Ti Pagsurotan Iti Pakasaritaan Ti

Salun-at Iti Pamilya

LANAI COMMUNITY HEALTH CENTER

1ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?

Kablaaw 1

PagtitiponenImpormasyon ti panangtipontipon 6Kasano ti panangtipontipon 8Kasano ti agdamag ti saludsod 12Pagarigan a saludsod 14

UrnosenKasano ti Mangurnos 16Ladawan ti salun-at ti pamilya 18

AnagenAnia itan? 20Pagalaan ti tulong 21

Basaen ti “libro 2: Ti Pagsurotan Iti Puli Ti Salun-at” tapno adu pay ti maadalmo: 1. Apay nga ti puli a naggappuan ket

importante para ti pamilyak ken ti bagik?

2. Ania kadagiti saksakit ti adda iti puli ti pamilyak?

Daytoy a libro ket makatulong nga mamagtipon, mangurnos, ken mangilawlawag no ania ti pakasaritaan ti salun-at iti pamilya. Iti “Libro 1: Ti Pagsurotan Ti Pakasaritaan Ti Salun-at Iti Pamilya”, kada benneg ket adda pagpilian nga pagliwliwaan. Pilien dagiti kasayaatan a pagliwliwaan para kenka.

Naglaon Kadagiti Sumaganad

?Ania ti kayat a saw-en ti pakasaritaan ti salun-at iti pamilya?Ti pakasaritaan ti salun-at iti pamilya ket isu dagiti impormasyon maipanggep kadagiti saksakit nga adda iti puli ti pamilya, kasta met ti nakairuaman nga kankanen, pagliwliwaan nga aramid, ken aglawlaw nga ibingay dagiti pamilyam kenka. Iti panangammo kadagiti saksakit nga adda iti puli ti pamilya ket makatulong tapno mapilim iti kayatmo a kita ti pagsalun-atan.

Ti salun-at ti pamilya ket maysa a parte ti puli a pakasaritaan ti pamilyam. Kabayatan ti panangbukel ti puli a pakasaritaan ti pamilyam, amirisem dagiti paspasamak, estorya, ken naglabasan. Ti panangtipon tipon kadagiti paspasamak ti pamilya ket makatulong iti pannnakiparte kadagiti sarsarita a mangted impormasyon ti salun-at dagiti miyembro ti pamilyam ken annakmo.

“ Ti pakasaritaan ti salun-at iti pamilya (family health history) ket masarakan kadagiti piliem nga inka aramiden, kadagiti estorya ti pamilyam, ken kultura ti komyunidadmo. Birokem ken pasayaatem ti salun-atmo!”

– Sharon F. Terry President & CEO Genetic Alliance

T I PAGSUROTAN I T I PAKASAR I TAAN T I K I NASALUN -AT I T I PAM I LYA 1

Naglaon Kadagiti Sumaganad

Adu dagiti banag nga natawid kadagiti nagannak ken ap-

appotayo. Maipasada iti kultura, ken ug-ugali babaen

ti retrato, klase ti luto, naespirituan nga ar-aramid, ken

kankanta. Matawidmo pay ti langam – kas koma, no kasano ti

katayagmo ken kolor dagiti matam. Dagiti babassit nga

semilya nga maaw-awagan ti “genes” ket isu

ti mangited ti impormasyon nga isu ti pagilasinan

ti gargaraw ken no kasano ti panagtrabaho ti bagi. Daytoy nga

“genes” ket naipasa kenka a naggapu kadagiti dadakkelmo.

Kasano ti panangapektar ti pakasaritaan ti salun-at ti pamilyak iti salun-atko?

2 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?

*Kuwento ni MapuanaIti puder ti pamilya ni nanangko, napagasatanak ta nasalun-atda ken naregtada a kanayon a mangsursurot kadagiti pagsalun-atan nga ar-aramid, a pakainayonan metten dagiti agtaw-en ti 80 nga aapongko. Nagsayaat koman no kastoy met ti kasalun-at iti bangir nga pamilyak iti puder ni tatangko ta addaanda amin iti sakit nga (chronic) narigat a maagasan a saksakit, nga pakaseknan iti kinaadda ti dara nga Hawaiian (kas koma alta presyon, nangato a kolesterol, sakit ti puso), ket maamiris dagitoy a mainaig iti pilien a taray ti biag a kayat (kas koma saan nga nasalun-at nga kankanen, kinasadut a panaggungunay, panagusar kada-giti nga agas ken panaginom iti adda alkoholna, kdmpy.). Gapu ta pinadakkel-nak ti mismo nga inak, naipasagepsep kaniak iti pannakaamirisko no kasano ti

