© Tüm kullanım hakları Orman ve Su İşleri Bakanlığı’na aittir ve 5846 sayılı Fikir ve Sanat

Eserleri Kanunu hükümlerine tabidir. Bu çalışmada yer alan içerik yazarlarının görüşü olup,

Orman ve Su İşleri Bakanlığı’nın görüşlerini yansıtmaz.

Kütüphane Katalog Konuları:

Ekonomi, Ekoloji, Sosyoloji, Biyoteknoloji, Biyolojik Kaynaklar, Çevre, Eğitim

1000 Adet Basılmıştır.

ESER ADI

Doğa Korumanın Ekonomik Sisteme Entegrasyonu Kapsamında

Öne Çıkan Bazı Stratejik Mekanizmalar

YAYIMCI VE SAHİBİ

ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI

BÖLÜM YAZARLARI

Prof. Dr. Nazif KOLANKAYA

Dr. Selim ERDOĞAN

Hüsniye KILINÇARSLAN

Burçak KOCUKLU

Aynur GÜNEŞ

Serhat ERBAŞ

İbrahim Ethem AVŞAR

Muzaffer UYANIK

Adem BİLGİN

KATKIDA BULUNANLAR

Ayhan ÇAĞATAY

Ergül TERZİOĞLU

EDİTÖRLER

Adem BİLGİN

Seda YILDIZ

Rabia Nurhan DÜNDAR

ISBN

BASIM BİLGİLERİ

Taha Grup Kırtasiye, 1. Basım, Ankara, 2012

DİZGİ

Turunç Peyzaj Tasarım Planlama Uygulama Proje İnşaat Organizasyon ve Danışmanlık Hizm. Ltd.

Şti. (“Doğa Korumanın Ekonomik Sisteme Entegrasyonu İçin İlgi Gruplarının Eğitimi ve Kılavuz

Oluşturma Projesi” Yüklenici Firması)

ÖN BİLGİ

Bu çalışmada, “Doğa Korumanın Ekonomik Sisteme Entegrasyonu Çalıştayı” kapsamında (6-

8 Kasım 2012, KAYSERİ) yapılan bildirimler ile söz konusu çalıştayda öne çıkan bazı

stratejik konular aşağıda verilen dört çerçevede ele alınmıştır:

1. BİYOEKONOMİ ÇERÇEVESİ 2. YEŞİL EKONOMİ ÇERÇEVESİ 3. BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK VE EKOSİSTEM EKONOMİSİ ÇERÇEVESİ

4. ÇEVRE EĞİTİMİ ÇERÇEVESİ

Bu tasnif; kolaylık olması bakımından biçimsel bir tasniftir, içeriksel olarak bazı makaleler

diğer çerçevelerin içerisinde de yer alabilir. Örneğin ekosistem hizmetleri için ödeme ve

sektörlere ilişkin konular hem yeşil ekonomi hem de biyolojik çeşitlilik ve ekosistem

ekonomisi çerçevelerinde ele alınabilir. Benzer şekilde ulusal ve uluslar arası biyoteknoloji

politikaları ve stratejik biyolojik bilimlere ilişkin makaleler biyoekonomide verilmiş olmasına

rağmen biyolojik çeşitlilik ve ekosistem ekonomisi içerisinde de yer alır. Çevre eğitimi ise

ekolojik, ekonomik ve sosyal tüm uzun vadeli politikaların ana dayanaklarından olduğu için

ve bu projenin nihai hedeflerinden birisi de ilgi gruplarının eğitimi olduğu için bağımsız bir

bölümde verilmiştir.

Bu başlıklar proje kapsamında hedef alınan tüm ilgi gruplarını (politika yapıcı ve karar

vericiler, teknik uygulayıcılar, iş dünyası ve vatandaş) ilgilendirmektedir.

BÖLÜM I

BİYOEKONOMİ

ÇERÇEVESİ

1

BİYOÇEŞİTLİLİK VE BİYOTEKNOLOJİ’NİN SÜRDÜRÜLEBİLİR EKONOMİK

KALKINMADAKİ YERİ

Prof. Dr. Nazif KOLANKAYA

Hacettepe Üniversitesi Biyoloji Bölümü Biyoteknoloji A.B.D emekli öğretim üyesi

Biyogüvenlik ve BiyoEkonomi Derneği Başkanı

Sürdürülebilir Ekonomik Kalkınma Stratejisi Olarak BiyoEkonomi :

Sürdürülebilir ekonomik kalkınma” 21.yüzyılın başından itibaren uluslararası alanda

ekonomik kalkınmada izlenmesi gereken temel strateji olarak kabul edilmektedir. Bu

gerekliliğin temelinde konvansiyonel ekonominin temel taşlarını oluşturan fosil kökenli

hammadde ve enerji kaynaklarında giderek artan azalma, 2050 yılında dünyada 9-11 milyara

ulaşacağı tahmin edilen nüfus artışı, ve iklim değişikliği gibi ekolojik dönüşümlere neden olan

sosyoekonomik ve çevresel nedenler yer almaktadır. Sürdürülebilir ekonomik kalkınma

stratejisi arayışını zorunlu kılan küresel nedenler arasında özellikle petrole bağlı enerji ve

hammadde kaynaklarının üretiminde karşılaşılan sorunlar kadar, bu kaynakların uluslararası

paylaşımında gözlenen güvenlik sorunları da önemli yer tutmaktadır. Nedenlerden bir diğeri

de konvansiyonel teknolojilerin yol açtığı çevre ve sağlık sorunları nedeniyle çevre-dostu yeni

teknolojiler için her gün artış gösteren kamuoyu baskısıdır.

Ekonomi ile doğal çevrenin karşılıklı bağımlılığının kalkınma politikalarında ele alınmasının

gerekliliğine ilişkin ilk kapsamlı uyarı 1972 yılında Roma Kulübü’nün “Büyümenin Sınırları”

başlıklı raporunda yapılmıştır. Ancak sürdürülebilir kalkınmanın küresel çapta aktif bir

politika haline dönüşmesi, bu raporun yayınlanmasından sonra geçen 20 yıllık bir gecikme ile

Birleşmiş Milletler Biyoçeşitlilik sözleşmesine yol açan 1992 Rio Zirve’sinden sonra

mümkün olabilmiştir. Sonuçta 2000 yılından itibaren bu politik konsept Birleşmiş Milletler

tarafından kabul edilen küresel kalkınma stratejisine dönüşmüştür. Doğal kaynakların (su ve

fosil enerji kaynakları gibi) daha az kullanımı, başta CO2 olmak üzere kirletici emisyonların

azaltılarak çevrenin küresel, bölgesel ve yerel ölçülerde ölçülerde daha az kirletilmesi,

toplumsal yaşam kalitesinin artırılması söz konusu stratejinin temel hedeflerini oluştururken,

bu hedeflere ulaşmakta izlenecek süreçler ise şu şekilde belirlenmiştir:

a) Mal ve enerji üretimde hammadde olarak yenilenebilir kaynakların kullanılması.

b) Ürünlerin çevre-dostu nitelikte olması c) Kirlilik üretmeyen(ya da en az kirlilik üreten) temiz üretim teknolojilerinin

kullanılması

d) Enerji kullanımında tasarruf

Ayrıca bu hedefler doğrultusunda ekonomik büyümenin temel dayanağını oluşturacak

teknolojik yenileşmelerden (renovasyonlardan) beklenen arasında ise üretilecek mal, hizmet

ve teknolojilerde üstün rekabet edilebilirlik niteliğine ulaşmak, yüksek katma-değer yaratmak,

yeni istihdam alanları oluşturabilmek, toplumun etik, kültürel ve ekonomik talepleriyle

uyumlu olmak gibi özellikler yer almaktadır.

2

Biyoekonominin Tanımı ve Sürdürülebilir Kalkınmadaki Yeri

Biyoloji-temelli Ekonomi olarak da adlandırılan Biyoekonomi için günümüzde değişik

tanımlar yapılmaktadır. Bunlardan biri ve kapsamlı olanı da “Etkin Biyoproseslerin ve

yenilenebilir biyokaynakların sağlıklı ve sürdürülebilir büyüme ve gelişme için kullanıldığı

etkinlikler bütünü” şeklinde yapılan tanımlamadır. Biyoekonomi’nin tarımsal yönüne daha

ağırlık veren diğer bir tanım da “Temel yapıtaşları ve enerjisi bitki/tahıl kökenli kaynaklardan

gelen ekonomidir” şeklinde olanıdır. Biyoekonomi, Tarım, Biyoteknoloji, Çevre, Sağlık,

Ormancılık, Enerji gibi sektörlerdeki yeni teknoloji ve AR-GE’lerden yararlanan bir süreçtir.

Bunlar dışında Biyoekonomi, Bilişim Teknolojisi, Biyolojik Bilimler, Kimya, Fizik ve

Mühendislik alanlarındaki gelişmelerden yararlanan multi-disipliner bir özelliğe de sahiptir.

Ancak bugün olduğu gibi gelecekte de Biyoekonominin temel iticini gücünü

Biyoteknoloji’nin oluşturacağı ilgili çevrelerde geniş çapta kabul gören bir görüştür.

Endüstriyel devrim öncesi toplumların yaşamında geçerli olan tarıma dayalı üretim biçimi

çevre ile uyumluluk temelinde sürdürülebilirlik özeliği de taşımaktaydı. Günümüz ekonomik

yaşamının temelini oluşturan ve 200 yıllık geçmişi olan endüstriyel devrimin üzerinde

yaşadığımız gezegende gerek ham madde ve enerji kaynaklarının tüketimi, gerekse çevre ve

insan sağlığı açısından önemli olumsuzluklar yarattığı bilinen bir gerçektir. Bu nedenle

gelecekteki sürdürülebilir ekonominin temeli ancak yenilenebilir hammadde kaynaklarını

kullanabilen yeni endüstriyel teknolojilerle olanaklı olabilecektir. Biyoteknoloji bu yönde en

umut vaad eden teknolojik süreç olarak göze çarpmaktadır. Günümüzde biyoteknolojik

tekniklerle tarımsal kökenli tahılları ve kısmen lignoselülozları enerji ve mal üretiminde

hammade olarak kullanabilmek ve hammadde olarak petrole dayalı konvansiyonel

teknolojilerle üretilen mal ve enerjilere seçenek oluşturacak ürünler üretebilmektedir (Şekil

1).Yapılan bazı analitik değerlendirmelerde biyoteknolojik ürün ve süreçlerin sürdürülebilirlik

değeri, konvansiyonel ürün ve süreçlerden daha yüksek bulunmuştur.

Şekil 1: Yenilenemeyen kaynak petrole dayalı konvansiyonel ekonomi ile biyoekonomi süreçlerini karşılaştıran şematik özet.

Modern Biyoekonominin İtici Gücü Olarak Biyoteknoloji

Biyoteknoloji’nin 2000 ‘li yılların başında EFB (european federation of biotechnology)

tarafından “ İnsan ve çevre sağlığını olumsuz etkilemeyecek yöntemlerle ve bilim ve

3

mühendislik ilkelerine dayalı olarak biyolojik sistemlerin mal ve hizmet üretiminde

kullanılması” şeklinde yapılan tanımı şimdiye değin yapılan tanımlar arasında en özetleyici

ve kapsamlı olanıdır. Eski Mısır, Mezopotamyada ve antik-çağda gerçekleştirilen hamur-

mayalanması, şarap-yapımı gibi biyolojik-süreçler teknik anlamda dikkate alındığında,

biyoteknolojik uygulamaların insanlık tarihi kadar eski bir geçmişi olduğu kolayca görülür.

