(the abuse of governmental, institutional and guardianship...

سسسسسسسساشپ

س ك

0202 وجؿ-ونجرى ليماہیمسیکسرفینشسںیموکحیتم،سلدلریتسلفرسفالیتیسوقحؼساکساناجزئسلامعتسؽسرشتعیس فرسليما

43

وکحیتم،سلدلریتسلفرسفالیتیسوقحؼساکساناجزئسلامعتسؽسرشتعیسليماہیمسیکسرفینشسںیم

(The Abuse of Governmental, Institutional and Guardianship Rights (FromShar┘‘ah Perspective)

٭

یحمسلدلنیساہیمشس

Abstract

The Islamic government symbolizes an entire politico-religious system that regulates the

lives of men in a Muslim community to the smallest detail. The head of the Islamic state

is the one with whom political authority ‘sul═ah’ is vested and sovereignty is destined for

the shar┘’ah. The role of organizations and individuals, according to an authentic ╒ad┘th

of the Prophet (SAW) is also not different:“All of you are shepherds and each of you is

responsible for his flock. A man is the shepherd of the people of his house and he is

responsible. A woman is the shepherd of the house of her husband and she is

responsible. Each of you is a shepherd and each is responsible for his flock.” Within the

framework of human society, the Islamic nation is a compact union having recourse to

itself, possessing an inner sense of responsibility for its own members, and resisting

decay, both individually and collectively.No one is allowed to abuse the law of God

whatever his/her status is, and what ever the circumstances are.The following article,

hence represents the perspective of shar┘’ah on the abuse of power by heads of various

state departments, organizations and individuals.

س‛لاسحؿ‚لمکمسلفرسیقیقحسلاصنػسیکسدلیعسفاقتمیضسےہسہکلبسلسسےسسڑبھسرکسفہسہنسرصػسرقآؿسفستنسسیکسرفلمہسرکدہسدہلتیس وکسس

تیلسدیتیسےہ۔سرقآینسوصنصسںیمسیقیقحسلاصنػسےکسینعمسںیمسلمعتسمسوہےئسںیہ۔ساقونینس‛ طسق‚اقونینسلاصنػسلفرس‛ دعؽ‚لف

س ررسق ساقونؿسےکسقباا سل ماؾسریہ سوہ ۔سلاصنػسےسسرملدسہیسےہسہکسیسکساعمہلمسایسمکحسیفیلکتسےکسہلمجسرمللحسلفرساقتےضسلمکم

سایسرفنیقیساعمہلمسیکسذہمسدلرای سلسسفتقسکتسمتخسںیہنسوہںیتسبجسکتسیقیقحسلاصنػسےکساقتوض سوکسوحلمظسہنسراھکس

ن فی كکل

نکیلس

اقونؿسیکسساجےئ۔سویکہکنسضعبسلفاقتساقونؿسےکساظرہىساقتوض سوکسوحلمظسرانھکساکیفسںیہنسوہسات۔سلےسیسلوحلؽسفرظفػسںیمسبج

لٹنٹسسسق فرسیف،سہبعشسرکفليمایم،سالعہمسلابقؽسلفنپسویوینریٹس،سليماؾسآابد٭


س ك


44

اظرہىسلکشسیکساپدسلرىسیقیقحسلاصنػسق سجتنمسہنسوہسےکسسوتسرشیعسمکحسیکسونتیعسفلتخمسوہساجیتسےہ۔سرھپسلسسق سزتسملدسہیسہکسليماؾس

سلفرسیقیقحسلاصنػسےکس(Higher Values)وکسلیلعسرتنیسلدقلرس‛لاسحؿ‚ ںیمسامشرسرکاتسےہسسجسیکسرفسےسسہنسرصػساقونینس

لسسانترظسںیمسوقحؼسلفرسسانسرضفرىسےہسہکلبسدفرسف سوکسلؿسےکسقحسےسسزلدئسدےنیسیکسرتبیغسداتیسےہ۔اقتوض سوکسربفےئساکرسال

۔لایتخرلت،ساچےہسسجسونتیعسےکسیہسویک سہنسوہ ،سےکسطلغسلامعتسؽسیکسرشتعیسںیمساعطقساجنگشئسںیہنسےہ

(Abuse of Discretion) وصلدبدیىسلایتخرلتساکسوسءسلامعتسؽسوکحیتم

ےکسوصترلت،سوکحیتمسوصلدبدیىسلایتخرلتسےکسلامعتسؽسےکس‛دعلتل‚لفر‛لامتن‛ ‚الختف‚ليماؾسےکسوصتراکانئیکتسرفسےسس

ےلسلسسںیمسلمہسرلامنہیئسرفلمہسرکےتسںیہ۔سذموکرہسسوصترلتسےکسانترظسںیمسلاسنؿسوکوطبرہفیلخسدہلتیسلیہلسےکساسھتساسھتسریخسفسرشس

۔سسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسسےکسلاختنبسیکسلمکمسآزلدىساحلصسےہ

ؿسمیکحسںیمسےہ:آرقسس

١ىفش ‟‟ ۔۱ شبء ف ١ؤ شبء ف ف سثى ذك ا ل „„1

ہیسرقآؿساہمترےسق فرداگرسیکسرطػسےسسربقحسےہسوتسوجساچےہسلامیؿسالےئسلفرسوجس(ولوگ)لفرسہہکسدفسہکس’’

