the journal of academic social science studies¶zşavlıhalil_t.pdf · kilis 7 aralık...

Publication of Association Esprit Socieacuteteacute et Rencontre

StrasbourgFRANCE

The Journal of Academic Social Science Studies

Volume 5 Issue 8 p 951-969 December 2012

1895 ANTEP ERMENİ OLAYLARI

1895 ANTEP ARMENIAN UPRISINGS

Arş Goumlr Halil OumlZŞAVLI

Kilis 7 Aralık Uumlniversitesi Eğitim Fakuumlltesi Sosyal Bilgiler Eğitimi

1895 Antep Ermeni Olayları 952

Abstract Armenains provieding to add provisions to 1878 Treaty of Berlin about imposing

new reforms related to eastern and southern provinces of Anatolia where is populated by

them intensely caused many uprisings in many provinces of Anatolia between the years of

1895 and 1896 in order to obtain autonomy and afterwards independence One of this

uprisings was occured in Antep in 1895 After Turks and Kurds the vast majority was teh

Armenians and they werewitholding the commerce and the arts of Gaziantep The number of

the Armenians who were dealing with farms and animal feeding were very few Also there

were Armenians who used to work on trade and industry with the Turks together The

Armenian Hunchakian committee started the uprisings on the sixteenth of November of 1895

on the purpose of srating an ethnic-religious conflict between Moslem and Armenian citizens

of Antep As well as in other parts of Anatolia where Armenian population was concentrated

in at Gaziantep -which is the second largest city in the Province of Aleppo- Armenian youthes

were gagning up through schools Both in the missionary schoolsrsquo and in the Armneiansrsquo own

schools separatist ideas were indoctrinating to young Armenian pupils In organization of

Hunchakian committee the active role was undertook by the school teachers in antepIn fact

the branches of Hunchakian committee of Gaziantep and Kilis Hinchak were carrying out

their activities under the leadership of school teachers İn this study the uprising of 1895 and

the role of the missionariesrsquos in this uprisings are examined In addition the repercussions of

teh uprisings in Europe judged in teh light of consular reports and the archive of The New

York Times

Key Words Antep Hunchakian Uprising 1895

Oumlz 1878 Berlin Antlaşmasırsquona yoğun olarak yaşadıkları Doğu ve Guumlneydoğu Anadolu

boumllgelerinde kendilerine youmlnelik ıslahat yapılması huumlkmuumlnuumln eklenmesini sağlayan Ermeniler

yine bu antlaşmaya dayanarak oumlnce oumlzerklik sonra da bağımsızlık edebilmek iccedilin 1895 ve

1896 yıllarında Anadolursquonun bir ccedilok yerinde isyanlar başlattılar Bu isyanlar biri de 1895

yılında Anteprsquote gerccedilekleşti Anteprsquote Tuumlrk ve Kuumlrtlerden sonra Ermeniler buumlyuumlk bir

ccediloğunluğu oluşturur ve bunlar memleketin sanat ve ticaretini elinde tutardı Ermenilerin pek

azı ccediliftlik ve hayvan beslemekle uğraşırdı Ancak ticaret ve sanayide Tuumlrklerle beraber ccedilalışan

Ermeniler de vardı XIX yuumlzyılın son ccedileyreğinden itibaren Anteprsquote teşkilatlanmaya başlayan

Hınccedilak Ermeni Komitesi uumlyeleri 16 Kasım 1895rsquote Anteprsquoteki Muumlsluumlman ve Ermeni nuumlfusu bir

birine kırdırmak iccedilin olayları başlattı Anadolursquonun Ermeni nuumlfusunun yoğun olduğu diğer

boumllgelerinde olduğu gibi Halep vilacircyetinin ikinci buumlyuumlk şehri olan Anteprsquote de Ermeni

genccedilleri genellikle okullar vasıtasıyla oumlrguumltlenmekteydiler Gerek misyoner okulunda gerekse

Ermenilerin kendi okullarında verilen eğitim ile ayrılıkccedilı fikirler Ermeni genccedillere

aşılanmaktaydı Anteprsquoteki Hınccedilak teşkilatlanmasında da en etkin roluuml okul hocaları

uumlstlenmişlerdi Nitekim Antep ve Kilisrsquoteki Hınccedilak cemiyeti şubeleri mektep hocalarının

liderliğinde faaliyetlerini yuumlruumltmekteydiler Bu ccedilalışmada 1895 olayları ve olayların

yaşanmasında şehirdeki misyonerlerin roluuml incelenerek konu ile ilgili yabancı devlet

konsoloslarına ait raporlar ve misyoner kaynakları değerlendirilmiştir Ayrıca ccedilalışmada The

New York Times gazetesinin arşivindeki konu ile ilgili haberler ışığında 1895 Antep

olaylarının Avruparsquoda ki yankısı irdelenmiştir

Anahtar Kelimer Antep Hınccedilak Ayaklanma 1895

953

Halil OumlZŞAVLI

Giriş

XIX yuumlzyılın son ccedileyreğinden itibaren Osmanlı Devleti‟ni en fazla meĢgul eden

olaylardan birisi Ermeni Meselesi olmuĢtur Ermeniler Osmanlı Ġdaresinde sadık bir azınlık

olarak varlıklarını devam ettirirken 19 yuumlzyılda milliyetccedililik akımı ve Batılı devletlerin kıĢkırtması sonucu Ermeni Kilisesinin oumlncuumlluumlğuumlnde bağımsızlık hareketlerine giriĢtiler 1890ndash

1914 yılları arası Ermenilerin Avrupa kamuoyuna bu konuda seslerine duyurmak iccedilin ccedilıkardığı

isyanlarla geccedilti 1877-78 Osmanlı-Rus savaĢını muumlteakip imzalanan Berlin antlaĢmasına yoğun olarak yaĢadıkları Doğu ve Guumlneydoğu Anadolu boumllgelerinde kendilerine youmlnelik

ıslahat yapılması huumlkmuumlnuumln eklenmesini sağlayan Ermeniler zamanla bu huumlkmuuml istismar

ederek oumlzerklik elde edebilmek maksadıyla 1895 yılından baĢlayarak Anadolu‟nun bir ccedilok

yerinde ayaklanmalara sebep oldular Bu ayaklanmalardan Antep‟te nasibini aldı

Antep‟e ilk Ermeni goumlccediluuml 11 yuumlzyılda Ermenilerin yoğun olarak yaĢadığı Erzurum ve

Kars boumllgesinin Selccediluklular tarafından fethedilmesinin ardından yaĢandı Klikya Ermeni

Krallığı (1199-1375) doumlneminde buumlyuumlyuumlp geliĢmeye devam eden Antep komĢu Ģehirlerle guumlccedilluuml ekonomik iliĢkiler kurdu 16 yuumlzyılda Osmanlı hakimetine giren Antep‟e bu yıllarda

doğudan oumlzellikle Nahccedilıvan Guumlruumln Sasun ve Diyarbakır‟dan Ermeni goumlccedilleri devam etti1

Ancak hoĢgoumlruuml ve adalete dayanan Osmanlı youmlnetimi boyunca diğer Osmanlı Ģehirlerinde olduğu gibi Antep‟teki Ermeniler de yuumlzyıllar boyunca dillerini ve dinlerini oumlzguumlrce yaĢamıĢ

ve yaĢatmıĢlardır

I Antepte Ermeni Nuumlfusu Hakkında Genel Bir Değerlendirme

1871 yılı kayıtlarına goumlre Antep‟in toplam nuumlfusu 57976 idi Bunun 47599‟ u Tuumlrk-Ġslacircm 9833‟uuml Ermeni-Hıristiyan 544‟uuml Musevi idi 1872 tarihli bir misyoner kaynağında ise

Antep‟teki Ermeni nuumlfusu 10000 olarak belirtilmekte2 1890-1891 yılına ait Halep vilayet

salnamesinde 316 Ermeni Katolik 11344 Ermeni Grogeryan 3373 Protestan olmak uumlzere toplam 15033 Ermeni goumlruumllmektedir

3 Bir sonraki yıl ise Ermeni nuumlfusunda genel bir duumlĢuumlĢ

yaĢanmıĢ ve Antep kazasının toplam ermeni nuumlfusu 14928‟a gerilemiĢtir4

1906bdquoya gelindiğinde toplam nuumlfusunun 89994 olduğu bunun 69920‟ sinin Tuumlrk-

Ġslam 19378bdquoinin Ermeni-Hıristiyan 696‟sının ise Musevi olduğu goumlruumlluumlyordu Bu rakamlara bakıldığında 1871‟den 1906‟ya kadar geccedilen 35 yıl zarfında Tuumlrk nuumlfusu ortalama 469

artmıĢtır Ermeni nuumlfusu ise bu suumlre iccedilerisinde 96 artmıĢtır BaĢka bir deyiĢle 1871‟de Ģehir

nuumlfusunun 17bdquosi Ermeni iken 1906‟a 22bdquosi Ermeni olmuĢtur 1914‟te Antep‟in toplam nuumlfusu 30000‟i Ermeni olmak uumlzere 80000‟di I Duumlnya SavaĢı sırasında bazı Tuumlrklerin goumlccedil

etmesi ve Ermenilerin tehcir edilmesi dolayısıyla bu miktar 40000‟e duumlĢtuuml 1919 senesinde

ccedilok miktarda Ermeni‟nin geri gelmesi neticesinde nuumlfus 18000‟i Ermeni olmak uumlzere 55000‟e yuumlkseldi 1920 yılında ise Ermeni muhacirlerinin birccediloğunun Ģehri boĢaltması ve

Antep‟in Fransızlar tarafından kuĢatılmasının doğurduğu sefaletten oumltuumlruuml birccedilok Tuumlrk‟uumln Ģehri

1 David Kertmenjian Planning and Architectural Reminiscences From Historical Aintab

Armenian Cilicia Ed Richard G Hovhannisian ve Simon Payaslian Mezda Publishers Califonia

2008 s 310 2 Julius Richter A History Protestant Mission İn The Near East Feleming H Revell Company

London-England1910 s 125 3 Hicri 1308 (Miladi 189091) Tarihli Halep Vilayeti Salnamesi s 167 4 Hicri 1309 (Miladi 189192) Tarihli Halep Vilayeti Salnamesi s 121


terk edip gitmesi neticesi nuumlfus 8000‟i Ermeni olmak uumlzere 28000‟e duumlĢtuuml5 Ermeniler

genellikle Ģehirde oturuyorlardı Koumlylerde Ermeni nuumlfusu yok denecek kadar azdı Ancak

koumlylerdeki birccedilok arazi Ģehirlerde oturan Ermenilerin muumllkuuml olmuĢtu Zamanla Tuumlrklerin

ellerindeki topraklar ve iĢ Ermeni azınlığın eline geccedilti 20 yuumlzyılın baĢlarında Antep Ģehrinin ticari sanayi ve zirai varlığının yarıdan fazlası Ģehirde nuumlfus bakımından frac14bdquouuml bile bulmayan

Ermenilerin eline geccedilmiĢ durumda idi Ermeni genccediller arasında Avrupa ve Amerika‟da

okuyanlar vardı ġehirde faaliyet goumlsteren yabancı tuumlccarlar grubuna devletten her tuumlrluuml kolaylık goumlsterilirken onlar iĢlerini genellikle Ermenilerle goumlruumlyorlardı

19 yılın baĢında stratejik ve ticaricirc konumu itibariyle hareketli ve suumlrekli geliĢim

goumlsteren bir Anadolu Ģehri olan Antep 1853 yılında uumlccedilte biri Hıristiyan uumlccedilte ikisi de

Muumlsluumlman olan toplam 35000 nuumlfusa sahipti6 Bu orana goumlre 19 yuumlzyılın baĢında Antep‟teki

