : [email protected]

� n¬i quy tô nh÷ng c©y bót næi tiÕngcña trong níc vµ ngoµi níc

� n¬i gÆp gì nh÷ng tÊm lßng tha thiÕtvíi v¨n häc ViÖt Nam

®¹i diÖn t¹i ¢u ch©u : M&Mme Lª TÊt LuyÖn15 place Souham, F-75013 PARIS

Tel : 33 (0)1 45 83 19 12

Trong c¶nh phong trÇn cña lÞch sö d©n téc, mçi con ngêi®Òu mang chót th©n phËn Ðo le, kh«ng cø g× çc bËc tµi danh.Nhng tµi danh th× nhiÒu ngêi biÕt ®Õn vµ trë thµnh tiªu biÓu,nh mÊy nh¹c sÜ võa qua ®êi trong n¨m nay : TrÞnh C«ng S¬n,Hoµng Thi Th¬, Ngäc BÝch.

Vµ míi ®©y, §oµn ChuÈn ®· ra ®i ngµy 15 th¸ng 11, t¹i HµNéi.

Tõ nöa thÕ kû nay, bao nhiªu ngêi ®· h¸t Göi Giã ChoM©y Ngµn Bay mµ kh«ng biÕt t¸c gi¶ lµ ai, ë ®©u, lµm g×.

Nh¹c sÜ §oµn ChuÈn sinh n¨m 1924 t¹i Çt H¶i, H¶iPhßng, trong mét gia ®×nh t s¶n, chñ h·ng níc m¾m V¹nV©n lõng danh, ®· ®i vµo tôc ng÷ :

Da La, cµ L¸ng, nem B¸ng, t¬ng BÇn,Níc m¾m V¹n V©n, ç r« §Çm SÐt.

¤ng häc t©y ban cÇm víi NguyÔn ThiÖn T¬, råi h¹ uy cÇmvíi William ChÊn. Tuæi trÎ hµo hoa, chØ thÝch ... xe h¬i ! ¤ngcã 6 “«-t«”, trong ®ã cã chiÕc Ford FrÐgatte sang h¬n ThñHiÕn. Kh¸ng chiÕn bïng næ, gia ®×nh dêi vÒ Thanh Ho¸, §oµnChuÈn gÆp T« Vò, T¹ Phíc, cïng ®i h¸t víi Ngäc BÝch (xemDiÔn §µn sè tríc) vµ s¸ng t¸c bµi T×nh NghÖ SÜ (1948), S«ngChu (cha phæ biÕn). Sau ®ã, «ng theo mét ®oµn cøu th¬ng,lªn ViÖt B¾c, lµm bµi §êng vÒ ViÖt B¾c.

Bá kh¸ng chiÕn vÒ thµnh kho¶ng 1950, «ng tung ra métlo¹t ca khóc ®· s¸ng t¸c tõ tríc, lµm thªm nhiÒu bµi míi,®îc çc ®µi ph¸t thanh nång nhiÖt ph¸t sãng vµ nhµ Tinh HoaxuÊt b¶n díi tªn : Nh¹c §oµn ChuÈn - Lêi Tõ Linh. §Õn n¨m1954, §oµn ChuÈn chän ë l¹i Hµ Néi, Tõ Linh di c vµo Nam,mÊt n¨m 1992. Dï cã ký tªn chung, §oµn ChuÈn lµ t¸c gi¶duy nhÊt c¶ nh¹c vµ lêi : chÝnh «ng tuyªn bè nh vËy mµkh«ng ai c¶i chÝnh ; ngay t¹i miÒn Nam, còng kh«ng ai haybiÕt g× vÒ Tõ Linh.

N¨m 1956, h·ng níc m¾m V¹n V©n bÞ tiÕp qu¶n vµ tµis¶n §oµn ChuÈn bÞ tÞch thu trong ®ît c¶i t¹o c«ng th¬ngnghiÖp t b¶n, nhng gia ®×nh cßn mua ®îc c¨n nhµ sè 9®êng Cao b¸ Qu¸t, Hµ Néi. Thêi gian nµy, «ng cã lµm bµiGöi Ngêi Em G¸i ®· di c vµo Nam. ¤ng sèng ©m thÇm,ngng s¸ng t¸c, chØ d¹y nh¹c t¹i nhµ, ®îc gäi lµ Ph©n bé 2cña Trêng ¢m Nh¹c D©n LËp. §Çu n¨m 2000, «ng bÞ tai biÕnm¹ch m¸u n·o, nh¹c sÜ Ph¹m Duy vÒ níc, ghÐ ®Õn th¨m lóc«ng cßn h«n mª. Sau ®ã th× mÊt tiÕng nãi, chØ tØnh trÝ ®Ó bót®µm cho ®Õn lóc qua ®êi, 22 giê, ngµy 15.11.2001.

§oµn ChuÈn s¸ng t¸c trong mét thêi gian ng¾n 1948-1956,mµ chñ yÕu lµ 3 hay 4 n¨m chung quanh thêi ®iÓm 1950, ®îc10 bµi næi tiÕng, cßn 6 bµi kh“ng phæ biÕn. T¹i MiÒn B¾c, t¸cphÈm §oµn ChuÈn kh«ng ®ùîc h¸t, v× néi dung uû mþ cña cakhóc vµ lý lÞch t¸c gi¶ ; khi ®Êt níc thèng nhÊt, sau 1975,

§oµn ChuÈnT×nh NghÖ SÜ

§Æng TiÕn

nh¹c «ng vÉn bÞ cÊm h¸t cho ®Õn kho¶ng 1990. T¹i MiÒn Namtríc 1975, ca khóc §oµn ChuÈn ®îc phæ biÕn s©u réng víilíp ngêi di c, v× ®¸p øng víi hoµi niÖm cña giíi v¨n nghÖ sÜgèc B¾c vµ nhu cÇu cña giíi trÝ thøc, thanh niªn, sinh viªnthµnh phè.

Nh¹c §oµn ChuÈn ®îc xÕp vµo nh¹c tiÒn chiÕn mét çchvâ ®o¸n. Mét mÆt, ch÷ “tiÒn chiÕn” ¸p dông cho v¨n häc nghÖthuËt ViÖt Nam lµ mét lèi nãi tuú tiÖn ; mÆt kh¸c bµi h¸t ®Çutiªn cña §oµn ChuÈn lµ T×nh NghÖ SÜ lµm n¨m 1948 th× kh“ngthÓ gäi lµ tiÒn chiÕn.

Ngêi viÕt lÞch sö t©n nh¹c còng hê h÷ng víi «ng ; ngoµinh÷ng thµnh kiÕn, hä cßn cho r»ng nh÷ng bµi thu ca cña «ngkh«ng mang l¹i g× míi, so víi §Æng ThÕ Phong vµ V¨n Cao ;®Ò tµi mïa thu còng ®· mu«n ®êi, tõ th¬ §êng th¬ Tèng. NãivËy th× kh«ng lý gi¶i ®îc lßng yªu chuéng cña thÝnh gi¶, vµcña giíi ca nh©n, tõ Anh Ngäc, SÜ Phó tríc kia, ®Õn ¸nhTuyÕt, Lª Dung gÇn ®©y.

So s¸nh bao giê còng gi¶n lîc, t«i ®µnh gi¶n lîc cho dÔhiÓu, trong mét bµi b¸o.

Ba bµi h¸t mïa thu cña §Æng ThÕ Phong lµ tiÕng kªu thÊtthanh cña niÒm c« ®¬n tuyÖt väng, kh«ng cÇn håi ©m :

Nhí khi chiÒu s¬ngCïng ai tr¾c Èn tÊm lßngBiÕt bao buån th¬ngThuyÒn m¬ bu«ng su«i dßngBÕn m¬ dï thiÕt thaThuyÒn ¬i ! §õng chê mong.(Con thuyÒn kh«ng bÕn)

Hån thu tíi n¬i ®©y gieo buån l©yLßng v¾ng mu«n bÒ kh«ng liÕp che giã vÒ(Giät Ma Thu)

Nh¹c thu cña V¨n Cao lµ tiÕng kh¾c kho¶i cña mét nghÖ sÜ®i t×m t©m hån ®ång ®iÖu :

§ªm mïa thu chÕtNghe mïa thu rítR¬i theo l¸ vµngEm ngåi ®an ¸oLßng buån v¬ng vÊnEm th¬ng nhí chµng(Buån Tµn Thu)

Nh vËy, chñ thÓ ph¸t ng«n vµ tinh thÇn ph¸t ng«n ®· cãphÇn kh¸c nhau. Ph¹m Duy thêng ph¸t ng«n víi t çch c«ngd©n nghÖ sÜ, trong mét hoµn c¶nh lÞch sö vµ x· héi nhÊt ®Þnh :

ChiÒu biªn khu, vµo mïa sang thuAi chinh phu nghe mïa thu tíi... Thu ¬i thu, ta vç sóng ca(Thu ChiÕn Trêng) 1946

Ngêi l¹nh lïng nghe ma thu trªn tõng ba-l«(§êng VÒ Quª) 1947

§oµn ChuÈn cã tiÕng nãi kh¸c : «ng ph¸t ng«n trªn t çchnghÖ sÜ, ®a t¸c phÈm nghÖ thuËt ®Õn mét quÇn chóng nghÖthuËt, trªn nh÷ng tiªu chuÈn thÈm mü. Ca khóc ®Çu tiªn, bµiT×nh NghÖ SÜ lµm gi÷a nh÷ng ngµy kh¸ng chiÕn - hay t¶n c- gian nan, nãi lªn ®iÒu ®ã, lµm mét thø ch×a kho¸ ®i vµo thÕgiíi §oµn ChuÈn.

Tung phÊn h¬ng yªu qua bao lêi h¸tBay tíi bªn em, tíi em thÇm nh¾c§©y ý t¬ xa ®©u duyªn t×nh còBãng anh phai dÇn ¸i ©n tµn theoMèi t×nh nghÖ sÜ nh giÊc m¬Chãng tµn v× v¬ng vÊn mu«n ý th¬ ...

ý nµy cßn râ h¬n n÷a trong bµi ChuyÓn BÕn :

ThuyÒn c¾m tay sµo tõ cuèi thuNgoµi kia s«ng níc nh ®ãn chêCßn ®ªm nay n÷a, ta ngåi víi nhauNgµy mai anh ®· xa råi ...