Özellikle I.dünya savaşı sırasında gliserol, butonal gibi patlayıcı yapımında ve penisilin gibi

enfektif hastalıkların tedavisinde kullanılan fermentasyon ürünlerine duyulan büyük

gereksinim endüstriyel–ölçekteki fermentasyon biyoteknolojsinin kurulma ve gelişmesinde

önemli rol oynadı. Fermentasyon biyoteknolojisi’nin gelişmesi sırasında elde edilen

teknolojik bilgisel bigi ve deneyimsel kazanımlar, klasik-biyoteknoloji diye tanımlanan

biyoteknolojik süreçlerin ilerlemesine büyük katkıda bulunmuştur. Klasik-biyoteknolojik

süreçlerin kullanıldığı fermantasyon teknolojileri günümüzde de çeşitli endüstriyel ürünlerin

üretiminde kullanılmaktadır. 1950 yılından itibaren moleküler-biyoloji ve moleküler-genetik

alanında kaydedilen hızlı ilerlemeler 1970’li yıllarda moleküler-biyoteknoloji’nin

kurulmasına öncülük etti. Sonuçta moleküler düzeyde yapılan genetik manipulasyonlarla

verimliğin ve üretkenliğin artırıldığı, yeni ürünlerin üretilebildiği modern- biyoteknoloji

doğmuş oldu. Gen-biyoteknolojsi ya da Rekombinant-DNA-teknolojisi olarak da adlandırılan

modern- biyoteknoloji’yi, günümüzde değişik adlar altında gruplandırılan biyoteknolojinin

diger alanlarından (endüstriyel-biyoteknoloji, çevre-biyoteknolojisi, bitki-biyoteknolojisi,

farmositik-biyoteknoloji v.b ) ayrı tutmak gerekir. Çünkü modern-biyoteknoloji ‘deki

gelişmeler sonuçları itibarıyla biyoteknolojinin diğer alanlarında verimliliği, üretkenliği

artırma, yeni ürün ve hizmetler üretme yönünden büyük katkılar sağlar (Şekil 2). Ancak, gen-

transferi temeline dayalı modern-biyoteknolojik uygulamalarla elde edilen transgenik

özellikle bitkisel ürünlerin kullanım ve tüketimi taşıyabilecekleri insan ve çevre sağlığı

riskleri nedeniyle küresel ölçekte sorun yaratan bir tartışma konusu olmuştur. Risklerin

temelinde gen transferi sırasında bitki genomunda ortaya çıkabileceği öngörülemeyen ve

istenmeyen genetik özelliklerin kazanılması varsayımı yatmaktadır. Modern bitki-

biyoteknoloji’si uygulamalarında ortaya çıkan bir başka küresel sorun ve tartışma konusu da,

transgenik süreçlerde hammadde olarak kullanılan gen kaynaklarının mülki paylaşımıdır.

Uluslararası alanda gen transferinden kaynaklanan biyogüvenlik riskleri Cartagena

Biyogüvenlik Protokolü, genetik kaynak paylaşımına dayalı sorunlar da Nagoya Protokolü 29

Ekim 2010 gibi uluslararası sözleşmelerle, ulusal ölçekte de bu sözleşmelere uyum sağlayıcı

yasal düzenlemelerle aşılmaya çalışılmıştır.

Şekil 2. Biyoteknoloji Alanlarının Gen-biyoteknoloji’si (Rekombinant-DNA teknolojisi) İle İlişkisi

İlgili çevrelerde geleceğin Bitki temelli BiyoEkonomisi için sürdürülebilir üç biyosektörel

alanda gelişme sağlanması öngörülmektedir. Bunlar a) BiyoGüç/Biyoenerji (Isı ve Elektrik),

b) Biyoyakıt (taşımacılık yakıtları) ve c) Biyoürünler (kimyasallar/malzemeler) olarak

sıralanabilir. Ancak her 3 sektörel alanda gelişme sağlanabilmesi üretim sürecindeki (Şekil 3)

hammadde hazırlanması ve mikroorganizma ya da enzim gibi biyokatalizörlerin kullanıldığı

biyoproses adı verilen aşamalarda verim ve kalite artışları sağlayacak optimizasyonlarla

olanaklı görülmektedir. İlgili optimizasyonlarda kullanılan en uygun teknolojik yöntem

GEN BİYOTEKNOLOJİSİ(Rekombinant-DNA Teknolojisi)

İlaç

Biyoteknolojsii

B

Tıbbi

Biyoteknoloji

Endüstriyel

Biyoteknoloji

B

Çevre

Biyoteknolojsii

B

Bitki /Tarım

Biyoteknolojsii

B

4

genetik modifiksyonlara dayanan biyoteknolojik süreçlerdir. Bu nedenle de

modifikasyonlarda kullanılacak bitki ve mikroorganizmal gen kaynakları daha geniş

kapsamda biyoçeşitlilik ekonomik açıdan küresel bir önem kazanmaktadır.

Şekil 3: Bitki temelli Biyoekonomik Sistem ve Genetik Modifikasyon İlişkileri

Modern BiyoEkonomi’nin Uluslarası ve Ulusal Konumu

Dünyada biyoteknolojik süreçler kullanılarak üretilen ürünlerin dünya pazarındaki paylarına

bakıldığında en büyük paya %77’lik oranla gıda sektörünün sahip olduğu görülmektedir.

Ancak, Biyoteknolojik yatırımların sektörlere göre dağılımının daha çok %69’luk bir oranla

sağlık sektöründe olduğu gözlenmektedir (Şekil 4). Modern Biyoteknolojik süreçlerin yeni

ürünler üretmekte ve rekabet edilebilirlikde sağladığı üstün avantajlar nedeniyle Biyoteknoloji

başta A.B.D olmak üzere diğer sanayileşmiş ülkelerde yeni bir endüstri kolu (Biyoteknoloji

Endüstrisi) haline gelmiş bulunmaktadır. Başlangıçta söz konusu ülkelerin akademik

kuruluşlarında başlayan modern-biyoteknoloji çalışmaları daha sonraları şirketleşme

dönemine girerek 1980’li yıllardan itibaren de ürünlerini dünya piyasalarına sürmeye

başlamıştır.

Dünya üzerinde 1992 yılı istatistiklerine 8.1 milyar dolar(A.B.D doları) gelir getiren,100.000

kişi istihdam eden biyoteknolojiye dayalı biyoendüstri, 2001 yılında 34.8 milyar dolar(A.B.D

doları) gelir getiren ve 190.000 kişi istihdam eden bir sektörhaline gelmiştir. Ancak söz

konusu Biyoendüstriyel gelirlerin % 97’sinin, istihdamın % 96’ sının da A.B.D’de, Kanada’da

ve Avrupa ülkelerinde gerçekleştiğini söyleyebiliriz. 2002 yılı istatistiklerine göre resmi

kayıdı bulunan büyük firmalar temelinde A.B.D’ de 318 (yıllık cirosu 33 milyar(A.B.D

doları), Avrupa’da 102 (yıllık cirosu 12.8 milyar A.B.D doları ) firma bulunmaktadır. 2004

yılında A.B.D’de Biyoteknoloji alanında AR-GE çalışmaları için 20.5 milyar A.B.D doları,

Avrupada ise 7.6 milyar A.B.D doları bütçe ayrıldığı rapor edilmiştir. Biyoekonomiyi stratejik

hedef seçen ülkelerden A.B.D ‘nin Ulusal Araştırma Kurumu bu yüzyılın sonunda A.B.D de

yakıtların % 50’sinin, organik kimyasalların da % 90’nın yenilenebilir kaynaklardan

üretileceğini öngörmektedir.

Avrupa Birliğin‘de (A.B) sürdürülebilir kalkınma ile ilgili zirve kararları ilk kez 2000 yılı

Lizbon Stratejisi çerçevesinde ele alınmıştır. Lizbon Stratejisi ile 2010 yılı için rekabet gücü

yüksek ve bilgi teknolojilerine dayalı ekonomik kalkınma hedefi belirlenmiştir. 2001 yılı

Kopenhang Zirvesi ile de rekabet edilebilirlikte ve sürdürülebilirlikte Biyoteknoloji

Genetik Modifikasyon

5

potansiyelinin kullanılması kararına varılmıştır. Sonuçta A.B tarafından 2001-2006 arası 2010

yılı hedefli “BilgiTemelli Yaşam Bilimleri ve Biyo-Temelli Ekonomi”(KBBE) strajesi

geliştirilmiştir. A.B ülkelerinin Biyoekonomik etkinlikler arasında eşgüdümü sağlamak

amacıyla kurulan KBBE ağının 16 Mart 2006 toplantısına ait rapordaki saptamalara göre:

A.B.D ‘de Biyoteknoloji alanındaki AR-GE yatırımlarının miktarı A.B dekilerin 3 katı

kadardır

Biyokitle kullanımı için A.B.D’de ayrılan 259 milyon dolarlık bütçe, A.B’de bu amaçla

ayrılanın 2 katı kadardır.

A.B.D Başkanı Bush sadece lignoselülozların değerlendirilmesi için 150milyon $ bütçe

ayrıldığını söylerken, A.B de bu konuda çok daha az yatırım yapılmaktadır.

Çin 2001-2005 döneminde Biyoteknoloji yatırımlarında 1.5 milyar avroluk harcama yapmış

olup, gelecek 5 yılda bunu 2 kat artıracağı sanılmaktadır.

Japonya’nın 2007’de Biyoteknoloji AR-GE’sine ayırdığı desteği 2 katına, istihdamı 3 kat

artıracağı tahmin edilmektedir,

Hindistan’da gelecek 5 yıl içinde 5 milyar dolarlık gelir getireceği tahmin edilen

Biyoteknoloji sektöründe e 1 milyon istihdam sağlanacağını beklenmektedir.

Genetik kaynaklar ve modern biyoteknolojisi şekil 5 de şematik olarak gösterilen

Bioekonominin ekonomik model olarak seçilmesi durumunda değişik alanlarda getireceği

uluslararası ve ulusal yararlar şu şekilde özetlenebilir:

Ekonomik Kalkınmada

Sürdürülebilir yeni pazar fırsatları/ iş olanakları yaratmak

Petrol ürünlerine bağımlılıkta azalma yaratmak

Çevresel Yararlar

Küresel ekosistemde karbon dengesinin sağlanması

Çevredeki insanoğluna ait kirli ayak izlerini azaltmak yani insan kaynaklı kirlenmeyi

minimize etmek

Sosyal Etkiler

İnsan ve çevre sağlığında iyileşme

Kırsal Ekonomik Kalkınmada itici güç oluşturmak

Biyoekonominin kırsal kalkınma alanında sağlayacağı yararları ulusal boyutta ele

aldığımızda, kırsal alanda yapılacak Biyoteknolojik yatırımların toplam istihdam oranları

bakımından ülkemize getireceği önemli kazanımlar söz konusudur. Kırsal alanda yapılacak

Biyoteknolojik yatırım ve üretimler ülkemizde toplam istihdamın yaklaşık %35’ini oluşturan

tarım sektöründeki istihdamın daha düşük oranlara gelmesini sağlayacaktır. Yine bu yöndeki

yatırımlar kırsal bölgelerden kentlere göç gibi sosyal sorunların oluşumunu da önleyecektir.

Örneğin kırsal bölgelere kurulacak biyorafineriler kırsal bölgelerde yeni istihdam olanakları

sağlayacaktır. Ayrıca, biyoekonomiye yönelik endüstriyel uygulamaların kırsal kalkınmada

yaratacağı olumlu gelişmeler ülkenin içinde bulunduğu ve yeni siyasi yapılaşma talebiyle

ortaya çıkan bölgesel sorunlara da çözüm getirmekte yardımcı olabilecektir. Biyoekonominin

özellikle tarım potansiyeli yüksek ülkelerde uygulanmasıyla gerek enerji gerekse hammadde

yönünden dışa bağımlılık azalacağından, ulusal bütçelerde cari açık sorunlarına da çözüm

6

getirebileceği ileri sürülmektedir. Cari açığı giderek artan bir ülke olarak, Biyoekonomiyi bu

yanıyla da değerlendirmekte yarar vardır. Öte yandan, Biyoekonomiyi sürdürülebilir

ekonomik kalkınma stratejisi olarak seçen A.B gibi bölgesel güçlerin enerji ve ürün

hammaddesi olarak tarımsal ürünlere gelecekte önemli taleplerinin olması beklenir. Bu

bakımdan Türkiye gibi ülkeler için A.B ‘ye katılım aşamasındaki müzakereler sırasında

gelişmiş bir tarım sektörüne sahip olmanın bir sorun olmaktan çok bir avantaj yaratabileceği

de unutulmamalıdır.

Biyoçeşitlilik (Genetik Kaynak) Bioekonomi İlişki ve Etkileşimleri:

Biyoçeşitlilik insan yaşamı için önemli ekonomik değerler yaratmanın yanı sıra toprak

erozyonlarının engelenmesi, suların temizlenmesi, iklimlerin düzenlenmesi gibi ekolojik

hizmetleriyle yaşamın sürdürülebilirliği bakımından da önem taşıyan bir süreçtir.