Ermeni nuumlfusu en fazla 10-12 bin civarında idi Bu nedenle de etnik bir mozaik olan Osmanlı

Devletinin bir prototipini burada goumlrmek muumlmkuumlnduuml 1895 yılında Antep kazası ahalisinin

buumlyuumlk ccediloğunluğu Muumlsluumlman‟dı Muumlsluumlmanlardan sonra en kalabalık nuumlfus ise Hıristiyan Ermenilere aitti

Tablo 1 1895 Yılı Antep Kazası Nuumlfus Cetveli 7

İnas ( kız) Zuumlkur ( erkek ) Yekuumln

İslacircm 32729 34325 67054

Ermeni ( Katolik) 155 179 334

Ermeni (Gregoryan) 5431 6109 11540

Ermeni (Protestan) 1690 1839 3529

Yahudi 351 364 715

Yabancı 24 164 188

Toplam 40380 42980 83360

Katolik Protestan ve Ermeni Gregoryen olmak uumlzere uumlccedil ayrı mezhebe boumlluumlnen

Ermeniler 1895 yılında 15403 kiĢiyle kazanın toplam nuumlfusunun yaklaĢık 185‟ini oluĢturuyorlardı Oumlzellikle Protestan mezhebine dacirchil olan Ermeniler misyonerlerin kıskacı

altında idiler Dolayısıyla ayrılıkccedilı hareketlerin en ateĢli taraftarları da Protestan Ermeniler idi

Bununla beraber kazadaki beĢ kiliseden biri Gregoryen biri de Katolik mezhebine hizmet

verirken Protestan mezhebinin uumlccedil kilisesi bulunmaktaydı8

5 Abadi Tuumlrk Verduumlnuuml Anteprsquoin Doumlrt Muhasarası Gaziantep Kuumlltuumlr Derneği Yay sayı 14 Gaziantep 1959 s 11 6 Herrick George F An Intense Life A Skecgh Of The Life and Work Rew Andrew T Pratt

MD Missionary Of The ABCFM In Turkey 1852-1872 Publisher Of Evangelical Literature New

York Tarihsiz s 20 7 Hicri 1312 (Miladi 1895) Tarihli Halep Vilayeti Salnamesi s 223 8 M Ali Yıldırım 1895-1896 İsyanları Sırasında Ayntabrsquoda Ermeniler ve Hınccedilak Cemiyeti DTCF

Tarih AraĢtırmaları Dergisi Ankara 2008 c XXVII s 44

955

Halil OumlZŞAVLI

Tablo II 1896-1897 Yılları Antep Kazası Nuumlfus Cetveli 9

1896-1897 yıllarına bakıldığında Antep‟teki Gregoryan Katolik ve Protestan Ermeni nuumlfusunun toplamda 15390 gibi bir rakama tekabuumll ettiği goumlruumllmektedir Muumlsluumlman nuumlfus ise

68013 kiĢi ile Ermeni nuumlfusunun doumlrt katından fazladır Bu durumda Ermeni nuumlfusu Muumlsluumlman

nuumlfusun ancak 22‟sine tekabuumll etmektedir

Yukarıda zikrettiğimiz kaynakların yanında Antep nuumlfusu ile ilgili olarak Ermeni

kaynaklara değinmek yerinde olacaktır Antep‟teki Ermeni nuumlfusu ile alakalı olarak muhtelif

Ermeni menĢeli kaynaklar 1914‟te Antep‟te 20000 ile 60000 arasında bir Ermeni nuumlfusundan bahsetmektedir Bir Antep yerlisi olan Ekim 1913‟ten Mart 1915‟e kadar Antep‟teki Apostolik

kilisesi rahibi olan Vartebed Guleserian Antep‟te 4000 Ermeni hane yani ortalama olarak

30000 Ermeni nuumlfusun yaĢadığını belirtmektedir Ayrıca Guleserian Antep‟te sayıları 30‟u

bulan Ermeni okulunda 4000 oumlğrenci olduğunu bildirmektedir Diğer bir Ermeni yazar A Nazar 20000 Y Kassaouny 36000 A Gesar 35000 rakamını verirken Kevork Barsumian

1913 yılındaki Antep Ermeni nuumlfusunu 80000 olarak vermektedir10

Antepli ve iyi tanınmıĢ iyi bir eğitimci olan ve 1972 yılına kadar Beyrut‟ta yayınlanan ldquoErmeni Anteprdquo adlı derginin editoumlruuml olan Krikor Bogharian ise Antep Ermeni nuumlfusu ile ilgili

daha sağlıklı bilgiler vermektedir Ccediluumlnkuuml Bogharian verdiği bilgileri Antep‟teki Ermeni

kiliselerinden birinde rahip olan babasının kendisine bıraktığı kilise arĢivlerine dayandırmaktadır Bogharian babası Karekin Bogharian‟dan kalan kayıtlara goumlre Antep

Ermeni nuumlfusunu 30000 olarak vermektedir 24 Ekim 1899 yayınlanan makalesinde

Bogharian Ģunları ifade etmektedir ldquo1915 yılında Antep‟te toplam nuumlfus 55000 idi Bunun

36000‟i Muumlsluumlman 18000‟i Ermeni ve 1000 kadarı da Yahudi idi Antep‟te sekiz Ortodoks Ermeni rahip vardı bunların her biri 400 aileden mesulduuml Ortodoks Ermenilerin miktarı

22500 Protestan Ermeniler 6500 ve 1000 kadar da Katolik ermeni vardı Bunların toplamı

1914‟te 30000‟e tekabuumll etmekteydi11

Ancak 1914 Osmanlı Resmi istatistiği Ermeni kaynaklarından farklı rakamlar vermektedir Dacirchiliye Nezareti sicil-i Nuumlfus Ġdare Umumiyesi

9 1313 tarihli Halep Vilayet Salnamesi s187 1314 tarihli Halep Vilayet Salnamesi s190 1313

tarihli salname s187‟de 1312‟de rdquo 3004 doğum 2065 vefat ve 403 evlilikrdquo gerccedilekleĢtiği

bildirilmektedir 10 Kevork safarian A Brief History of Aintab Armenian Ayntabtzy Culturel Association Volume III

Los Angeles California 1994 s 11-12 11 Age s 11-12

Kadın Erkek Toplam

Muumlsluumlman 33445 34568 68013

Ermeni Katolik 159 170 329


Protestan 1723 1805 3528

Yahudi 260 327 587

Toplam 41101 42889 83990


tarafından neĢredilmiĢ olan ve 1321 (190506) senesinde yapılan nuumlfus sayım ve kaydına

dayanan ldquoMemalik-i Osmaniye‟nin 1330 Senesi nuumlfus Ġstatistiki (Osmanlı Memleketlerinin

1914 Senesi Nuumlfus Ġstatistiki)rdquo adlı kitapccedilığında Antep‟te 89769 Muumlsluumlman 67 Rum 14466

Ermeni 860 Musevi 7 Rum Katolik 393 Ermeni Katolik 4635 Protestan 610 Latin ve 3 Kipti olmak uumlzere toplam 110810 nuumlfus goumlruumllmektedir

12 Bu durumu goumlre Ermeni ve ermeni

Katolikler ile birlikte toplam 14859 Ermeni bu sayıya Protestanların hepsinin Ermeni olduğu

farz edilip eklense bile toplam Ermeni nuumlfusu 19494‟e tekabuumll etmekte ve bu rakamda Ermeni kaynaklar ve bazı Ermeni yanlısı misyonerlerin verdiği rakamların ccedilok altındadır

II Antep Ermenilerinin Genel Durumu

Antep‟te Tuumlrk ve Kuumlrtlerden sonra Ermeniler buumlyuumlk bir ccediloğunluğu oluĢturur ve bunlar

memleketin sanat ve ticaretini elinde tutardı Ermenilerin pek azı ccediliftlik ve hayvan beslemekle uğraĢırdı Ancak ticaret ve sanayide Tuumlrklerle beraber ccedilalıĢan Ermeniler de vardı

13 Antep‟in

Muumlsluumlman ahalisi ile Ermenilerin genelinde toplumsal rutin huzursuzluklar haricinde belirgin

bir etnik veya dinicirc muumlcadele soumlz konusu değildi Zaten oumlteden beri Tuumlrk kuumlltuumlruuml ile iccedilli dıĢlı olan hatta dilleri dahi TuumlrkccedileleĢen Ermeniler folklorik yapı itibariyle de Tuumlrklere ait birccedilok

oumlzelliği benimsemiĢlerdi Ccediloğu zaman kendi aralarındaki sorunlar da dacirchil olmak uumlzere

problemlerini ccediloumlzmek iccedilin Muumlsluumlman halkın medenicirc davalarına bakmakla yuumlkuumlmluuml olan Ģer‟i mahkemelere muumlracaat ederlerdi Miras taksimatından kaynaklanan anlaĢmazlıklarda veya

yetim kalmıĢ kendini idare ve malını tasarruf edemeyen bir Ermeni ccedilocuğa vacircsi gerektiğinde

yine Ģer‟i mahkeme tercih edilirdi Muumlsluumlman ahaliye vekacirclet ve Ģahitlik ederler kendileri de

onların Ģahitliğine muumlracaat ederlerdi Alacak verecek konusunda alım satım islerinde duumlkkacircn bağ bostan meselelerinde ve Muumlsluumlman halkla ilgili problemlerde haklarını Ģer‟i

mahkemelerde son derece rahat bir Ģekilde arayabilirlerdi14

Antep‟te ticaret baĢta olmak uumlzere ccedileĢitli mesleklerle iĢtigal eden birccedilok Ermeni esnaf bulunmaktaydı Ticari muumlnasebetlerde de toplum iccedilerisinde hiccedilbir ırkicirc ve dinicirc ayrım soumlz

konusu değildi Bunun yanı sıra Ermeniler Ģehrin oumlnemli mahallelerinde ccedileĢitli misyoner

kuruluĢları vasıtasıyla accedilmıĢ oldukları okullarda eğitimlerini oumlzguumlrce yapabilmekteydiler Dini

vecibelerini yerine getirmelerinde ibadethane ve mabet iĢlerinde oumlzguumlrce hareket edebilmekteydiler Nitekim takip eden on yıl iccedilerisinde kilise sayısı beĢten sekize yuumlkselmekle

beraber ccedileĢitli kademelerdeki on dokuz Ermeni okulunda bayan ve erkek toplam 3000‟in

uumlzerinde oumlğrencinin oumlğrenim goumlrduumlğuuml tespit edilmektedir Ayrıca Ermeni genccedilleri 1876 yılında accedilılmıĢ olan Amerikan misyonerlerine ait kolejde de oumlğrenim goumlruumlyorlardı 1891

yılında bu okulun 94 oumlğrencisinin 90‟ı Ermeni idi Bunlardan 71‟i ise Protestan‟dı Uumlstelik

Antep‟in haricinde yirminin uumlzerinde yerleĢim yerinden gelen Ermeniler de bu kolejde oumlğrenim goumlrmekteydiler

15 20 yuumlzyılın baĢında Antep Ermenileri kendilerine ait 7 kilisede

16

dini vecibelerini oumlzguumlrce yerine getirebilmekteydi

III Antepte Misyoner Faaliyetleri ve Anteprsquote Ermeni Ulusccediluluğunun Doğuşu

1810‟da Boston‟da kurulmuĢ olan ABCFM misyonerleri 1820‟de Anadolu‟ya gelmeye baĢlamıĢtır Antep‟e ilk gelen misyoner Dr Thomas P Johson‟dır Dr Hohson Antep‟e 2 Mart

1853 yılına vardı Dr Johson buraya oumllen Dr Azariah Smith‟in yerine geccedilmeye gelmiĢti Halk

iccedilinde kendisine goumlsterilen tepki nedeniyle ABCFM tarafından geri alınmak zorunda kalınmıĢ