H×nh ¶nh ch×a kho¸ trong ca khóc §oµn ChuÈn kh“ng ph¶ilµ nh÷ng L¸ Th, Tµ ¸o Xanh, L¸ ®æ Mu«n ChiÒu, nh ngêita thêng nãi, mµ lµ con thuyÒn : thuyÒn rêi xa bÕn v¾ng ngêi¬i. Con thuyÒn mu“n ®êi, cña ca dao, cña §êng Thi, tõ bÕnTÇn Hoµi cña §ç Môc, ®Õn bÕn Phong KiÒu cña Tr¬ng KÕ -hay gÇn h¬n - trong Xu©n DiÖu : t×nh du kh¸ch thuyÒn quakh«ng buéc chÆt...

Ca khóc §oµn ChuÈn lµ thÕ giíi quy íc. Ngêi phô n÷ t«quÇng m¾t, ngËp ngõng trong chiÕc ¸o nhung..., ®«i m¾t nhhå thu..., bªn cÇu ngåi xo¶ tãc thÒ... lµ ngêi ®Ñp trong tranhTè N÷, tranh lôa, hay s¬n dÇu cña T« Ngäc V©n, L¬ng Xu©nNhÞ.

Trong thÕ giíi quy íc vµ h ¶o ®ã, §oµn ChuÈn ®· vÏ vêinªn vÎ ®Ñp cña TrÇn Gian qua nh÷ng mïa Thu QuyÕn Rò :

Anh mong chê mïa thuTrêi ®Êt kia ng¶ mµu xanh l¬§µn bím kia ®ïa vui trªn mu}n hoaBªn nh÷ng b«ng hång ®Ñp xinhAnh mong chê mïa thuD×u thÕ nh©n dÇn vµo chèn Thiªn ThaiVµi çnh chim ngËp ngõng kh«ng muèn bayMïa thu quyÕn rò anh råi...

Çi s¾c m¹nh huy hoµng cña §oµn ChuÈn lµ ë chç ®ã. ¤ng®· ®a Thiªn Thai vÒ ®©y víi thu trÇn gian , trong khi V¨n Caoph¶i lªn tËn câi §µo Nguyªn. Trong t×nh khóc §oµn ChuÈn,Hoa xu©n (®·) gÆp bím trÇn gian, ¸nh tr¨ng xanh (®·) tanthµnh suèi trÇn gian...

Mïa thu ë n«ng th«n ViÖt Nam tõ ngµn n¨m nay vÉn vËy,nhng ph¶i ®îi ®Õn NguyÔn KhuyÕn chóng ta míi cã nh÷ngbøc tranh thu tuyÖt s¾c. Vµ ph¶i ®îi ®Õn §oµn ChuÈn chóng tamíi ®îc ch¬i v¬i cïng tõng m©y l¬ löng trêi xanh ng¾t, trªn©m giai d×u dÆt cña t©n nh¹c. Råi th¬ng cho nh÷ng :

L¸ vµng tõng çnh r¬i tõng çnhR¬i xuèng ©m thÇm trªn ®Êt xa

(Göi Giã cho M©y Ngµy Bay)

Trong th©m t©m, cã ngêi xa çch víi §oµn ChuÈn v× métlý do : «ng lµ con nhµ giµu, lµm nh¹c ®Ó mµ ch¬i. Nhng ®©ychÝnh lµ tù do cña con ngêi, cña kÎ lµm nh¹c, kÎ h¸t vµ ngêinghe h¸t. Cuéc ch¬i, chÝnh lµ tù do trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt

BiÕt ®©u, cuéc ®êi còng ch¼ng lµ mét cuéc ch¬i, mµ cuèicïng, khi nhËn ra, con ngêi thêng thÊy m×nh thua lç.

T×nh trÇn «i mong manh...

Träng Thu 2001

§Æng TiÕn

DiÔn §µn sè 113 (12.2001) 25

S©u trong vÞnh lµ lµng chµi. Tõ lµng chµi nh×n chÕch vÒphÝa Êy chØ thÊy nói chåm ra biÓn. GhÒnh ®¸ cheo leo lëmchëm hµ dêng nh lµ bíc nh¶y cè g¾ng cuèi cïng cña nói.

¤ng l·o ngåi trªn ghÒnh ®¸, tãc r©u bay. BiÓn vÒ chiÒu.Sãng h¾t mµu ®ång ch¶y lªn nói, n¬i vÇng mÆt trêi ®á lÞm®ang mÖt mái l¨n qua.

Tõ trong sãng tråi lªn mét çi mu rïa vÜ ®¹i. Rïa v¬n cæ,oai nghiªm :

“ VÒ ®i ! BÖ h¹ vÒ ®i ! §Ó mÊt cung ®iÖn chèn trÇn gian th×ph¶i n¬ng th©n chèn thñy cung. L¹i vÉn cßn gi÷ ®îc tÊmh×nh hµi lµ ngêi. H¸ ch¼ng quý sao ! BÖ h¹ cßn mong g× h¬nthÕ ? ”

TiÕng rïa thÇn ©m ©m theo sãng, déi vµo bê ®¸, ®éng c¶lµng chµi. §µn «ng ®µn bµ ngêi giµ con trÎ tóa ra tõ nh÷ngtóp nhµ trèng huÕch trèng ho¸c, ho¶ng hèt nh×n nhau, råi cïngch¹y thôc m¹ng vÒ phÝa vÞnh, quú xuèng v¸i lÊy v¸i ®Ó biÓnchiÒu. TiÕng rïa thÇn déi l¹i tõ mçi v¸ch ®¸ vµ tiÕng vang aio¸n cña c©u tr¶ lêi ai còng nghe thÊy. Bông biÓn phång lªn, r¹nthµnh mu«n vµn sãng nhá. Kh«ng ai hiÓu mét ®iÒu g×. TÊt c¶lµ mét sù kinh dÞ. TÊt c¶ lµ mét sù kú diÖu.

¤ng l·o cói m×nh :

“ Ph¶i ! Rïa thÇn nãi ph¶i ! Gi÷ ®îc h×nh hµi, l¹i ®îcthÕ nh©n mu«n ®êi tiÕc nhí, mÊy kÎ lµm vua ®Ó níc mÊt cßn®îc thÕ. Nhng còng bëi tÊm h×nh hµi lµ ngêi nµy cha tiªubiÕn mµ lßng ta ®éng kh«ng yªn. H·y nh×n xem ! Rïa thÇnh·y thö nh×n xem ! Cã ph¶i n¬i nµy lµ chèn cïng ®êng cñata ngµy ®ã kh«ng ? Rïa thÇn nhËn ra kh«ng ? VÞnh biÓn kia lµn¬i rïa thÇn hiÖn lªn ®ãn ta vµo biÓn tèi. ”

Bông biÓn phËp phång. ChØ mét ®«i ngßi b¹o gan nhÊtmíi d¸m ngíc nh×n. §¸y biÓn ®éng Çm Çm tëng muèn lë c¶bê vÞnh l«i tuét ®¸m d©n lµng chµi xuèng. §Êy lµ tiÕng rïathÇn ®¹p níc. Rïa thÇn khoan thai cìi trªn lng sãng b¬ivµo, khoan thai trÌo lªn ghÒnh ®¸, v¬n cæ dâi nh×n biÓn lín.¤ng l·o còng nh×n biÓn lín, thë dån :

“ Qu©n giÆc tiÕn nh giã cuèn. L¸ trªn c©y kh« l¹i bëi bôibèc díi gãt giÆc. Rïa thÇn nhí kh«ng ? Kh«ng cßn ai lµ béh¹ bªn ta. Rïa thÇn hiÖn lªn, chÝnh chèn nµy ®©y, qu¸t b¶o :‘GiÆc ngåi sau lng nhµ vua ®ã !’ ChÝnh lµ nã ! Con ta ! Ta ®·chÐm ®Çu nã ! N¬i nµy ! ”

MÆt trêi lõng khõng bß qua ®Ønh nói. ¤ng l·o kho¶ tayxuèng níc, thë dµi :

“ M¸u nã ch¶y xuèng n¬i nµy. Níc biÓn n¬i nµy ®· tô tôt¸n t¸n thµnh m©y thµnh ma triÖu triÖu lÇn. TriÖu triÖu contrai ®· ngËm níc biÓn nµy lµm thµnh ngäc quý. Mµ sao nícbiÓn tù bÊy ®Õn nay cßn ®á ? ”

Rïa thÇn rôt cæ, ch¸n n¶n tr¶ lêi, tiÕng nh väng th¼ng tõmÆt ®Êt ®au ®ín bëi nh÷ng mÇm ®¸ s¾c c¾m xuèng :

“ BÖ h¹ sai råi ! §Êy lµ håi quang mÆt trêi. §õng nh×nxuèng ! H·y nh×n lªn ! Kh«ng ph¶i lµ vÇng « vÉn cßn ngù trªn®Ønh nói kia ? ”

“ Ta ®· tõng tëng vËy. Mµ kh«ng ph¶i ! _ ¤ng l·o mÖtmái tiÕp lêi _ §óng lµ biÓn n¬i nµy níc ®á. M¸u con ta kh«nglÏ kh«ng tan ®îc trong níc biÓn hay sao ? ¤i rïa thÇn ! RïathÇn thÊu hiÓu sù ®êi. Rïa thÇn tµi giái h¬n ngêi. Nhng rïakh«ng ph¶i lµ ngêi. Lµm sao rïa hiÓu ®îc... ”

Giã lång trong kho¶ng lÆng yªn, ®a tiÕng nãi ©m u cña«ng l·o vµ rïa thÇn vµo tËn bê vÞnh, n¬i ®¸m ngêi ®ang tª liÖtv× kinh sî. Rïa thÇn gôc gÆc ®Çu. MÆt ®Êt rung rinh.

“ Sao ta kh«ng hiÓu. Nhng bÖ h¹ cã cßn ®êng nµo kh¸chay kh«ng ? PhÐp níc kh«ng chõa th©n thÝch. BÖ h¹ cßn ®îchËu thÕ lu danh chÝnh bëi bÖ h¹ dÉu mÊt níc vÉn kh«ngquªn phÐp níc. ”

“ Ngêi ta tù cæ ai kh«ng chÕt. Ta ®©u mong g× hËu thÕ ludanh theo çi çch nµy. KÎ h¹i níc lµ con ta. Ta ®· chÐm chÕt.ViÖc cña ta, ta ph¶i lµm, kh«ng ©n hËn. Nhng ta th¬ng conta. Chao ¬i... Lóc ®ã...”

Giã n©ng tiÕng «ng l·o lªn cao, r¶i kh¾p bèn ph¬ng.Trong giäng uy nghi cña bËc qu©n v¬ng cã lÉn tiÕng thë dµivuèt máng nh lìi giã.