‘‘اچےہساکرفسرےہ

ب شبو ــــــإب ‟‟ ۔۲ إ ج١ ب وفساـــــذ٠ب اغ إ 2„„شا

‘‘)لفر(سلےسسرلہتسسیھبسداھکایس)لب(سوخلہسفہسرکشسزگلرسوہسوخلہسانسرکشل’’

لاسنؿسوکسدرگیسولخماقتسےسسللضفسلفرساتممزسانبیتسےہ۔سدفرسےسلافلظسںیمسلےسسہنس(Freedom of Choice)یہیسآزلدىس

اطعسےئکسےئگسںیہسہکلبسلؿسلایتخرلتسےکسلامعتسؽسےکس(Discretionary Powers)رصػسوطبرسہفیلخسوصلدبدیىسلایتخرلت

سینبمس سق س"دہلتی سلس سوصترلت سذموکرہ سےہ۔رھپ سیئگ سدى سیھب سرلامنہیئ سلفر سلمکمسالیصفتت سلےس سفیح سذبرہعی سںیم ےلسلس

سل ہلسےکساس ےنسوجلبسےکساسھتساسھتسلسسیکسزنیمسق س(Guided Discretion)وصلدبدی" سوطبرسہفیلخسذہمسدلرىسلفر

یکساینبدںیسیھبسرفلمہسرکےتسںیہ۔(Accountability)دیہ

ےکساقتوض سیکساپدسلرىسیکسالصتیحسدےتیسںیہس‛لامتن‚وطبرسہفیلخسلاسنؿسوکسوفتضیسرکدہسوصلدبدیىسلایتخرلتساہج سلاسنؿسوک

ہکسفہساخقلساکانئتسںیہساتسمہسہفیلخسیکستیثیحسےسسلاسنؿسیکسذہمسدلرىسہیسےہسسےکسوسءسلامعتسؽسیکساجنگشئسیھبسرےتھک‛لامتن‚فںیہسہیس


س ك


45

ایتخرلتسلفرسلسسیکساطعسرکدہسلامتنسےکساقتوض سیکس امس ہقسریاتیسرکےسلفرسلےسسدعؽسلفرسدایتنسدلرىسےسساہےکوفتضیسرکد

لامعتسؽسرکے۔رقآؿسمیکحسںیمسومنینمسیکسافصتسایبؿسرکےتسوہےئساہکسایگسےہ:

‟‟ ساػ ذ ػ ببر ل از٠ „„3

‘‘لفرسوجسلاموتن سلفرسلرقلرف سوکسوحلمظسرےتھکسںیہ’’

زینسرفامای:

‟‟ ٠أ للا ـــإ رؤدا ال أ ــشو ابط أ ث١ ز إرا دى ب ببد إ أ

ا ؼ رذى 4„„ذي ـــثب

سلفرسبجسولوگ سںیمسہلصیفس’’ سمتسوکسمکحسداتیسےہسہکسلامتنسفلول سیکسلامںیتنسلؿسےکسوحلےلسرکسدایسرکف دخل

‘‘رکےنسوگلسوتسلاصنػسےسسہلصیفسایکسرکف

سالختفسلفرسوصلدبدیىسلایتخرلتسےکسحیحصسلامعتسؽساکسالزیمسہجیتنسلےھچسرطزرمکحلین یکسلکشس(Good Governance)قح

سںیم سافصیئ سیک ساعمتالت سےہسسجسںیمسدعؽ، سآات ےکس(Accountability)لفروجلدبیہ(Transparency)ساس ےن

ےنرقتابیسدنپرہسدصای سلبقسداینسوکساعتمرػسرکلایسجسیکسملسو هيلع هللا ىلص انعرصرتیبیکساشلمسوہےتسںیہ۔لیسیسرطزرمکحلینسوکسآرضحنت

افلخءرلدشنیسےنسیھبسریپفىسیک۔

ؽسرضحتسلوبرکبسدصقیسلف سالختفسسبج ہفیلخ سقح سرفامایفہ سالختفسق سنکمتمسوہےئسوتسآپسےنسلسسفتقسوجسہبطخسلراشد دنسم

ےنسرفامای:سفرمکحلینسےکسلامعتسؽسےکسوحلےلسےسساینبدىسرلامنہیئسرفلمہسرکاتسےہ۔آپ

أب ثؼذ أ٠ب ابط فئ لذ ١ذ ػ١ى غذ ثخ١شو فئ أدغذ ‟‟

اىزة خ١بخ، اعؼ١ف فأػ١ إ أعأد فم، اصذق أبخ،

ف١ى لی ػذ دز أسجغ ػ١ دم إ شبء للا، ام ف١ى ظؼ١ف

ػذ دز آخز اذك إ شبء للا، ال ٠ذع ل اجبد ف عج١ للا إال

خز للا ثبزي، ال رش١غ افبدشخ ف ل إال ػ للا ثبجالء، أغ١ؼ ب

5„„١ذ للا سع فال غبػخ ػ١ىأغؼذ للا سع، فئرا ػص

ولوگ!سےھجمسمتسق ساحمکسانبایسایگسےہ،سبجسہکسںیمسمتسےسسرتہبنیسصخشسںیہنسوہ ۔لرگسںیمسوکیئسلاھچساکؾس’’