Sumagmamano a “genes” ket kabalinanda ti mangited ti

saksakit. No iti miyembro ti pamilyam ket naibingayan kadagiti

parikut ti salun-at, adda posibilidadmo iti masakbayan a

makaala iti pareho nga kita ti sakit. Daytoy ket mapasamak

gapu ta ti miyembro ti pamilya ket adda pumadpadaanda ti

“genes”, taray ti panagbiag, ken lugar a dimmakkelan. Uray no

kasta, mabalinmo nga pasardengen dagiti saksakit

no ammoem ti pakasaritaan ti salun-at iti

pamilyam ken panangaramid kadagiti pagsalun-atan

a pagpilian.

T I PAGSUROTAN I T I PAKASAR I TAAN T I K I NASALUN -AT I T I PAM I LYA 3

kinapateg ti kinasalun-at nga panagbiag, ken nasayaat met nga ipaadal ken ipaaramid iti kastoy nga nakairuaman kadagiti dadduma a pampamilya ken komyunidad a saan laeng nga iti bukod a bagi. Iti naun-uneg nga pana-gipasagepsep iti bagi no kasano ti kinapateg ti pagsalun-atan nga taray iti kabibiag ket isu ti kadadakkelan nga addang tapno malapdan dagiti sakit nga umatakar iti salun-at, Maka-pundar tayo payen iti dakdakkel nga gund-away a mangipateg iti daytoy nga kaugalian iti masakbayan.

Did you know this amazing fact about col lect ing infomation? Now you do!

6

Adu a banag ti mangbukel ti salun-atmo? Sumagmamano

a banag – kas koma ti “genes” mo-ket awan ti lappedna.

Dadduma pay a banag – kas koma ti ipapauneg a taraon,

no agtabtabakoka wenno adda ensayom, ken no ania ti

aramid a pagbibiagam – ket isu ti mangited kenka

ti pigsa a mangaramid iti kabukbukodam

a pagpilian. Iti panangaramid kadagiti pagsalun-atan a

pagpilian, masapul nga anagen dagiti napalpalabas a salun-at,

dagiti narisgo a pannakaipasa kadagiti dadduma a sakit, ken

ti aglawlawmo.

Kasano nga apektaran ti panagpilik ti salaun-atko?

4 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?

Saanko nga ammo nga iti agsumbangir a pamilyak ket adda pakasaritaanda ti alta presyon. Namindua a daras nga naatake ti apongko a lakay agingga a pimmusay a nasapa. Iti pay pagdandanagak iti agdama ket iti kinaadda ti pakasaritaan ti dayabitis ti pamilya ni nanangko.

Sarita ni Rose Jane*

Did you know this amazing fact about col lect ing infomation? Now you do!

Ti pakasaritaan ti salun-at ti pamilya ket isu ti numero ono nga addang a mangiturong iti naim-imbag a salun-at.

T I PAGSUROTAN I T I PAKASAR I TAAN T I K I NASALUN -AT I T I PAM I LYA 5

Pagyamanak unay ta rinugiak nga ad-adalenen ti pakasaritaan ti salun-at iti pamilyak. Makatulong kaniak iti in-inut nga addang a panangsukat iti taray ti panagbiagko. Addaakon iti dalan nga panangkessay iti agdama a kadagsenko tapno iti kasta ket ad-adayo iti posibilidad a panangatakar ti sakit nga alta presyon ken dayabitis kaniak. Saan laeng nga daytoy a rason, agbiagak pay a siraragsak ken nasalun-at.

Agnaed tayo iti bassit nga komyunidad, suportaran tayo iti maysa ken maysa tapno makamuli tayo iti - nalawa a kultura iti husto a pannangan - nalawa a kultura iti panagbiag a narang-ay - a mammapigsa kadatayo a mamagpili iti pagsalun-atan - mangrugi iti pamilya. Daytoy ngatan iti kasasayaatan a mapasamak ditoy Lanai – gapu ta kayat tayo amin iti agbiag a nasalun-at ken naragsak.