Biyoçeşitlilik kapsamı içinde yer alan biyolojik-kaynak ( = kullanılabilirlik değeri olan

biyolojik unsurlar) ve genetik-kaynak ( = genetik amaçlı kullanım değeri olan biyolojik

kaynaklar) gibi kavramların insan yaşamında önemli ekonomik değere sahip bazı üretim

süreçleriyle ilgili olduğu bilinen bir gerçektir. Biyoçeşitliliğin küresel ölçüde dünyada

yarattığı yıllık ekomomik değerin 16-54 trilyon A.B.D $ arasında değiştiği ileri

sürülmektedir. Bitkisel biyoçeşitliğin dolayısıyla da bitkisel genetik kaynakların dünya

üzerindeki varlığının korunması ve saklanması gezenimizdeki yaşamın sürdürülebilirliği

açısından ekolojik bir öneme sahip olmakla beraber, bu kaynakların küresel ekonomi

temelinde önemli bir pazar değeri (500-800 milyar A.B.D$/yıl arasında değişen) olduğu da

unutulmamalıdır. Petrokimya sektörünün küresel ekonomideki payının 500 milyar A.B.D

$/yıl, komputer–iletişim sektörü için bu payın 800 milyar US$/yıl dolaylarında olduğu

düşünüldüğünde değerin önemi daha iyi anlaşılır. Bu nedenle, 1980’li yıllardan itibaren dünya

kamuoyunun ilgisini çekmeye başlayan küresel ölçekteki biyoçeşitlilik azalmasını önlemek

üzere biyoçeşitliliğin korunmasını temel alan, uluslararası düzenlemelerin çevresel olduğu

kadar ekonomik gerekçeleri olduğu gözden uzak tutulmamalıdır. Günümüzde biyoçeşitlilik,

biyoteknoloji ve biyoekonomi ilişkisini özetleyen Şekil 3’den de anlaşılacağı gibi

biyoteknolojinin hammaddesi olan genetik kaynaklar potansiyelini belirlediği için

biyoçeşitlilik modern biyoekonominin temel taşlarından biri olmaktadır.

Şekil 3: Biyoekonomi, Biyoteknoloji ve Genetik Kaynak İlişkileri

7

Tablo I: Sektörlere Göre Biyoteknolojik Ürün Geliştirme Zaman ve Maliyetler

Doğa ve insanın yaratıcılığı, sermaye, zaman ve maliyet genetik kaynaklardan yararlanmayı

belirleyen temel unsurlardır. Bunlar arasında öne çıkanı AR-GE ve genetik kaynaklara ulaşım

harcamalarını kapsaması nedeniyle maliyet unsurudur. Biyoekonomide genetik kaynak

kullanarak etkinlik gösteren sektörler arasında zaman ve maliyet açısından en dezavantajlı

konumda olanı ilaç sektörüdür. Bu sektörde ticari bir ürünün geliştirip pazara sürebilmesi için

gereken ortalama zaman ve maliyet sırasıyla 10-15 yıl ve 231-300 milyon $ ‘dır (Tablo I).

Aynı sektör AR-GE harcamaları bakımından 21.1$/yıl ile başı çekmektedir (Tablo II).

Ticari ürün geliştirmekte fazla zaman ve yüksek maliyete karşın, AR-GE yatırımları için bu

sektörün tercih edilmesinin nedeni ürünlerinin yüksek katma değere sahip olmasıdır. Oysa

tohum geliştirmeye yönelik etkinlik gösteren ve yıllık gelir payı 300-400 milyar $ olan

biyoteknoloji sektörünün AR-GE harcamalarına ayırdığı pay 1.5 milyar $ , ürün geliştirmeye

ayırdığı her bir ürün için zaman ise 8-15 yıl’dır. Bu sektörün yüksek pazar paylarına rağmen

düşük maliyetli içeren AR-GE harcamalarına sahip olması, bu sektörün ürün geliştirmekte

ihtiyacı olan gen kaynaklarına ulaşmakta güçlük yaşamadığının göstergesidir. Genetik

kaynaklardan katma-değer üretmek için bunlara erişim üretim maliyetini etkileyen önemli

bir faktördür. Yapay ya da yöre-dışı diye tanımlanan ex-situ genetik kaynak merkezleri

ürüteci şirketlerce en çok başvurulan kuruluşlardır..Örneğin, tohum geliştiren şirketler

genetik kaynak olarak % 75 oranında kendilerine bağlı genetik kaynak

merkezlerini(G.M.K), %15 oranında başka şirketlere ait G.K.M’lerini kullanırlar.

Genetik kaynak kullanımının uluslararası konumu ele alındığında, bunlardan yeni katma

değerler üretebilecek sermaye gücü ve teknolojik birikimin gelişmiş kuzey ülkelerinin,

genetik kaynak zenginliğinin de gelişmekte olan ülkelerin elinde olduğu görülmektedir .

BİYOTEKNOLOJİK

ÜRÜNLER

ZAMAN (YIL)

MALİYET

İlaçlar 10-15 231-500 milyon $ Ticari Ürün geliştirmedeen yüksek

maliyet ve zaman isteyen sektör

Bitki kökenli İlaçlar 1-2 En fazla 1 milyon $ Kalite kontrol, formülasyon,

güvenlik harcamaları

Tohum geliştirme

8-15 1-2.5 milyon $ geleneksel ıslah çalışması ile çeşit geliş.

35-75 milyon $ transgenik çeşit geliştirmek için

Süs Bitkileri 16 19 200 MİLYON $ (ISLAH

ÇALIŞMALARI)

Tarımsal Ürün Koruma 2-5 1-1.5 milyon $ Kimyasal bir pestisit geliştirmek

için 8-14 yıl,40-100 milyon$

8

Tablo II: Dünyada Genetik kaynaklardan Üretilen Sektörel Ürünlerin Pazar Değerleri ve AR-GE

Harcamaları

Her iki grupta yer alan ülkeler arasında gen kaynaklarının kullanımından doğan hakların

paylaşımı konusunda ortaya çıkmış olan anlaşmazlık uluslararası düzenlemelerle (Birleşmiş

Milletler Biyoçeşitlilik Sözleşmesi ve Nagoya Protokolu gibi) çözümlenmeye

çalışılmaktadır.Ancak bu düzenlemelerin amaca ne kadar hizmet edeceği yanıtlanması güç bir

sorudur. Bu sorunun yanıtı özellikle de genetik kaynak zengini olup, ancak bu kaynaklardan

katma değer üretmek potansiyeline sahip olmayan ülkeler için önemlidir. Bu grup ülkeler için

sahip oldukları biyoçeşitlilik(genetik kaynak) zenginliğinin korunması, bu zenginliği gerçek

ekonomik zenginliğe dönüştürecek potansiyele kısa sürede sahip olabilmeleriyle olanaklı

olacaktır.

Sonuç ve Öneriler:

Biyoekonomi, sürdülülebilirlik karakteriyle küresel ölçekte gelişme gösterecek bir kalkınma

stratejisidir. Biyoekonominin biyoçeşitliliğin sürdürülebilir korunmasında önemli ve olumlu

bir rolü vardır. Biyoekonomik uygulamaların hedefleri arasında bitki temelli biyoteknolojik

süreçlerle enerji, yakıt, kimyasallar ve malzeme üretimi ön planda yer almaktadır.

Sürdürülebilirlik ilkelerine göre yapılacak üretimlerde kullanılacak hammadde ve

biyokatalizörler(enzim ve mikroorganizma) kadar ürün çeşitliliği, kalite ve verimliliği

belirleyecek biyoteknolojik bilgi birikimi de önemlidir. Türkiye sahip olduğu zengin bitkisel

biyoçeşitlilik ile yüksek hammadde potansiyeline sahip ülkeler arasında yerini almaktadır.

Türkiye’de mevcut biyoçeşitlilik zenginliğini yani genetik hammadde kaynaklarını korumaya

yönelik kurumsal, insan alt yapısı ve yasal düzenlemeler yeterince bulunmakla beraber

biyokatalizör yani mikroorganizmal çeşitlik için söylemek olanaklı değildir. Türkiye halen

birçok ülkede örneklerine rastlanan Ulusal Mikroorganizma Kültür Koleksiyonları

Merkezi’ne sahip değildir. Kuruluşu ve işletimi yüksek maliyet gerektiren bu merkezin

kuruluşu acilen gerekli olup ancak devlet destek ve teşviki ile olanaklıdır. Hammadde’den

pazarlamaya kadar geçen aşamaları kapsayan biyoekonomik sürecin ana gücünü

biyoteknolojik bilgi ve uygulamalar oluşturur. Hammadde olarak bitki ya da tarım ürünlerine

dayalı biyoekonomik süreçlerde hammaddenin ürüne dönüştürülmesi biyoteknolojik

tekniklerle Biyorafinerilerde gerçekleştirilir. Hammadde kaynaklarına yakınlık nedeniyle

BİYOTEKNOLOJİK

ÜRÜNLER

Yıllık Satışlar (Milyar $)

Düşük Yüksek

AR-GE

İlaçlar 75 150 21.1 MİLYAR $ (SATIŞLARIN %20’Sİ)

Bitki kökenli İlaçlar 20 40 Kalite kontrol,formülasyon,

güvenlik harcamaları

Tarımsal Üretim

(Tohum geliştirme)

300+

(30)

400+

(30)

(1.5 milyar $)

Süs Bitkileri 16 19 200 MİLYON $ (ISLAH ÇALIŞMALARI)

Tarımsal Ürün Koruma 0.6 3

Tarım ve Tıp Dışı

Biyoteknolojik Ürünler

60 120

Kişisel bakım ve kozmetik 2.8 2.8 1

Yaklaşık Toplam 500 800

9

kırsal alanlara kurulan biyorafinerilerin kırsal kalkınmadaki önemleri tartışılmaz önemdedir.

Bu bakımdan politik ve stratejik bir yaklaşım olarak biyorafinerilere dayalı biyoekonomik

uygulamaların genel olarak ülkenin sosyo-ekonomik yapısına özelde de kırsal kalkınmaya

yapacağı katkılar gözden uzak tutulmamalıdır.

Türkiye'nin atılım yapması teknoloji dallarından birinin de Biyoteknoloji olması gerektiği

devlet tarafından politika olarak benimsenmiş ve teşvik görmüşse de ülkede AR-GE

çalışmalarına dayanan gelişmiş bir modern biyoteknoloji endüstrisinin henüz kurulmuş

olduğu söylenemez. Söz konusu endüstrinin kurulup gelişmesi bu alanda şirketleşmeye

yönelik yatırımcı özel ya da kamu girişimleriyle gerçekleşebilecek bir husustur. Gen

düzeyinde yeni bilgiye üretmeye yönelik AR-GE çalışmalarının yüksek maliyeti ve zamana

bağlılığı ayrıca ürün bazında her zaman başarıya ulaşılamaması bu nedenle de yatırım için

risk sermayesine olan ihtiyaç, bu alanda yapılacak özel yatırımcı girişimleri önleyen dar

boğazlardır. Bu dar boğazların aşılmasında devletin yeni teşvik ve destekleyici girişimlerine

ihtiyaç bulunmaktadır.

YARARLANILAN KAYNAKLAR:

Meadows, H.D. ve diğerleri, Ekonomik Büyümenin Sınırları, Çev. Kemal Tosun ve diğerleri, İşletme İktisadı Enstitüsü Yayını No.112,İstanbul,1990.

World Science Report 1996” Unesco Puplication.

“Biotechnology” by J.E.Smith Third Edition of Cambiridge University Press, puplished in 1996.

“ Modern Biotecnology” by S.B. Primrose 1990, Blackwell Scientific Puplications.

“Information Sources in Biotechnology” by A.Crafts-Lighty, puplished by Nature Press in 1983

“Biotechnological Developments in Turkey” by Gülay Özcengiz, printed in “Critical Reviews in Biotechnology,16(1):53-94 1996” printed by CRC press.

“Bilim-Teknoloji–sanayi tartışmaları Platformu Gen-genetik Mühendisliği-Biyoteknoloji Alanına Yönelik Politikalar” Çalışma Grubu Raporu, 1995 TÜBA-TÜBİTAK-TTGV

DPT Kimya Sanayi Biyoteknolojik Ürünler Özel İhtisas komisyonu Raporu. 1998

EFB (European Federation of Biotechnology) News http://efbweb.org/

World Science Report 1996” Unesco Puplication.

“Biotechnology” by J.E.Smith Third Edition of Cambiridge University Press, puplished in 1996.

“ Modern Biotecnology” by S.B. Primrose 1990, Blackwell Scientific Puplications.

“Information Sources in Biotechnology” by A.Crafts-Lighty, puplished by Nature Press in 1983

“Biotechnological Developments in Turkey” by Gülay Özcengiz, printed in “Critical Reviews in Biotechnology,16(1):53-94 1996” printed by CRC press.