رکف سوتسریمىسدمدسرکانسلفرسلرگسںیمسوکیئسیطلغسرکف سوتسےھجمسدیساھسرکان،ساچسیئسلامتنسدلرىساکسانؾسےہسلفرس

سںیمسوجسوزمفرصخشسےہ،فہسریمےسدزدکیسقاروترسےہاتآہکنسںیمسلءاشءسوھجٹسلکیسڑبىسایختنسےہ۔سمت

ل ہلسلسساکسقحسلےسسولاٹسدف ساگسلفرسمتسںیمسقاروترسآدیمسریمےسدزدکیسلسسفتقسکتسوزمفرسےہسبجسکتس


س ك


46

ںیمسل ہلسیکسرمیضسےسسلسسےس)فیعضساک(قحسہنسےلسول ۔سوجسوقؾسیھبساہجدسوھچڑیتسےہسل ہلسلےسسذتلس

،سلفرسسجسوقؾسںیمسےبایحیئسڑبیتھسےہسل ہلسلےسساصمبئسںیمسالتبمسرکےتسںیہ۔سلرگسےسسانکمہرسرکےتسںیہ

ںیمسل ہلسلفرسلسسےکسروسؽسیکسلقاتعسرکف سوتسریمىسلقاتعسرکفلفرسلرگسںیمسل ہلسلفرسلسسےکسروسؽسیکس

‘‘انرفامینسرکف سوتسمتسق سریمىسلقاتعسفلبجسںیہن

اکہلئسمسثحبسفقیقحتساکسلکیسلمہسوموضعسنبس( Administrative Discretion)رصعاحرضسںیمسوکحیتمسفلاظتنیمسوصلدبدیس

یکس‚Administrative Discretion‛اکچسےہسجسےکسطلغسلامعتسؽسےکساچبؤوحلےلسےسوقلدعفوضلطبسلیکشتسدےیےئگسںیہس

رعتفیسرکےتسوہےئسلکیسرغمیبسامرہاقونؿساتہکسےہ:س

"Administrative Discretion would mean choosing from various

available alternatives but with reference to rules for reasons and

justice and not according to personal whims."6

لاظتنیمسوصلدبدیساکسوہفمؾسہیسےہسہکسیئکسوموجدسلومرسںیمسےسلقعسلفرسلاصنػسیکسرفینشسںیمسلاختنبسرکانہنس’’

‘‘ہکسذلیتسدنسپسایساندنسپسیکسرفینشسںیم

لرگسوکحیتمسفلاظتنیمسلایتخراکسوسءلامعتسؽساقونؿسںیمسوموجدسدحفدسلفرسوتاحیضتسلفرسلسسےکساظرہىساقتوض سےکسربالخػسوہسوہوتسہیس

سںیمسلےس سلالطصح ساقونین سدجدی ساگ۔ سوہ سدعتى سای سظفحتساحلصسںیہنس”Ultravires“قحسےسساجتفز سےہےسجساقونین ساجات اہک

لایتخراکلامعتسؽساقونؿسےکساظرہىساقتوض سےکسقباا سوہرگمسوصلدبدیىسلایتخرسےکدصقموفتضیسوہات۔لہتبلسلرگسوکحیتمسفلاظتنیمس

ےکربالخػسوہسلفرساخریجسوعللمسق سینبمسوہسوتسلےسسدعلیتلسمکحسےکسذرےعیاکدعلؾسرقلرسدایساجساتکسسےہ۔

فسوکسرٹنکفؽسرکےنسےکسےئلسدعلںیتلسرطفىسلاصنػسسع

تےکسایعمرلتسوکسیھبسرفسلمعبسس(Natural Justice)وکحیتمسفسلدلریتس

الیتسںیہسےسیجسرفدسرجؾسیادئسرکےنسےسسلبقسافصیئساکسومعقسرفلمہسرکان،مکحساکسبصعتسلفرسذلایتتسےسسربملسوہانسفریغہ۔سدعلیتلسولصیف س

ےسسدنچساثمںیلسشیپسیکساجیتسںیہ:

“Any decision made in violation of the principle of “Audi alterampartem” cannot be sustainable in law.”7

وکیئسیھبسہلصیفسوجسافصیئساکسومعقسرفلمہسرکےنسےکسلوصؽسےکسربسالخػسوہسفہساقونؿسیکسرظنسںیمساقلبسوبقؽس’’

‘‘ںیہنسوہساتکس


س ك


47

“The principle of freedom from bias envisages that nobody

should be a judge in his own cause --- . The rule is that if the

person in whom the authority to decide a case is vested is subject to a bias in favour of or against either party to the

dispute ---, he ought not to take part in the decision.”8

س جسںیہنسنبساتکس۔ساقدعہسہیسےہسبصعتسےسسابالسرتسوہےنساکسلوصؽسہیسےہسہکسوکیئسیھبسرفدسلےنپساعمےلمسںیم’’

ہکسلرگسوکیئسصخشسےسجسیسکساعمےلمسںیمسہلصیفسرکےنساکسلایتخرسوساپنسایگسوہسفہسرفنیقیساعمہلمسںیمسےسیسکسےکس