12 Orhan Sakin Osmanlırsquoda Etnik Yapı Ekim Yay Ġstanbul 2008 s 239 13 Abadi age s 8 14 Yıldırım agm s 170 15 Uygur KocabaĢoğlu Kendi Belgeleriyle Anadolursquodaki Amerika Ġstanbul 1991 s 183 16 Kertmenjian age s 316

957

Halil OumlZŞAVLI

yerine Dr Azariah Smith goumlnderilmiĢtir17

Smith‟ten sonra 1851-1869 yılları arasında Dr

Anrew T Pratt 1874 sonrası David H Nutting doktorluk yanında vaizlik ve oumlrguumltlenme

ccedilalıĢmalarını suumlrduumlrmuumlĢ bu ccedilalıĢmalar Antep‟te kuvvetli bir Protestan topluluğunu ortaya

ccedilıkmasına yol accedilmıĢtır18

1874 yılında eğitime baĢlayan Merkezi Amerikan Koleji‟nin tıp departmanı 1876‟da

hizmete girmiĢtir Kolejin uumlzerine kurulacağı arazi Muumlsluumlman bir Antep yerlisi tarafından

araziyi satın almak isteyen Dr Trowbridge‟e uumlcretsiz olarak veriĢmiĢti19

Okul muumltevelli heyeti Amerika‟da bulunan 9 uumlyeden oluĢurken idare heyetindeki 13 kiĢi Osmanlı topraklarında

yaĢayan misyonerle ve Ermenilerdi20

ġehrin batı ccedilıkıĢ yerindeki bir tepe uumlzerinde inĢa edilmiĢ

olan kolej ccedileĢitli dershaneler yatakhaneler ve ccedileĢitli atoumllyeleri ihtiva eden kompleks bir yapı

idi Okulun etrafında ve dıĢ duvarı iccedilinde fırın matbaa ccedilamaĢırhane memurlara ait evler hastane ve ameliyathane bulunuyordu

21 Okulda ccedilalıĢan idari personel ve oumlğretmen kadrosu

Ermenilerden oluĢturulmuĢtu Okulda eğitim goumlren oumlğrenciler Antep MaraĢ Urfa Guumlruumln

Haccedilin Kilis Diyarbakır Sivas Siverek Hatay Harput Arapkir Ccedilermik ve Adana‟dan toplanmıĢ Ermeni ccedilocuklardı

22

Tablo III 1895 Halep Salnamesine Goumlre Anteprsquoteki Gayrimuumlslim Eğitim Kurumları ve

Oumlğrenci Sayıları23

Mektebin İsmi Ccedileşidi Oumlğrenci

Sayısı Yeri

Protestan Mektebi Erkek 132 Kuumllluumlcede

Protestan Mektebi Kız 81 Kuumllluumlcede

Protestan Mektebi Erkek 37 Mardin Dağında

Protestan Mektebi Kız 59 Mardin Dağında

Protestan Mektebi Erkek 312 Kayacıkta

Protestan Mektebi Kız 291 Kayacıkta

Protestan Mektebi Erkek 133 Kurb Zincirlide

Latin Mektebi Erkek 135 Tersantede

Latin Mektebi Kız 100 Tersantede

Ermeni Narsisyan Erkek 300 Ccedilukurda

17 Buumllent Ccedilukurova Anteprsquote Ermeni Ulusccediluluğunun Doğuşunda Amerikalılar ve Kolejin Etkisi

Ankara Uumlnv Tuumlrk Ġnkılap Tarihi Ensituumlsuuml Atatuumlrk Yolu Dergisi sayı 40 Kasım 2007 s 615-623 18 Vartan S Bilezikian Apraham Hoja of Aintab Light and Life Pres Winona Lake Indiana 1952 s

127 19 Henry C Barkley A Ride Through Asia Minor and Armenia Printed by Wiliam Clowes and Sons

Londra 1891 s 214 20 Ccedilukurova agm s 617 21 Abadi age s 14 22 Ccedilukurova agm s 617 23 Hicri 1312 (Miladi 1895) Tarihli Halep Vilayeti Salnamesi


Ermeni Kestras Kız 65 Ccedilukurda

Ermeni Vartanyan Erkek 110 Haikde

Ermeni Adanayan Erkek 150 Haikde

Ermeni Eytamhanesi Erkek 25 Haik de

Ermeni Haykonuşyan Kız 250 Haikde

Ermeni İbtidai Mektebi Erkek 135 Kurb Zincirlide

Ermeni Mervyan Erkek 60 Alabeyinde

Ermeni ibtidai Mektebi Kız 30 Tarla-i Atikada

Ermeni Harpasmiyan Mektebi Kız 45 Ġbn-i Eyyubda

1895 Salnamesine goumlre Antep‟de 21 medrese 27 mekatib-i ibtidaiye ( mahalle mektebleri) bulunuyordu Bu tarihte bir Amerikan koleji ve hastanesi vardı 1898 tarihli

salnamede bu rakamlarda bir değiĢiklik olmamıĢtır Hala tek olan Muumlsluumlman ruumlĢtiyesindeki

oumlğrenci sayısı 109 iken gayrimuumlslimlerin 7 ruumlĢtiye ve idadilerindeki oumlğrenci sayısı 408 idi

1900 salnamesinde Muumlsluumlman ruumlĢtiyesindeki oumlğrenci sayısı 164 olmuĢtu Aynı yıl 5 yeni ilkokulun accedilıldığı goumlruumllmekteydi Mahmudiye mektebi 130 oumlğrenci Mecidiye Mektebi 150

Selimiye Mektebi 115 oumlğrenci Orhaniye Mektebi 120 oumlğrenci Hamidiye Mektebi 65 oumlğrenci

okutmaktaydı 1901‟de Ģehirdeki bu okulların yanı sıra Orul Nahiyesinde Orul Karyesi mektebi accedilılmıĢtı Tek oumlğretmeni ve 45 oumlğrencisi vardı

24 I Duumlnya Arifesinde ise Antep‟ki

Ermeni okullarının sayısı 20‟yi bulmuĢtu Bunlar 11 tanesi Gregoryani 8 tanesi Protestan ve 1

tanesi de Katolik Ermenilere hizmet veriyordu25

Anadolu‟nun Ermeni nuumlfusunun yoğun olduğu diğer boumllgelerinde olduğu gibi Halep vilacircyetinin ikinci buumlyuumlk Ģehri olan Antep‟te de Ermeni genccedilleri genellikle okullar vasıtasıyla

oumlrguumltlenmekteydiler Gerek misyoner okulunda gerekse Ermenilerin kendi okullarında verilen

eğitim ile ayrılıkccedilı fikirler birccedilok genccedil beyne nuumlfuz ettirilmekteydi Bu okullarda Ermeni tarihi ile ilgili dersler tedris edilmekle beraber oumlğrencilere soumlzde Ermenistan haritaları goumlsterilerek

milliyetccedililik duyguları kabartılmaktaydı Dolayısıyla bu okullardan mezun olan oumlğrencilerin

ccediloğunun potansiyel bir Ermeni milliyetccedilisi olarak kanlı eylemlerin iccedilerisinde yer almaları kaccedilınılmazdı Antep‟teki Hınccedilak teĢkilatlanmasında da en etkin roluuml okul hocaları

uumlstlenmiĢlerdi Nitekim Antep ve Kilis‟teki Hınccedilak cemiyeti Ģubeleri mektep hocalarının

liderliğinde faaliyetlerini yuumlruumltmekteydiler26

Nitekim 1894 yılında Antep‟teki ABCFM

misyonerlerine doumlrt tanesi komite eylemlerine katıldıkları ve Ermenileri huumlkuumlmete karĢı kıĢkırttıkları gerekccedilesiyle tutuklanmıĢ

27 ve sorgulanmak uumlzere Halep‟e sevk edilmiĢti Bunun

uumlzerine Ġstanbul Amerika elccedilisi Terrell hemen harekete geccedilmiĢ misyonerlere ait okullarda

24 Cengiz Eroğlu Murat Babuccediloğlu Mehmet Koumlccediler Osmanlı Salnamelerinde Halep Global Strateji

Ensituumltuumlsuuml Ankara 2007 s570-571 Bu eserde 1900 tarihinden sonraki yıllara ait Hıristiyan okulları ve bu okullara jayırlı farklı mezheplere mensup kız ve erkek oumlğrencilerin ayrıntılı doumlkuumlmuuml bulmak

muumlmkuumln 25 Kertmenjian age s 319 26 Yıldırım agm s 172 27 BOA HR SYS 288965rsquoden naklen Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Amerikan İlişkileri (1839-1895)

TC BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı ArĢivleri Daire BaĢkanlığı Yayın

Nu85 Ankara 2007 c II s 33 Ayrıca bkz The New York Times 12 Eyluumll 1894

959

Halil OumlZŞAVLI

elccedililik bir temsilci olmadan arama yapılmasını engellemiĢti28

Bununla yetinmeyen Terrrel

Babı-ali‟ye bir muhtıra vererek eğitimin sekteye uğramaması iccedilin bu oumlğretmenlerin kefaletle

serbest bırakılmalarını talep etmiĢ ancak Terrell‟in bu isteği usullere aykırı olduğu belirtilerek

ret edilmiĢ ve iki uumllke iliksilerinin bozulmaması iccedilin adı geccedilen elccedilinin değiĢtirilmesi istenmiĢti

29

IV Anteprsquoteki Ermeni Komiteleri ve Faaliyetleri

IVI Hınccedilak Cemiyeti

Sosyal Demokrat Hınccedilakyan Partisi Tuumlrkiye ve Ġran topraklarında kurulmuĢ ilk

sosyalist partiydi Tuumlm teorileri ve kurucuları Marksist‟ti30

Ermeni bir komiteci olan Mekertitch Portakalyan‟ın 1885 yılında Marsilya‟ya gitmiĢ ve burada Armenia adında bir

gazete ccedilıkarmaya baĢlamıĢtı Portakalyan Armenia gazetesinin temel amacının Ermeni

tuumlccarlar ile ccedileĢitli uumllkeler arasındaki ticaricirc iliĢkilerin geliĢtirilmesi olduğunu belirterek

gazetenin ccedilıkarılıĢ amacının ticaricirc bir nedene bağlı olduğunu accedilıklamıĢtı Ancak bu gazete kısa bir suumlre iccedilerisinde Avrupa‟nın ccedileĢitli Ģehirlerinde okuyan Kafkasyalı Ermeni oumlğrencilerin

devrimci ve bağımsızlık gibi fikirlerinin iĢlendiği bir yayın organı haline geldi Gazetede

yayınlanan ve devrim fikrini iĢleyen yazıların buumlyuumlk bir kısmı Tuumlrkiye ile ilgili olmakla beraber Rusya Ermenileri hakkında da ihtilalcı duumlĢuumlnceleri destekleyen yazılar yayınlanıyordu

Armenia gazetesinde Tuumlrkiye ve Rusya ile ilgili yayınlanan bu yazılar sonucunda gazetenin

Tuumlrkiye‟ye giriĢi 1885 yılının Ağustos ayında yasak edilmiĢse de gizli olarak gelmeye devam etmiĢtir Ayrıca 1886 yılında da bu gazetenin Rusya‟ya girmesi yasaklandı

Armenia gazetesinin Tuumlrkiye ve Rusya‟ya giriĢinin yasaklanmasının akabinde

gazetede daha cesur ve accedilık duumlĢuumlnceler ifade edilmeye baĢlandı gazetede yayınlanan yazılarda

artık konuĢmaktan ccedilok iĢ yapılması ve uumlyelerinin Tuumlrkiye‟ye gidip orada devrimci duumlĢuumlnceleri hayata geccedilirecek ldquoihtilalci bir cemiyetinrdquo kurulması gerektiği ifade edilmeye baĢlanmıĢtı