Ania dagiti impormasyon nga urnongek?Siasino ti mangurnong kadagiti impormasyon maipangngep?• Kenka

• Nagannak kenka

• Kakabsat a lallaki ken babbai

• Annakmo

Isublatmo dagiti iikit ken uuliteg, kakasinsin ken ap-apong.

Kangrunaan nga impormasyon a tipontiponen:• Nagan ken kasano ti panagkabagian (mismo a bagim, nagannak,

anak, ken dadduma pay)

• Puli a naggappuan, rasa, ken/wenno tubo a naggappuan ti pamilya

• Petsa ti pannakaiyanak ( wenno kasasayatan a panangpugto – kas pangarigan “1940s”)

• Lugar a nakaiyanakan

• No pimmusayen, taw-en ken ania ti gapuanan ti inna ipupusay

Saan nga kasapulan ti panangtitiponmo iti amin! Ti nasisita ket adda maammoam.

Urnongen dagiti sarsarita maipanggep kadagiti kaputotan ken kultura. Daytoy ti kasayaatan a gundaway tapno mapreserbar dagiti pakalaglagipam a mainaig iti pamiyam.

6 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?

Who to collect info from

Collect the medical and health information on:YourselfYour brothers and sistersYour childrenYour parents

Then go back a generation at a time and include:GrandparentsAunts and UnclesCousinsNieces and nephews

Basic info to collect

Name and relationship to you (myself, parent, child, etc.)

Race, ethnicity and/or origins of family

Date of birth (or if the information is unavailable, write your best guess—for example “1940’s”)

Place of birth

If deceased, age and cause of death

7

Saan nga kasapulan ti panangtitiponmo iti amin! Ti nasisita ket adda maammoam.

• Pakasaritaan ti pannakaoperar

• Panagbakuna

• Sakit ti panagpanpanunot (nalaos nga pannakadesmaya, panagbagtit)

• Sobra a kinalukmeg

• Panagsikog (mano ti naiyanakmo, alis, komplikasyon)

• Pannakaatake

• Panangabuso kadagiti maiparit nga agas (alkohol wenno arak, drugas)

Panagbiag:• Ensayo/watwat

• Nakairuaman nga aramiden (panagtabako, panaginom, kanayon nga ibibisita iti doktor wenno dentista)

• Kaay-ayo nga pagliwliwaan ken aramid

• Nutrisyon ken panangtimbeng ti kankanen

• Trabaho

T I PAGSUROTAN I T I PAKASAR I TAAN T I K I NASALUN -AT I T I PAM I LYA 7

Salaysay ti pakasaritaan ti salun-at iti pamilya: • Sakit nga kabaw

• Angkit wenno allerhia

• Nakaiyanakan nga depekto (kas koma gusing, sakit ti puso, spina bifida”)

• Bulding/pannakapukaw ti panagkita

• Kanser (ti suso, obas, kolon, prosteyt)

• Agdama ken kallabes nga medisina)

• Panagtuleng/pannakapukaw ti panagdengngeg iti kinaubing nga edad)

• Saan nga nasimbeng nga panagdakkel/panagpanpanunot

• Sakit a “diabetis”/nangato nga asukar iti bagi

• Sakit ti puso

• Nangato ti presyon ti dara

• Nangato ti kolesterol

Siguraduem nga ilista ti taw-en ti pannangrugi ti simtomas (kaano ti panangrugi ti sakit)

Kasaritam dagiti pamiyam Dagiti kakabagiam iti kasayaatan nga paggappuan ti

impormasyon maipanggep ti pamilyam. Ti pakasaritaan ti

pamilya ket ad-adda nga mapagsasaritaan no adda paspasken

kas koma ti panangcelebrar iti pannakaiyanak, panagkasar,

panagtitimpuyog, panagtitipon iti simbaan, pangrabii a

bakasyon, ken pamunpon. Dagitoy nga paspasken ket

mangited iti gundaway nga agdamag maipanggep ti kabibiag

dagiti miyembro ti pamilya.

Kasano ti panangtitiponko kadagiti pakasaritaan ti salun-at iti pamilya?

8 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?