‘‘قحسںیمسایسلسسےکسالخػسبصعتسراتھکسوہ،سوتسلےسسےلصیفساکسہصحسںیہنساننبساچےئہ

ےلصیفسںیمسرقلرسدایسایگسہک:ذموکرہسابالساقدعہساکسلالطؼسرکےتسوہےئسلکیسدعلیتلس

“Where a member of the University Syndicate had prosecuted the case against the accused, and then sat as a member of the Syndicate to ultimately decide the case: Held, that it was too much to imagine that while sitting as a member of the Syndicate he would be able to divest himself of the role he had already played in prosecuting the case against the petitioner. The proceedings were held vitiated and were set aside.”9

سیاہلمسےکسلکیسرنکسےنسزلمؾسےکسالخػسدقم’’ ہمساقمئسایکسلفرسدعبسلزل سوطبرسبجسہکسویوینریٹسسیکسسلجم

رنکسسلجمسیاہلمسلسسےکسیمتحسہلصیفسںیمسیھبسرشکیسوہل،سدعلتلسےنسرقلرسدایسہکسہیسوصتررکانسدیعبسلزسایقسس

ساکرفلیئس سیاہلمسلےنپسوکسلےنپساسہقبسےلصیفسےسسابالسرتسراھکسوہ۔سانچہچنسذموکرہ ےہسہکسلسسےنسوطبرسرنکسسلجم

‘‘اکدعلؾسرقلرسدىسیئگ

فا ہنسلامعتسؽسےہسسجسےکسےجیتنس سع

كت

سفسیکسلکیسلمہساثمؽسرکیسنسےکسلرجلءسےکسوکحیتمسقحساکسع

ترصعساحرضسںیمسوکحیتمسلفرسلدلریتس

ںیمسکلمسںیمسلرفلطسزرسیکسریغسیادالہنسرشحسفوجدسںیمسآیتسےہلفرسلرفلدتکلممسدشدیسامیلسرحبلؿسںیمسالتبمسوہساجےتسںیہ،لسسےلئسمسیکس

: لیصفتسبسحسذلیسےہ

یسکسیھبساعمیشساظنؾسںیمسزرسلکیسلیسیسےشسےہسوجسولوگ سےکساعمیشساعمتالتسوکسطبضنمسرکیتسےہس۔سابعئسفسرتشمى،سآرجسفسلریجسلفرسیئکس

درگیسرفنیقیساعمدہہسےکسابیمہسقلعتساکسدلرفدملرسزرسق وہاتسےہس۔سلیسسانبسق سرشتعیسیکسرفےسسہیسالزؾسےہسہکساعمتالتسںیمستحصسلفرس


س ك


48

سلفرس و سفسدزلعسےکسوعللمسوکسدفرسرےنھکسےکسشا سلیکءءیکساک تساکسا ساسسلفرسایعمرس)زر(سلوہ سوہسسجسںیمسو تتسفسدعؽسوکساقمئسرےنھک

رقلرسوہسینعیسفہسوقعمؽسدحسکتسمکحتسمسامتیلساکساحلمسوہس۔

: لنبسمیقسےتہکسںیہ

ہکسلسسیکسدقرسسزرسلکیسلوہ سایعمرسےہسسجسےسسلوملؽسیکسوتمیق ساکسنیعتسوہاتےہس۔لسسشا سرضفرىسےہ’’

ںیمسو تتسوہس۔سلرگسیاؾسلیکءءسیکسرطحسزرسیکسدقرسیھبسریغتمسوہیتسرےہسوتسولوگ سےکساعمتالتسلفراعمدہلتس

اسفدساکساکشرسوہساجںیئسےگس۔سآجسلکسہیسزیچسیاؾسدےنھکیسںیمسآیئسےہسہکسولفسسےکسدقرىسریغتلتسیکسانبسق سولگس

۔سلرگسزرسیکسدقرسںیمسلاکحتسؾسدیپلسایکساجےئسوتلسسںیمساعمتالتسےکساسفدسلفرسدشدیسرضرساکساکشرسوہسرےہسںیہس

‘‘ ولوگ ساکسالھبسوہساگ

10

لیسسانبسق سملسمساملعءاکسہشیمہسےسسہیسۂطقنسرظنسراہسےہسہکسوقندسےکسلرجلءساکسلایتخرسوکحتمسےکساپسسرانہساچےیہ،سلسسشا سہکسلرگسہیس

وہسیگسلفرسلسسےکسانہتفگسہبساتنجئسربآدمسوہ سےگس۔سلامؾسونفىسسلایتخررہسسکسفسانسکسوکسلمساجےئسوتساعمیشسفاعمرشیتسمیظنتساتمرث

: ےتہکسںیہ

٠ى ‟‟ ظ ــــلبي أصذبثب: ب وبذ ـــش غ١ش اإل ب١ش إ اذ سا شة اذ

ــــخ ال ٠ؤ ل اإلفغبد ـــبصخ؛ اغش 11„„ ف١

املعءیکسرلےئسےہسہکسرسربلہستکلممسےکسالعفہسیسکسیھبسدفرسےسرفدسےکسشا سدرمہسفسدانیرسےکسےکسسامہرےس’’