“Bilim-Teknoloji–sanayi tartışmaları Platformu Gen-genetik Mühendisliği-Biyoteknoloji Alanına Yönelik Politikalar” Çalışma Grubu Raporu, 1995 TÜBA-TÜBİTAK-TTGV

DPT Kimya Sanayi Biyoteknolojik Ürünler Özel İhtisas komisyonu Raporu. 1998

EFB (European Federation of Biotechnology) News http://efbweb.org/

Economic Value of Biodiversity. David William Pearce, Dominic Moran, IUCN Biodiversity Programme,1.The World Conservation Unit 1997

http://labexkorea.wordpress.com/2010/05/08/genetic-resources-research-at-the-brazilian-agricultural-research-organization/

The Commercial Use of Biodiversity: Access to Genetic Resources and Benefiharing.By Kerry ten Kate, Sarah A. Laird, Professor Sarah A Laird.2000

10

BİYOTEKNOLOJİ VE BİYOKAÇAKÇILIK

Hüsniye KILINÇARSLAN

Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü

Biyolojik Çeşitlilik Daire Başkanlığı, Biyoteknoloji Şb. Md. V.

İnsanlar varoluşlarından bu yana yaşamlarını sürdürmek ve temel ihtiyaçlarını karşılamak için

canlı-cansız doğal kaynakları kullana gelmişlerdir. Şüphesiz, bu kullanımın biçimi ve boyutu

insanlığın uygarlık seviyesine dayalı olarak değişim göstermiştir. Başlangıçta yabani bitki ve

hayvanları beslenmek, dış etmenlerden korunmak gibi sadece temel ihtiyaçları için doğrudan

doğruya kullanan insanlar, gelişip uygarlaştıkça yabani bitki ve hayvanları ihtiyaçlarına göre

değişeme uğratmış, ticarileştirmiş ve gelir kaynağı olarak kullanmaya başlamıştır. Birleşmiş

Milletler Çevre Programı’nın (UNEP) 2005 yılı kayıtlarına göre yabani bitki ve hayvanların

yasal ticareti 300 milyar dolarlık bir küresel pazara sahiptir.

Ülkemizde de bazı yabani bitki ve hayvanların yasal olarak ticareti yapılabilmektedir.

Örneğin Türkiye tıbbi sülük (Hirudo verbana) ticaretinde dünya piyasasının üçte birini elinde

tutmaktadır. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından 2011 yılında 5 ton, 2012

yılında 4 ton tıbbi sülük ihracat kotası verilmiştir1. Tıbbi sülüğün fiyatı piyasada büyüklüğüne

ve satışa sunulduğu yere göre farklılıklar göstermektedir. İç piyasada adedi 4.5 ila 8 TL’ye

alıcı bulurken, örneğin ABD’de 15 dolara satılabilmektedir. Uluslararası piyasada ise kg fiyatı

500 ila 1000 dolar arasında değişmektedir. Ülkemizin kotalı olarak ticaretine izin verdiği bir

diğer yabani canlı grubu çiçek soğanlarıdır. Türkiye 700 çiçek soğanı türünün anavatanıdır.

Çiçek soğanlarının ihracat geliri dünya pazarında yaklaşık 1 milyar $ (%80 Hollanda),

ülkemizde yaklaşık 3 Milyon dolardır2.

Yabani türlerin bireylerinin yasal ticari yanında yasa dışı ticareti de söz konusudur. Türlerin

yasa dışı ticareti ekonomik açıdan uyuşturucu ve silah kaçakçılığından sonra dünyadaki

kaçakçılık olaylarında üçüncü sırayı almıştır. Europol kayıtlarına göre ticareti yasaklanmış

türlerin kaçakçılığından elde edilen yasa dışı gelir yıllık 32 milyar doları bulmaktadır.

Yabani bitki ve hayvanlar hem doğrudan kullanım amacıyla hem de teknolojik gelişmeler

paralelinde genetik kaynak olarak yasa dışı yollardan elde edilmeye çalışılan önemli bir

kaynak niteliği kazanmış ve küresel biyoçeşitlilik platformlarında ele alınan sorunlar arasına

girmiştir. “Biyolojik/genetik kaynakların yetkili makamların izni olmadan toplanması ve yurt

dışına çıkartılması” kısaca “biyokaçakçılık” veya “biyokorsanlık” terimleri ile ifade

edilmektedir. Genetik kaynak BM Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesinde “bugün veya gelecek

için değer taşıyan genetik materyal” olarak tanımlanmıştır. Yani, henüz bir ürüne

dönüştürülmemiş olsa da “işlevsel kalıtım birimleri içeren, bitki, hayvan, mikroorganizma

veya başka menşeli olan her türlü materyal” potansiyel bir genetik kaynaktır. Biyolojik

kaynak ise genetik kaynakların yanı sıra organizmaları veya parçalarını, popülasyonları veya

ekosistemlerin insanlık için şimdiden veya gelecekte kullanım imkanı veya değeri olan diğer

biyotik unsurlarını kapsar.

1 Tıbbi Sülük (Hirudo verbana) 2012 Yılı İhraç Kotasının Tahsisi Hakkında Tebliğ (Tebliğ No: 2012/10)

2 Dünyada Ve Türkiye’de Çiçek Soğanları Sektörünün Durumu, Özgül KARAGÜZEL Köksal AYDINŞAKİR

Ayşe Serpil KAYA Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Antalya, 2007

11

Biyokaçakçılık yabani bitki ve hayvanların doğadan kontrolsüz olarak toplanması sonucunda

birey sayısında azalma, türün popülasyon büyüklüğünde daralma, giderek türlerin

kaybolması, kaybolan veya popülasyonu daralan türe bağımlı olan diğer türlerin ve

ekosistemin diğer bileşenlerinin etkilenmesi, bunun sonucunda besin zincirinin ve diğer

ekosistem süreçlerinin bozularak ekosistemin tahrip olmasına neden olmaktadır. Örneğin

kelebekler koleksiyonerlere satılmak üzere doğadan çok miktarda kaçak olarak

toplanmaktadır. Kelebeklerin bitkilerin tozlaşmasında oynadıkları kritik rol dikkate alınırsa

kelebek kaçakçılığı geri dönüşü olamayan ciddi bir biyoçeşitlilik tahribatı yaratmaktadır.

Biyokaçakçılığın diğer bir sonucu ise ekonomik kayıptır. Türlerin doğrudan kullanım

amacıyla ticaretinden kaynaklanan ekonomik kayıptan daha vahim olanı, gelişen

biyoteknoloji ile birlikte biyolojik kaynaklara dayalı ürünlerin, genlerin, genomların ve

biyolojik süreçlerin patentlenebilir duruma gelmesi nedeniyle biyolojik kaynaklarımız

üzerindeki hükümranlık haklarımızın ihlal edilmesinden doğan ölçülemez boyuttaki

ekonomik kayıptır.

Biyoteknoloji BM Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesinde “özgün bir kullanım amacıyla ürünler

veya süreçler meydana getirmek veya varolanları değişime uğratmak üzere biyolojik

sistemlerin, canlı organizmaların veya bunların türevlerinin kullanıldığı her türlü teknolojik

uygulama” olarak tanımlanmıştır. OECD ise biyoteknolojiyi “temel bilimlerin ve mühendislik

ilkelerinin, hammaddelerin biyolojik araçlar yardımı ile ürünlere dönüştürüldüğü süreçlere

uygulandığı bir teknoloji” olarak tanımlamaktadır. Biyoteknolojinin kullanımı esasen insanlık

tarihi kadar eskidir. Milattan önce 6000’lerde Sümerler ve Babillerin bir fermantasyon ürünü

olan birayı ürettiği bilinmektedir. Birayı, ekmek, şarap, peynir, yoğurt gibi diğer

fermantasyon ürünleri izlemiştir. Ancak bilimsel olarak fermantasyonun yani maya

hücrelerinin keşfi 19. yüzyılda gerçekleşmiştir (1857, Pasteur). Maya hücresinin keşfini

takiben insanlık 1860’larda Mendel ile genin varlığını öğrenmiş ve 20. yüzyılda “gen”,

“genetik” terimleri ile tanışmıştır. Biyoteknoloji terimi ise ilk kez 1919 yılında Karl Erkey

tarafından kullanılmıştır. Watson ve Crick tarafından 1953 DNA yapısının keşfi yeni bir çığır

açmıştır. İnsanlık 1973’de Cohen ve Boyer tarafından rekombinant DNA teknolojisinin

geliştirilmesi ile yeni DNA dizinleri oluşturabilmeye başlamıştır. 1980’li yıllarda keşfedilen

polimeraz zincirleme tepkimesi genetik materyalin çoğaltılmasına olanak sağlayarak genetik

mühendisliğinin en önemli kısıtlayıcı faktörünü ortadan kaldırmıştır. İçinde bulunduğumuz

yüzyılda artık doğal süreçlerle oluşması mümkün olmayan DNA dizinleri elde edilebilmekte,

farklı canlı sınıfları arasında gen transferi yapılabilmekte ve böylece genetik kaynaklar hemen

hemen her ekonomik sektörün kullanımına sunulabilecek sayısız ürüne

dönüştürülebilmektedir. Bu nedenledir ki pek çok platformda 21. yüzyıla şimdiden

“biyoteknoloji yüzyılı” denmeye başlanmıştır.

Modern biyoteknoloji, BM Cartagena Biyogüvenlik Protokolünde “Rekombinant

deoksiribonükleik asidi (DNA) ve nükleik asidin hücrelere ya da organallere doğrudan enjekte

edilmesini içeren in vitro (canlı organizmadan izole olarak uygulanan) nükleik asit teknikleri,

ya da geleneksel ıslah ve seleksiyonda kullanılmayan teknikler olan ve doğal fizyolojik üreme

veya rekombinasyon engellerinin üstesinden gelen, sınıflandırılmış familyanın ötesinde

hücrelerin füzyonu” olarak tanımlanmıştır. Modern biyoteknoloji ürünleri gıda, tarım, tıp,

ilaç, çevre, kimya, madencilik ve enerji sektörlerinde giderek artan bir paya sahiptir. Küresel

biyotekonoji pazarı 2011 yılında %7.7 büyüme ile 282 milyar dolara ulaşmıştır, 2015 yılında

bu rakam 320 milyar dolar tahmin edilmektedir3. Avrupa Komisyonu 2020 yılına kadar

3 www.plunkettresearch.com

12

küresel biyoteknoloji pazarının 2.000.000.000.000 € (iki trilyon Avro)’ya ulaşacağını tahmin

etmektedir4. Biyoteknoloji ürünlerinin sağlık sektöründeki payı halihazırda %67.1’e

ulaşmıştır5. Endüstriyel üretimde biyoteknoloji ürünlerinin sağladığı ekonomik kazanç kadar,

üretim ve atık arıtım maliyetinin düşürülmesi ile sağlanan çevresel ve ekonomik fayda da

önem kazanmıştır. Bu nedenle modern biyoteknoloji için endüstriyel üretimde “beyaz

biyoteknoloji” ifadesi kullanılmaya başlanmıştır.

Biyoteknoloji patentleri 1990 ile 2000 yılları arasında ABD’de % 15, Avrupa’da %10.5 artış

göstermiştir. Biyoteknoloji patentlerinin büyük bölümünü endüstriyel ürün kodlayan

DNA’lar, teşhis ve tanı kitleri, biyolojik süreçleri kontrol eden genler ve çok hücreli

organizmalar / değiştirilmemiş parçaları / ilgili süreçler oluşturmaktadır6.

Türkiye tıbbi ve aromatik bitkileri, gıda olarak kullanılan bitkileri, soğanlı bitkileri, kültür

bitkilerinin yabani akrabaları, sürüngenleri, kelebekleri, böcekleri, yerli hayvan ırkları ve

henüz keşfedilmemiş mikroorganizmaları ile çok zengin biyolojik kaynaklara sahiptir.

Anadolu’nun binlerce yıllık geçmişe dayanan geleneksel bilgileri ile birlikte, bu kaynakların

biyoteknoloji kullanılarak sayısız ürüne dönüştürülmesi mümkündür. Bu, bir taraftan

doğadaki canlı kaynakları yok etmeden ekonomiye kazandırılması yoluyla ülke kalkınmasına

ivme kazandırırken, diğer taraftan da doğa dostu üretim teknikleri ile sektörlerin çevre

üzerindeki olumsuz etkilerinin azaltılmasına, böylece restorasyon, atık bertarafı gibi

harcamaların azalmasına yardımcı olacaktır.