“ Rïa thÇn kh«ng nh×n thÊy. Nhng ta, ta kh«ng thÓ nµoquªn. Nã v¬n cæ chê lìi g¬m ta bæ xuèng mµ miÖng cêitª t¸i. Trªn vai nã lµ çi ¸o l«ng ngçng. Kh«ng ! Ngêi ®êi bÞa®Æt. Lµm g× cã vÕt l«ng ngçng chê ®îi (1). Lµm g× cã sù nã gì¸o r¾c l«ng ngçng bªn ®êng lµm dÊu cho chång ®Õn giÕt cha.Lµm g× cã chuyÖn nã ®Ó tr¸i tim lÇm chç (2). C¬ ®å nµy ®¾mbiÓn s©u tõ ®ã. Téi t¹i m×nh ta ! ”

¤ng l·o thë dèc. Bông biÓn phång, xÑp, phång, xÑp,phång, xÑp. MÆt trêi v« u tuét xuèng bªn kia nói. Hoµng h«nr¬i bµng hoµng.

“ Téi t¹i m×nh ta ! Sao thÕ nh©n l¹i chØ th¬ng ta mµ ®æ téilªn ®Çu nã. ¤i con ta...”

¤ng l·o nãi nh khãc cïng biÓn lín. Thñy triÒu d©ng dÞthêng...

“... Nã biÕt c¶. Nã biÕt nã bÞ cha vµ ®¸m quÇn thÇn biÕnthµnh mét thø chim måi. Nhng nã yªn lÆng. Bëi v× nã ph¶ilßng kÎ ®ã. Bëi v× chóng nã ph¶i lßng nhau. Ta hiÓu v× sao häTriÖu göi con sang xin lµm rÓ. Hoµ hiÕu thùc ®©u cÇn con tin.Nhng ta ®· tù kiªu tù ®¹i tin vµo lßng trung cña ®¸m quÇnthÇn, vµo søc m¹nh kú diÖu cña ná thÇn rïa tÆng, vµo nhan s¾ccon ta. Ngêi ®êi than ho¹ phóc kh«n lêng. §©u ph¶i ! Phóclµ mÇm cña häa. Khi ngêi kh«ng cßn gi÷ ®îc s¸ng m¾t s¸nglßng.”

“ Nhng còng kh«ng h¼n vËy. Con ta cã con m¾t tinh ®êi.KÎ Êy kh«i ng« thÕ ! KÎ Êy tµi hoa thÕ ! KÎ Êy tù tin mµ khiªmnhêng thÕ ! Cao Lç ®· khuyªn ta... ChÝnh ta ®· mï loµ kh«ngmuèn nh×n ra mét ®iÒu rÊt ®çi hiÓn nhiªn. Kh«ng bao giê métchµng trai cã çi nh×n th¼ng vµ nghiªm trang rÊt mùc nh thÕl¹i ®Ó m×nh thµnh ®Êt sÐt trong tay kÎ kh¸c. Kh«ng bao giêmét chµng trai nh thÕ l¹i ®em th©n qua ¶i chØ ®Ó toan tÝnhchuyÖn kÕt nghÜa phu thª. Kh«ng bao giê mét chµng trai nhthÕ l¹i quªn t×nh cha con nghÜa qu©n thÇn chØ v× nhan s¾c ®µnbµ, dÉu ®ã lµ nhan s¾c cña mét c«ng chóa. Ta kh«ng thÓ kÕt téikÎ Êy lµ ph¶n béi. §Êt níc nµy kh«ng ph¶i lµ cña nã. Nã béit×nh chø kh«ng ph¶n níc. Téi nghiÖp con t«i ! ¤i con ¬i ! Chacã téi víi ®Êt níc nµy ! Cha cã téi víi con ! ”

Tr¨ng ®· lªn, trßn vµnh v¹nh, v·i b¹c rßng vµo sãng. RïathÇn n»m, lÆng lÏ nh ®Êt, l¾ng nghe, l¾ng nghe. TiÕng «ng l·ogiê chØ cßn nh mét tiÕng th× thÇm lÉn vµo trong tiÕng r× rÇm

26 DiÔn §µn sè 113 (12.2001)

Mþ Ch©u

cña biÓn :

“ Khi ta gäi con ta ra hái ý tríc mÆt quÇn thÇn vÒ chuyÖnhä TriÖu cÇu h«n xin th«ng hiÕu, nã ®· nh×n ta, t¸i mÆt. Nã biÕtnã ph¶i ®¬ng g¸nh nÆng cña níc non nµy. Nhng nã dêngnh còng biÕt r»ng kh«ng thÓ giÊu ta tÊm t×nh nã dµnh cho kÎÊy. Gi÷a nã vµ kÎ Êy lóc bÊy giê lµ giã, lµ löa, lµ çi ®· bïnglªn gi÷a ta vµ nµng s¬n n÷ nói T¶n n¨m nµo, ngêi ®· sinh nãcho ta mµ kh«ng bao giê ®îc lµ vî ta. Ph¶i ! Ta ®· cíi nhiÒungêi ®µn bµ vÒ sau mµ kh«ng cíi nµng. Nh÷ng cuéc cíihái còng hÖt nh nh÷ng cuéc cíi hái mµ ta muèn thµnh víihä TriÖu. Lµ chuyÖn thÕ vµ lùc cíi nhau chø kh«ng ph¶i lµchuyÖn cíi xin gi÷a ®µn «ng vµ ®µn bµ, kh«ng ph¶i lµ chuyÖnt×nh nghÜa kÕt íc. Ta cã nhiÒu con víi nh÷ng ngêi ®µn bµ ®ã.Nhng lßng ta tr×u mÕn nhÊt nã, ®øa con mµ ta ®· mang theovÒ ®Êt Phong Khª ®Ó l¹i mÑ nã mét m×nh víi nói víi rõng ng¬ng¸c. ChÝnh bëi thÕ mµ ta hiÓu ngay çi nh×n bèi rèi cña nã vµkÎ Êy khi lÇn ®Çu chóng gi¸p mÆt nhau. Rïa thÇn liÖu biÕtch¨ng ? Ta ®· ©m thÇm mõng vui. Dï sao th× con ta còng sÏ®îc sèng víi duyªn t×nh cña nã khi ®¬ng trªn vai g¸nh nÆngs¬n hµ. Ta ®· lÇm. Bëi kÎ Êy còng cã mét g¸nh nÆng s¬n hµ.Nhng ®ã lµ mét s¬n hµ kh¸c.”

TiÕng «ng l·o kh¶n ®i, d÷ déi vµ ®au ®ín :

“ Ngêi ®êi kÓ téi con ta lµm lé bÝ mËt ná thÇn. Nã biÕt g× !Ph¶i ! §©u chØ TriÖu §µ. ChÝnh ta, ta còng muèn mîn tayTräng Thuû... Con ta phËn g¸i, lµm sao hiÓu ®îc hÕt mu ®åcña bän ®Õ v¬ng. Mµ cã biÕt, liÖu nã cã thÓ lµm g× ! Nã dÞudµng thÕ, th¬ ng©y thÕ ! Nã lµm sao ho¸ gi¶i ®îc t×nh yªu cñanã. Nã lµm sao ®èi phã ®îc víi b¶n lÜnh cña kÎ d¸m khuÊtth©n qua ¶i v× mÖnh níc. Mµ ta, ta còng ngì r»ng b¶n lÜnh cñaTräng Thuû sÏ bÞ bµo mßn trong chiÒu chuéng vµ m¬n trín.Rót l¹i téi chØ m×nh ta. ¤i ! Sao trêi cao ®Êt dµy kh«ng cho tachÕt cïng ®¸m quÇn thÇn gi÷a cuéc giao tranh ! Sao trêi cao®Êt dµy b¾t ta ph¶i tù tay chÐm bay ®Çu ®øa con ta yªu nhÊt !Ph¶i ! Rïa thÇn nãi ph¶i ! Ta kh«ng cßn con ®êng nµo kh¸c.Nhng rïa lµm sao thÊu hÕt... Lìi g¬m ta bæ xuèng... Lµlìi g¬m cña mét bËc qu©n v¬ng trÞ téi quÇn thÇn bÊt trung.Lµ lìi g¬m cña mét ngêi cha trõng ph¹t con bÊt hiÕu.Nhng ta giÕt con ta cßn lµ ®Ó cøu nã. Con ta kh«ng thÓ sèng®Ó nh×n c¶nh chång nã chÐm ®Çu cha nã, hoÆc gi¶ ®ãng còigi¶i cha nã vÒ kinh thµnh võa mÊt trong nçi kinh hoµng cñachóng d©n. Con ta kh«ng thÓ sèng ®Ó theo chång trë l¹i ®ÊtPhong Khª, dÉu lµ trë l¹i trong tù do. Tù do ®ã lµ thø tù donhôc nh·. Nã kh«ng thÓ gÆp l¹i Träng Thñy. Nã lµm sao kÕttéi ®îc chång nã chµ ®¹p lªn s¬n hµ nµy x· t¾c nµy khi nãbiÕt râ r»ng Träng Thuû cha bao giê ph¶n béi l¹i c¬ ®å häTriÖu. Cßn nçi ®au v× bÞ hä TriÖu béi t×nh béi nghÜa ? Qu¸nhá ! Khi níc non nµy mÊt ! ”

Rïa thÇn chËt vËt xoay tÊm th©n vÜ ®¹i vÒ phÝa «ng l·o :

“ BÖ h¹ tù dµy vß c¶ ngµn n¨m nay. Ta biÕt c¶. Nhng cãnghÜa g× ®iÒu Êy ? ”

“ Ra thÕ ! VËy lµ rïa còng ®· biÕt ta kh«ng ngÇn ngõ l©utríc lóc chÐm ®Çu nã. Con ta kh«ng chÕt lóc ®ã th× cã nghÜalµ nã sÏ kh«ng chÕt ®îc. Nã kh«ng chÕt th× Träng Thuû sÏkh«ng chÕt. Hai kÎ sèng tõng yªu nhau ®ã sÏ sèng tiÕp ra sao ?Lóc ta rót g¬m, mäi nhÏ ta cha c¹n. Nhng b©y giê, khi nçi®au nçi nhôc ®· ho¸ th¹ch trong lßng, ta míi hiÓu ra r»ng nÕuta kh«ng giÕt con ta th× sÏ kh«ng cã çi kÕt ®ã trong c©uchuyÖn ngêi ®êi kÓ vÒ nã. Ta kh«ng mong g× lu danh hËuthÕ, nhng ta biÕt r»ng nh÷ng kÎ nh ta kh«ng thÓ tr¸nh kháisù trë thµnh huyÒn sö cña thÕ nh©n. ThÕ nh©n ®· muèn ta bÊt

diÖt, nhng l¹i muèn ta tù tay xö tr¶m con m×nh. BiÕt lµm sao !Th«i th× ®· kh«ng cøu næi nã khái miÖng tiÕng ngêi ®êi, tacòng cho con ta ®îc chÕt ®Ó ho¸ th©n thµnh ngäc.”