اجرىسرکانسرکمفہسےہسوخلہساخصلسوسےنساچدنىسےکسوہ سویک سہکسلؿسںیمسوھکٹسلفرسرخلیبسےسسوفحمظسرےنہسیکس

‘‘امضتنسںیہنسےہ

: وفحمظسرےنھکساکسلاظتنؾسرکے۔لامؾسلنبسہیمیتسےتھکلسںیہسزینسوکحتمسیکسیھبسہیسذہمسدلرىسےہسہکسفہسزرسیکسدقرسوکسریغتلتسےس

٠جغ غطب أ ٠عشة فعب رى ثم١خ اؼذي ف ؼبالر ‟‟

12„„غ١ش ظ ال ٠زجش ر اغطب ف افط أصال

احمکسوکساچےیہسہکسفہسلیسیسرکیسنساکسلرجلءرکےسوجسولوگ سےکساعمتالتسںیمسومبجسدعؽسوہسلفرس و ساکسوکیئس’’

‘‘ولہپسلسسںیمسہنسوہ۔ساحمکسےکسشا سہیسابتساعطقسانرفلےہسہکسفہسرکیسنسوکسذرہعیسآدمؿسانبےئس


س ك


49

لرمسیکساممتعنسیکسیئگسےہسہکسوقندسںیمسوھکٹستالیئسوچہکنسزرسلیکءءےکسشا سوطبرایعمرسدقرلمعتسمسےہ،سلسسانبسق سرقآؿسمیکحسںیمسلسس

اجےئسویکہکنسہیسلمعسنیگنسساسملئسلفرسرضموت ساکسومبجساتنبسےہ۔

: رقآینسآایت

ال رفغذا ف السض ثؼذ إصالدب‟‟ ۔۱ ال رجخغا ابط أش١بء „„13

‘‘زنیمسںیمسلالصحسےکسدعبسرخلیبسہنسرکفلفرسولوگ سیکسزیچںیسوپرىسدایسرکفسلفرس’’

ال ‟‟ ۔۲ ال رجخغا ابط أش١بء مغػ ثب ١ضا ا ى١بي فا ا أ ٠ب ل

فغذ٠ ا ف السض 14„„رؼث

وکسلؿسیکسزیچںیسمکسہنسدسایسرکفسسلفرسلےسوقؾ!سانپسلفرسوتؽسلاصنػسےکساسھتسوپرىسوپرىسایکسرکف۔سلفرولوگ ’’

‘‘لفرزنیمسںیمسرخلیبسرکےتسہنسرھپف

سبیعشسےکسذموکرسفلہعقسےکسابرےسںیمسرسفمنیسےتہکسںیہسہکساہی س ‚ذموکرہسآایتسںیمسوقؾ

ےسسرملدسدرلمہسفدانرینسںیمسیمک،س‛ ب

سبیعشسرمبکتسیھتلؿسیکسعطقسلفرسلؿسںیمسوھکٹستالانسےہسسجسیکسوقؾ

15

س

ےکسمہسینعمساہکسےہس۔‛ اسفدسیفسلالرض‚وچہکنسومبجسرضرےہسلسسشا سلےسسرحلؾسرقلرسدایسےہسلفرسلےسسلمعسب

‟‟آتیسرقآینس ال ٠صذ ف السض ػ ٠فغذ ذ٠خ رغؼخ س ف ا وب „„16

لفرسرہشسںیمسونسصخشس)

:ؾسںیہنس ےتیسےھت(ےکسابرےسںیمسلنبسبریبسےنس اھکسےہسہکےھتسوجسکلمسںیمساسفدسایکسرکےتسےھتسلفرسلالصحسےسساک

17„„کبا ٠کغش اذسا اذب١ش‟‟

‘‘فہسولگسدرلمہسفدانرینسوکسعطقسرکےتسےھتس۔’’

: لامؾسوشاکین،سربفلتیسلوبسلابعلسسلنبسرسجیسوقؾسبیعشسیکساکراتسینسایبؿسرکےتسوہےئسےتھکلسںیہ

یکساک تسںیمسیمکسرکسدےتیسےھتسسےکسانکرف سوکسیچنیقسےسساکٹسرکسلسوقؾسبیعش)ےکسولگ(سدرلمہسفدانرینس’’

رےٹکسڑکٹف سوکسعمجسرکسےکساخاصسامؽسانبس ےتیسےھتس۔سکلمساشؾسںیمسیھبسیہیسرطہقیسرلجئساھتس۔سرقآؿسےنسآتیسلف

و لسلخلس‚س

خب

ت

بیعشس!سایکساہمترىس‚ںیمسلںیہنسلیسسلعفسےسسرفاکسےہ۔سلسساممتعنسق سفہسےنہکسےگلسلےس‛ فالس


س ك


50

زںیسہیسہ یتسںیہسہکسمہسلےنپسآابیئسودوبدف سیکسق چ شسوھچڑسدںیسلفرسلےنپسلوملؽسےکساعمےلمسںیمسلیسامن