Usarem dagiti adda kenka Ammoem nga umona no ti pamilyam ket addaanda ti “family

trees”, mapa, wenno listaan dagiti miyembro ti pamilya. Dagiti

impormasyon ket mabalin nga naisurat iti libro ti kinaubing,

album ti retrato, libro ti pannakaiyanak, wenno listaan ti

simbaan. Ammoem ti pakasaritaan ti salun-atmo babaen ti

pannakiinnumanmo ken ti doktormo tapno masigurado nga awan

ti malipatam.

Plano a pannakiinnuman iti maysa ken maysa Kalpasan iti pananglukat iti kapanunotan nga panangtitipon

kadagiti pakasaritaan ti salun-at ti pamilyam, mabalinmo pay

ti makiinnuman kadagiti sabsaballi pay a miyembro ti pamilya

tapno maala iti kompleto a listaan ti ammoda. No mabalbalin,

ilista amin dagiti nagsasaritaan tapno mabalinmo a sublianan

nga basaen manen. Dagitoy nga pagannurotan ket kaduana

dagiti saludsod nga damagen.

Mangipatulod iti pagrukodan (survey) Kayatmo pay siguro ti mangiwaras ti pagrukodan a

mangsalsaludsod kadagiti impormasyon ti salun-at manipud

kadagiti kakabagian. Ti maysa a kadarasan nga dalan ket ti

panangtitipon kadagiti impormasyon nga ipan iti dyario. Saan

nga amin ket kayatna ti agsungbat iti datoy nga pagrukodan.

Masapul nga ilawlawag iti husto no apay nga damdamagen

dagitoy nga salsaludsod.

T I PAGSUROTAN I T I PAKASAR I TAAN T I K I NASALUN -AT I T I PAM I LYA 9

collect organize understand

• Irugim kadagiti nagannak kenka no bilang sibibiagda pay laeng. No maminsan, dagiti natataengan nga kabagian ket isuda ti kasasayaatan nga paggappuan ti impormasyon ken agserbida payen nga para salaysay wenno “family historian.”

• No sika ket maysa nga ampon, mabalinmo nga ammoen dagiti dadduma nga pakasaritaan ti pamilyam manipud kadagiti nangampon kenka. Mabalinmo pay nga damagen no mabalin a makitam ti kasuratan nga nailanad iti ahensiya ti pagamponan.

Pagsurotan iti panangtitipon kadagiti pakasaritaan ti salun-at iti pamilya

10 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?

Bassit kami laeng iti pamilyak. Uray no adu dagiti saksakit a mangmangngegko kadakuada, alta presyon ti ad-adda nga sakit dagiti nagannak kaniak ken ti kabsatko a babai. Bayat ti inkam panagsasarita, nakakatkatawa a lagipen dagiti sarsarita dagiti aapongmi nga uray pay pimmusaydan. Masmasdaawanak ta siak laeng ti kadadagsenan ti kondisyon ti panagbagbagi no ibasarko ti ladawan ti pakasaritaan ti pamilyak (family health portrait). Diak ammo no mabalinko nga inayon ti kinalukmeg iti ladawan ta kaadduan kadagiti kakabsatko ket adda iti tiempo nga aglukmeg ken agkuttongda.

Maysa kadagiti kayatko nga aramiden ket ti panangkessayko iti agdama a kadagsenko. Iti kallabes a panagiinit, nanayonan ti dagsenko.

Sarita ni Anne

Gina’s Story

• Nasisita nga ited ti respeto iti tumanggal maysa. Dadduma a kakabagian ket saanda a kayat nga ited dagiti pakasaritaan ti salun-atda. Dagiti met dadduma ket mabalin nga awan ti ammoda panggep ti pakasaritaan ti pamilyada.

• Mabalin nga mabutengka a mangbirok kadagiti salun-at nga pakaseknan ti pamilyam. Iti panangibingaymo iti pakasaritaan ti pamilyam kadagiti mangtartarabay ti salun-atmo nga “providers” ket makatulongda nga mangilawlawag no sika ket addaka iti narisgo a situsyon.

• Dagiti miyembro ti pamilya ket mabalin nga saan a nalawag ti paglasinanda kadagiti amin a saksakit. Kas pangarigan, adda tao nga agrigrigat gapu ti kinaliday wenno “the blues” ket mabalin nga addaan ti “depression”. Damagen kadagiti miyembro ti pamilya tapno mapagsasaritaan no kasano ti gargaraw ti kakabagian.