Kurulması duumlĢuumlnuumllen bu cemiyetin baĢına geccedilmesi iccedilin Portakalyan‟a bir teklif goumltuumlruumllduuml

ancak Portakalyan bu teklifi kabul etmeyerek geri ccedilevirdi Portakalyan‟nın boumlyle bir teklifi geri ccedilevirmesi Kafkasyalı Ermeni oumlğrenciler arasında buumlyuumlk bir ĢaĢkınlık yarattı Oumlğrenciler bu

ĢaĢkınlıklarını bir suumlre uumlzerinden atamadılar Ancak bir muumlddet sonra Paris ve Monpel‟den

Cenevre‟ye gelen bu Ermeni oumlğrenciler burada Portakalyan‟ın iĢtirak etmediği bir cemiyeti kurmayı kararlaĢtırdılar Boumlylece Hınccedilak Komitesi Batı Avrupa uumlniversitelerinde oumlğrenim

goumlrmek uumlzere gitmiĢ olan Rus uyruklu Ermeni oumlğrenciler tarafından Ġsviccedilre‟nin Cenevre

Ģehrinde 1887 yılının Ağustos ayında kurulmuĢ oldu31

Komitenin kurucuları arasında Avetis

Nazarbekyan Maro Nazarbekyan Ruben Hanzat gibi isimler bulunmaktadır Bu kiĢiler kurdukları cemiyetin programını hazırladıktan sonra kendilerine ait bir yayın organı uumlzerinde

ccedilalıĢmaya baĢladılar Ancak Cenevre‟de Ermenice baskı harfleri bulunmamaktaydı Bu

Ermenice baskı harflerinin Viyana veya Venedik‟ten getirtilmesi gerekiyordu ancak cemiyetin yeterince parası bulunmamaktaydı Bu nedenle Cenevre‟de ilk kez bir Kafkas gecesi

28 The New York Times 18 Ekim 1894 29 BOA Y A HUS 32860‟dan naklen Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Amerikan İlişkileri (1839-1895) TC BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı ArĢivleri Daire BaĢkanlığı Yayın

Nu85 Ankara 2007 c I s 175-176 30 Louise Nalbandian Armenian Revolutionary Movement The Development Of Armenian

Political Parties Through The Nineteenth Century University of California Press 1963 s 104 31 Nalbandian age s 104


duumlzenlediler ve bu geceden elde ettikleri parayla da Ermeni baskı harfleri sipariĢ edildi32

SipariĢ verilen harfler gelinceye kadar geccedilen suumlrede ise cemiyet uumlyeleri Rus matbaasına

giderek burada baskı iĢlemlerini oumlğrendiler Ccedilıkaracakları gazetenin adını da Hınccedilak olarak

koydular Bu sırada G Karacayan cemiyetten ayrıldığı iccedilin cemiyetin uumlyeleri sadece 5 kiĢi kalmıĢtı Hınccedilak Gazetesinin ilk sayısı 1887 yılının Kasım ayında ikinci sayısı ise 1888 yılının

Ocak ayında yayınlandı Nazarbekyan Vardanyan ve Haraciyan tarafından hazırlanan cemiyet

programı da 1888 yılında accedilıklandı33

Hınccedilak cemiyeti Antep‟te 1890 yılına doğru teĢkilatınmasını tamamladı Levon

Zakarian buradaki Hınccedilak teĢkilatlanmasının oumlncuumlsuumlyduuml Ayıraca buradaki yerel liderler

arasında Zeytun olaylarında isyancılara yardım edenlerden Sarkis Turabian Doktor Nezaret

Ketchejian Hrand Sulahian Solomon Bastajian Hagop Hamalian ve A N Nazar gibi isimler de vardı Bu kiĢiler Antep Amerikan Koleji hocalarından Profesoumlr Lazarus Diradourian‟ı ve

Profesoumlr Sarkis Levonian‟ın eĢini de cemiyetlerine uumlye etmeyi baĢarmıĢtı34

1892 yılında

cemiyet Antep‟teki teĢkilatlanmasını tamamlamıĢ ve iyice guumlccedillenmiĢti35

Antep‟teki Hınccedilak subesi Piranet Luumlsniyan kod adıyla Vartanyan Mektebi

hocalarından Sogomon Bastacıyan isimli bir sahsın kontroluumlndeydi Ayrıca Antep‟te eski ve

yeni boumlluumlkler adıyla anılan iki ayrı Hınccedilak ġubesi bulunmaktaydı Sogomon Bastacıyan bunlardan yenisinin lideri idi Kazadaki yaklaĢık 15000 Ermeni‟den 1000 kadar genccedil bu eski

ve yeni fırkalara mensup muumlfsitler idi Ancak Antep‟teki bu iki Hınccedilak fırkası arasında bir

ihtilaf bulunmaktaydı Vartanyan ve Atenagan denilen mekteplerin kontroluumlnde olan bu iki

ayrı Ģube birbirleriyle rekabet halindeydiler Rekabetin nedenini ise Vartanyan Mektebi‟ne mensup ve cedid fırka olarak tabir olunan yeni nesil Hınccedilaklardan Sogomon Bastacıyan ile

ekibinin Antep Hınccedilaklarının tamamına oumlnderlik etmek istemeleri idi Doktor Dikran Efendi

bir ara bu iki grup arasında barısı sağlamak iccedilin ccedilaba sarf etmiĢ ancak baĢarılı olamamıĢtı36

Sogomon‟un liderlik konusunda bu denli heyecanlı olmasının sebebi ise fiili eylem

noktasındaki giriĢimleri idi Nitekim Zeytun‟da icra edilecek isyan sırasında Antep

Hınccedilaklarına duumlĢen yardım goumlrevinin muumlzakere edildiği gizli yerlerden biri Sogomon‟un

hanesiydi Anadolu‟daki diğer isyanları organize etmek Hınccedilaklara iacircne toplamak ve silah temin etmek gibi bir ccedilok iĢ de Hınccedilakların bu gizli toplantılarında ele alınmaktaydı Bir ara

Antep‟teki bu toplantılara Kumkapı Nuumlmacircyisi‟nde etkin rol oynadığı belirtilen Baron Ağası‟da

katılmıĢtı Aslen Haccedilin‟li olan Baron Ağası Kumkapı vukuatından sonra firar ederek Londra‟ya gitmiĢti Buradan da Rus Ermenilerinden olup Hınccedilakların liderliğini Hınccedilak

gazetesinin de muumlduumlr ve muharrirliğini yapan Evacircdis tarafından Kilikya‟ya goumlnderilmiĢti Bu

sefer misyonu ise bu boumllgedeki Ermeniler arasında fesat ccedilıkarmak ve onları oumlrguumltlemek idi Nitekim iki kardeĢ olan Artin ve Karabet‟in yardımıyla Halep Hınccedilak ġubesi‟ni Baron Ağası

teĢkil etmiĢti Ardından da Antakya kazasına bağlı Suumlveydiye nahiyesine geccedilerek burada da

Hınccedilakyan Ģubeleri tesis etmiĢ ve bu Ģubelere silah ve cephane temin etmiĢti Antep‟teki

32 Nalbandian age s 107 33 Orhan Doğan Ermeni Komiteleri Hınccedilak ve Taşnaksuumltun (Rus Adalet Bakanı Y Muravyevrsquoin

Ermeni Komitelerine İlişkin Raporu) Kaynak httpwwwsosyalbilselcukedutrsos_makarticles

200820ODOGANPDF s 312 34 Safarian age s 135 35 BOA HR SYS 27898 Londra ve Marsilya Ermeni Komitesi Ortak Sekreterliği tarafından 9

Ağustos 1892 tarihinde Adana Ermeni BaĢpiskopos‟una goumlnderilmiĢ ve oradan da dolaylı olarak

Tuumlrkiye‟deki baĢlıca komitelere bildirilmiĢ mektupta MaraĢ ve Antep‟teki eĢkıya teĢkilatlanmaların

oldukccedila iyi olduğu ifade ediliyordu Naklen Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri (1879-

1918) TC BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı ArĢivleri Daire BaĢkanlığı Yayın

Nu86 Ankara 2007 c I s 20 36 Yıldırm agm s 174

961

Halil OumlZŞAVLI

toplantılara iĢtirak etmesinin sebebi ise Antep Hınccedilaklarını isyan noktasında youmlnlendirmekle

beraber Zeytun isyanına yardım iccedilin gerekli para adam ve cephaneyi toplamaktı Zira Antep‟te

toplanan yuumlz otuz liradan fazla para Leglekyan Asidili Sarkis ve Ermenilerin buumlyuumlğuuml olarak

bilinen Artin Ağa tarafından iacircne edilerek isyan sırasında Zeytun‟daki Ermeni Hınccedilak ccediletelerine goumlnderilmiĢti Zeytun‟daki isyan patlak verdiğinde ise burada olan Baron Ağası

Agob Asaduryan‟a yazdığı bir mektupta ldquoZeytun havalisinde bazı koumlylerde bir takım yağma ve

ccedilapul hareketlerine giriĢildiğini kendi adamlarının iyi iĢ goumlrmekte bulunduklarını ve maksatları Zeytun Kıslasırsquonı almak olup aldıktan sonra MaraĢ ve Anteprsquoin bizim olduğunu

orada Ermenilere tebĢir edinizrdquo (duyurunuz) diyordu37

Antep‟teki toplantılarda Vahan isimli bir genccedil daha vardı Agob‟un ifadesine goumlre bu

genccedil Mamuumlratuuml‟l-Aziz ahalisinden olup Amerika‟da birkaccedil sene eğitim goumlrmuumlĢtuuml Asıl adı Sarkis lakabı ise Tuumlfenkccediliyan (ya da Kundakccediliyan) idi Amerika‟dan Kıbrıs‟a gelen Vahan

buradan da silah ve cephane ile Gelibolu‟ya ccedilıkmıĢtı Onun da ccedilalıĢmalarıyla Antakya

kazasında Suumlveydiye merkezli geniĢ bir silahlı Hınccedilak oumlrguumltlenmesi baĢlamıĢ Suumlveydiye Ermenileri ikna edilerek cemiyete dacirchil edilmiĢlerdi Hatta cemiyete katılanlar arasında Mısırlı

fellahlar dahi bulunmaktaydı Bunların ellerindeki cephane ise otuz sekiz parccedila dağ topu

hesapsız dinamitli guumllleler ve silahlardan ibaretti Aynı zamanda sıradan bir neferden buumlyuumlk kumandanlara kadar askeri uumlniformaları bulunmaktaydı Vahan‟ın Antep‟deki goumlrevi ise

Zeytun ve diğer yerlerdeki isyanlara cephane temin edebilmek iccedilin para toplamaktı Antep‟te

yapılan toplantılara iĢtirak eden Hınccedilaklar tepeden tırnağa kadar silahlıydı Zaten

Hınccedilakyanların amacı Avrupa‟da ses getirecek kanlı olaylar ccedilıkarmaktı Ġsyanın Ģiddeti ne kadar buumlyuumlk olursa propagandası da o nispette iyi yapılırdı Bunun iccedilin de kendi

soydaĢlarından oumllenlerin yaslı veya ccedilocuk olması merhamet istismarını guumlccedillendirecekti Fiili

teroumlr olaylarına da bu politikayla giriĢmiĢlerdi Muumlsluumlman ahalinin tepkisini Ģiddetlendirmek iccedilin ise masum insanları katletme yolunu seccedilmiĢlerdi