یسلؿساکسدقمرسنبسایگ۔ہ ل

سبیعشسابزسہنسآیئسوسسذعلبسل‘‘رمیضسق سلمعسہنسرکںی،سرغضسوقؾ

18

ب‟‟ملسو هيلع هللا ىلص دحثیسوبنى ب ف١ظ غش „„19

ےکسوحلےلسےسس)سےسسںیہن۔وجسامہرےساسھتسدوھہکسرکےسفہسمہسںیم(

:لامؾساشیعفسرفامےتسںیہسہک

ہیسدحثیساتبیتسےہسہکسرسربلہستکلممسےکسشا سہیسابتسرکمفہسےہسہکسفہستالفٹسفلےلسدرمہسونبلےئس۔سزینسلسس’’

سوقحؼساکسرضرسلفرسوتمیق سیکسرگلینسےہسلفرسلسسےکسشا سیھبس)سرکمفہسےہس(سہکسلسسںیمساسفدسدقنسےہسلفرسلاحصب

‘‘یئکسافمدسسںیہ۔سالعفہسیھب

20

:لیسسرطحسلوبسدلؤدسےنسننسسںیمسہیسرفلتیسلقنسیکسےہ

‟‟ جبئضح ث١ ا ١ غ رىغش عىخ ا أ ع ػ١ ص للا سعي للا

ثأط 21„„إال

‘‘امنیبسرلجئسےکسسیکسعطقسفربدیسےسسعنمسرفامایسےہیبنسلرکؾسےنسدشدیسرضفرتسےکسریغباملسمون سےکس’’

‚املعءےن

لفرسہکسسیکسعطقسفربدیسوکسنیگنسسرجؾسرقلرسدایسےہسلفرسلسسےکسشا سڑکىسزسلسوجتزیسیکسےہ۔ساقیضسلوبسیلعیساحمکسےکس‛ ب

:رفلضئسایبؿسرکےتسوہےئسےتھکلسںیہ

ےسسےبسربخسہنسرےہسہکلبسلؿسرجلمئسےکسرحماکتسساحمکسوکساچےیہسہکسفہسابزلرسںیمسرکیسنسےسسقلعتمسدبسلدتعلویل ’’

یکسشیتفتسرکسےکسذہمسدلرسانعرصسوکستخسسزسلسدے،سلںیہنسومنہنسربعتسانبسرکسابزلرف سںیمسامھگایساجےئ،سلںیھنس

سنفسوکسرکیسنسےکساعمتالتسیکسلالصحسق سامومرسایکساجےئساتہکسریاایسےکس وبحمسسراھکساجےئسلفرسیسکسدمتعمسامرہ

‘‘لومرسرتہبسوہسںیکس۔دوینىسلفرسدینیس

22

‚لؿسرشیعسوصنصسےسسولعمؾسوہلسہکسہکسسںیمسعطقسفسربدیسلفر

احمکسفسریاایسدفون سےکسشا سانرفلسںیہس۔سلسسشا سہکسہیسولوگ س‛ ب

یکسلکیسرصحیسلکشسوہےنسیکسانبسق سلکیساظاملہنسلدقلؾسےہس۔س‛ للکسلوملؽسلانلسسابابللط‚ےکسشا سومبجسرضرسےہس۔سزینسہیس

:ےتہکسںیہسلامؾسویسیط


س ك


51

احمکسےکسشا سرکمفہسےہسہکسفہسولوگ سےکسدرایمؿسرعمفػساعمتالتسوکساکدعلؾسرقلرسدے۔سہیسیھبسرکمفہسےہس’’

اکسلراشدسےہسہکسوجسوھکٹستالےئسفہسمہسںیمسےسسںیہنسزینسملسو هيلع هللا ىلص ہکسفہسوھکٹسفلےلسدرلمہسانبےئسویکہکنسوضحر

لاضےفسفریغہسےسیجسربےساتنجئساس ےنسسلسسشا یھبسہکسلسسےسساسفدسوقند،سرضرسللہسوقحؼسلفرسوتمیق سےک

‘‘آےتسںیہ

23

‚لرفلطسزرسدفرساحرضسںیمس

یکسلکیسلکشسےہسسجسےسسولوگ سےکسلوملؽسںیمسلرگہچساظرہىسلابتعرسےسسوکیئسصقنسدیپلسںیہنس‛ ب

برؼسفسوجرہسوکسابںیسوہاتسرگمسلسسںیمسونعمىسلفرسیقیقحسیمکسفلعقسوہساجیتسےہس۔سسجسرطحسآجسدجدیسانکیٹولیجسیکسدبفتلسضعبسلیکءءسےکس

ررسدیشکسرکسایلساجاتسےہسہکسلسسےشسیکساظرہىسلکشسفسوصرتسںیمسوتوکیئسدبتیلیسفلعقسںیہنسوہیتسرگمسلسسیکسیقیقحسدقرسمتخسوہساجیتس

ےہ،سہنیعبسلیسسرطحسوکحںیتم

24

وکسدیشکسرکس(Purchasing Power) رخدیلرفلطسزرسےکسذرےعیسولوگ سےکسلوملؽسیکسوقتسس

لجس¶رگساجیتسےہ۔سلسسرطحسوصخاصسؤم(Value)اقمئسریتہسےہسرگمسلسسیکسدقر زرسیکساظرہىستئیہسوتسیلعساحہلیتیلسںیہسسجسےسس

تخسسلرتبىسلفرساصقنؿساکساکشرسوہساجیتسںیہ۔سوی سرکیسنسےکسلرجلءساکسوجسلایتخرسوکحتمس(Defferd Payments)لدلایگیئ