“ V« Ých th«i, bÖ h¹.” Rïa thÇn thë dµi mÖt mái. “ Nh÷ngday døt b¨n kho¨n nªn cã ch¨ng ë bËc anh hïng danh tíng ?§· lµ bËc danh tíng anh hïng tÊt ph¶i nghÜ trªn tÇm mµ kÎthêng t×nh kh«ng thÓ hiÓu næi, kh«ng thÓ th«ng c¶m næi.”

“ Ai anh hïng ai danh tíng ? Cha ta vèn chØ lµ mét g· s¬ntrµng mµ lËp nªn níc Thôc. Khi theo ngêi t×m gç quý chènrõng s©u nói c¶ ta ®©u biÕt cha ta ®ang nghiÒn ngÉm nh÷ng g×,ta ®©u biÕt ta sÏ lµ ngêi më mang ®Êt Thôc, dùng bê câi V¨nLang. Kh«ng cã anh hïng hæ danh tíng b¸o. Anh hïng danhtíng cã ch¨ng lµ nhê lêi xng tông cña thø d©n. Kh«ng biÕttíi nh÷ng ý nghÜ cña kÎ thêng t×nh liÖu thùc lµ bËc anh hïngdanh tíng kh«ng ? Chóng ta chØ lµ bän téi ®å cña lÞch sö, míichØ ®i hÕt nöa phÇn ®êng tõ kÎ thêng t×nh trë thµnh bËc danhtíng anh hïng. Cßn nöa phÇn ®êng trë l¹i... BiÕt ®©u trong®©u ®ôc ! BiÕt ®©u nhôc ®©u vinh ! KÎ ph¶n tr¾c lµ Träng Thñy.KÎ anh hïng còng g·... Gi¸ mµ cã thÓ vít hÕt trai ë biÓn nµyth¶ vµo giÕng kÎ Êy ®· trÇm m×nh ! Rïa thÇn thÊy thÕ nµo ? µph¶i... Ngäc quý ch¼ng bao giê nªn tô hÕt vµo mét chç...”

... Khuya l¾m. Rïa thÇn cùa m×nh trên xuèng níc. §Êtvµ níc rïng r×nh lµm chao c¶ vÇng tr¨ng to vµnh v¹nh ®angngo¾c chªnh vªnh trªn ghÒnh ®¸. Rïa ngo¶nh nh×n «ng l·o,giäng ©m ©m :

“ VÒ ®i ! BÖ h¹ vÒ ®i ! ThÕ nh©n kÕt téi, mµ còng chiªu håncho kÎ ®· chÕt råi. BÖ h¹ cø ngåi ®©y than v·n th× pháng cãÝch g× ? BÊt qu¸ l¹i ®i vµo mét huyÒn sö míi. ThÕ nh©n ao ícvËy, bÖ h¹ còng tõng kh¸t khao... Nhng ®Êy chÝnh lµ ®iÒuthùc ch¼ng ai cÇn.”

�

D©n lµng chµi tiÕp tôc phñ phôc ®Õn tËn lóc b×nh minh lÊpl¸nh n¬i ch©n sãng. Ch¼ng ai hiÓu mét chót g× vÒ ®iÒu dÞthêng võa ®îc chøng kiÕn. Nhng hä kÓ r»ng ®iÒu dÞ thêngsau ®ã thØnh tho¶ng l¹i x¶y ra. Kh«ng ai têng mÆt «ng l·o.ChØ thÊy tãc r©u bay. Cßn rïa thÇn th× cã thÓ nh×n thÊy c¶ vÕtr¹n trªn mu.

D©n lµng chµi cßn b¶o r»ng cã thÓ biÕt tríc nh÷ng lóc rïathÇn vµ «ng l·o xuÊt hiÖn. Thêng mÊy h«m ®ã trêi rÊt n¾ng.Vµ triÒu d©ng bÊt thêng.

D©n lµng chµi còng kÓ r»ng n¨m nµo «ng l·o vµ rïa thÇnhiÖn, n¨m ®ã ma thuËn giã hoµ, ®îc mïa biÓn, kh«ng cãngêi mÊt x¸c ngoµi kh¬i.

§iÒm trêi râ rµng ®Õn nçi lµng chµi lËp miÕu thê «ng l·ovµ rïa thÇn. Ra kh¬i vµo léng kh«ng ai d¸m kh«ng b¸i vängvµo ghÒnh ®¸, n¬i cã ng«i miÕu ®¬n s¬.

Nhng kh«ng kÎ nµo ë lµng chµi biÕt r»ng «ng l·o hiÖn lªntõ biÓn lín vµ con rïa vÜ ®¹i kia lµ ai. Hä còng kh«ng t×m biÕt.Víi hä, thÇn linh lµ thÇn linh, cµng m¬ hå cµng thiªng. Víi hä,chØ cã biÓn lµ gi¶n dÞ, ®éng vµ tÜnh, ®îc vµ mÊt, tÊt c¶ ®Òugi¶n dÞ. Vµ chØ tªn çc loµi ç ®ang lang thang trong biÓn línmíi thùc sù cã ý nghÜa.

9. 2000Lª Minh Hµ

(1) VÕt l«ng ngçng chê ®îi : Tªn mét bµi th¬ cña Lª Giang.

(2) T«i kÓ ngµy xa chuyÖn Mþ Ch©u - Tr¸i tim lÇm chç ®Æt lªn ®Çu- Ná thÇn v« ý trao tay giÆc - Nªn nçi c¬ ®å ®¾m biÓn s©u... (Tè H÷u)

DiÔn §µn sè 113 (12.2001) 27

Anh kÐo ghÕ ngåi lïi ra phÝa xa, nhåi thuèc vµo chiÕc tÈubãng mît, bËt löa vµ thë tõng ngän khãi khoan kho¸i. Anhnh×n t¸c phÈm võa hoµn thµnh víi nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau vµc¶m thÊy hµi lßng. NiÒm vui síng vì trong anh thµnh nh÷ngchÊm ®éng ch¹y suèt chiÒu däc th©n thÓ råi rùng ra trªn çclç ch©n l«ng gên gîn. ¸nh s¸ng trµo qua khung cöa sæ, h¾t lªntrªn khu«n mÆt ngêi ®µn «ng mÞn mµng mµ mÊy phót trícnã chØ lµ çi ®Çu ngêi mÉu b»ng th¹ch cao, tr¾ng nhên nhîtmÇu chÕt. Lµn da hång hµo lµ mét mµng máng b»ng hîp chÊtdÎo, qua bµn tay khÐo lÐo cña anh ®· biÕn thµnh chiÕc mÆt n¹tinh x¶o. Nã cã thÓ thÓ hiÖn nh÷ng c¶m xóc nh÷ng biÕn ®éngtrong t©m hån.

Tõ l©u anh ®· næi tiÕng trong giíi nghÖ nh©n vÒ tµi lµm mÆtn¹. Anh thÝch nã tõ håi cßn nhá khi ®îc ngêi «ng dÉn ®i coicung ®×nh. Nh÷ng chiÕc mÆt n¹ tîng trng trung, nÞnh ®·theo suèt qu·ng ®êi th¬ Êu cña anh, qua giai ®o¹n trëng thµnhvµ b©y giê ë kho¶ng tuæi bèn m¬i anh l¹i cµng mª ®¾m h¬n.Tõ chiÕc mÆt n¹ th« kÖch b»ng giÊy båi, b»ng gç anh chuyÓnsang chÕ t¹o b»ng chÊt dÎo. Anh ®· thµnh c«ng. Khi kho¸c nãlªn çi ®Çu mÉu anh cã c¶m gi¸c ®ang ®èi diÖn víi mét ®Çungêi sinh ®éng, cã h¬i thë vµ ®ang ch¨m chó nh×n anh. Anhnghe thÊy nh÷ng ©m thanh khÏ khµng ph¸t ra tõ çi mòi thanhm¶nh. §«i lóc dêng nh anh nghe chiÕc ®Çu ngêi cêi métçch vông vÒ trong c¨n phßng yªn tÜnh.

Anh nhåi thªm tÈu thuèc thø hai. ChÊt khãi nång, g¾tkh«ng lµm cho anh say sa, ng©y ngÊt b»ng sù thµnh c«nghiÓn hiÖn tríc mÆt. Anh tù hµo vÒ tµi n¨ng vµ nh÷ng ngµyth¸ng miÖt mµi lµm viÖc. §©y kh«ng ph¶i lµ t¸c phÈm cã ®îctõ mét may m¾n t×nh cê mµ do søc lùc anh ®· bá ra, trÝ tuÖ vµlßng kiªn tr×. Bao nhiªu chiÕc mÆt n¹ thÊt b¹i. Bao nhiªu lêichÕ diÔu cña b¹n bÌ. B©y giê anh cã quyÒn ngÈng mÆt cao,h·nh diÖn víi thµnh qu¶ cña m×nh. Cã mét ®iÒu duy nhÊt lµmanh lo l¾ng lµ anh sÏ ®îc g× víi chiÕc mÆt n¹ gi¶ t¹o nµy? Hîp®ång víi mét xëng phim, mét ®oµn h¸t ch¨ng ? Hay ®¬n gi¶nh¬n, nã chØ lµ mét c«ng tr×nh nghÖ thuËt ? Tù gi¶i thÝch víichÝnh m×nh nhng nçi ¸m ¶nh vÒ sù gi¶ t¹o vÉn nhoi nhãitrong tËn cïng ý nghÜ cña anh.

H. x« cöa bíc vµo phßng nh mét ®ît giã lèc. Anh giËtm×nh. Nçi mª ®¾m l×m lÞm trong t¸c phÈm ®Çu tiªn vôt tanbiÕn. H. më miÖng cêi víi anh. Chît c« nh×n thÊy çi ®Çungêi träc lèc ®Æt ch¬ v¬ gi÷a phßng. C« «m mÆt hÐt lªn :

- Trêi ¬i ! Çi ®Çu l©u... anh ¬i !...

Anh ho¶ng hèt khi thÊy mÇu da mÆt H. t¸i xanh vµ c« suýtngÊt ®i. Anh liÖng tÊm v¶i trïm lªn çi ®Çu ngêi vµ xua tay :

- Kh«ng ph¶i ®Çu ngêi ®©u. Gi¶ ®Êy.

H. më tay ra, m¾t vÉn kh«ng d¸m nh×n vÒ n¬i ®Æt t¸c phÈmcña anh :

- ThËt mµ. Em sî qu¸.