38

IV II Taşnak Cemiyeti

Ermeni Devrimci Federasyonu radikal milliyetccedili Ermeni siyasi oumlrguumltuuml Ermenistanın

bağımsızlığını sağlamak amacıyla 1890da kuruldu Halen gerek Ermenistan Cumhuriyetinde gerek diasporadaki Ermeniler arasında aktif bir siyasi partidir Ermenice adıyla DaĢnaksutyun

olan oumlrguumltuumln adı dilimize bir takım ses değiĢikliklerinden sonra TaĢnaksutyun olarak geccedilmiĢtir

ve kısaca TaĢnak adıyla da bilinir Ermenicede ldquofederasyonrdquo anlamına gelir Ccediluumlnkuuml oumlrguumlt oumlzellikle Rusyadaki Ermeni oumlrguumltleri baĢta olmak uumlzere birccedilok oumlrguumltuumln birleĢmesinden

oluĢtuğundan bu adın verilmesi uygun goumlruumllmuumlĢtuumlr39

Bu ccedileĢitli grupların bir araya nasıl ve ne zaman geldikleri bilinmiyor ancak 1890da Tifliste Krisdapor Mikaelyan Simon Zavaryan ve Stepan Zoryan ve Hınccedilaklar namına da

Rupen Hanazad‟ın toplantılar duumlzenledikleri ve partiyi kurdukları genel kabul goumlrmektedir

BaĢlangıccedilta partinin sevk ve idaresi Cenevre‟de bulunan gizli bir buumlronun elinde olduğu ve bu

buumlronun partinin normal uumlyelerini ccedilok sıkı bir disiplinle idare ettiği soumlylenir40

Ancak Nalbandian‟a goumlre merkez parti mekezicirc Trabzon olarak seccedililmiĢti ancak buumltuumln iĢler Tiflis‟ten

youmlnetiliyordu ve beĢ kiĢiden oluĢan Mekezicirc Komite Tiflis‟te oturmakta ve partinin sevk ve

37 Yıldırm agm s 174 38 Yıldırm agm s 175 39 Halil OumlzĢavlı Ermeni Milliyetccedililik Hareketlerinin Doğuşu Taşnak ndashİttihat ve Terakki İttifakı

Ermeni AraĢtırmaları say 41 Ankara 2012 s 159 40 Kamuran Guumlruumln Ermeni Dosyası Remzi Kitabevi Ġstanbul 2005 s 192


idaresini buradan yapmaktaydı Mekezicirc Komite‟yi oluĢturan beĢ kiĢi C Mikaelian S

Zavarian Abraham Dastakian H Loris-Malikian ve Levon Sarkisian‟dı41

Antep‟teki TaĢnak komitesi Hınccedilak cemiyetinini boumllgedeki etkinliğnini azalmasının

ardından kuruldu TaĢnak cemiyetinin Antep‟teki kurucuları Nerses Bagdoian tıp doktoru Nerses Kachadorurian eczacı Bogosian tıp doktoru Nazarian Poladian Sivajian ve Nerses

Mahdesian-Hagopian‟dı Antep TaĢnak cemiyeti 1898-1915 yılları arasında guumlcuumlnuuml ve etkisini

oldukccedila artırdı Safarian TaĢnak Merkezi Cemiyeti lider kadrolarından oumlnemli kiĢilerin ccedileĢitli zamanlarda Antep‟i ziyaret ettiğini belirtmektedir Bunlar arasında Bulgarsitan‟dan fonograf

ticareti ile uğraĢan bir tuumlccar kılığında gelen Mar Khachig Salisian 1904‟te gelen Garabet

Michjian Simon Zavarian Vardan Sarhad ve Ferid Jemil gibi isimler bulunuyordu42

Antep

Amerikan Kolejinin bazı oumlğrencilerinin de ateĢli ir taraftar duygusuyla bağlı olduğu Antep TaĢnak teĢkilatının oumlnemli uumlyeleri arasında Dikran poladian Armen Maksoudian Khoren

Varjabedian Avedis Khanzedian Tatoul Kupelian Mıgirdich Araratian Ohannes Araratian ve

Toros Merjenian vardı Ayrıca Antep‟teki Ermeni Atenagan Ortaokulu ve Antep Kilikya Ensitituumlsuuml (Ermeni Koleji)‟nuumln bazı oumlğrencileri de TaĢnak teĢkilatına uumlyeydi

43

IV III Armenekan Komitesi

1921‟den sonra Ramgavar komitesi veya diğer bir adıyla Ermeni Liberal Demokrat Partisi olarak bilinen Armenekan komitesi ihtilalci faaliyetleri amaccedil edinen ilk Ermeni siyasi

olarak bilinir Bu parti 1885 yılında Mekertitch Portakalyan‟ın oumlğrencileri tarafından Van‟da

kurulmuĢtur Portakalyan ve beraberindekiler 1885 sonbaharında Mekertitch ve Girigiagos

Terlemezyan kardeĢlerinin bahccedilesindeki uumlzuumlmlerin sıkıldığı kuumlccediluumlk bir damda ilk toplantılarını yaptılar Odada sadece bir hasır olduğu iccedilin daha sonra buraya ldquohasır damırdquo denildi Hasır

damındaki ilk toplantıdan sonra ilk Ermeni Ġhtilal Partisi Armenekan kurulmuĢ oldu Bu

kurucu toplantıda dokuz genccedil adam vardı Bunlar toplantıda Mekertitch Terlemezian Girigiagos Terlemezian Ruben Shatavorian Grigor Odian Grigor Adjemian M Parutdjian

Ghevond KhandjianGrigor Beozikian ve Garegin Manukian‟dı Yine parti kurucuları arasında

adı geccedilen Yeghiche Gontackthcian Gabrial Natanian ve Dr Galust Aslanian Van‟da

olmadıkları iccedilin bu ilk toplantıya katılamadılar44

Parti ismini yayın organı olan Armenia gazetesinden alıyordu

Erzurum‟da yaĢanan olaylardan sonra tutuklamalar baĢlamıĢ ve Portakalyan‟ın Van‟da

oturması yasaklanmıĢtı45

Bunun uumlzerine Portakalyan bazı taraftarları ile birlikte Marsilya‟ya giderek burada Armenia adında bir gazete ccedilıkartmaya baĢlamıĢtır Bu derginin doumlrt ana yayın

prensibi vardı a) Duumlnyanın dikkatini Tuumlrkiye‟deki Ermenilerin durumu uumlzerine ccedilekmek b)

Diasporada yaĢayan Ermeniler sayesinde anavatandaki Ermenilere yardım etmek c) Portakalyan ve arkadaĢlarının fikirlerini Ermeniler arasında yaymak d) Portakalyan ve

beraberindekilerin bilgi ve deneyimlerini Ermeni milleti iccedilin kullanmak46

Ġlerleyen zamanlarda Armenakan partisi hem Tuumlrkiye‟nin ccedileĢitli Ģehirlerinde hem de

Ġran ABD ve Kafkaslarda Ģubeler accediltı Partisinin kuruluĢ yıllarında ve faaliyetlerinin ilk doumlnemindeki amacı devrim yolu ile Ermeni halkının kendi kaderini kendisinin tayin etmesi

41 OumlzĢavlı agm s 160 42 Safarian age s 136 43 Safarian age s 137 44 Nalbandian age s 96 45 Orhan Doğan Ermeni Komiteleri Hınccedilak ve Taşnaksuumltun (Rus Adalet Bakanı Y Muravyevrsquoin


200820ODOGANPDF s 307-328 46 Nalbadian age s 94

963

Halil OumlZŞAVLI

iccedilin hak elde etmeye ccedilalıĢmaktı Armenakan Partisi kendi amacına ulaĢmak iccedilin Ermeni

halkını uyandırmayı onlara askericirc eğitim vermeyi disipline alıĢtırmayı silah ve para elde

etmeyi askericirc birlikler oluĢturmayı ve genel bir savaĢa hazırlanmayı gerekli goumlrmekteydi Bu

partinin programı incelendiğinde Ermeni halkının bağımsızlığı meselesini ve bir Ermeni devletinin kurulması gerektiğini ileri suumlren ilk siyasi Ermeni partisi olduğu anlaĢılmaktadır

Burada dikkat ccedileken husus bu partinin Ermenilerin bağımsızlığına vurgu yapmıĢ olmasıdır

Bu parti sadece Ermeniler arasında faaliyet goumlsterilmesi gerektiğini savunmaktaydı47

Armenekan (Ramgavar) komitiesi Antep‟te en geccedil teĢkilatlan komite oldu 1915

olayları yaĢandığı sırada Armenekan komitesi Antep‟te henuumlz teĢkilatlanmasını bitirmemiĢti

Bu komite Antep‟teki teĢkilatlanmasını 1919 yılı baĢlarında tehcir edilen Ermenilerin geri

doumlnmesine izin verilmesi sırasında ve D Atamian‟ın Antep‟i ziyareti sırasında kuruldu Armenekan komitesinin Antep Ģubesinin oumlnde gelen uumlyeleri Nzareth Fistukjian Y Panjarjian

Hagopjan Yaghoubian Dicran Kherlopian D Demirjian Y Benlian Y Demirjian Hagop

Kebbenjian ve Haroutune Nashalian‟dı Bu insanların ccediloğu Antep‟in oldukccedila eğitimli ve entelektuumlel kiĢilerindendi Kendilerine ait bir kuumltuumlphaneleri ve kuluumlp binaları vardı Bu kiĢiler

1920-1921 Fransızların Antep‟i iĢgali sırasında onların yanında Tuumlrk kuvvetlerine karĢı

savaĢan Ermeni birliklerin liderlerindendi48

V 1895 Antep Ermeni İsyanı

VI İsyan Oumlncesinde Anteprsquote Genel Durum

1895 yılında Zeytun‟da isyanın baĢlaması ve giderek yayılması ile Ekim ayı baĢlarında

Hınccedilaklar Antep‟te de taĢkınlıklara baĢladılar Zaten oumlncesinde bir ccedilok Ermeni menfi siyasi faaliyetleri nedeniyle tutuklanmıĢ ancak bu kiĢiler hapse atılmamıĢ 400 veya 500 lira

tutarındaki para cezalarına ccedilarptırılıp serbest bırakılmıĢtı49

Zeytun‟da karıĢıkların baĢlaması

uumlzerine Halep‟ten oradaki askeri kuvvetlere destek olmak uumlzere Antep Redif Taburu‟nun Zeytun‟a goumlnderilmesi istendi Ancak Zeytun‟la beraber Antep‟te de bir isyan hareketinin

baĢlayacağı anlaĢılmıĢtı Ekim ayından itibaren Antep‟e aniden Ermeni goumlccedilerli baĢlamıĢ ccedilevre

illerden her guumln yuumlzlerce Ermeni kasabaya geliyordu Ccedilevreden gelenlerle nuumlfuslarını iyice

artıran Ermeniler 21 Ekim Pazartesi guumlnuuml tamamı silahlı olarak Muumlsluumlman evlerinin oumlnuumlnde bazı kiliseler oumlnuumlnde ve Amerikan koleji civarında toplanarak saatlerce havaya silah sıktılar

Yakın bir zamanda kasabada bir isyanın ortaya ccedilıkacağı artık belli oluyordu50

Bu olaylar

Halep Ġngiliz Konsolosluğu tarafında oumlğrenilmiĢ ve Ġngiltere‟nin Ġstanbul Buumlyuumlk Elccedilisi Philip Currie Marinitch adındaki bir goumlrevliden saraya gidip Antep‟te yaĢanan olaylara Bab-ı

Acircli‟nin dikkatini ccedilekmesi iccedilin sadrazamla konuĢmasını istemiĢti51

47 Doğan agm s 311 48 Safarian age s 137 49 Halep Ġngiliz Konsolosu Barhnam‟dan Ġngiliz Buumlyuumlk Elccedilisi Philip Currie‟e goumlnderilen 1 Ekim 1895

tarihli telgraf Belge No 87 Correspondence Relative To Armenian Question And Reports From

Her Majestyrsquos Consular Officers İn Asiatic Turkey No2 s 53 Presented Both to the Houses of