Ülkemize ait genetik kaynakların ve geleneksel bilgilerin ekonomiye kazandırılması ve

genetik kaynaklarımız üzerindeki haklarımızın korunabilmesi için genetik kaynaklarımızın ve

ilgili geleneksel bilgilerin acilen kayıt altına alınması gerekmektedir. Bu amaçla kamu

kurumlarının ve akademik çevrelerin işbirliği halinde ve kurumsal bir yapı içinde harekete

geçmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Ülkemizin sahip olduğu biyolojik zenginlik her geçen gün

yokluğu daha fazla hissedilen ulusal bir biyoçeşitlilik ve biyoteknoloji enstitüsünü hak

etmektedir.

4 European Commision, Life Science and Biotechnology- A Strategy for Europe, 2002

5 http://www.marketresearch.com/MarketLine-v3883/Biotechnology-Global-Guide-6651585/

6 www.wipo.int/sme/en/document/patents_biotech.htm

http://www.marketresearch.com/MarketLine-v3883/Biotechnology-Global-Guide-6651585/

13

ULUSAL VE ULUSLARARASI BİYOTEKNOLOJİ POLİTİKALARI IŞIĞINDA

TÜRKİYE’NİN KURUMSAL VE YASAL BİYOTEKNOLOJİ PERSPEKTİFİ

Burçak KOCUKLU, Orman ve Su İşleri Uzmanı

T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı,

Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü

Biyolojik Çeşitlilik Daire Başkanlığı

Biyoteknoloji Şube Müdürlüğü

1.GİRİŞ

Geçmişi çok öncelere dayanan biyoteknoloji, 1960’lı yıllar itibariyle moleküler biyoloji ve

genetik dallarındaki büyük atılımlar ile günümüzdeki haline ulaşmıştır ve günden güne de

gelişmeye devam emektedir. İleri teknolojiye sahip olan ülkeler, bu disiplinlerarası bilim

dalının tarım, gıda, endüstri, sağlık gibi birçok sahadaki kullanım alanlarını keşfetmiş, eğitim

ve yetişmiş insan gücüne önem vererek AR-GE faaliyetlerine yüklü bütçeler ayırmış, yeni

uygulamalar ve ürünlerle, mevcut teknolojik ve dolayısla ekonomik durumlarını bir adım

öteye taşımayı başarmışlardır. Kaydedilen bu aşamalar doğal olarak önceliklerini saptayan

strateji ve politikalar oluşturmaktan geçmektedir.

Türkiye’de biyoteknoloji alanındaki çalışmaların geçmişi çok eskiye dayanmamakla birlikte

son yıllarda belirli bir artış söz konusudur (Kocuklu B., 2010). Ülkemizdeki gelişmelere

ilişkin vurgulanması gereken en belirgin özellik, politika geliştirme konusunda çok yeni

olunmamasına karşılık hala nasıl bir politika izleneceği konusunda bir netliğin

bulunmayışıdır. Bunun sonucunda ise, biyoteknolojinin risklerine ülke ekonomisi ve ülke

insanları; riskleri azaltıcı önlemler geliştirmiş ve genellikle gelişmiş ülkelere göre daha fazla

maruz kalmaktadırlar. Ayrıca diğer taraftan, hem biyoteknolojik ürün geliştirmekte diğer

ülkelerle rekabet etme, hem bu eksikliğin beraberinde getirdiği mevzuat boşlukları düzeyinde

bir geç kalış mevcuttur. Bu sürecin hem ülke ekonomisi hem de insanların ve çevrenin sağlığı

üzerinde olası olumsuz etkileri söz konusudur (Erbaş,. 2008).

2.Dünyada Biyoteknolojinin Durumu

Son yirmi yılda, dünyadaki uygulama ve araştırma konularına göz atıldığında,

biyoteknolojinin özellikle sağlık, tarım, gıda sektörleri ile kimyasalların çevreye verdiği

zararın giderilmesi için kullanıldığı görülmektedir. 2000 yılı itibariyle, 150 milyar ABD

Doları civarında bir pazar büyüklüğü olduğu kabul edilen biyoteknoloji ürünlerinden, tarım ve

gıda sektörlerine dönük ürünlerin aldıkları pay, OECD verilerine göre, yaklaşık yüzde 23’tür

(Organisation for Economic Co-operation and Development, 1997).

Şunu belirtmek gerekir ki, modern biyoteknoloji en geniş kullanım alanını tarımda bulmuştur.

İlk ürünler, hayvanların tedavisinde kullanılmak üzere ya da tarım zararlılarıyla biyolojik

mücadelenin sağlanması amacına dönük olarak piyasaya sürülmüştür. Tarla denemesi yapılan

ürünlerin çoğunda amaç, zararlı ot ilaçlarına, virüs veya böceklere karşı dayanıklı ürün elde

edilmesi şeklinde olmuştur.

Gelişmiş ülkelerin mutlak hakimiyetinin bulunduğu biyoteknoloji alanında, şirket ve çalışan

sayısı ile toplam yatırım miktarı bakımından da ABD’nin önderliği bulunmaktadır. 2006 yılı

rakamlarıyla ABD’de 3301 civarında şirketin bu konuda faaliyette bulunduğu anlaşılırken,

14

tarım konusunda iki büyük şirket, özellikle tohumculukta, gerek ABD gerekse dünya

pazarlarında büyük payı ellerinde tutmaktadırlar. ABD’den sonra, Avrupa Birliği ülkeleri

arasında biyoteknoloji konusunda yapılan araştırmalara en fazla sermaye yatıran ülkeler

Fransa, Almanya ve Belçika olarak sıralanabilecektir OECD,2009).

Japonya daha geriden gelmekle birlikte biyoteknoloji konusundaki yatırımlarını her geçen yıl

arttırmaktadır. Biyoteknoloji alanında 1950’lere dayanan bir geçmişi olan İsrail, tarım

konusundaki gelişmelerin büyük bir kısmını bu alandaki araştırmalarına borçludur ve halen

büyüyen bir sektöre sahiptir. Brezilya da araştırma alanında yeni girişimlerde bulunmakta ve

daha ziyade tarım alanındaki araştırmalara eğilmektedir (Miller, 2000).

2.1. Dünyada Ar-Ge ve İnovasyon

Ar-Ge ve inovasyon ülkelerin ekonomi ve sanayi politikalarında son 10 yıldır en üst sıralarda

yer almaktadır. Hükümetler üretimde fark yaratarak kriz dönemlerinde bile üretimin ve

ihracatın artmasını sağladığı için Ar-Ge ve inovasyonu teşviklerle de desteklemişlerdir. Ar-Ge

ve inovasyon özel teşebbüsler, kamu kurumları, kâr amacı gütmeyen kurumlar ve

üniversiteler tarafından gerçekleştirilebilir. Bu noktada ülkelerin Ar-Ge yatırımları büyük

önem taşımaktadır. Ar-Ge yatırımları uzun yıllardır büyük miktarda olan ülkeler günümüzde

bilim ve teknoloji alanında büyük adımlar atmış; sanayi ve üretimleri ile küresel piyasada

rekabet edebilirliklerini sağlamlaştırmışlardır (Erkek, 2011).

Şekil 1 Ülkelerin Ar-Ge yatırımları, Milyon $ 1999 ( OECD,2000)

Ülkelerin 1999 yılındaki Ar-Ge yatırımı verileri incelendiğinde (Şekil 1) ABD, Japonya,

Finlandiya ve İsviçre’nin yüksek hacimli yatırımlar yaptıkları, çok sayıda araştırmacıya sahip

oldukları ve diğer ülkelerden belirgin şekilde ayrıldıkları gözlenmektedir. Buna karşın,

Türkiye’nin Meksika, Çin ve Brezilya ile birlikte en az yatırımı yapan ve en az araştırmacı

sayısına sahip ülkeler arasında olduğu görülmektedir.

15

OECD hükümetlerinin çoğu yaratıcı buluşların ekonomik büyüme ve performans açısından

taşıdığı önemi kabul ederek, kamu Ar-Ge yatırımlarını harcamalarda yapılan kesintilerden

uzak tutmayı amaçlamış ve bazı durumlarda artış dahi gerçekleştirebilmişlerdir (Erkek, 2011).

Şekil 2 Başlıca OECD ülkeleri ve bölgelerinde GSMH içindeki özel sektör Ar-Ge payı

(OECD 2004)

Gelişmekte olan ülkeler bu gibi araştırmalara büyük miktarlar ayıramadıkları için araştırma

yatırımlarında ve biyoteknoloji uygulamalarında gelişmiş ülkelerin gerisinde kalmaktadırlar.

Bu ülkelerden Hindistan’da, hükümet katkılarıyla özellikle sağlık konularındaki araştırma

ortamının geliştirilmesiyle ilgili çabalar dikkati çekmektedir (Kıymaz & Tarakçıoğlu, 2002).

Biyoteknoloji de gelişme gösteren ülkelere bakıldığında çok sayıda biyoteknoloji

kümelenmesine sahip oldukları ve bu konuda ciddi yatırım yaptıkları gözlenmektedir. Ne

yazık ki Türkiye, Macaristan ve Romanya ile birlikte biyoteknoloji kümelenmesine sahip

olmayan üç Avrupa ülkesinden biridir (Tablo 1)(Anonim 1)

Tablo 1 Avrupa Biyoteknoloji Kümelenmeleri (European Catalog of Biovalley )

Ülke Kümelenme # Ülke Kümelenme #

Avusturya 5 Hollanda 13

Belçika 13 Norveç 3

Bulgaristan 1 Polonya 3

Danimarka 10 Portekiz 6

Finlandiya 2 Romanya 0

Fransa 35 Slovakya 1

Almanya 30 Slovenya 1

Yunanistan 10 İspanya 6

Macaristan 0 İsveç 22

İsrail 18 İsviçre 11

Italya 4 Türkiye 0

Litvanya 4 İngiltere 11

16

Kurumsal yapıya baktığımızda “Biyoteknoloji” örneğin Hindistan’da Bilim ve Teknoloji

Bakanlığı altında ayrı bir departman olarak yapılanırken, Teknoloji ve Araştırma Bakanlığı

bünyesinde (Sri Lanka) ya da Estonya’da olduğu gibi Ekonomi İşleri ve İlişkileri

Bakanlığı’na bağlı bir mekanizma olarak da çalışabilmektedir (Anonim2, “Estonian

Biotechnology”,2010).

3. Türkiye’de Ar-Ge Yatırımları ve Biyoteknolojinin Durumu

Ar-Ge ve yenilik faaliyetlerinin yaygınlaştırılması, 2000’li yılların başından itibaren

Türkiye’nin öncelikli gündem maddeleri arasında yer almaktadır. Son yıllarda rekabetçi

ekonomik yapının güçlendirilmesine yönelik olarak Ar-Ge yatırımlarının artırılması amacıyla

önemli politikalar hayata geçirilmiş ve bu sayede gerek Ar-Ge yatırımlarında gerekse Ar-Ge

harcamalarında önemli artışlar sağlanmıştır.

Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu’nun (BTYK) 27 Aralık 2011 tarihinde gerçekleştirilen 23.

Toplantısında 2023 yılında ülkemizin ilk 10 ekonomi arasına girebilmesi ve diğer ulusal

hedeflere ulaşılabilmesi için Ulusal Yenilik Sistemi 2023 yılı hedeflerinin aşağıdaki şekilde

belirlenmesine karar verilmiştir:

Ar-Ge harcaması/GSYH: % 3

Özel sektör Ar-Ge harcaması/GSYH: % 2

Tam Zaman Eşdeğeri (TZE) araştırmacı sayısı: 300 bin

Özel sektör TZE araştırmacı sayısı: 180 bin (“Ekonomi Bakanlığı”,2012)

TÜİK 2011 yılı Ar-Ge Faaliyetleri Araştırması sonuçlarına göre kamu kuruluşları, vakıf

üniversiteleri ve ticari sektördeki anket sonuçları ile devlet üniversitelerinin bütçe ve personel

dökümlerine dayalı olarak Türkiye’de Gayri Safi Yurtiçi Ar-Ge Harcaması 2011 yılında bir

önceki yıla göre % 20,4 artarak 11 154 milyon TL olarak hesaplanmıştır. Ar-Ge

harcamalarının GSYH içindeki payının 2023 yılına kadar %3’e çıkarılması hedefi

doğrultusunda; Türkiye’de Gayri Safi Yurtiçi Ar-Ge harcamasının Gayri Safi Yurtiçi Hasıla

(GSYH) içindeki payı % 0,86 olarak gerçekleşmiştir. (Türkiye İstatistik Kurumu, 2012).