Anh ®øng lªn «m lÊy vai vî :

- Em b×nh tÜnh l¹i ®i. Xem nÌ.

H. len lÐn liÕc nh×n. Anh vÐn tÊm v¶i, lét nhÑ chiÕc mÆt n¹.Çi ®Çu th¹ch cao x¸m mèc, tr¬ tr¸o hiÖn ra. Anh ®a lªn caom¶nh cao su hång hång nh¨n nhóm :

- ChØ lµ chiÕc mÆt n¹ th«i.

H. ngåi xuèng ghÕ, tay ®Æt lªn ngùc :

- MÆt n¹ th«i µ ? VËy mµ tëng anh ®ang nghiªn cøu ®Çungêi thËt. Sao mµ gièng d÷ vËy anh ?

Anh ngåi díi ch©n vî :

- Anh b¸o cho em tin vui lµ anh ®· thµnh c«ng trong viÖcchÕ t¹o nh÷ng chiÕc mÆt n¹ b»ng chÊt dÎo. Nã lµ ®å gi¶ nhngngêi kh¸c kh«ng bao giê biÕt. Ngêi mang nã sÏ biÓu hiÖn®îc mäi t×nh c¶m cña m×nh lªn nÐt mÆt.

H. sê vµo chiÕc mÆt n¹ hái thËt ng©y th¬ :

- VËy h¶ anh ? ThÝ dô anh mang mÆt n¹ th× em sÏ kh«ngnhËn ra anh ?

- §óng.

- Vµ ngîc l¹i. Em mang th× anh kh«ng nhËn ra ?

- §óng.

H. cau mµy :

- Nhng ®Ó lµm g× ? Dµnh cho con nÝt ch¬i µ ?

Anh nhón vai :

- §©y chØ lµ nh÷ng t¸c phÈm nghÖ thuËt. Anh sÏ lµm nhiÒuçi ®Çu ngêi. Anh sÏ chÕ nh÷ng chiÕc mÆt n¹ cã ®ñ giËn hên,th¬ng yªu.

H. nh×n anh :

- §Ó treo ch¬i th«i sao ?

- VËy chí em muèn anh ph¶i lµm g× ?

H. suy nghÜ mét lóc :

- Em thÊy anh lµm rÊt khÐo. Anh nªn s¶n xuÊt nhiÒu, biÕt®©u sÏ cã ngêi mua. Chóng ta sÏ gi¶i quyÕt ®îc mét sè chiphÝ thiÕu hôt trong gia ®×nh.

- §Ó anh tÝnh kü coi. Nã sÏ rÊt nguy hiÓm nÕu ngêi tadïng nã vµo môc ®Ých xÊu xa. Ngêi ta sÏ hãa trang b»ngchÝnh nh÷ng t¸c phÈm cña anh. Lóc Êy kh«ng cßn nhËn ra ®©ulµ thËt, ®©u lµ gi¶. Mäi çi sÏ rèi tung lªn.

H. cêi :

- Theo em ngêi ta kh«ng cÇn ®Õn nh÷ng chiÕc mÆt n¹ cñaanh ®©u. Cuéc ®êi vèn lµ nh÷ng líp gi¶ t¹o nèi tiÕp nhau. Cãthªm nh÷ng chiÕc mÆt n¹ mäi viÖc sÏ ®¬n gi¶n h¬n. Anh kh«ngcã téi lçi g× khi ®a thªm çi gi¶ vµo mét dßng ®êi, vèn lµ gi¶t¹o. Anh rïng m×nh. NhËn xÐt cña vî anh kh«ng sai nhng nãto¸t ra mét sù l¹nh lïng, tµn nhÉn. BÊt gi¸c anh nh×n ch¨m chóvµo m¾t H. Nh÷ng tia s¸ng trong v¾t ®Õn ng©y th¬ vÉn lÊp l¸nh.Anh kh«ng t×m ra mét chót u ¸m, gîn ®ôc nµo trong m¾t c«.

- Sao anh ngã em ®¨m ®¨m vËy ?

Giäng anh mÒm nhòn :

- Cã thËt lµ em nghÜ vÒ cuéc ®êi mét çch bu«ng tr«i ®ÕnthÕ sao ?

28 DiÔn §µn sè 113 (12.2001)

®Æng th cu

H. «m chÇm lÊy anh. §«i m«i c« mÒm m¹i, nãng rùc. C«h«n anh thËt l©u ®Õn ng¹t thë.

- Anh h·y nghe lêi em. Kh«ng cã sù thËt nµo m¹nh h¬ncuéc sèng cña tõng ç nh©n. Mäi çi ®Òu gi¶ dèi. ChÝnh em,mÆc dï yªu anh tõ ngµy cßn häc chung trêng nhng ®«i lócem kh«ng cßn tin ë em, cã thÓ em còng gi¶ dèi lu«n. Anh®õng ng¹c nhiªn khi em thæ lé ®iÒu ®ã.

Anh bµng hoµng ng¬ ng¸c. VÞ ngät cña çi h«n cßn ®ängtrªn ®Çu lìi. Anh kh«ng cã c¶m gi¸c vî anh ph¶n béi, nhngc« ®ang lét trÇn çc líp vá mét çch th¶n nhiªn, ¸c ®éc. ThÉnthê anh liÖng chiÕc mÆt n¹ lªn mÆt bµn. Anh nghe mét c¬n ®aul¹ lïng nhãi lªn lµm tr¸i tim anh th¾t l¹i.

Sau cïng anh chiÒu ý H. s¶n xuÊt mÆt n¹. Nã kh«ng cßn lµnh÷ng t¸c phÈm nghÖ thuËt mµ trë thµnh thø s¶n phÈm th¬ngm¹i. NhiÒu ngêi thÝch mua vÒ cho trÎ con ch¬i. NhiÒu ngêimua trang hoµng phßng kh¸ch. ý nghÜ thùc tiÔn cña H. ®· chogia ®×nh anh mét sè thu nhËp kh¸, nhê vµo nh÷ng çi mÆt n¹xinh x¾n.

Mét thêi gian qua kh«ng cã mét téi ¸c, mét cuéc ph¹mph¸p nµo x¶y ra v× nh÷ng çi mÆt n¹ nªn anh yªn lßng. AnhmiÖt mµi lµm viÖc ®Ó s¶n xuÊt nhiÒu h¬n. Mäi lo l¾ng ban ®Çutan nhanh. Anh nghÜ ®©y chØ lµ mét thø ®å ch¬i l¹ m¾t, thÕth«i.

H. thêng nãi víi anh :

- Anh thÊy em nãi ®óng kh«ng ? Anh cø quan träng hãavÊn ®Ò. Khi ngêi ta g©y nªn mét téi lçi nµo ®ã, ngêi ta cãnhiÒu çch. Hä cã v« sè nh÷ng çi mÆt n¹ v« h×nh.

§ét nhiªn anh thÊy m×nh s¾p ®¸nh mÊt mét çi g× ®ã to t¸tvµ hÕt søc quý b¸u trong ®êi sèng vî chång. H. ®· chän métçch sèng tr¬n tru, thùc dông ®Õn sèng sîng. T×nh yªu mµhai ngêi cè vun vÐn cho nhau trong nh÷ng ngµy ®Çu ®· thËtsù r· vôn. H¹nh phóc b©y giê ®îc H. c©n ®o mét çch cô thÓb»ng vËt gi¸, thu nhËp, tiÖn nghi. H¹nh phóc kh«ng cßn lµnh÷ng nô h«n tan lÉn vµo nhau, kh«ng cßn lµ nh÷ng lêi thÇmth× ngät ngµo ®Õn tª d¹i. Anh thÊy h×nh nh chÝnh anh lµ ngêicã lçi trong sù mÊt m¸t nµy. Anh ®· ®a sù gi¶ dèi tõ mét bãngtèi che ®Ëy hiÖn h×nh trÇn trôi ra ¸nh s¸ng.

H. thóc giôc anh s¶n xuÊt vµ chÝnh c« lµ ngêi t×m thÞtrêng tiªu thô. Bao nhiªu çi mÆt n¹ hÕt vÌo. Tµi chÝnh tronggia ®×nh ®· ®îc n©ng lªn. H. tháa m·n nh÷ng nhu cÇu mµ tõl©u c« kÒm chÕ v× thiÕu hôt, v× nghÌo tóng, H. kh«ng cho anhlµm chuyÖn g× kh¸c h¬n lµ ngåi nghiªn cøu vµ s¶n xuÊt mÆtn¹. Kh«ng gian vµ thêi gian cña anh lµ c¨n phßng vµ hµngngµy ®èi diÖn víi nh÷ng khu«n mÆt ngêi nh¨n nhóm, mÐomã ®Õn ghª rîn.

Çi g× råi còng ®Õn lóc b·o hßa. MÆt n¹ kh«ng cßn b¸nch¹y nh tríc. Ngêi ta kh«ng cÇn thø gi¶ ®ã n÷a. Míi ®Çuv× l¹ m¾t ngêi ta ham mua. B©y giê hä ®· quen thuéc vµ hähiÓu nã kh«ng thÓ sö dông ®Ó che giÊu nh÷ng ®iÒu bÝ mËt cñahä. H. chÊt nh÷ng çi mÆt n¹ ngêi Õ Èm trµn ®Çy c¨n phßnglµm viÖc cña anh, than thë :

- Th«i ®õng lµm n÷a anh. Ngêi ta ®· th«i mua. Hä cho lµkh«ng b»ng çi gi¶ cña hä. MÆt n¹ cña anh kh«ng gióp ®îcg× trong ®êi sèng. Hä diÔn xuÊt giái h¬n.

BÊt ngê anh thë ra mét h¬i dµi nhÑ nhâm. Anh thÊy m×nhvõa trót ®îc mét g¸nh nÆng. Tõ khi nghe H. lßng anh cø n¬mníp lo ©u. Häa ho»n mét téi ¸c nµo ®ã x¶y ra mµ thñ ph¹m södông çc mÆt n¹ cña anh th× sao ? Anh sÏ thµnh mét kÎ ®ånglâa nhiÖt t×nh.

- Anh sÏ hñy bá hÕt nh÷ng çi mÆt n¹ nµy. Anh bÞ ¸m ¶nhvÒ nã m·i.

H. xua tay :

- Anh cø ®Ó ®ã lµm kû niÖm mét giai ®o¹n kiÕm sèng. B©ygiê anh quªn nã ®i. Ngµy mai chê m×nh víi nh÷ng ®iÒu míimÎ h¬n.