Parliament and by Command of Her Majesty ġubat 1896 Londra s 53 50 Ramzan Erhan Guumllluuml Antep Ermenileri (Sosyal-Siyasi-ve Kuumlltuumlrel Hayatı) IQ Yay Ġstanbul

2010 s 197 51 Ġstanbul Ġngiliz elccedililiğinden Ġngiltere BaĢkanı Lord Salisbury‟e goumlnderilen291 Ekim 1895 tarihli

telgraf Belge No 197 Correspondence Relative To Armenian Question And Reports From Her

Majestyrsquos Consular Officers İn Asiatic Turkey s 99


Ġsyan oumlncesi yaĢanan bu karıĢıklı esansında Ermeniler Allah‟a kuumlfuumlr ediyor

Muumlsluumlmanlara ldquo Oldu Hayesdan52

Giiti Acircl-i Osmanrdquo Muumllk Osmanlı Elinden Ccedilıktı

Ermeniler Huumlkuumlmet Edecekrdquo Ulemacircnızın LacircĢesini kelblere yedireceğizrdquo gibi hakaret ve

tehditler ediyordu Bu yuumlzden Antep Kaymakamı Ali Ġhsan Bey Ġstanbul‟a 16 Kasım guumlnuuml sabaha karĢı yakında kazada bir kargaĢa yaĢanmasının artık kaccedilınılmaz goumlruumllduumlğuumlnuuml belirten

ve bu konuda giriĢim yapılmazsa istifasının kabuluumlnuuml isteyen bir telgrafı yolladı53

VII İsyanın Başlaması

Ġsyan 16 Kasım 1896 Cuma54

guumlnuuml baĢladı Goumlruumlnuumlrdeki sebep Kaspar oğlu Boğos

isminde bir Ermeni‟nin yanında ccedilıraklık yapan Antep ahalisinden Kuumlccediluumlk Elli lakabındaki

birisinin Ahmet ismindeki on beĢ yaĢındaki oğlunun 16 Kasım sabahı martini tuumlfekle vurulup

oumllduumlruumllmesiydi Kuumlccediluumlk ccedilocuk 16 Kasım sabah erken saatlerde iplik almak iccedilin ustasına giderken Ermeni mahallesinde Antep Ermeni Protestan Cemaati‟den ve Hınccedilak Komitesi

Reisi Agop Babekyan‟ın evinin oumlnuumlnde geccedilerken Babekyan tarafından kurĢunlanılarak

oumllduumlruumllmuumlĢtuuml Kısa bir suumlre sonra Ermeniler baĢka bir mahallede iki Muumlsluumlman daha oumllduumlruumlp55

daha oumlnceden isyan iccedilim hazırlamıĢ oldukları cephanelerle bazı mahalleler ile ccedilarĢı ve

pazarlarda Muumlsluumlmanlara huumlcum ettiler56

Olaylar kısa zamanda Muumlsluumlmanlar ve Ermeniler

arsındaki toplu bir savaĢa doumlnuumlĢtuuml Muumlsluumlman mahallesine kalan duumlkkan mahzen veya hanelerini daha evvelden Ermeni mahallesine taĢımı olan Ermeniler ccedilarĢıdaki buumltuumln silah ve

barutu oumlnceden toplamıĢlardı Ġsyanın baĢlamasıyla istihkam haline getirdikleri cadde

uumlzerindeki evlerin uumlzerinden Muumlsluumlmanlara kurĢun ve dinamit fırlatarak ortalığı ateĢe verdiler

Ayrıca Ermeni evlerinin pencerelerinden yoldan geccedilen Muumlsluumlmanlara zenccedil ve kezzap doumlkerek onlara saldırdılar Oldukccedila ccedilok miktarda dinamit bir Ermeni evinde patlatılarak evi kuĢatmıĢ

olan bir ccedilok Muumlsluumlman katledildi57

Olaylardan sonra Halep Ġngiliz Konsolosu Barhnam

Ġstanbul Buumlyuumlk Elccedilisi P Currie‟ye goumlnderdiği telgrafta olayların Ağustos ve Eyluumll aylarını Antep‟te geccediliren bir Hınccedilak liderinin Ermeniler arasında baĢlattığı fesat yuumlzuumlnden baĢladığını

ve bazı Ermeni genccedillerinin yaptıklarıyla misillemeye sebep olduğunu belirtmektedir58

Konsolosun bahsettiği Hınccedilak lideri yukarıda ismini zikrettiğimiz Agop Babekyan olsa

gerektir

Olaylar nihayet 19 Kasım guumlnuuml bastırıldı Muumlsluumlman din adamları Muumlsluumlman halkı

sakinleĢtirirken askeri guumlccediller de komiteci Ermenileri kontrol altına aldı Yeni bir olayın vukuu

52 Hayesdan Ermenice ldquoErmenistanrdquo demektir 53 Guumllluuml age s 199-201 54 Olayların baĢlangıccedil tarihi Ġngiliz konsolos raporlarında 15 Kasım Cuma olarak belirtiliyor Halep

Ġngiliz Kosolosu Barnham‟dan Ġstanbul Buumlyuumlk Elccedilisi P Currie‟ye goumlnderilen telgraf Correspondence

Relative To Armenian Question And Reports From Her Majestyrsquos Consular Officers İn Asiatic

Turkey No435 s 227 55 Olayların 3 Muumlsluumlman‟ın Ermeni komitacılar tarafından oumllduumlruumllmesi neticesi baĢladığı The New

York Gazetesi‟nin 25 Kasım 1895 tarihli haberinde de yazmaktadırBkz The New York Times 25

Kasım 1895 56 BOA SYS 379046‟dan naklen Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları (1895-1896) TC

BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı ArĢivleri Daire BaĢkanlığı Yayınları

Ankara 2008 c II s 27 57 Ġngiliz Kosolosu Barnham‟dan Ġstanbul Buumlyuumlk Elccedilisi P Currie‟ye goumlnderilen telgraf

Correspondence Relative To Armenian Question And Reports From Her Majestyrsquos Consular

Officers İn Asiatic Turkey No435 s 230 58 Ġngiliz konsolos raporları ve The New York Times Gazetesinde oumllen Ermeni kiĢi sayısı 200 olarak

verilmektedir Halep Ġngiliz Kosolosu Barnham‟dan Ġstanbul Buumlyuumlk Elccedilisi P Currie‟ye goumlnderilen

telgraf Correspondence Relative To Armenian Question And Reports From Her Majestyrsquos

Consular Officers İn Asiatic Turkey No435 s 227

965

Halil OumlZŞAVLI

bulması ihtimaline karĢı ve Halep ve Antep‟ten bu konuda talep gelmesi uumlzerine Sedaret 21

Kasım PerĢembe guumlnuuml Seraskerlik‟ten Antep‟teki fenalığın tamamen men‟i iccedilin oradaki

kuvvete ilaveten iki tabur piyade ve iki topun goumlnderilmesini istedi59

Muumlsluumlman bir ccedilocuğun

oumllduumlruumllmesiyle patlak veren bu olaylar 51‟i erkek 8‟i kadın olmak uumlzere toplam 59 Muumlsluumlman‟ın ve 103‟uuml erkek 8‟i kadın olmak uumlzere toplam 111 Ermeni‟nin canına mal oldu

Ayrıca 97 kiĢi de bu olay sırasında yaralandı60

Ancak tuumlm oumlnlemlere rağmen 23 Kasım guumlnuuml olaylar tekrar baĢladı Biri asker beĢ Muumlsluumlman‟ın Ermeniler tarafından accedilılan ateĢ sonucu tekrar bir kargaĢa yaĢandı Fakat o guumln

bu olay fazla buumlyuumlmeden bastırıldı Yine 22 Tesricircn-i Sacircnicirc 1311 (4 Aralık 1895) tarihli

tahriratta ldquoAnteprsquote Eblehan Mahallesirsquonde Yakut oğlu Agobun hacircnesi damından Konbuz

talsquobicircr olunan acirclacirct-ı nacircriyye sokakta bulunan Deveci Hacı Halil ve oğlu Ahmed ve Mehmed

oğlu Oumlmer ve Mucircsacirc ve Gedik oğlu Hasan ve Mehmed oglu Ali nacircm kimesnelerin ortalarına

atılmasıyla patlayarak bu insanları yaralamıĢrdquo olduğu belirtilmektedir61

Bu olay da The New

York Times‟in haberine goumlre 1 Aralık tarihinde gerccedilekleĢti ve 3 insan hayatını kaybetti62

Antepte yaĢanan bu olaylar neticesinde olaylarda roluuml olduğu tespit edilen altmıĢ beĢ Ermeni

tutuklanıp yargılanmak uumlzere Halep‟e goumlnderildi Bu kiĢilerden otuz bir tanesi 13 Mayıs

1896‟da serbest bırakıldı Serbest bırakılanlardan ikisi Prostestan Papazı Kara Krikor ve Dr Kurkjie‟di Papaz Krikor ve Dr Kurkjie serbest bırakıldıktan sonra Ġngiliz konsolosuna tutuklu

Ermenilerin bırakılması iccedilin Halep Valisi nezdinde yuumlruumlttuumlğuuml gayri resmi ccedilabalar iccedilin

teĢekkuumlr etmeyi unutmadı Geriye kalan otuz doumlrt kiĢi ise ceza gerektiren kabahatler (criminal

offences) iĢledikleri iddiasıyla serbest bırakılmadı63

1895 yılında yaĢanan olaylarla ilgili olarak bazı batılı ve Ermeni yanlısı kaynaklarda

olaylar ccedilarpıtılmakta Hınccedilakların baĢlattığı planlı bir isyan hareketi Muumlsluumlman ahalinin

Ermenileri yok etmek iccedilin onlara saldırması olarak anlatılmaktadır Oumlrneğin Turkey and The Armenian Atrocities adlı eserde olayların Ermenilerin mallarına el koymak iccedilin pazarda

Ermenilerin duumlkkanlarına saldıran Muumlsluumlmanlar tarafından baĢlatıldığı anlatırken Ermeniler

tamamen savunmasız ve masum anlatılmaktadır Bu eserde ilk guumln yaĢanan olaylarda

Ermenilerde 300-400 kadar kiĢinin Muumlsluumlmanlardan ise en fazla 10-12 kiĢinin hayatını kaybettiği belirtilmektedir

64 Yine Armenia and Her People adlı eserde misyoner mektuplarına

dayanılarak olaylar anlatılmakta Ermenilerin vahĢete maruz kaldığı belirtilirken Ermeni

kayıpları ise 200 olarak verilmektedir65

Ancak burada Muumlsluumlmanların uğradığı saldırılardan hiccedil bahsedilmemiĢtir Kevork Safarian‟ın A Briefer History of Aintab adlı seserinde ise

59 Guumllluuml age s 206 60

Aynı yer 61

Huumlseyin Nazım PaĢa Ermeni Olayları Tarihi TC BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Muumlduumlrluumlğuuml

Osmanlı ArĢivleri Daire Baklanlığı Yayın Nu 15 Ankara 1993 cilt I s 127 62 The New York Times 2 Ocak 1896 63 Ġstanbul Ġngiliz elccedililiğinden Ġngiltere BaĢkanı Lord Salisbury‟e goumlnderilen 5 Haziran 1895 tarihli

telgraf Belge No 239 Further Correspondence Relating to Asiatic Provinces of Turkey No8

Presented to for both Houses of Parliament by Command of Her Majesty Ağustos 1896 Londra

s197 64 Edwin Munsell Bliss Turkey And The Armenian Atrocities Hubbard Publishing Philadelphia

1896 s 454-456 65 George H Filian Armenia and Her People Hartford Conn America Publishing Company 1896 s