Şekil 3 Ar-GE harcamalarının GSYH’ye oranı (“Ekonomi Bakanlığı”,2012)

17

Şekil 4 2011 yılında sektörlere göre Gayri Safi Yurtiçi Ar-Ge harcaması dağılımı ve harcama

gruplarına göre Gayri Safi Yurtiçi Ar-Ge harcama dağılımı (TÜİK, 2012).

Türkiye’de mevcut düzenlemeler çerçevesinde TÜBİTAK, Türkiye Teknoloji Geliştirme

Vakfı, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Hazine

Müsteşarlığı, KOSGEB ve Türk Patent Enstitüsü Ar-Ge ve Yenilikçilik Destek Programları

sağlamaktadırlar (“YOİKK Sekreteryası”, 2008).

Son yıllarda TÜBİTAK’a yapılan proje başvuruları arasında gen mühendisliği ve

biyoteknoloji alanında yapılan projeler öncelikli alan içerisinde yer almıştır.

Şekil 5 TÜBİTAK TEYDEB ‘e yapılan öncelikli alanlara göre proje başvuruları (Cebeci,

2006)

Türkiye biyoteknoloji konusunda, yetişmiş eleman, laboratuvar altyapısı ve araştırma

olanaklarındaki yetersizlikler nedeniyle oldukça geride kalmıştır. Üniversitelerde son on dört

yıldır moleküler biyoloji ve genetik konusunda lisans eğitimi verilmeye başlanmıştır.

Araştırma-geliştirme için ayrılan fonlar yetersiz olmakla birlikte son yıllarda bir gelişme

olduğu belirtilmektedir. Araştırma sayısının ve niteliğinin artmasını engelleyen bir neden de

çalışmalarda kullanılan maddelerin çok maliyetli olmasıdır (Kıymaz & Tarakçıoğlu, 2002).

Tarım sektörü açısından bakılırsa, Türkiye’de geliştirilmiş olan bir transgenik ürün

bulunmamakla birlikte, Tarımsal Araştırma Enstitülerindeki tarla denemeleri dışında yasal

ticari amaçlı transgenik ürün üretimi de bulunmamaktadır. Bitki Biyoteknolojisi alanında

çeşitli stress şartlarına ve hastalıklara dayanıklılık genlerinin tespiti, hücre içi protein trafiği

ÖNCELİKLİ ALANLAR

Enformatik

Esnek üretim/esnek otomasyon teknolojileri

İleri malzeme teknolojileri

Gen mühendisliği/biyoteknoloji

Uzay ve havacılık teknolojileri

Çevreye duyarlı teknolojiler

18

ile ilgili komponentlerin belirlenmesi, bitki genom analiz kaynaklarının oluşturulması, bitki

gen kaynaklarının tanımlanması çalışmaları yapılmaktadır. Hayvan biyoteknolojisinde ise

transgen ve nükleer klonlama teknolojileri, embriyonik kök hücre çalışmaları, rekombinant

protein üretimi ve yerli evcil hayvan genetik kaynaklarının korunması ve tanımlanmasına

ilişkin çalışmalar mevcuttur. Ayrıca TÜBİTAK-MAM bünyesinde insan ve hayvan sağlığı

konusunda patojen yapıların teşhisi ve korunma sistemlerinin geliştirilmesi için Biyogüvenlik

Seviye 3 Laboratuvarı kurulmuştur. Bu laboratuvar Dünya Sağlık Örgütü’nün belirlediği

standartlarda çalıştığı belgelendirilen, Türkiye’nin içinde Hayvan Ünitesi de barındıran ilk ve

tek BSL3 laboratuvarıdır. Tıbbi biyoteknoloji alanı ise ilaç sektörünü de kapsadığından bu

alanda elde edilecek ürünler günümüzde ve gelecekte de çok büyük önem taşımakta olup,

ülkemizde biyopolimer teknolojisi, kontrollü salınım teknolojisi, doku mühendisliği, aşı ve

antikor geliştirilmesine dayanan tanı kitlerinin eldesi konularında çalışmalar yapılmaktadır.

Enzim ve mikrobiyal biyoteknoloji alanında endüstriyel enzimlerin (örn. yem endüstrisi)

saflaştırılması, karakterizasyonu ve stabilitesi, mutasyon çalışmaları ile mikroorganizma

geliştirilmesi ve mikrobiyal proteom üzerine çalışmalara yer verilmektedir. TÜBİTAK-

MAM’da Türkiye’de enzim endüstrisine yönelik Mikroorganizma Kaynak Merkezi(MKM)

kurulması için altyapı oluşturulmasına yönelik kemotaksonomi, moleküler taksonomi ve

mikroorganizma muhafaza laboratuvarı oluşturulması çalışmaları yapılmaktadır. Öte yandan,

Türkiye’nin buğday, arpa, baklagiller ve şeker pancarı gibi ana besin kaynaklarını oluşturan

bitkilerin dışında birçok meyve ve sebzenin de doğal gen kaynaklarının bulunduğu bir ülke

olduğu göz önüne alındığında biyoteknolojik ürünlerin kullanımı ve çevreye salımı konusuna

daha duyarlı yaklaşılması gereği ortaya çıkmaktadır (Kıymaz & Tarakçıoğlu, 2002; Oğraş,

2009; Anonim 3)

4.Biyoteknoloji Politikaları ve Yasal Düzenlemeler

4.1.Biyogüvenlik ve Uluslararası Yaklaşımlar

Biyogüvenlik modern biyoteknoloji tekniklerinin, uygulamalarının ve modern biyoteknoloji

ürünlerinin insan sağlığı ve biyolojik çeşitlilik üzerinde oluşturabileceği olumsuz etkilerin

belirlenmesi sürecini (risk değerlendirme) ve belirlenen risklerin meydana gelme olasılığının

ortadan kaldırılması ya da, meydana gelme durumunda oluşacak zararların kontrol altında

tutulması için (risk yönetimi) alınan tedbirleri kapsayan bir kavramdır (Başağa &

Çetindamar,2006).

Biyogüvenlik dendiğinde akla, biyoteknolojinin etkin olduğu en temel alanlardan olan tarım

ve gıda sektörü ve dolayısıyla Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (GDO’lar)

gelmektedir.Yaşanacak olası beslenme sorununun şimdiden çözümlenmesi için bilim adamları

çare olabileceklerine inandıkları transgenik bitkilere odaklanmışlardır. Bitki

biyoteknolojisinde, rekombinant DNA teknolojisi, ürün kayıplarını azaltan ve çiftlik alanlarını

koruyarak ürün miktarını artıran; böylece dünyanın artan nüfusunun besin ihtiyacını

karşılayabilecek en kesin, ümit verici ve ileri yöntem olarak sunulmaktadır. Ayrıca bu

teknolojinin toprak erozyonuna yol açan pestisit ve insektisit gibi kimyasallara olan

gereksinimi azalttığı, besin değerinde artışlar sağladığı da bir diğer gerçektir. Bu avantajların

özellikle uzun dönemde tüketici, endüstri, tarım ve çevre için birçok yarar sağlayacağı temel

öngörüler arasındadır. Ancak, telafisi mümkün olmayan muhtemel olumsuzluklar nedeniyle

GDO’ların üretimi, tüketimi ve çevre-sağlık üzerine olan etkileri sıklıkla tartışılmaktadır. İlke

olarak GDO’ların şeffaflık ve açıklıkla ele alınması ve tarafsız bir düzenleyici çerçevede

değerlendirilmesi gerekmektedir. Bunu yapabilmek için toplumun katılımının sağlanması

gereklidir. Ayrıca, genetik değişime uğramış gıdaların açıkça etiketlendirilmesi yoluyla

tüketici seçim hakkına da kavuşmuş olacaktır.

19

Güney Amerika ve Asya ülkelerinin çoğunluğu ile Afrika ülkeleri, genetik kaynakların sahibi

ülkeler olarak bu kaynakların korunması amacını önde tutmakta, GDO’ların ve ürünlerinin

sıkı tedbirler alınarak ve ön tedbir alma prensibine bağlı kalarak piyasaya sürülmesini, ticari

izinlerde sosyo-ekonomik değerlendirmelerin de dikkate alınmasını savunmakta iken GDO

ihracatçısı ülkeler (ABD, Kanada ve Avustralya); Şili, Uruguay ve Arjantin’in de desteğini

alarak GDO’ların serbest ticaretinden yana politika benimsemiştir.

OECD ülkelerinin çoğunluğunda hakim olan yaklaşım ise bilimsel temellere dayanarak risk

değerlendirme yapılması ve GDO’ların ticaretinin kolaylaştırılmasıdır (Başağa &

Çetindamar,2006).

4.2.Uluslararası Biyoteknoloji Mevzuat Çalışmaları

Genetiği değiştirilmiş organizmaların güvenliğinin bilimsel olarak sorgulanması daha önce

başlamış olsa da alandaki uygulamalara ait düzenlemelere ilişkin ilk uluslararası ve ulusal

hükümler 1980’lere rastlamaktadır.

Genetik mühendisliğinin, 1970’lerin başlarında ilk kez pratik önerilere dönüşmesinin

ardından bu tekniğin tehlikeli riskler taşıyabileceği düşüncesinden hareketle, pek çok ülkede

hükümetlerin ya da hükümet kontrolündeki kuruluşların denetlediği kontrol sistemleri

oluşturulmuştur. Düzenleyici çerçeveler ülkeden ülkeye farklılık gösterse de, bütün ülkelerde

benzer olan yön, genetiği değiştirilmiş bitkilerden türeyen gıdaların risk analizlerinin genel

ilkelerinin güvenlik değerlendirmesini temel almalarıdır.

Risk analizi çerçevesi, her ne kadar uluslararası düzenlemeler gereği ilkeler açısından pek çok

ülkede benzer olsa da, ülkelerin risk yönetimi yaklaşımlarında sosyo-ekonomik ve politik yapı

özelliklerinden kaynaklı farklılıklar bulunmakta olup GDO’larla ilgili olarak dünyada iki çeşit

mevzuat sistemi mevcuttur (Erbaş, 2008).AB ve Avustralya gibi bazı ülkeler süreç temelli,

Kanada ve ABD gibi bazıları ise ürün temelli bir mevzuat sistemini benimsemişlerdir. Ürün

temelli mevzuat sisteminde genetik değişikliğin yapıldığı sürece bakılmamakta, nihai ürünün

karakteristik özelliklerine ve kullanım amacına bakılmaktadır (Konig ve diğ., 2004). Şu anda,

30’u aşkın ülkede ve bölgede GDO’ların etiketlenmesi konusu çalışılmıştır. Genetiği

değiştirilmiş gıdaların etiketlenmesi ile ülkeler arasında farklılıklar söz konusudur. Örneğin

Kanada ve ABD’de etiketleme zorunlu değilken, Çin’de mecburidir (Yang ve diğ., 2005).

GDO’larla ilgili düzenlemeler yapılırken ülkeler geleneksel muadillik prensibi ile ihtiyatilik

prensiplerinden birini benimsemişlerdir. Geleneksel muadillik prensibini benimseyen ülkeler

(ABD, Kanada ve Arjantin gibi) transgenik ürünleri geleneksel muadillerinden farksız

görmekte ve bu ürünleri güvenli olarak değerlendirmekte iken; ihtiyatilik ilkesini benimseyen

ülkeler (AB ülkeleri ve Japonya gibi) bu ürünleri farklı bir ürün grubu olarak görmekte ve

tüketicilerin endişelerini göz önünde bulundurarak bu ürünlere yönelik pek çok yasal

düzenleme yapmaktadırlar. Avustralya ve Yeni Zelanda’da mevzuat sistemleri ABD, Kanada

ve Arjantin’ de olduğu gibi geleneksel muadillik ilkesine gönderme yaparken, ön market

işlemleri mevcuttur ve etiketleme mecburiyeti vardır. AB’de ve Japonya’da GDO’lara yönelik

sıkı kontrol kuralları oluşturulmuş ve etiketleme zorunlu hale getirilmiştir. Gelişmekte olan

ülkelerden GD pamuğu büyük ölçekte üreten tek ülke olan Çin’de hükümet, ihracat

kayıplarından duyulan endişe sebebiyle bu ürünlerin onay sürecini yavaşlatma kararı almış,

diğer gelişmekte olan ülkeler ise GD-den ari bölge statüsündeki ihracatçı kimliklerini

kaybetme endişesi ile GD mısırın, soyanın ya da pirincin ticari yetiştiriciliği ile ilgili

çekinceler yaşamaktadırlar (“Training Module”, 2005).