Nh÷ng chiÕc mÆt n¹ r¬i vµo quªn l·ng vµ cuéc sèng gia®×nh anh còng r¬i vµo hoµn c¶nh tóng hôt nh tríc. Vèn liÕngn»m im trong ®èng mÆt n¹ v« t×nh, nhµu n¸t, ®ãng bôi. AnhvËt v· xoay qua chuyÖn kh¸c nhng tiÕp tôc thÊt b¹i. H. b¾t®Çu cã nh÷ng giê phót im lÆng, xa çch. TÝnh t×nh c« còngxuÊt hiÖn nh÷ng dÊu hiÖu bÊt thêng. Anh th«ng c¶m cho vîv× anh hiÓu c« lµ ngêi kh«ng bao giê che giÊu ®îc nh÷ngbiÕn ®éng nÆng nÒ trong t©m hån. GiËn, ghÐt, vui, buån g× c«còng ®Ó lé ra ngoµi mét çch râ rÖt. H. lµ mÉu ngêi dÔ xaoxuyÕn vµ bÞ l«i cuèn theo hoµn c¶nh.

Gia ®×nh mçi lóc mét thªm suy sôp. Anh cè g¾ng ch¹y ®Çunµy, ®Çu nä nhng cµng tÖ h¹i h¬n khi anh kh«ng cã mét nghÒnghiÖp nµo ch¾c ch¾n. Anh nguyÒn rña sù khÐo tay v« Ých cñam×nh. Nã lµm ngêi ta chÐp miÖng th¸n phôc nhng kh«ngmang l¹i cho gia ®×nh mét sù dÔ thë h¬n. X· héi anh ®angsèng kh«ng cÇn l¾m nh÷ng nghÖ nh©n.

Sau mét trËn c·i v· kh¸ gay go, H. quyÕt ®Þnh tù m×nhxoay xë. Sù bÊt lùc tríc cuéc sèng lµm cho anh thua buån.Anh mang rîu vÒ phßng uèng vµ lao ®Çu vµo nh÷ng t¸c phÈmthÓ hiÖn c¬n quÉn trÝ, nh÷ng nçi mÖt mái vÒ t©m thÇn cña anh.

Gi÷a phßng anh ®Æt hai çi ®Çu gç vµ kho¸c cho chóng haiçi mÆt n¹ ®Ñp nhÊt, khÐo lÐo nhÊt. §ã lµ hai ®Çu ngêi ®µn«ng vµ ®µn bµ t¬i cêi tùa vµo nhau, h¹nh phóc vµ vui síng.

Ng¾m nghÝa m·i vµ anh nãi mét m×nh :

- ¦íc chi t×nh yªu bÊt ®éng nh hai ®Çu ngêi nµy th×kh«ng bao giê cã tan vì, ph¶n béi. Çi ®Ñp mong manh bÞ tænth¬ng khi va vµo cuéc sèng ®a d¹ng vµ gai gãc. Téi nghiÖpcho nh÷ng íc muèn vµ hy väng. Çi thùc dông trÇn trôi ®·tµn ph¸ tÊt c¶.

§Ó minh chøng cho sù thÊt väng cña m×nh, anh ®Æt chungquanh hai ®Çu ngêi yªu nhau nh÷ng çi mÆt n¹ hÒ. §ñ mäiçch nh×n. ChÕ giÔu, khinh khi, cau cã.... Gian phßng nhá biÕnthµnh mét t¸c phÈm hoµnh tr¸ng vÒ mÆt n¹. Nã biÓu hiÖn métsù ch¸n n¶n ®Õn cay ®¾ng.

Anh nh×n nh÷ng chiÕc mÆt n¹ treo chung quanh, nh×n hai®Çu ngêi h¹nh phóc råi gôc xuèng khãc trong c¬n say.Nh÷ng giät níc m¾t tñi th©n cña ngêi ®µn «ng bèn m¬ikh«ng chu toµn ®îc gia ®×nh. Hai bµn tay tØ mØ, mäi çi ®ÇunhiÒu s¸ng t¹o nghÖ thuËt kh«ng mang ®Õn mét gi¸ trÞ thùctiÔn nµo c¶. Ngêi ta cÇn çi kh¸c, dung tôc, tÇm thêngnhng v« cïng quan träng. VËt chÊt. Nã lµ mét nghÖ thuËt caoh¬n hÕt mäi nghÖ thuËt. ThiÕu nã, nh÷ng nÐt ®Ñp cña t×nh yªunghÖ thuËt ch©n chÝnh sÏ gÉy vôn, tan n¸t. Anh chØ lµm ®îcnh÷ng çi gi¶ t¹o, phï phiÕm, H. ®· nãi víi anh. Anh lµm ra

DiÔn §µn sè 113 (12.2001) 29

nh÷ng çi gi¶ th× anh sÏ nhËn ®îc çi gi¶ mµ th«i. Anh linhc¶m H. b¾t ®Çu xa anh. T×nh yªu ®ang cÇn nh÷ng çi thËt h¬ntrong cuéc sèng.

Anh t×m ®Õn nhµ T. mét ngêi b¹n th©n cña gia ®×nh. Anhmuèi mÆt nhê sù gióp ®ì cña b¹n bÌ trong giai ®o¹n khã kh¨nnµy. Anh c¶m thÊy tñi nhôc khi ph¶i nãi nh÷ng lêi gÇn nh vanxin. T. lµ ngêi b¹n tõ thuë nhá, ®· tõng ¨n dÇm, n»m dÒ ë nhµanh. Anh tin r»ng T. th«ng c¶m vµ kh«ng giÔu cît sù thÊt b¹icña anh.

T. tiÕp anh niÒm në nhng thÊp tho¸ng bãng d¸ng kÎ c¶cña mét ngêi ®ang ¨n nªn lµm ra. T. rãt bia cho anh :

- Sao nghe nãi mµy lµm ¨n kh¸ l¾m ?

Anh buån b· l¾c ®Çu :

- §ã lµ tin ®ån. Tao ®ang ë giai ®o¹n tåi tÖ nhøt cña sù thÊtnghiÖp. T. mØm cêi :

- Nh÷ng chiÕc mÆt n¹ kh«ng gióp g× ®îc cho mµy sao ?Ngêi ta khen mµy khÐo tay l¾m mµ.

Anh tr¶ lêi thµnh thËt :

- §óng lµ ban ®Çu vî tao cã b¸n ®îc nh nh÷ng thø ®åch¬i. B©y giê kh«ng ai mua n÷a.

T. ng¶ ngêi ra sau th¶ khãi :

- Tao ®· nãi víi mµy nhiÒu lÇn. §õng ®eo ®uæi nh÷ng çigi¶ t¹o ®îc ®Æt tªn lµ nghÖ thuËt hay g× g× ®ã ®i. Nã kh«ng®em l¹i cho mµy sù no Êm. Nã kh«ng lµm cho mµy sung síng®îc ®©u. Mµy lµm h¹i c¶ vî vµ nh÷ng ®øa con t¬ng lai cñamµy. Gia ®×nh mµy kh«ng thÓ sèng trªn nhòng çi mÆt n¹ dïmµy cã lµm ®Ñp ®Õn møc ®é y nh thËt.

Anh im lÆng vµ nghe ngôm bia ®ang ë trong miÖng ®¾ngnh ng¶i cøu. T. nãi chuyÖn víi anh cã kh¸c g× mét bËc trëngthîng khuyªn b¶o mét lçi lÇm cña bän trÎ d¹i.

- Mµy bá hÕt chuyÖn mÆt n¹, vÒ lµm ë xÝ nghiÖp cña tao.B¹n bÌ, tao nãi thiÖt. Lµm kÕ to¸n cho tao, thu nhËp còng gÊpmÊy lÇn n¬i kh¸c. Tuy nhiªn cã çi phiÒn lµ trong xÝ nghiÖp,mµy ph¶i t«n träng tao lµ thñ trëng cña mµy ®Ó nh©n viªn taokh«ng bµn t¸n.

Anh tá th¸i ®é nhòn nhÆn :

- Dï kh«ng lµm víi mµy tao còng vÉn t«n träng, kh«ng ¨nnãi tù nhiªn, suång s·. Th»ng nµo còng ®· lín, ®· cã vî con.§©u ph¶i nh thêi cßn ®i häc.

T. ngÇn ngõ mét lóc : .

- V« xÝ nghiÖp mµy ph¶i ®ãng kÞch mét chót. §õng xngh« "mµy, tao". Tao cã sai b¶o hay rÇy la chót ®Ønh còng lµchuyÖn tù nhiªn. Mµy ®õng tù ¸i nghen.

Anh l¹i nghe ®au th¾t ngang ngùc :

- §îc. Tao s½n sµng lµm mäi chuyÖn ®Ó kiÕm sèng.

T. bËt cêi vç vai anh :

- Tao tin kh«ng khã l¾m ®èi víi mµy. Mµy lµ ngêi næitiÕng lµm mÆt n¹ khÐo th× v« xÝ nghiÖp mµy cø mang mét çimÆt n¹ nhón nhêng nµo ®ã tríc mÆt tao cho dÔ dµng viÖclµm ¨n, thÕ th«i. VÒ nhµ cëi mÆt n¹ ra.

Anh tõ gi· ra vÒ. Lon bia uèng kh«ng hÕt ®øng ch¬ v¬ trªnbµn, lÊp l¸nh nh÷ng giät níc íp l¹nh. Anh kh«ng hiÓu anh

sÏ mang mÆt n¹ hay chÝnh T. ®· mang mÆt n¹ ? MÆt n¹ cña T.khÐo gÊp tr¨m lÇn thø gi¶ mµ anh lµm ra. Anh kh«ng hÒ nhËnbiÕt cho tíi c©u cuèi cïng cña ngêi b¹n th©n tríc ®©y. Anhcã ý nghÜ nh¾m m¾t bÞt tai l¹i ®Ó t×m çi sèng trong lóc th¾tngÆt nhng lêi nãi cña T. nh nh÷ng mòi nhän ch©m vµo vÕtth¬ng cña anh. Ph¶i, anh lµ ngêi lµm mÆt n¹ th× t¹i saokh«ng tù mang lªn mÆt m×nh ®Ó kiÕm sèng ?

Anh ng¹c nhiªn khi thÊy H. cã vÎ bËn rén vµ lo l¾ngchuyÖn g× ®ã. C« ®i chî sím vµ mua s¾m mét sè thøc ¨n kh¸cÇu kú. H×nh nh H. ®ang tæ chøc mét b÷a tiÖc quan träng v×nh×n nÐt c¨ng th¼ng trªn g¬ng mÆt, ¸nh m¾t thay ®æi mÇu s¾ccña ngêi vî, anh nhËn biÕt, mÆc dï H. kh«ng më miÖng nãimét tiÕng nµo víi anh. Anh im lÆng thõa nhËn lµ ngêi ngoµicuéc.