T I PAGSUROTAN I T I PAKASAR I TAAN T I K I NASALUN -AT I T I PAM I LYA 1 1

collect organize understand

Ngimmato ti BMI ko iti nalablabes nga 25. Isu nga diak kayat a liwayan ti mapan kadagiti ehersisiyo a klasek. Adda klasek nga mamin-uppat ti maysa a lawas – 2 nga ehersisiyo ti danum (water eorobics), 1- ti panagusar ti bola (Pilates) ken sala a zumba. Into no bigat adda orientasyon ti estudiyantek ket mapanakto a sibabasa kalpasan ti ehersisiyok a Pilates. Babaen ti panangaramidko iti daytoy, mangipakitaak iti nasayaat a pagtuladan tapno maipasagepsep no kasano ti kinapateg ti panagwatwat.

Iti sumaruno a panid ket makita ti listaan dagiti salsaludsod nga makatulong no kasano iti pannakipatang kadagiti miyembro ti pamilyam. Dagitoy a salsaludsod ket makatulong kenka a mangadal kadagiti sarsarita ti pamilyam, kasta met dagiti listaan ti kinasalaun-at ken dagiti apekto ti aglawlaw, kabibiag, ken pakasaritaan ti pamilya ket mabalin nga addan iti pamilya. Inayonmo dagiti kabukbukodam a saludsod nga mainaig ti pamilyam.

Agsaganaka iti nasapsapa • Isuratmo amin nga ammom – nagan ti miyembro ti pamilya,

sadino ti nakaiyanakanda, wenno mano ti bilang ti annakda.

• Sakbayam a pilien dagiti saludsod nga inka damagen.

• Agusar iti “tape recorder” wenno “video camera” bayat ti pannakipatpatang.

Kasano ti panangdamagko kadagiti miyembro ti pamilyak panggep ti pakasaritaan ti pamilyak?

12 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?

*Sarita ni WilmaMaipalagip la unay kaniak daydi kanito nga isasangpetko ditoy Lanai idi 1985. Idi a tiempo, manmanon dagiti agtrabaho iti plantasyon ti pinya. Maysa kadagiti trabahador iti plantasyon ket ti bukodko nga ama. Siam nga taw-en nga nagtartarabaho iti plantasyon a kas para puros ti pinya. Siyam met a taw-en nga nakasaysay-up kadagiti kemikal nga us-usarenda iti plantasyon agingga a nagsakit ken natay. Pimmusay daydi tatangko iti edad nga 65 anyos.

Saanko nga di igingina dagiti simtomas ti narigat nga panaganges tapno agbiagak iti natalinaay nga aglawlaw, adayo kadagiti paggappuan ti kemikal wenno gamut

Bayat ti pannakipatpatang • Isurat amin nga impormasyon nga ited ti kabagiam.

• Masapul nga kaababaem laeng dagiti salsaludsod. Tipdem dagiti saludsod nga masungbatan ti “wen” ken “saan.”

• Pasurotam dagiti saludsod iti “apay,” “kasano,” ken “mabalin nga mangitedka ti pangarigan.”

• Saanka a mangnamnama nga amin dagiti saludsomo ket masungbatan.

• Dayawem ti arapaap dagiti tattao, saanka nga agsasao maipanggep ti sabali a banag.

• Damagem kadagiti miyembro ti pamilya no adda maipakitada a retrato, listaan ti panagpareharan ti lutoen, sursurat, ken dadduma a pakalaglagipan ti pamilya. Amin dagitoy ket makatulong a manglagip kadagiti paspasamak a mangiturong iti ad-adu pay nga pakasaritaan ti pamilya.

T I PAGSUROTAN I T I PAKASAR I TAAN T I K I NASALUN -AT I T I PAM I LYA 1 3

Tipdem ti bumallaet – palubosam ti miyembro ti pamilya nga agsao!

collect organize understand

a makadadael ti salun-at ti bagi. Amin kami, pamilyak, inak, kakaanakak ken kakabsatko ket padapadakami nga agyaman ta naisalakankami kadagiti banag ken lugar a pakaalaan ti sakit ti bara. Nagserbi nga adal kaniak ken ti pamilyak ti pannakipartemi kadaytoy a (family health history) panangaramid ti pakasaritaan ti salun-at iti pamilya.