20

Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD), Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Dünya

Sağlık Örgütü (WHO) vb. örgütler gıda güvenliği konusunda uluslararası görüş birliği

sağlayan geniş güvenlik değerlendirmesine ilişin raporlar hazırlamışlardır (Kuiper ve diğ.

2001).Biyoteknolojinin olası risklerini azaltmaya yönelik olarak uluslararası ve bölgesel

düzlemde OECD, BM, FAO ve DTO ve Avrupa Birliği çalışma grupları veya komiteler

aracılığıyla çalışmalar yapılmaktadır.

Biyogüvenlik ile ilgili uluslararası düzenlemeler; biyogüvenlik ve biyoçeşitlilik ile ilgili

düzenlemeler, ticaret ve patent ile ilgili düzenlemeler ve tüketici sağlığı ile ilgili düzenlemeler

olarak sınıflandırılabilir:

1) Türkiye’nin de bazılarını kabul ettiği biyogüvenlik ve biyoçeşitlilik ile bu düzenlemelerin

başlıcaları şunlardır (Devlet Planlama Teşkilatı, 2000; Talu, 2005):

UNIDO (BM Endüstriyel Kalkınma Organizasyonu) tarafından yayınlanan

“Organizmaların Çevreye Salımı Konusunda Gönüllü Talimatı”, (Temmuz 1991),

FAO (BM Gıda ve tarım Organizasyonu) tarafından, Bitki Genetik Kaynakları

Komisyonu’nun (CPGR) talebi üzerine hazırlatılarak yayınlanan “Bitki

Biyoteknolojisi Talimatı”, (Kasım 1991),

“Çevre ve Kalkınma Deklarasyonu” Gündem 21 ve Gündem 21’i hayata geçirme

amacını taşıyan Biyoteknolojinin Risklerinin Önlenmesi İçin Uluslararası Teknik

Direktifler, (Haziran 1992),

UNEP tarafından hazırlanmış olan ve gelişmekte olan ülkelerin biyolojik güvenlik

kapasitelerini oluşturmalarında rehberlik yapmak amaçlı “Biyogüvenlik Kılavuzu”

(1997),

BM Biyoçeşitlilik Sözleşmesi (Haziran 1992),

BM Cartagena Biyogüvenlik Protokolü (29 Ocak 2000),

BM Johannesburg Dünya Yeryüzü Zirvesi (Eylül 2003)

BM Nagoya Protokolü (Ekim 2010).

AB Direktifleri ise, bölgesel anlamdaki düzenlemelerdendir.

2) Biyoteknoloji alanında ürünlerin ticareti ve buluşların patentleri konusundaki düzenlemeler

arasında en etkili olanı 1 Ocak 1995 yılında yürürlüğe giren Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ)

Kuruluş Anlaşmasının eki olan TRIPS ( Trade Related Intellectual Property Right)

anlaşmasıdır.

3) Tüketici sağlığı ile ilgili düzenlemeler ise, gıda kodeksi olarak bilinen ve FAO ve WHO

(Dünya Sağlık Örgütü) tarafından yürütülen Gıda Programı çerçevesinde 1963’ten beri

komisyon tarafından oluşturulan standart ve kodlardan oluşmaktadır. Komisyon 1989 yılından

itibaren biyoteknolojiyi de gündemine almıştır. (Erbaş, 2008)

Tarımsal biyoteknolojinin tehditlerine karşı koyacak bir mevzuat sistemi geliştirmek hem

zaman, hem de bütçe isteyen bir konu olduğundan, birçok gelişmekte olan ve az gelişmiş

ülkede hala böyle bir mevzuat düzenlemesi bulunmamakla beraber, GDO’larla ilgili

mevzuatlar genel olarak, araştırma ve geliştirme, ticari salınım için onay prosedürleri ve

ithalat düzenlemeleri alanlarında oluşturulmaktadır (“Training Module”, 2005).

21

4.2.1. BM Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi

BM Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesinin 19. Maddesi biyoteknolojinin ele alınması ve

faydalarının paylaşımı hakkındadır. Maddenin 1. bendi taraf ülkelerin biyoteknolojik

araştırma çalışmalarına, genetik kaynakları sağlayan ülkelerin tam katılımını sağlamalarını,

uygunsa çalışmaları kaynak ülkede sürdürmek için gerekli yasal, idari ve politik tedbirler

almalarını; 2. bendi, genetik kaynaklara dayalı biyoteknolojiden sağlanan faydaların kaynak

ülkeler ile paylaşımı için pratik tedbirler almalarını; 3. bendi, biyolojik çeşitlilik ve bileşenleri

üzerinde olumsuz etkisi olabilecek GDO’ların güvenli transferi, ele alınması ve kullanımı

alanlarında prosedürleri belirleyecek bir protokol hazırlanması ihtiyacını değerlendirmelerini;

4. bendi, 3. bentte belirtilen organizmaların potansiyel olumsuz etkileri yanında, kullanımı ve

güvenlik düzenlemeleri hakkında diğer taraf ülkeye mevcut bilgileri sağlamalarını

öngörmektedir. Sözleşmenin yerinde korumaya ilişkin maddesinde ülkelere biyoteknoloji

ürünü GDO’ların, insan sağlığına olabilecek etkilerini hesaba katarak, kullanımı ve doğaya

bırakılmasından doğacak risklerin kontrolü, yönetilmesi ve düzenlenmesi için bir sistem

kurma ve sürdürme yükümlülüğünü içermektedir. Sözleşmenin 19. Maddesinin 3.

paragrafında, genetik yapısı değiştirilmiş ürünlerin özellikle sınır aşan hareketi üzerinde

durularak, bu ürünlerin ihracatı söz konusu olduğunda ithalatçı ülkenin önceden izninin

alınması, ithalatçı ülkede verilecek iznin, ön tedbir alma prensiplerine uygun olarak ve risk

değerlendirme sonuçları esas alınarak, düzenlenmesi öngörülmektedir (Türkoğlu, 2007).

4.2.2.Kartagena Biyogüvenlik Protokolü

Genetik yapısı değiştirilmiş canlıların ve metabolik ürünlerinin kısa ve uzun vadede ekosistem

süreçleri ve işlevleri üzerinde nasıl bir etki yapacağı konusunu ele almak maksadıyla 1992

yılında yapılan Rio Konferansı’nın çıktılarından birisi olan Biyolojik Çeşitlilik

Sözleşmesi’nde, hem ulusal önlemler almak, hem de uluslararası bağlayıcılığı olan bir

protokol hazırlama ihtiyacını değerlendirmek anlamında yer almıştır.

Uzun süren süreç sonucunda; Birleşmiş Milletler (BM) Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi’nin

8(g) ve 19.3 Maddelerinin uygulanmasına yönelik olarak ve Sözleşmenin II/5 no’lu Taraflar

Konferansı Kararı gereğince hazırlanan Biyogüvenlik Protokolü 130’dan fazla ülke tarafından

29 Ocak 2000 tarihinde Fransa’da kabul edilmiştir. Şimdiye kadar 164 Taraf Protokolü

imzalamıştır. Protokol insan sağlığına ilişkin riskleri de dikkate alarak biyoçeşitliliğin

sürdürülebilir kullanımı ve korunmasına etkisi olabilecek tüm GDO’ların sınıraşan hareket,

transit, ele alınış ve kullanımını kapsamaktadır. Ancak, insan kullanımına yönelik GDO’lu

eczacılık ürünleri eğer başka bir uluslararası sözleşme veya düzenlemede yer alıyor ise

protokol kapsamı dışında tutulmuştur. Protokol ile esas olarak GDO’ların uluslararası

ticaretine bir düzenleme getirilmektedir. Bu itibarla Protokolün “Biyo-Ticaret Protokolü”

olarak isimlendirildiği de görülmektedir (Haspolat, 2004; Türkoğlu, 2007).

4.2.3.Nagoya Protokolü

BM Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi’nin Taraflar Konferansı, Erişim ve Yarar Paylaşımı

Geçici Geniş Katılımlı Çalışma Grubu’nu 2004 yılında Sözleşme’nin Madde 15, Madde

8(j)(Geleneksel bilgi) ve üç amacını etkin bir biçimde uygulamak için genetik kaynaklara

erişim ve yarar paylaşımı üzerine uluslararası bir idare şeklini ayrıntılı bir biçimde hazırlamak

ve müzakere etmek için yetkilendirmiştir. 6 yıl süren müzakerelerden sonra, 29 Ekim 2010

tarihinde Japonya’nın Nagoya kentinde Taraflar Konferansı’nın 10. toplantısında (COP-10)

Nagoya Protokolü 1 no’lu karar olarak benimsenmiştir. Protokolün imzaya kapandığı 1 Şubat

2012 tarihinden önce 92 üye ülke protokolü imzalamış olup, Türkiye henüz taraf olmamıştır

22

(Anonim 4).

Protokol, Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi’nin üç amacından biri olan genetik kaynakların

kullanımından doğan faydaların eşit ve adil paylaşımının etkin bir şekilde uygulanması için

şeffaf, yasal bir çerçeve sağlamaktadır.

4.3.Ulusal Biyogüvenlik Politikası

4.3.1.Türkiye’de Biyoteknoloji Mevzuatı ve Hukuki Düzenlemeler

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası (1982) “Devletin, doğal kaynakların korunması ve kullanımı

ile ilgili gerekli önlemleri almasını” şart koşmakta ve doğal kaynakların korunmasıyla ilgili

bazı genel ifadeleri içermektedir. Örneğin 56. Maddede vatandaşların sağlıklı bir çevrede

yaşama hakkına sahip oldukları, 63. Maddede ise kültürel ve doğal kaynakların korunması

prensibi yer almaktadır.

Çevre, halk sağlığı, tarım ve ticaret alanlarında yürürlükte olan çeşitli kanun, tüzük,

yönetmelik ve tebliğler bulunmaktadır. Ancak üç düzenleme hariç bunlar, biyoteknoloji ve

biyogüvenlik konularını içeren faaliyetlere uygulanabilir doğrudan hükümler içermemektedir.

Yürürlükte olan ve bu alanlarda katkısı olabilecek hukuki düzenlemeler şunlardır:

1593 sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunu

2872 sayılı Çevre Kanunu

4458 sayılı Gümrük Kanunu

4703 sayılı Ürünlere İlişkin Teknik Mevzuatın Hazırlanması Hakkında Kanun

4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu

5553 sayılı Tohumculuk Kanunu

5746 sayılı Araştırma ve Geliştirme Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Kanun

5977 sayılı Biyogüvenlik Kanunu

5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu

5013 Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi: İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesinin

Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun

551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname

08.12.2011 tarihli Suni Tohumlama, Tabii Tohumlama ve Embriyo Transferi Faaliyetleri Hakkında Yönetmelik

24.12.2011 tarihli Sperma, Ovum ve Embriyo Üretim Merkezlerinin Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik

10.06.1998 tarihli Genetik Hastalıkları Tanı Merkezleri Yönetmeliği (ki bu yonetmelik

uyarınca, cinsiyete bağlı hastalıklar dışında cinsiyet belirlemesi yapılamaz)

07.06.1990 tarihli Gıda Katkı Maddeleri Yönetmeliği

22.12.2011 sayılı Evcil Hayvan Genetik Kaynaklarının Korunması ve Sürdürülebilir Kullanımı Hakkında Yönetmelik

22.12.2011 tarihli Evcil Hayvan Genetik Kaynaklarının Tesciline İlişkin Yönetmelik

21.09.2012 Tarihli Yerli Evcil Hayvan Genetik Kaynaklarının Kullanılması Ve Yurt

Dışına Çıkarılması Hakkında Yönetmelik

13.08.2010 Tarihli Genetik Yapısı Değiştirilmiş Organizmalar ve Ürünlerine Dair

Yönetmelik

23

10.03.1995 tarihli Su Ürünleri Yönetmeliği

29.06.2004 tarihli Su Ürünleri Yetiştiriciliği Yönetmeliği

29.08.2012 tarihli Su Ürünleri Genetik Kaynaklarının Korunması ve Sürdürülebilir

Kullanımı Hakkında Yönetmelik

18.08.2012 tarihli Su Ürünleri Genetik Kaynaklarının Tesciline İlişkin Yönetmelik

15 Ağustos 1992 tarihli Bitki Genetik Kaynaklarının Toplanması Muhafazası ve

Kullanılması Hakkında Yönetmelik

19.07.2012 tarihli Doğal Çiçek Soğanlarının Üretimi, Doğadan Toplanması ve

İhracatına İlişkin Yönetmelik

88/12839 sayılı Bakanlar kurulu kararı “Türkiye'de İlmi Araştırma, İnceleme Yapmak

ve Film Çekmek İsteyen Yabancıları veya Yabancılar Adına Müracaat Edenler İle

Yabancı Basın-Yayın Mensuplarının Tabi Olacakları Esaslar”

17 Temmuz 2012 tarihli Hayvan Genetik Kaynakları Yerinde Koruma ve Geliştirme Desteklemeleri Hakkında Uygulama Esasları Tebliği

18.10.1952 tarihli Gıda Maddelerinin ve Umumi Sağlığı İlgilendiren Eşya ve Levazımın Hususi Vasıflarını Gösteren Tüzük.