Sau cïng, trong khi phñ chiÕc kh¨n tr¾ng lªn bµn ¨n, söasang çi b×nh b«ng víi nh÷ng çnh marguerite tr¾ng nân H.míi gäi anh.

- Anh ¬i, em nãi çi nÇy cho nghe nÌ.

Anh chËm ch¹p tíi bªn vî. Anh cã c¶m gi¸c anh võa tr«ixuèng tõ mét ®Ønh cao nµo ®ã.

- ChuyÖn g× vËy em ?

- Anh biÕt em lµm tiÖc ®·i ai kh«ng ?

Nh÷ng c©u hái gîi lªn. Sinh nhËt cña H. ? Kû niÖm ngµycíi ? TrÝ nhí anh b¾t ®Çu ph¶n béi. Anh kh«ng nghÜ ra métlý do nµo cho b÷a tiÖc. ThÊy anh cã vÎ lîng sîng, H. cêingÊt :

- Em hái ch¬i chí anh hæng biÕt ®©u. NÌ, em kÓ cho nghe.Em ®ang ®îc mét ngêi gióp ®ì c«ng chuyÖn lµm ¨n. Thµnhc«ng th× gia ®×nh m×nh sÏ kh¸ ngay. H«m nay em chiªu ®·i«ng kh¸ch. Kh«ng ph¶i em giÊu anh nhng muèn anh bÞ bÊtngê ch¬i nªn giê nµy em míi nãi. Anh giËn em kh«ng ?

Anh cêi ngîng ngËp :

- Kh«ng. ChuyÖn lµm ¨n th× em cã quyÒn s¾p xÕp theo ýem.

- Nhng cã ®iÒu nÇy em cÇn anh tiÕp mét tay. Em nãi,®îc hæng ®îc th× th«i, kh«ng cã qu¹u µ nghen ?

Anh gËt ®Çu. H. choµng tay qua vai anh nãi nhá :

- ¤ng kh¸ch nµy t¸nh bay bím vµ kh«ng thÝch thu nhËnngêi lµm cã gia ®×nh. VËy khi em tiÕp kh¸ch, anh t¹m l¸nhmÆt trong phßng lµm viÖc cña anh. NÕu kÑt ph¶i ra th× em giíithiÖu lµ anh trai em díi quª lªn ch¬i. Anh b»ng lßng h«ng ?

Võa nãi, H. võa h«n lªn m¸ anh. H¬i thë th¬m th¬m trªnmïi phÊn son trang ®iÓm lµm cho anh rïng m×nh.

- §îc th«i. §©u cã g× quan träng. ChØ sî lµ...

H. bÞt miÖng anh :

- Em høa víi anh lµ em hoµn toµn trong s¹ch. V× gia ®×nhqu¸ tóng quÉn nªn em ph¶i nhê v¶ ngêi ta. Mµ anh biÕt ®êinµy kh«ng tiÒn b¹c, kh«ng th©n thÕ th× chØ cßn nhan s¾c. AnhhiÓu cho em. Em chØ yªu cã m×nh anh.

C¬n ®au l¹i tråi lªn. §Çu ãc anh cho¸ng v¸ng. Anh nhí l¹inh÷ng lêi nãi cña T. Ngêi b¹n th©n. TiÕng H. tiÕp tôc nhväng tíi tõ mét câi xa x«i :

30 DiÔn §µn sè 113 (12.2001)

- Em tin r»ng anh gióp em. BÊt qu¸ sÏ mang mét chiÕc mÆtn¹ nµo ®ã. §è ai mµ nhËn ra nÐt mÆt thËt cña anh. Hoµn c¶nhb¾t buéc chí em còng kh«ng muèn lµm anh buån.

L¹i nh÷ng çi mÆt n¹. MÆt n¹ nhón nhêng ®èi víi ngêib¹n lµm thñ trëng, mÆt n¹ l¹nh lïng kh«ng quen ®èi víingêi vî ®ang giao tÕ lµm ¨n. Cßn con ngêi thËt cña anh ë®©u ? Trong c¨n phßng tèi t¨m chËt hÑp víi nh÷ng çi ®Çungêi cêi, khãc nh¨n nhë ch¨ng ? Cã lÏ nh vËy. Anh kh«ngcã quyÒn sèng víi con ngêi thËt cña anh khi anh kh«ng cãs½n nh÷ng çi mÆt n¹ v« h×nh mµ T. ®ang mang vµ h×nh nhchÝnh H. còng ®ang mang ?

Mét tuÇn lÔ sau gia ®×nh anh thay ®æi râ rÖt. Vî anh ®i lµmcho mét c«ng ty liªn kÕt víi ngêi níc ngoµi, l¬ng cao vµtiÒn thëng hµng tuÇn còng kh¸. Anh còng ®îc mét nh©n viªncña T. tíi hÑn ngµy ®i lµm. Ngµy mai cña gia ®×nh ®îc nh×nthÊy trong ¸nh n¾ng rùc rì. Giai ®o¹n thÊt nghiÖp cïng quÉn®· qua. Nh÷ng çi gi¶ t¹o mµ anh ®eo ®uæi ch×m dÇn vµo l·ngquªn. Thùc tÕ lµ ®êi sèng vµ nh÷ng sù biÕt ®iÒu cña nã.

Tuy nhiªn anh kh«ng cßn cã quyÒn sèng víi con ngêi thËtcña m×nh ®îc n÷a. Anh lµ mét nh©n viªn khiªm tèn, lÔ ®é víingêi b¹n nèi khè mµ anh tõng ®ïm bäc ngµy tríc. Anh lµngêi anh trai Ýt nãi, hiÒn hËu ®èi víi ngêi vî th©n yªu. Anhph¶i mang nh÷ng chiÕc mÆt n¹.

C©u chuyÖn vÒ anh rÏ qua mét khóc ngoÆt vµo buæi s¸ngthø hai th¸ng sau. Anh kh«ng ®Õn xÝ nghiÖp lµm viÖc. BuæichiÒu H. trë vÒ nhµ còng kh«ng thÊy anh xuèng ¨n c¬m. §iÖntho¹i cña T. gäi ®Õn tr¸ch mãc anh v× c«ng viÖc ®ang cÇn anh.H. giËn dçi v× b÷a c¬m kh«ng chuÈn bÞ. C« lªn phßng lµm viÖcriªng cña anh trªn g¸c xÐp dï H. kh«ng tin anh ë trªn Êy. C«nghÜ anh ®· bá nhµ ®i tiÖc tïng ®©u ®ã víi b¹n bÌ.

C¶nh tîng tríc m¾t lµm H. hèt ho¶ng nhng c« kh«ngla ®îc mét tiÕng nµo. Gi÷a phßng, ®èi diÖn víi hai çi ®Çungêi h¹nh phóc lµ mét h×nh ngêi bÊt ®éng. H. kh«ng biÕt ®ãcã ph¶i lµ ngêi mÉu míi cña anh kh«ng ? Khu«n mÆt cñah×nh ngêi lµ mét lµn da tr¬n ph¼ng, kh«ng m¾t, mòi, miÖng.Nã lµ mét sù trÇn trôi ®au ®ín vµ chua xãt.

Sù thËt ®îc ph¬i bµy. Anh ®· ©m thÇm lµm mét chiÕc mÆtn¹ cho riªng m×nh. ë gi÷a nh÷ng khu«n mÆt th¬ng yªu, giËnd÷, chÕ giÔu, h¹nh phóc, khu«n mÆt anh rÊt ngêi. ë chç thiÕunh÷ng gi¸c quan, ch×m vµo lÆng lÏ.

Cã nh÷ng ngêi kh«ng cÇn ®Õn nh÷ng chiÕc mÆt n¹ tinhx¶o cña anh khi hä ®· sèng víi anh b»ng nh÷ng chiÕc mÆt n¹v« h×nh, trong suèt.

Th¸ng 7-1990

§Æng Th Cu

DiÔn §µn sè 113 (12.2001) 31

TiÕng ViÖt gäi trong hoµng h«n khãi sÉmÇnh ®ång xa cß tr¾ng rñ nhau vÒCã con nghÐ trªn lng bïn ít ®ÉmNghe x¹c xµo giã thæi gi÷a cau tre.

TiÕng kÐo gç nhäc nh»n trªn b·i n¾ngTiÕng gäi ®ß s«ng v¾ng bÕn lau khuyaTiÕng lôa xÐ ®au lßng thoi sîi tr¾ngTiÕng dËp dån níc lò xo¸y ch©n ®ª.

TiÕng cha dÆn khi vun cµnh nhãm löaKhi hun thuyÒn, gieo m¹, lóc ®a n«iTiÕng ma déi µo µo trªn m¸i cäNãn ai xa th¨m th¼m ë bªn trêi.

"§¸ cheo leo tr©u trÌo tr©u trît"§i mßn ®µng døt cá ®îi ngêi th¬ng§©y muèi mÆn gõng cay lßng khÕ xãtTa nh chim trong tiÕng ViÖt nh rõng.

Cha ch÷ viÕt ®· vÑn trßn tiÕng nãiVÇng tr¨ng cao ®ªm ç lÆn sao mê¤i tiÕng ViÖt nh ®Êt cµy, nh lôa

ng tre ngµ vµ mÒm m¹i nh t¬.

TiÕng tha thiÕt nãi thêng nghe nh h¸tKÓ mäi ®iÒu b»ng rÝu rÝt ©m thanhNh giã níc kh«ng thÓ nµo n¾m b¾tDÊu huyÒn trÇm, dÊu ng· chªnh vªnh.

DÊu hái dùng suèt ngµn ®êi löa ch¸yMét tiÕng vên rîp bãng l¸ cµnh v¬nNghe m¸t lÞm ë ®Çu m«i tiÕng suèiTiÕng heo may gîi nhí nh÷ng con ®êng.

Mét ®¶o nhá xa x«i ngoµi biÓn réngVÉn tiÕng lµng tiÕng níc cña riªng taTiÕng ch¼ng mÊt khi Loa thµnh ®· mÊtNµng Mþ Ch©u quú xuèng l¹y cha giµ

TiÕng thao thøc lßng trai «m ngäc s¸ngDíi çt vïi sãng dËp ch¼ng hÒ ngu«iTiÕng tñi cùc kÎ ¨n cÇu ngñ qu¸nThµnh NguyÔn Du v»ng vÆc nçi th¬ng ®êi.