.

16 DOES IT RUN IN THE FAMILY?

•

Dagitoy nga saludsod ket pagtuladan. Mabalinmo a baliwan iti mainaig met laeng ti saritaan.

Saludsod maipanggep iti kinaubing

• Sadino ti naiyanakam?

• Sadino ti dimmakkelam?

• Napadasam kadi ti naaddaan ti parikut panggep ti salun-atmo, (kas koma alerhiya) bayat ti kinaubingmo?

• Adda kadi kakabsatmo a lallaki wenno babbai? Sibibiagda kadi pay? Mano met ti taw-endan?

Saludsod maipanggep ti kinataengan• Ania met dagiti naglabasam nga trabaho? Ibagamman

kanniak no ania ti ordinaryo nga aldaw?

• Ania ti kasasaad nga nanglikmut iti pagtrabahoam?

• Adda kadi annakmo? Ania dagiti nagnaganda? Kaano ti pannakaiyanakda? Adda kadi parikut iti salun-atda?

• Ania ti nakaugalian (agbilag iti kainitan, watwat ti bagi, panagsigarilyo, kdpy.) nga inar-aramidda nga isu ti nakaapektaran ti salun-atda?

• Adda kadi parikutmo ti salun-atmo itatta ta nataengankan? Mano ti taw-enmo idi? Kasanoka a naagasan (agas, pannakaoperar)?

Pagtuladan a salsaludsod

14 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?

GABAY SA PAGSALAYSAY SA KALUSUGAN NG PAMILYA 17 •

Saludsod maipanggep kadagiti nagannak ken ap-appo• Kaano ken sadino ti nakaiyanakan dagiti nagannak kenka?

Ania ti ammom panggep kadakuada (kas koma, trabaho ken pagliwliwaanda nga aramid)?

• Kaano ken sadino ti nakaiyanakan dagiti ap-appom? Ania ti malagipmo panggep kadakuada?

• Ammom kadi no adda parikut panggep ti salun-at dagiti nagannak kenka ken kadagiti pay ap-apongmo?

• Ammom kadi no nagtomtomar met laeng dagiti nagannak kenka ken dagiti ap-appom iti naikeddeng nga oras ti panagtomarda iti agas? No wen, ania nga gapu? Nagusarda kadi iti agas nga nairemediyo iti uneg ti pagtaengan? Ania a kita ken para ano?

Saludsod maipanggep ti kabibiag ti pamiya• Ania a lugar ti nagnaedan ti pamilyam nga isu ti

nakaigappuan ti parikutda iti salun-at (kas koma, kalamidad wenno nakaal-alinggaget a pasamak, basuraan nga disso)?

• Ania dagiti klase ti makmakan a nakaisanayan nga kankanenda? Ibagamman no ania ti makuna a pammmigat ken pangmalem a pannangan ti sangkapamilyaan. Mangmanganka kadi ti espesyal nga makan no adda espesyal nga okasyon?

• Adda kadi problema ti panagsikogan wenno panaganakan? Ania a kita ti problema?

• Adda kadi ammom a saksakit nga adda iti puli ti pamilya?

• Adda kadi pay kayatmo nga ibaga panggep iti kabibiagmo wenno salun-at ti pamilyam nga pakaburiboram?

T I PAGSUROTAN I T I PAKASAR I TAAN T I K I NASALUN -AT I T I PAM I LYA 1 5

collect organize understand

18 DOES IT RUN IN THE FAMILY?

Dagiti napagtitiponmo a pakasaritaan ti pamilyam ket mabalin nga maisurat wenno maimakinilya iti kompyuter. Nasisita nga isurat amin nga impormasyon tapno maawatam, maawatan ti pamilyam, ken ti mangas-asikaso ti salun-atmo. Inayonmo pay dagiti dadduma a kapanunotan iti baba tapno maurnos dagiti impormasyon.

Ladawan ti salun-at ti pamilyaTi ladawan ti salun-at ti pamilya ket kasla met laeng “family tree” a mangiladladawan kadagiti miyembro ti pamilya ken ti salun-atda. Gapu ta daytoy ket simple nga ladawan ti pakasaritaan ti pamilyam, nalaklaka nga isarita no kasasaom ti “provider” a mangas-asikaso ti salun-atmo. Mapanka ti panid 18 para kadagiti dadduma pay nga imposmasyon.