اعساجزئسںیہن۔ےکساپسسےہسفہسلسسےکسوسءسلامعتسؽسیکسرمبکتسوہیتسےہسوجسرش

ےنسرلجئسلولتقسرکیسنسےکسامنیبسوموجدسلالتخػسوکسمتخسایکسلفرسلیکسملسو هيلع هللا ىلص دہعسوبنىسےکسقباہعلسےسسولعمؾسوہاتسےہسہکسیبنسلرکؾ

ففزؿسےکساظنؾسںیمساسکیتینسدیپلسیکساتسہکسوقحؼسیکسلدلیگیئسںیمس و سفسلاصحتسؽسیکساجنگشئسہنسرےہسلفرسدزلعسابیمہسیکسوکیئسوصرتسابیقس

: س۔سآپسےنسلؿسنامیون سںیمسلالتخػسےکسارطلتسیکسءاشدنیہسرکےتسوہےئسرفامایہنسرےہ

لذ ‟‟ إى ١ضا ا ى١بي لصذبة ا ع ػ١ ص للا لبي سعي للا

بفخ لجى اغ ال ىذ ف١ ش٠ أ ١ز „„25

ےنسانپسلفرسوتؽسےسسقلعتسرےنھکسفلےلسلرفلدےسسرفامایسہکسدفسانزکسلومرساہمترےسرپسدسملسو هيلع هللا ىلص یبنسلرکؾ’’

‘‘ےیکسےئگسںیہسنجسںیمسےبسلدتعلیلسیکسانبسق سزگہتشسلںیتمسالہتکساکساکشرسوہسیکچسںیہ

یھجمسسیئگسےہسہکسرکیسنسیکسںیمسہیسابتساہنتیسلتیمہسیکساحلمس (Fiscal Policy) احلصسالکؾسہیسہکسليماؾسیکسرکیسنساپیسیل

دقرسںیمسلاکحتسؾسرےہسلفرسلرفلطسزرسےکسوعللمسیکسسجسدقرسنکممسوہسخیبسینکسیکساجےئساتہکسوقحؼسلفرسذہمسدلروی سںیمسولگس و س

فب

26

ےسسوفحمظسرںیہس۔


س ك


52

صذخ ”یہقفساقدعہ غ ثب ػ١خ ف ػ اش ػساکسلایتخرسک تحلسےکس)ینعیساحمکسےکسشا سریاایسق سصت “ازصش

اسھتسرشمفطسوہاتسےہ(سیکسرشحسرکےتسوہےئسیفطصمسزراقسےتھکلسںیہ:

سہنسوہساگسلفرسہنسیہسحیحصلرگساحمکسلےسیسصخشسےکساقلتسوکساعمػسرکسےلسسجساکسوکیئسفیلسہنسوہسوتسلسساکساعمػسرکانس‚

احمکسوکسلقتنمسوہاتسےہسوجسسلسسےسساصقصساسطقسوہاگسویک سہکسہیسقحسوعلؾسےکسافمدسلفرسریخسوخلیہسےکسشا

ڑبلساصقنؿسرکےتسوہےئسوقنمہلساجدیئلدسوکسلےسسےبسوعضساسطقسںیہنسرکساتکس۔سلےسیسیہسلرگسوتمیلسففقسریغس

لرجتسق سدےسدےسوتساجزئسںیہن۔سلیسسرطحسلرگساقیضسانابغلسیچبساکسریغسوفک

27

رکےسایسففقسرکےنسسحاکنںیمس

رقضسدےنیسسوکفضسڑسدےسایسرقسوکسوھچقحؼسیاہمسںیمسےسسیسکسوقحفلےلسیکسرشطسےکسالخػسہلصیفسرکےسایس

فیصسانابغلسیکسرطػسےسسساجزئسںیہنسلےسیسیہسلرگسفیلسایہیسابتسفلےلسیکسرمیضسےکسریغبسزمدیتلہمسدےسوتس

اجزئسںیہن۔ساتمہسلرگسابپسلفرسدلدلسفیلسوہ سلفرسہشنسیکساحتلسہیسابتسلیسیسحلصسرکںیسوجسلسسےکسشا سرضمسوہسوتس

وہ سلفرسہنسیہسلایتخرسےکسطلغسلامعتسؽسےکسوحلےلسےسسرعمفػسوہ سوتسلؿسیکسےچبسلفرسیچبسیکساشدىسریغسسںیمسہن

فسےسسینثتسمسوہساگسلفرسسلفرسنبغسافشحسسںیمسرکانوفکسع

ت‛۔اگذسوہسافنلؿساکسہلصیفساقلبسےسسل ماؾسدانیس

28

ساقدعے سابالس غ ثب ”ذموکرہ ػ١خ ف ػ اش صذخ ازصش یکسابعرتسںیمسومعؾساپایساجاتسےہ،سینعیسوجسصخشسس“

سےکسلومرساکسذہمسدلرسانبایسایگسوہسلسسےکسشا سلؿسیکسک تحلسیکسریاتیسرضفرىسےہ۔سانچہچنسلسسومعؾسیکسانبسق سوخدسرسربلہس