290-291


Ermenilerden 300 savunmasız insanın hayatını kaybettiği belirtilmektedir66

Daha koumltuuml olan

ise tuumlm eserlerde olaylara Antep‟teki askerlerinde katıldığı ve Muumlsluumlman kalabalıkla birlikte

Ermenileri katlettiğinin belirtilmesidir

Oysa olaylar suumlresince Antep Kaymakamlığı ve bağlı askerler Ermenileri korumak iccedilin azami ccedilaba saffetti oumlyle ki bu takdire Ģayan gayret The New York Times gazetesine haber

oldu Amerikan elccedilisi Terrell‟den gelen bir telgrafa dayandırılan haberde Terrell‟in Antep‟te

ccedilıkan olaylar suumlresince Hıristiyanları korumak ve suumlkuneti korumak iccedilin azami gayret sarf eden Tuumlrk birliklerine muumlteĢekkir olduğu belirtilmektedir

67

Sonuccedil

19 yuumlzyılda milliyetccedililik akımı ve Batılı devletlerin kıĢkırtması sonucu Ermeni

Kilisesinin oumlncuumlluumlğuumlnde bağımsızlık hareketlerine giriĢen Ermeniler 1877-78 Osmanlı-Rus savaĢını muumlteakip imzalanan Berlin antlaĢmasına yoğun olarak yaĢadıkları Doğu ve

Guumlneydoğu Anadolu boumllgelerinde kendilerine youmlnelik ıslahat yapılması huumlkmuumlnuumln

eklenmesini sağladılar Ancak nihai gayeleri bağımsızlık olan Ermeniler zamanla bu huumlkmuuml istismar ederek oumlzerklik elde edebilmek ve bu talepleri iccedilin Avrupa kamuoyunu harekete

geccedilirmek iccedilin 1895-1896 yılında Anadolu‟nun bir ccedilok yerinde ayaklanmalar baĢlattılar

Ermeni komiteleri Avrupa‟daki Ģubeleri aracılığıyla bir ccedilok yerde kendilerinin baĢlattığı bu isyanları Muumlsluumlman-Hıristiyan ccedilatıĢması ve Ermenilerin din değiĢtirmeye zorlanması din

değiĢtirmeyenlerin katledilmesi Ģeklinde duyurdular Ermeni komitelerinin bu propaganda

faaliyetlerine Anadolu‟daki yabacılara ait okullarda ccedilalıĢan misyonerler de ortak oldu

Yukarda bahsettiğimiz isyanların bir tanesi de 1895 yılında Antep‟te gerccedilekleĢti 1890 yılında Antep‟teki oumlrguumltlenmesini tamamlayan Ermeni Hınccedilak komitesi uumlyeleri Antep‟te

yaĢanan olayların baĢ faili oldu Aynı tarihlerde vuku bulan Zeytun isyanına da katılan

Antep‟teki Hınccedilak komitesi uumlyelerinin 16 Kasım 1895 sabahı hiccedilbir neden yok iken bir Muumlsluumlman ccedilocuğu akabinde de iki yetiĢkin Muumlsluumlman‟ı katletmeleri Antep‟teki isyanın

oumlnceden planlandığının bir delilidir Olaylar sırasında Antep‟e bulunan bir ccedilok misyoner

isyanın ccedilıkartılmasında dolaylıda olsa da yardımcı olmuĢ ve olaylar durulduktan sonra bağlı

bulundukları Halep‟teki konsolosluklara ve Avrupa‟daki misyon merkezlerine goumlnderdikleri bir ccedilok raporda Ermenileri tamamen succedilsuz Muumlsluumlmanları ise Ermenileri sırf Hıristiyan

oldukları iccedilin katleden mallarını talan eden caniler olarak goumlstermiĢtir Oysa olaylar boyunca

Antep‟teki askeri birlikler olayların muumlsebbibi oldukları halde sayıları az olan Ermenileri korumak iccedilin azami gayret sarf etmiĢ bu ccedilabaları kimi Avrupa gazetelerinde haber olmuĢtur

66 Safarian age s 125-127 67 The New York Times 29 Ocak 1896

967

Halil OumlZŞAVLI

KAYNAKCcedilA

Salnameler

Hicri 1308 (Miladi 189091) Tarihli Halep Vilayeti Salnamesi




Yayınlanmış Arşiv Belgeleri

Correspondence Relative To Armenian Question And Reports From Her

Majestyrsquos Consular Officers İn Asiatic Turkey No2 Presented Both to the Houses

of Parliament and by Command of Her Majesty ġubat 1896 Londra

Further Correspondence Relating to Asiatic Provinces of Turkey No8

Presented to for both Houses of Parliament by Command of Her Majesty Ağustos

1896 Londra

Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Amerikan İlişkileri (1839-1895) TC BaĢbakanlık

Devlet ArĢivleri Genel Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı ArĢivleri Daire BaĢkanlığı Yayın Nu85 Ankara 2007 c I II

Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları (1895-1896) TC BaĢbakanlık Devlet

ArĢivleri Genel Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı ArĢivleri Daire BaĢkanlığı Yayınları Ankara

2008

Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Fransız İlişkileri (1879-1918) TC BaĢbakanlık

Devlet ArĢivleri Genel Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı ArĢivleri Daire BaĢkanlığı Yayın Nu86 Ankara 2007

Makaleler

CcedilUKUROVA Buumllent Anteprsquote Ermeni Ulusccediluluğunun Doğuşunda Amerikalılar

ve Kolejin Etkisi Ankara Uumlnv Tuumlrk Ġnkılap Tarihi Ensituumlsuuml Atatuumlrk Yolu Dergisi

sayı 40 Kasım 2007

OumlZġAVLI Halil Ermeni Milliyetccedililik Hareketlerinin Doğuşu Taşnak ndashİttihat ve

Terakki İttifakı Ermeni AraĢtırmaları say 41 Ankara 2012

YILDIRIM M Ali 1895-1896 İsyanları Sırasında Ayntabrsquoda Ermeniler ve Hınccedilak

Cemiyeti DTCF Tarih AraĢtırmaları Dergisi Ankara 2008

Gazete Haberleri

The New York Times 12 Eyluumll 1894


The New York Times 18 Ekim 1894

The New York Times 2 Kasım 1895


The New York Times 2 Ocak 1896


İnternet Kaynakları

Orhan DOĞAN Ermeni Komiteleri Hınccedilak ve TaĢnaksuumltun (Rus Adalet Bakanı Y

Muravyev‟in Ermeni Komitelerine ĠliĢkin Raporu) Kaynak

httpwwwsosyalbilselcukedutrsos_makarticles 200820ODOGANPDF s 312

İnceleme Eserler

ABADĠ Tuumlrk Verduumlnuuml Anteprsquoin Doumlrt Muhasarası Gaziantep Kuumlltuumlr Derneği Yay

sayı 14 Gaziantep 1959

BARKLEY HENRY C A Ride Through Asia Minor and Armenia Printed by

Wiliam Clowes and Sons Londra 1891

BĠLEZĠKĠAN VARTAN S Apraham Hoja of Aintab Light and Life Pres Winona

Lake Indiana 1952

BLĠSS EDWĠN Munsell Turkey And The Armenian Atrocities Hubbard

Publishing Philadelphia 1896

EROĞLU Cengiz BABUCcedilOĞLU Murat Koumlccediler Mehmet Osmanlı Salnamelerinde

Halep Global Strateji Ensituumltuumlsuuml Ankara 2007

FĠLĠAN GEORGE H Armenia and Her People Hartford Conn America Publishing

Company 1896

GUumlLLUuml Ramzan Erhan Antep Ermenileri (Sosyal-Siyasi-ve Kuumlltuumlrel Hayatı) IQ

Yay Ġstanbul 2010

GUumlRUumlN Kamuran Ermeni Dosyası RemzĢ Kitabevi Ġstanbul 2005

HERRĠCK George F An Intense Life A Skecgh Of The Life and Work Rew

Andrew T Pratt MD Missionary Of The ABCFM In Turkey 1852-1872

Publisher Of Evangelical Literature New York

HUumlSEYĠN NAZIM PAġA Ermeni Olayları Tarihi TC BaĢbakanlık Devlet

ArĢivleri Genel Muumlduumlrluumlğuuml Osmanlı ArĢivleri Daire Baklanlığı Yayın Nu 15 Ankara

1993

KERTMENJĠAN David Planning and Architectural Reminiscences From

Historical Aintab Armenian Cilicia Ed Richard G Hovhannisian ve Simon Payaslian Mezda Publishers Califonia 2008

KEVORK Safarian A Brief History of Aintab Armenian Ayntabtzy Culturel

Association Volume III Los Angeles California 1994 s 11-12

969

Halil OumlZŞAVLI

KOCABAġOĞLU Uygur Kendi Belgeleriyle Anadolursquodaki Amerika Ġstanbul

1991

NALBANDIAN Louise Armenian Revolutionary Movement The Development

Of Armenian Political Parties Through The Nineteenth Century University of

California Press 1963

RĠCHTER Julius A History Protestant Mission İn The Near East Feleming H

Revell Company London-England1910

SAKĠN Orhan Osmanlırsquoda Etnik Yapı Ekim Yay Ġstanbul 2008


Abstract Armenains provieding to add provisions to 1878 Treaty of Berlin about imposing

new reforms related to eastern and southern provinces of Anatolia where is populated by

them intensely caused many uprisings in many provinces of Anatolia between the years of

1895 and 1896 in order to obtain autonomy and afterwards independence One of this

uprisings was occured in Antep in 1895 After Turks and Kurds the vast majority was teh

Armenians and they werewitholding the commerce and the arts of Gaziantep The number of

the Armenians who were dealing with farms and animal feeding were very few Also there

were Armenians who used to work on trade and industry with the Turks together The

Armenian Hunchakian committee started the uprisings on the sixteenth of November of 1895

on the purpose of srating an ethnic-religious conflict between Moslem and Armenian citizens

of Antep As well as in other parts of Anatolia where Armenian population was concentrated

in at Gaziantep -which is the second largest city in the Province of Aleppo- Armenian youthes

were gagning up through schools Both in the missionary schoolsrsquo and in the Armneiansrsquo own

schools separatist ideas were indoctrinating to young Armenian pupils In organization of

Hunchakian committee the active role was undertook by the school teachers in antepIn fact

the branches of Hunchakian committee of Gaziantep and Kilis Hinchak were carrying out

their activities under the leadership of school teachers İn this study the uprising of 1895 and

the role of the missionariesrsquos in this uprisings are examined In addition the repercussions of

teh uprisings in Europe judged in teh light of consular reports and the archive of The New

York Times

Key Words Antep Hunchakian Uprising 1895

Oumlz 1878 Berlin Antlaşmasırsquona yoğun olarak yaşadıkları Doğu ve Guumlneydoğu Anadolu

boumllgelerinde kendilerine youmlnelik ıslahat yapılması huumlkmuumlnuumln eklenmesini sağlayan Ermeniler

yine bu antlaşmaya dayanarak oumlnce oumlzerklik sonra da bağımsızlık edebilmek iccedilin 1895 ve

1896 yıllarında Anadolursquonun bir ccedilok yerinde isyanlar başlattılar Bu isyanlar biri de 1895

yılında Anteprsquote gerccedilekleşti Anteprsquote Tuumlrk ve Kuumlrtlerden sonra Ermeniler buumlyuumlk bir

ccediloğunluğu oluşturur ve bunlar memleketin sanat ve ticaretini elinde tutardı Ermenilerin pek

azı ccediliftlik ve hayvan beslemekle uğraşırdı Ancak ticaret ve sanayide Tuumlrklerle beraber ccedilalışan

Ermeniler de vardı XIX yuumlzyılın son ccedileyreğinden itibaren Anteprsquote teşkilatlanmaya başlayan