Kasano nga pagtitiponek dagiti pakasaritaan ti pamilyak?

Did you know this amazing fact about col lect ing infomation? Now you do!

616 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?

*Napintas a gundaway iti pannakisarsaritak kenni nanangko nga isu metten iti nakaadalak no ania ti pakasaritaan ti salun-at iti pamilyak sakbay a naladaw ti amin! Nagserbi daytoy a pakasaritaan tapno maamirisko: 1) No kasano ti kabassit ti ammok panggep kadagiti aapongko, iikit ken uulitegko: 2) Naadalko no kasano ti kapigsa ti pakasaritaan ti alta presyon ken atake – iti edad nga kinataeng (60 nga agpangato). No am-amirisek asidegen iti agdama nga edadko ... isu nga makapakintayeg.

Daytoy ngarud iti makaigapu no apay nga inaldaw ti panagwatwatko ken iti pannanganko ti husto, kasta met iti panangragragsak iti adda a kabibiag iti sidong dagiti pamilya ken gagayyem.

Sarita ni Diana

GABAY SA PAGSALAYSAY SA KALUSUGAN NG PAMILYA 19

7a guide to family health history 19

Did you know this amazing fact about col lect ing infomation? Now you do!

T I PAGSUROTAN I T I PAKASAR I TAAN T I K I NASALUN -AT I T I PAM I LYA 17

Isarunok nga ipasa daytoy a dokumento kadagiti kakabsatko a babbai ken lalaki tapno maitultuloy nga maileppas para kadagiti assawa ken annakda.

Agyamanak ta naikkanak iti gundaway nga makaam-ammo iti bukodko a bagi. Husto ti sao dagiti Hawayanos: DATAYO A MISMO TI KAPUTUTOTAN A MANGITAKTAKDER ITI BUKOD A PAKASARITAAN TI PAMILYA. Iti Ingles a sao: we are our genealogy and family history.

.

Kard ti Healthcare ProviderIti online (www.geneticalliance.org/ccfhh), ket masarakam ti kard nga suratam a maited ti providermo. Daytoy nga kard ket isu ti centro ti pakaseknam maipanggep ti pakasaritaan ti salun-at ti pamilyam. Maikkan pay ti providermo iti ad-adu nga impormasyon no kasano nga aramaten ti pakasaritaan ti salun-at ti pamilyam tapno mabalabala no kasano ti kinarisgo ti posibilidad a pannakaala ti sakit.

collect organize understand

Kasano ti panangiladawam ti retrato ti salun-at ti pamilya?No adda aruanganmo ti internet , mabalinmo nga usaren ti U. S. Surgeon General’s My Family Health Portrait iti panangbukelmo ti “family health history tree” nga aramidem iti kompyuter. Bisitaen ti www.familyhistory.hhs.gov.

Mabalinmo pay nga iladawan ti kabukbukodam a retrato iti salun-at ti pamilyam. Usarem ti pagtuladan iti sumaruno a panid a kas pagsurotam.

Pagsurotan iti panangiladawan ti retrato ti salun-at ti pamilya?

• Isuratmo ti nagan ken petsa iti ngato ti dakkel a papel.

• Iladawan ti mismo a bagim iti tengnga babaen ti panangusar ti kuadrado no sika ket lalaki wenno patimbukel no sika ket babai.

• Iladawam met dagiti nagannak kenka iti ngattoem ken usarem ti simbolo a pangipanan ti naganda ken pannakaiyanakda (wenno pattapattam nga taw-enda).

• Mangiyuged ti linya iti nagbaetanda ken linya nga agpababa iti naganmo.

• No adda pannakabalinna, iladawam pay dagiti kakabsatmo a babbai ken lallaki ken dagiti kakabsat dagiti nagannak kenka a babbai ken lallaki manipud kadagiti nataengan agingga ti kaubingan, mangrugi ti kannigid nga agpakannawan iti bangir ti papel.

• Inayonmo dagiti pinagtitiponmo nga impormasyo kada maysa.

• Inayonmo dagiti kaputotan ken dadduma pay nga impormasyon.

18 does it run in the family?