... Buåm léng sãng x«, mai vÒ tróc nhíPh¸ còi lång vêi vîi çnh chim bayTiÕng nghÑn ngµo nh ®êi mÑ ®¾ng cayTiÕng trong trÎo nh hån d©n téc ViÖt.

Mçi sím dËy nghe bèn bÒ th©n thiÕtNgêi qua ®êng chung tiÕng ViÖt cïng t«iNh vÞ muèi chung lßng biÓn mÆnNh dßng s«ng th¬ng mÕn ch¶y mu«n ®êi.

Ai thuë tríc nãi nh÷ng lêi thø nhÊtCßn th« s¬ nh m¶nh ®¸ thay r×u§iÒu anh nãi h«m nay, chiÒu sÏ t¾tAi ngêi sau nãi tiÕp nh÷ng lêi yªu ?

Ai phiªu b¹t n¬i ch©n trêi gãc biÓnCã gäi thÇm tiÕng ViÖt mçi ®ªm khuyaAi ë phÝa bªn kia cÇm sóng kh¸cCïng t«i trong tiÕng ViÖt quay vÒ.

¤i tiÕng ViÖt suèt ®êi t«i m¾c nîQuªn nçi m×nh quªn ¸o mÆc c¬m ¨nTrêi xanh qu¸, m«i t«i håi hép qu¸TiÕng ViÖt ¬i, tiÕng ViÖt ©n t×nh.

Lu Quang Vò

T «i l¹i thÊy mÆt m×nh hång lªn trong g¬ngnhá. ®©y lµ lÇn thø hai. Hai bµi tËp lµm v¨ncña mét trß nhá líp t«i : Hïng Vò. LÇn tríc,

«i, lÇn tríc... ®Ò bµi lµ : “ H·y t¶ l¹i h×nh ¶nh c« gi¸o em®Õn trêng trong c¬n ma rµo ”. Vò vèn kÐm v¨n, ch÷nghÜa ng« nghª, bçng vät lªn, t«i cho ®iÓm cao nhÊt, bëi v×,t«i biÕt r»ng nÕu chÝnh t«i ph¶i viÕt mét bµi mÉu cho çcem, t¶ chÝnh m×nh díi ma, th× còng kh«ng thÓ h¬n bµicña Vò, v¨n vµ hån cña Vò.

... “ Trêi bçng nh¸ng lªn ¸nh chíp vµ trong ®Çu t«i còngthÕ. T«i chît nhí ra chç vßng lªn cÇu thang trªn cha cãlan can, l¹i hay ®äng níc vµ ®«i giµy da mµu hång míimua cña c« gãt cao l¾m. “ Nhì c« gi¸o ng· ! ? ”. T«i laoxuèng. KÞp. T«i sÏ buån biÕt bao nhiªu nÕu c« kh«ng ®atay ra vÞn lÊy mÊy ®Çu ngãn tay bÐ nhá cña t«i, lùa bíctrªn gê têng chªnh vªnh. T«i ®· kh«ng ph¶i buån. Vµo lípråi, vÒ nhµ råi, t«i vÉn thÊy ngãn tay m×nh Êm. Nh÷ng ngãntay c« gi¸o t«i ®· vÞn vµo yªu th¬ng vµ tin cËy... ”.

T«i ®a bµi cña Vò khoe chÞ hiÖu trëng. ChÞ gäi c¶ tæx· héi ®Õn ®äc, ai còng vui mõng. ChÞ l¹i göi ®¨ng b¸o. Saumét tuÇn b¸o ®¨ng lu«n.

VËy mµ b©y giê, lÇn nµy, ®Ò bµi “ T¶ mét buæi mÝt tinhë trêng em ”. Vò trë l¹i ng« nghª, læng chæng, rèi bêi. L¹mét ®iÒu, cã mét ®o¹n ng¾n t¶ t«i c« gi¸o chñ nhiÖm trªnkh¸n ®µi, th× v¨n ch¬ng l¹i ®Ñp. T«i h¹ ®iÓm hai vµo bµicña Vò, råi thay quÇn ¸o, t×m ®Õn nhµ em.

Mét ph¶n thÞt «i chÒnh Ònh gi÷a cöa vµo. Têng nhµ cãcçy, sµn nhíp nh¸p. Gãc têng trong l¬ löng mÊy mÆtngêi b× nhÇy. Vµ t«i, mét c« gi¸o hai m¬i ba tuæi, hoakh«i trêng, tãc ngang vai bång bÒnh nh m©y, ¸o dµitr¾ng, quÇn tr¾ng, giµy hång, ®Õn, lóng bóng hái th¨m. Métngãn tay nhên nhôa chØ lªn mét çi lç vu«ng ®ôc trªn trÇn,mÐ trªn çi ph¶n thÞt «i. T«i nÝn thë, khÏ khµng b¸m vµomét çi thang tre, kÏo kÑt leo lªn. MÆt t«i võa nh« lªn tho¸tngÊn sµn g¸c th× mét mÆt ngêi quay ra trong ¸nh s¸ng nhtr¨ng su«ng se l¹nh :

_ Ai ®Êy ? µ, c« gi¸o Kim Cóc ph¶i kh«ng ¹ ?_ Tha b¸c, v©ng. Nhng sao b¸c..._ Tha c« gi¸o, t«i lµ anh ruét Vò, míi hai m¬i t¸m

tuæi. Nhê c« lÊy hé çi ghÕ chç gãc ®ã. Mêi c« ngåi.

T«i ®Õn gÇn h¬n ®Ó thÊy khu«n mÆt anh ®Ñp vµ buån,®«i tay anh ®ang ngng l¹i viÖc ®ôc nh÷ng hßn ®¸ thµnhnh÷ng çi ®Çu ngêi. Nh÷ng ngãn tay anh ¸nh lÊm tÊm bôisa th¹ch ®á. Vµ ®«i ch©n anh kh«ng cã. Kho¶ng kh«ng gian

lÏ ra lµ ch©n anh ®Çy ¾p nh÷ng ®Çu ngêi ®¸, m¾t lim dim,nöa thøc nöa ngñ. T«i nh×n nh÷ng khu«n mÆt ®¸ vµ nghe :

... “ T«i thÊy th»ng Vò cã çi g× khang kh¸c tõ ngµynhËn çi ®Ò v¨n “ C« ®Õn trong ma ” vÒ chuÈn bÞ tríc méttuÇn ®ã. Ba ngµy ®Çu, nã ngåi lôi côi suèt chiÒu, suèt tèi,viÕt l¹i xÐ, viÕt l¹i xÐ. §ªm Êy, nã thøc t«i dËy, khãc tøc tëimét lóc míi nãi ®îc : “ Em kÐm, em kh«ng biÕt lµm v¨n,em cã thÓ nhËn ®iÓm mét bÊt k× bµi tËp lµm v¨n nµo.Nhng, nhng kh«ng thÓ lµ bµi v¨n nµy. Anh ¬i em yªu c«gi¸o em l¾m ”. T«i hiÓu em t«i, nã tèi d¹ nhng l¹i cã çikh«ng tèi. T«i nhËn gióp nã vµ dç nã ngñ yªn. Tinh kh«is¸ng h«m sau, t«i hái nã tõng tÝ mét ®Ó cã thÓ h×nh dung rac«. Vµ ®©y, c« thÊy kh«ng bøc tîng ®¸ nhá c¶ ngêi kia lµc« ®Êy (t«i nh×n theo tay anh, thÊy m×nh y nh lóc n·y díinhµ, khi cha biÕt anh, tho¾t nhá xÝu l¹i vµ ho¸ ®¸ trícnh÷ng mÆt ngêi l¬ löng vµ mét ngãn tay nhên nhôa). Bµiv¨n Êy lµ cña t«i vµ th»ng Vò ®· häc thuéc rÊt nhanh, ®Õntõng dÊu ph¶y (t«i bÊt gi¸c nh×n xuèng nh÷ng ngãn tay anh: “ Th× ra nh÷ng ngãn tay nhá bÐ ®· ®Ó m×nh vÞn vµo trongma vµ ®· Êm ¸p m·i ®Õn tËn tèi... lµ nh÷ng ngãn tay nµy®©y ”. T«i nh×n nh÷ng ngãn tay t«i, thÊy nã hång lªn, nh®· anh ¸nh lÊm tÊm bôi sa th¹ch ®á tù lóc nµo). T«i nhËnlçi, tha c« Cóc. B©y giê c« vÒ ®i. C¶ bøc tîng kia còngsÏ theo vÒ víi c«. T«i xin c« mét ®iÒu : c« ®õng bao giê...®õng bao giê... ®Õn ®©y. C« vÒ ®i, lß mæ díi nhµ s¾p ®Õngiê nhËp lîn. NhiÒu lîn l¾m, nªm kÝn cöa lu«n ®ã, c«kh«ng ra ®îc ®©u. Mµ cã ra ®îc còng bÈn hÕt quÇn ¸o.Mµ quÇn ¸o c« l¹i tr¾ng ®Õn thÕ kia.

�

MÐ « cöa lªn g¸c, th»ng Vò hiÖn ra tõ nh÷ng têng ®¸,lÆng lÏ xÐ nhá, tõng tÝ mét, bµi v¨n mÉu cña anh nã, th¶ nhnh÷ng bôi ma xuèng nhµ díi.

�

C« gi¸o bíc xuèng thang, thÊy mét toµn c¶nh l¹ :nh÷ng bôi giÊy bay nh sãng m©y. Ph¶n thÞt hång th¬m.Têng nhµ s¸ng bãng. Vµ nh÷ng mÆt ngêi, nh÷ng ngãntay ngêi râ nÐt, thËt mµu thÞt da b×nh dÞ, trong cã m¸uhång.

Directeur de publication : NguyÔn Quang §ç * ImprimÐ par nos soinsDÐp«t LÐgal : 178/ 91 * Commission Paritaire : AS 73 324 * Prix : 4 Euros

§Þa chØ bu ®iÖn :BP 50, 92340 Bourg-La- Reine (Ph¸p)

Fax: tõ Ph¸p : 01 45 86 65 93 ; quèc tÕ : 33 1 45 86 65 93§Þa chØ ®iÖn tö (E-Mail):

[email protected]://perso.wanadoo.fr/diendan

§¹i diÖn ë çc nø¬c :§øc : Tran, Am Stadtpark 6, 92237 Sulzbach-Rosenberg

ThÓ lÖ mua b¸o : xin coi trang 2.Bµi viÕt tay hay ®¸nh m¸y trªn mét mÆt giÊy, hay trªn ®ÜaMac (font PDT) hay PC (font VNI, TCVN, VPS, PDT..) ;hoÆc qua Email (bá dÊu theo quy íc Vietnet VIQR)

t¸n thµnh cuéc chiÕn nµo

Documents