14/05/1998 tarihli Bakan Oluru ile yürürlüğe giren Transgenik Kültür Bitkilerinin

Alan Denemeleri Hakkında Talimat

Dış Ticaret Düzenlemeleri

Yasal düzenlemeler açısından geç kalmakla beraber Türkiye, pek çok uluslararası ve bölgesel

çevre anlaşmasına taraf olmuş ve mevzuatta uluslararası anlamda paralelliği yakalamak için

kendi mevzuatında çeşitli uyumlaştırma çalışmalarına yer vermektedir.

Doğal çevrenin korunması ve ulusal gen kaynaklarının ülke çıkarları için kullanımının

mümkün olabilmesi için, bu ürünlerin yönetimini sağlayabilecek etkili bir biyogüvenlik

sisteminin uygulanması kaçınılmaz görünmektedir. Bu çerçevede, ulusal gen kaynaklarının

küreselleşme baskısına karşı korunabilmesi ve modern biyoteknoloji uygulamalarıyla en iyi

şekilde değerlendirilebilmesi için, GDO’ların üretim ve kullanımının yaygınlaşmasına bağlı

olarak ortaya çıkabilecek ekolojik ve sosyo-ekonomik risklerinin en iyi şekilde kontrol

edilebilmesi, ilgili kurum ve kuruluşların bütünlük içerisinde mevzuat, örgütsel, idari ve

teknik altyapıyı kurması gerekmektedir (Özdemir, 2003).

Biyoteknolojinin insanlar üzerindeki uygulamalarına yönelik, kabul edilmiş uluslararası üç

yasal düzenleme olan 1998 yılında yapılan Birleşmiş Milletler İnsan Genomu ve İnsan

Hakları Deklarasyonu, 1999 yılında kabul edilen Avrupa Konseyi İnsan Hakları ve Biyo-Tıp

Sözleşmesi, ve 1998 yılında onaylanan Avrupa Konseyi İnsanların Klonlanması Protokolü

arasında Türkiye 3 Aralık 2003 tarihinde Avrupa Konseyi İnsan Hakları ve Biyo-Tıp

Sözleşmesi’ni onaylamış ve ilgili kanun 5013 Kanun numarasıyla 9 Aralık 2003 tarihli ve

25311 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır (Forsman, 2000).

Canlıların genetik yapıların korunmasına yönelik yasal düzenlemeler konusunda ise 1993

yılında Birleşmis Milletler’de kabul edilen ve hala üzerinde çalışılarak iyileştirilmesi için

uğraşılan Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi bulunmaktadır. GDO’lar konusundaysa iki

uluslararası yasal düzenlemeden birine imza atan Türkiye, ikincisini de uyumlu duruma

sokmaya çalışmaktadır. Birincisi, 24 Mayıs 2000 tarihinde imzalanan Biyolojik Çeşitlilik

Sözleşmesi’nin Kartagena Biyogüvenlik Protokolü (17 Haziran 2003 tarih ve 4898 sayılı

kanun ile onaylı), diğeri de 1998 ve 1999 yılında düzenlenen AB GD Organizmalar

Yasaları’dır.

24

Türkiye’de biyoteknoloji ile ilgili standart ve akreditasyon uygulamaları henüz yoktur (DPT,

2000). Ayrıca ülkemizde biyoteknoloji ürünleri ve yöntemleriyle, bunların kontrolüne ilişkin

ayrıntılı düzenlemelere de rastlanmamaktadır (Başağa & Çetindamar, 2000).

Biyogüvenliğe ilişkin yürürlükte olan ilk düzenleme ise transgenik bitkilerin alan

denemelerinin kurallarının belirlendiği “Transgenik Kültür Bitkilerinin Alan Denemeleri

Hakkında Talimattır”. Bu kapsamda, konu Transgenik Kültür Bitkilerinin Alan Denemeleri,

Transgenik Kültür Bitkilerinin Tescili ve GDO’ların Üretilmesi, Pazara Sürülmesi ve Gıda

Olarak Kullanımı” olarak üç kısma ayrılmıştır. Halen hangi bitki cins ve türlerine ait

tohumluklara ya da bitkisel çoğaltım materyallerine ithal izni verileceği, 27 Aralık 2002 tarih

ve 24976 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Dış Ticarette Standardizasyon Tebliği”(Tebliğ

No:2003/5) esas alınarak yapılmaktadır. Bununla beraber, tüm bitki türleri için ithal edilecek

bitki çeşitleri, tohumluk sınıfları, kademeleri ve miktarlarını güncel olarak belirleme yetki ve

sorumluluğu Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’na aittir. Bakanlıkça, genetik

mühendisliği yöntemleri ile elde edilmiş aktarma genli (transgenik) bitki çeşitlerine ait

tohumluklara, ürün yetiştirmede kullanma amacıyla ithalat izni verilmemektedir. Ülkemizde

risk değerlendirmeleri ile ilgili herhangi bir ürünün (tohum veya gıda olarak işlenmiş ürün)

transgenik bir ürün içerip içermediğinin tespitine yönelik analizler periyodik olarak

yapılmamakla birlikte, Bakanlık laboratuvarlarında bu testleri yapacak kapasite geliştirilmiş

durumdadır. Ülkemizde hazırlanan mevzuat kapsamında 1998 yılından itibaren alan

denemelerine alınmaya başlanan transgenik bitkilerde bulunan ilave özellikler, pamukta

yabancı ot ilacına ve pembe ve yeşil kurda dayanıklılık, mısırda sap kurdu ve koçan kurduna

dayanıklılık, patates de ise patates böceğine dayanıklılık şeklindedir. Değişik firmalar

tarafından ithal edilen ürünlerde yapılan alan denemeleri Bakanlık Araştırma Enstitüleri

tarafından yürütülmüştür. (Başağa & Çetindamar, 2006; Türkoğlu, 2007 ).

Son yıllarda ivmelenen çalışmalar ile Kartagena Protokol hükümleri çerçevesinde 18 Mart

2010 tarihinde TBMM Genel Kurulu 'nda kabul edilerek yasalaşan tatbik edilebilir, etkili ve

kapsamlı biyolojik güvenlik düzenlemelerinin hedeflendiği bir “Biyogüvenlik Kanunu’

çıkarılmış ve söz konusu kanun 26 Mart 2010 tarih ve 27533 sayılı Resmi Gazete’de (Kanun

No. 5977) yayımlanmıştır. Bu kanuna dayandırılarak 13 Ağustos 2010 tarihli “Genetik Yapısı

Değiştirilmiş Organizmalar ve Ürünlerine Dair Yönetmelik” çıkarılmıştır. İlgili kanun

kapsamında, alanlarında uzman kişilerden oluşan GDO ve GDO’lu ürünlerin ithalatı için

yapılan başvuruları değerlendiren, “Bilimsel Risk Değerlendirme Komitesi” ve “Sosyo-

Ekonomik Değerlendirme Komitesi“ yer almaktadır. Bu komitelerin raporları kamuoyu

görüşüne açılmakta ve elde edilen görüşler bu komiteler tarafından tekrar

değerlendirilmektedir. Yem, gıda ve işlenmiş gıda amaçlı ürünlerin tüketimi için yapılan

başvuruların olumlu olması halinde kararlar Resmi Gazete’de yayımlanmaktadır (Kocuklu,

2010)

Türkiye’de ilk patent enstitüsü 1879’da kurulmuş ancak daha sonra yasalar fazla değişikliğe

uğramadığı için çağdaş uygulamaların dışında kalmıştır (OECD, 1995). Örneğin eczacılık

bileşimleri, ilaçlar (tarım ilaçları dışındaki), maliye ve bankacılıkla ilgili işlemler patent

yasasının kapsamı dışında bırakılmıştır.

Her tür teknolojinin korunması acısından büyük önem taşıyan patent yasası, 1995’te

yürürlüğe girmiştir. Patent yasasını çıkaran Türk Patent Enstitüsü de, 1994’te, Türkiye’de

sınai mülkiyet haklarının yönetimi için idari ve mali özerkliği olan ve Sanayi ve Ticaret

Bakanlığı’na bağlı özel bir kamu kuruluşu olması amacıyla kurulmuştur. Patent yasası

bağlamında sınai mülkiyet haklarının korunmasına çalışılmaktadır. Bu haklar, Patentler ve

25

Yararlı Modelleri, Ticaret ve Hizmet Markalarını, Coğrafi İşaretleri, Endüstriyel Tasarımları

ve Entegre Devre Topografyaları’nı kapsamaktadır.

Patent konusunda ülkemizde biyoteknoloji ürün ve yöntemlerinin büyük bir bölümüne hala

patent verilmemektedir. Bugünkü patent yasaları aşağıdaki gibi özetlenebilir:

-Patent Haklarının Korunmasına İlişkin KHK’nın 6. maddesi uyarınca, “insan ya da hayvan

vücuduna uygulanacak cerrahi ve tedavi yöntemleriyle insan ve hayvan vücuduyla ilgili teşhis

yöntemlerine” patent verilememektedir. [Ancak, bu yöntemlerin herhangi birinde kullanılan

terkip ve maddelerle, bunların üretim yöntemleri bu yasak kapsamında değildir. Başka bir

deyişle, bu yöntemlerde kullanılan terkiplere (örneğin ilaçlara) ve bu terkiplerin üretim

yöntemlerine –ilaç üretim yöntemlerine 1 Ocak 2005’ten sonra- patent verilebilecektir].

-Aynı madde uyarınca, “bitki ya da hayvan türleri ya da önemli ölçüde biyolojik esaslara

dayanan bitki ve hayvan yetiştirilmesi yöntemleri”ne de patent verilmemektedir.

-Mikroorganizmalara patent verilebilmektedir (Patent KHK m.46).

Ancak, mikroorganizmalar dışındaki BT ürün ve yöntemlerine patent verilmemesi,

uluslararası düzenlemelerle çelişmemektedir. Türkiye’nin de taraf olduğu Dünya Ticaret

Örgütü’nün, Ticaretle Bağlantılı Düşünce Mülkiyeti Hakları Anlaşması’nın 27.3. maddesi de

“insanların ya da hayvanların tedavisinde kullanılan teşhis, tedavi ve cerrahi yöntemler” ile

“mikroorganizmalar dışında bitki ve hayvanlarla esas olarak, biyolojik olmayan ve

mikrobiyolojik yöntemler dışında bitki ve hayvanların üretimiyle ilgili biyolojik yöntemler”in

üye ülkelerce patent verilebilir buluşlar dışında bırakılabileceğini bildirmektedir. Nitekim,

dünyada bazı ülkeler biyoteknoloji ürün ve yöntemlerine patent verirken, bazıları hala bunları

patent verilebilir buluşlar arasında saymamaktadır.

Türkiye 2000 yılında Avrupa Patent Antlaşması’nı imzalamıştır, ancak biyoteknoloji

konusunda Avrupa patent yasalarındaki gelişmeler henüz Türk yasalarına aktarılmamıştır

(Başağa & Çetindamar, 2000). Türk Patent Enstitüsü patent kanununda değişiklikler öneren

bir kanun taslağı hazırlamıştır ve 17.04.2009 tarihi itibariyle Başbakanlık Makamına

gönderilmiştir. Yeni taslakta biyoteknoloji alanında hangi durumlarda patent alınabileceği

açıkça tanımlanmıştır. Genetik kaynaklar açısından zengin olan ancak biyoteknoloji ve

uygulamaları konusunda yeterli yasal düzenlemelere sahip olmayan ülkemiz için bu gelişme

önemli bir boşluğu dolduracak görünmekte