Family Health Portrait Legend: lalaki babai natay

18 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?

a guide to family health history 21

Ti Sarita ni Kim

Rugiak ti ladawan ti salun-at ti pamilyak, iti pananginayonko iti bagik. Amin a babbai ket mailadawan ti simbolo nga patimbukel. Iti babaen ti naganko, isurat ti pannakaiyanakko..

1

Sumaruno, isuratko ti amak ken inak. Amin nga lallaki ket mailadawan ti simbolo a kuadrado. Isilpok dagiti nagannak kanniak iti panangusarko ti linya ken sabali pay a linya nga maisilpo.

2

Sumaruno, inayonko dagiti kakab-satko nga babbai ken lallaki agraman ti pannakaiyanakda. Ikonektarko ti naganda iti linya nga maisilpo kada-giti nagannak kanniak.

3

Dagiti met nagannak ti amak, ipanko met ti naganda iti ngato ti nagan ti amak ket mangikonektarak iti linya a maikonektar iti tumunggal maysa ken sabali pay a linya a maikonektar ti amak. Inayonko pay dagiti kaputotan ti pamilyak. Iti kaudiananna, mangikonektarak ti linya a mamagtipon kadagiti agsumbangir a suli a napatimbukelan para ti lilangko a mangipakita a natay iti taw-en

nga 42.

4

T I PAGSUROTAN I T I PAKASAR I TAAN T I K I NASALUN -AT I T I PAM I LYA 19

collect organize understand

siak (Kim)b. 1975

Markb. 1950

Helenb. 1952

siak (Kim)b. 1975

Jonb. 1974

Rebeccab. 1979

Markb. 1950

Helenb. 1952

siak (Kim)b. 1975

alta presyon

Jonb. 1974

Rebeccab. 1979

germany

Anab. 1930atake,

taw-en 42

mexico

Luisb. 1929

Markb. 1950

Helenb. 1952

siak (Kim)b. 1975

?Ania ngarud itan?

• Idulinmo ti nakailanadan nga pakasaritaan ti salun-at ti

pamilyam ken inayon dagiti impormasyon nga maad-adalmo

panggep ti pamilyam.

• Ammoem pay dagiti dadduma nga saksakit nga adda iti puli

ti pamilyam ken no kasano ti panagtalinaed a nasalun-at.

• Ipakaammo dagiti impormasyon kadagiti pamilyam..

• Basaen ti “Libro 2: Pagsurotan Ti Puli ken Salun-at (A Guide

to Genetics and Health.”

20 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?

Pangalaan ti adal/tulong

Genetic Alliance Family Health History Resources

www.geneticalliance.org/familyhealthhistory

The Smithsonian Folklife and Oral History Interviewing Guide

www.familyoralhistory.us/news/view/the_smithsonian_folklife_and_

oral_history_interviewing_guide/

and visit the American Folklife Center website:

www.loc.gov/folklife/fieldwork

Lanai Community Health Center

www.lanaicommunityhealthcenter.org

collect organize understand

T I PAGSUROTAN I T I PAKASAR I TAAN T I K I NASALUN -AT I T I PAM I LYA 21

478 Lauhala Place

Lanai City, HI USA 96763 – 0142

Phone: 808-565-6919 Fax: 808-565-9111

info@geneticalliance.org

WWW.LANAICOMMUNITYHEALTHCENTER.ORG

4301 Connecticut Ave. NW, Suite 404

Washington, D.C. 20008-2369

Phone: 202-966-5557 Fax: 202-966-8553

info@geneticalliance.org

WWW.GENETICALLIANCE.ORG

Ti Lanai Community Health Center (LCHC) ket naikkan ti pederal a pundo ti gobierno ti Estadus

Unidos a mangaw-awat kadagiti pasyente nga addaan, makurkurangan, ken awanan ti insyurans.

Ti LCHC ket mangit-ited iti nalawa a sakup iti kalidad a serbisyo ti pagsalun-atan, agagas ken mangtaripato kadagiti masaksakit, naalluad nga agiggem kadagiti pribado a banbanag, ken addaan nangato a respeto para kadagiti nadumaduma a pammati ken kultura

iti pamilya ken komyunidad.

ORAS TI SERBISYOLunes/Miyerkules/Biyernes: 9:00 ti bigat – 7:00 ti rabii

Martes/Huwebes: 8:00 ti bigat – 5:00 ti malemSabado: 8:00 ti bigat – 3:00 ti malem