Hınccedilak Ermeni Komitesi uumlyeleri 16 Kasım 1895rsquote Anteprsquoteki Muumlsluumlman ve Ermeni nuumlfusu bir

birine kırdırmak iccedilin olayları başlattı Anadolursquonun Ermeni nuumlfusunun yoğun olduğu diğer

boumllgelerinde olduğu gibi Halep vilacircyetinin ikinci buumlyuumlk şehri olan Anteprsquote de Ermeni

genccedilleri genellikle okullar vasıtasıyla oumlrguumltlenmekteydiler Gerek misyoner okulunda gerekse

Ermenilerin kendi okullarında verilen eğitim ile ayrılıkccedilı fikirler Ermeni genccedillere

aşılanmaktaydı Anteprsquoteki Hınccedilak teşkilatlanmasında da en etkin roluuml okul hocaları

uumlstlenmişlerdi Nitekim Antep ve Kilisrsquoteki Hınccedilak cemiyeti şubeleri mektep hocalarının

liderliğinde faaliyetlerini yuumlruumltmekteydiler Bu ccedilalışmada 1895 olayları ve olayların

yaşanmasında şehirdeki misyonerlerin roluuml incelenerek konu ile ilgili yabancı devlet

konsoloslarına ait raporlar ve misyoner kaynakları değerlendirilmiştir Ayrıca ccedilalışmada The

New York Times gazetesinin arşivindeki konu ile ilgili haberler ışığında 1895 Antep

olaylarının Avruparsquoda ki yankısı irdelenmiştir

Anahtar Kelimer Antep Hınccedilak Ayaklanma 1895

953

Halil OumlZŞAVLI

Giriş















































İslacircm 32729 34325 67054




Yahudi 351 364 715

Yabancı 24 164 188

Toplam 40380 42980 83360










955

Halil OumlZŞAVLI

























Kadın Erkek Toplam




Protestan 1723 1805 3528

Yahudi 260 327 587

Toplam 41101 42889 83990












13 Antep‟in


















16







957

Halil OumlZŞAVLI

















22




Sayısı Yeri


















































959

Halil OumlZŞAVLI






29









































1892 yılında




























961

Halil OumlZŞAVLI



















38
























Antep




43























963

Halil OumlZŞAVLI


























Bu olaylar





































gerektir
















965

Halil OumlZŞAVLI













Bu olay da The New



















Aynı yer 61







290-291









67

Sonuccedil


















967

Halil OumlZŞAVLI

KAYNAKCcedilA

Salnameler











1896 Londra





2008



Makaleler








Gazete Haberleri












İnceleme Eserler






Lake Indiana 1952






Company 1896


Yay Ġstanbul 2010







1993





969

Halil OumlZŞAVLI


1991







953

Halil OumlZŞAVLI

Giriş















































İslacircm 32729 34325 67054




Yahudi 351 364 715

Yabancı 24 164 188

Toplam 40380 42980 83360










955

Halil OumlZŞAVLI

























Kadın Erkek Toplam




Protestan 1723 1805 3528

Yahudi 260 327 587

Toplam 41101 42889 83990












13 Antep‟in


















16







957

Halil OumlZŞAVLI

















22




Sayısı Yeri


















































959

Halil OumlZŞAVLI






29









































1892 yılında




























961

Halil OumlZŞAVLI



















38
























Antep




43























963

Halil OumlZŞAVLI


























Bu olaylar





































gerektir
















965

Halil OumlZŞAVLI













Bu olay da The New



















Aynı yer 61







290-291









67

Sonuccedil


















967

Halil OumlZŞAVLI

KAYNAKCcedilA

Salnameler











1896 Londra





2008



Makaleler








Gazete Haberleri












İnceleme Eserler






Lake Indiana 1952






Company 1896


Yay Ġstanbul 2010







1993





969

Halil OumlZŞAVLI


1991






















İslacircm 32729 34325 67054




Yahudi 351 364 715

Yabancı 24 164 188

Toplam 40380 42980 83360










955

Halil OumlZŞAVLI

























Kadın Erkek Toplam




Protestan 1723 1805 3528

Yahudi 260 327 587

Toplam 41101 42889 83990












13 Antep‟in


















16







957

Halil OumlZŞAVLI

















22




Sayısı Yeri


















































959

Halil OumlZŞAVLI






29









































1892 yılında




























961

Halil OumlZŞAVLI



















38
























Antep




43























963

Halil OumlZŞAVLI


























Bu olaylar





































gerektir
















965

Halil OumlZŞAVLI













Bu olay da The New



















Aynı yer 61







290-291









67

Sonuccedil


















967

Halil OumlZŞAVLI

KAYNAKCcedilA

Salnameler











1896 Londra





2008



Makaleler








Gazete Haberleri












İnceleme Eserler






Lake Indiana 1952






Company 1896


Yay Ġstanbul 2010







1993





969

Halil OumlZŞAVLI


1991







955

Halil OumlZŞAVLI

























Kadın Erkek Toplam




Protestan 1723 1805 3528

Yahudi 260 327 587

Toplam 41101 42889 83990












13 Antep‟in


















16







957

Halil OumlZŞAVLI

















22




Sayısı Yeri


















































959

Halil OumlZŞAVLI






29









































1892 yılında




























961

Halil OumlZŞAVLI



















38
























Antep




43























963

Halil OumlZŞAVLI


























Bu olaylar





































gerektir
















965

Halil OumlZŞAVLI













Bu olay da The New



















Aynı yer 61







290-291









67

Sonuccedil


















967

Halil OumlZŞAVLI

KAYNAKCcedilA

Salnameler











1896 Londra





2008



Makaleler








Gazete Haberleri












İnceleme Eserler






Lake Indiana 1952






Company 1896


Yay Ġstanbul 2010







1993





969

Halil OumlZŞAVLI


1991


















13 Antep‟in


















16







957

Halil OumlZŞAVLI

















22




Sayısı Yeri


















































959

Halil OumlZŞAVLI






29









































1892 yılında




























961

Halil OumlZŞAVLI



















38
























Antep




43























963

Halil OumlZŞAVLI


























Bu olaylar





































gerektir
















965

Halil OumlZŞAVLI













Bu olay da The New



















Aynı yer 61







290-291









67

Sonuccedil


















967

Halil OumlZŞAVLI

KAYNAKCcedilA

Salnameler











1896 Londra





2008



Makaleler








Gazete Haberleri












İnceleme Eserler






Lake Indiana 1952






Company 1896


Yay Ġstanbul 2010







1993





969

Halil OumlZŞAVLI


1991







957

Halil OumlZŞAVLI

















22




Sayısı Yeri


















































959

Halil OumlZŞAVLI






29









































1892 yılında




























961

Halil OumlZŞAVLI



















38
























Antep




43























963

Halil OumlZŞAVLI


























Bu olaylar





































gerektir
















965

Halil OumlZŞAVLI













Bu olay da The New



















Aynı yer 61







290-291









67

Sonuccedil


















967

Halil OumlZŞAVLI

KAYNAKCcedilA

Salnameler











1896 Londra





2008



Makaleler








Gazete Haberleri












İnceleme Eserler






Lake Indiana 1952






Company 1896


Yay Ġstanbul 2010







1993





969

Halil OumlZŞAVLI


1991










































959

Halil OumlZŞAVLI






29









































1892 yılında




























961

Halil OumlZŞAVLI



















38
























Antep




43























963

Halil OumlZŞAVLI


























Bu olaylar





































gerektir
















965

Halil OumlZŞAVLI













Bu olay da The New



















Aynı yer 61







290-291









67

Sonuccedil


















967

Halil OumlZŞAVLI

KAYNAKCcedilA

Salnameler











1896 Londra





2008



Makaleler








Gazete Haberleri












İnceleme Eserler






Lake Indiana 1952






Company 1896


Yay Ġstanbul 2010







1993





969

Halil OumlZŞAVLI


1991



















1892 yılında




























961

Halil OumlZŞAVLI



















38
























Antep




43























963

Halil OumlZŞAVLI


























Bu olaylar





































gerektir
















965

Halil OumlZŞAVLI













Bu olay da The New



















Aynı yer 61







290-291









67

Sonuccedil


















967

Halil OumlZŞAVLI

KAYNAKCcedilA

Salnameler











1896 Londra





2008



Makaleler








Gazete Haberleri












İnceleme Eserler






Lake Indiana 1952






Company 1896


Yay Ġstanbul 2010







1993





969

Halil OumlZŞAVLI


1991







961

Halil OumlZŞAVLI



















38
























Antep




43























963

Halil OumlZŞAVLI


























Bu olaylar





































gerektir
















965

Halil OumlZŞAVLI













Bu olay da The New



















Aynı yer 61







290-291









67

Sonuccedil


















967

Halil OumlZŞAVLI

KAYNAKCcedilA

Salnameler











1896 Londra





2008



Makaleler








Gazete Haberleri












İnceleme Eserler






Lake Indiana 1952






Company 1896


Yay Ġstanbul 2010







1993





969

Halil OumlZŞAVLI


1991
















Antep




43























963

Halil OumlZŞAVLI


























Bu olaylar





































gerektir
















965

Halil OumlZŞAVLI













Bu olay da The New



















Aynı yer 61







290-291









67

Sonuccedil


















967

Halil OumlZŞAVLI

KAYNAKCcedilA

Salnameler











1896 Londra





2008



Makaleler








Gazete Haberleri












İnceleme Eserler






Lake Indiana 1952






Company 1896


Yay Ġstanbul 2010







1993





969

Halil OumlZŞAVLI


1991







963

Halil OumlZŞAVLI


























Bu olaylar





































gerektir
















965

Halil OumlZŞAVLI













Bu olay da The New



















Aynı yer 61







290-291









67

Sonuccedil


















967

Halil OumlZŞAVLI

KAYNAKCcedilA

Salnameler











1896 Londra





2008



Makaleler








Gazete Haberleri












İnceleme Eserler






Lake Indiana 1952






Company 1896


Yay Ġstanbul 2010







1993





969

Halil OumlZŞAVLI


1991


































gerektir
















965

Halil OumlZŞAVLI













Bu olay da The New



















Aynı yer 61







290-291









67

Sonuccedil


















967

Halil OumlZŞAVLI

KAYNAKCcedilA

Salnameler











1896 Londra





2008



Makaleler








Gazete Haberleri












İnceleme Eserler






Lake Indiana 1952






Company 1896


Yay Ġstanbul 2010







1993





969

Halil OumlZŞAVLI


1991







965

Halil OumlZŞAVLI













Bu olay da The New



















Aynı yer 61







290-291









67

Sonuccedil


















967

Halil OumlZŞAVLI

KAYNAKCcedilA

Salnameler











1896 Londra





2008



Makaleler








Gazete Haberleri












İnceleme Eserler






Lake Indiana 1952






Company 1896


Yay Ġstanbul 2010







1993





969

Halil OumlZŞAVLI


1991















67

Sonuccedil


















967

Halil OumlZŞAVLI

KAYNAKCcedilA

Salnameler











1896 Londra





2008



Makaleler








Gazete Haberleri












İnceleme Eserler






Lake Indiana 1952






Company 1896


Yay Ġstanbul 2010







1993





969

Halil OumlZŞAVLI


1991







967

Halil OumlZŞAVLI

KAYNAKCcedilA

Salnameler











1896 Londra





2008



Makaleler








Gazete Haberleri












İnceleme Eserler






Lake Indiana 1952






Company 1896


Yay Ġstanbul 2010







1993





969

Halil OumlZŞAVLI


1991

















İnceleme Eserler






Lake Indiana 1952






Company 1896


Yay Ġstanbul 2010







1993





969

Halil OumlZŞAVLI


1991







969

Halil OumlZŞAVLI


1991







the journal of academic social science studies¶zşavlıhalil_t.pdf · kilis 7 aralık...

Documents