ترعت

لسسومعؾسںیمسفیصسلفرسوتمایلؿسففقسیھبسوکحتمسلفرسفہسامتؾسولگسنجسوکسفہسالبسفلہطسسایسابسوللہطسسرقرسرکےس،سبسسدللخسںیہ۔سزینس

اشلمسںیہ۔سانچہچنسلؿسامتؾسلاخشصسےکسصتافتسلؿسولوگ سےکسقحسںیمسنجسیکسلںیھنسفالتیساحلصسےہ،سک تحلسےکساسھتس

سایسرٹکلکسیسکسلیسیسزنیمسوکسوجسیاۃمسلانلسسیکستعفنمساکسذرہعیسوہ،سیسکسساخصسصخشسوکسدےسدےس

ز

شمک

وتسلسسرشمفطسںیہ۔سانچہچنسلرگسوکیئس

سابغلساکسہیسلمعساجزئسہنسوہساگسہکلبسلےسسلیساسہقبساحتلسق سربرقلرسراھکساجےئساگ۔سلیسسرطحسہمکحمسلفاقػساکسمظتنمسلیلعسسجسوکسومیتی س،سان

سوچب س،سدویلون سلفرسلفاقػسیکسرگنلینسرپسدسوہ،سلسسےکسامتؾسصتافتساکسینبمسربسک تحلسوہانسرضفرىسےہ۔سذہللسلسسےکسشا سہیساجزئسہن

وہساگسہکسفہسلؿسولوگ سےکسامؽسوکسہبہسرکسےسایساصقنؿسےکساسھتسیسکسےکساہھتسرففتخسرکسدے۔سلیسسرطحسمیتیسےکسفیصسلفرسانس

ابوغل سےکسفیلسےکسصتافتسیھبسلیسسوصرتسںیمسحیحصسوہ سےگسہکبجسفہسک تحلسق سینبمسوہ ۔

و ساکسلرجلءسرکےنس

سی

ت

،سریغسایعمرىسلفرسان صسئالپیئسوبقؽسرکےن،س میلسلفرسوکحیتمسحطسسق فلتخمسلونلعسوکےٹسمیسقتسرکےن،سال

لمکنسسکیٹسےکطلغسےنیمختساگلےن،سیلجب،ساپین،سسیگسیکسوہسںیتلسایہمسرکےنسںیمسریغسرضفرىسدہ سرکسےکسروشتسےکسوصحؽسےکس

یتمسوملعقسالتشسرکےنسلفرسدلجساکؾسرکفلےنسےکےئلساحتفئسلفرسریغساقونینسسیفسفوصؽسرکےنسےکسلمعسرصعاحرضسںیمسوکح


س ك


53

سریغساقونینسامیلسوفلدئساحلصسرکسےکستالزوتم سق س سلاھٹان، ساجزئسافدئہ سفسںیمساشلمسںیہسزینسلےنپسرمےبتسےسسانع

تسلدلریتس لفر

سابالسےسسوخاشدمسےکسذرےعیساناجزئسرملیاتساحلصسرکانسرقترای سلفرسدبتایلی سرکان،سرساکرىستالزنیمسےسسذلیتساکؾسانیلسلفرساکحؾ

فسیکسومعیمسںیلکشسںیہ۔فریغہسیھبسآجسوکحیتمسسع

ت لدلرف سےکس

س(Delegated Power)رمس)احمکسفتق(یکسرطػسےسسوفتضیسرکدہسسقحساقونؿسانذفسرکےنسفلےلسلدلرف سےکسلاکلہرسوجسلفیلسلال

اکسلامعتسؽسرکےتسوہےئسلاکحؾسانذفسرکےتسںیہ،سلےسیسلرفلدسےکسشا سالخػسرشتعیسلومرساکسرکانسایسلوہ سوکیئساکؾسرکانسوجسلںیہنسوفتضیسیہس

ےلسرضساکسلزلہلسلؿسق سرمبتسوہساگ۔سلرگسرساکرىسلاکلہرسولوگ ساکسامؽسلؼساکسوسءسلامعتسؽسسےہسسجسق سفلعقسوہےنسفیھبسوقحںیہنسایکسایگ

بسوکسولاٹسایسلؿسےکسلاحصسہیسامؽوصؽسرکںیسوتسفںیسایسستیبسلاملؽسےکسشا ساظاملہنسسکیٹسےسدےکسلےسسوقیمسزخلہنسںیمسدبصغسرکس

ےئسیگاجاگیئ۔سلرگسلوھن سےنسریغبسیسکسرجؾسےکسیسکسوکسزسلدىسوتسلںیھنساتدبیسیکساج

29

اکسوقؽسےہ: لسسوحلےلسےسسرضحتسرمعس

اػجبجب ‟‟ 30„„ف١مأ٠ب ابط سأ ى ف

‘‘سنپسد وھکسوتسرضفرسلسسوکسدیساھسرکسدفاھںیمسرٹیٹسسلرگسمتسھجم’’

ےنسرضحتسسےھت۔سآپسسرکےتسفلول سوکسفلتخمسالعوق سںیمسلےنپسرساکرىسلاکلہرف سیکسرگنلینسےکسشا ساجیھبسےنسرکشیتفت رضحتسرمع

سوکہفسیکساکشتیسق سزعمفؽسرکسدایساھت دعسسنبسلیبسفاقص احومک سےکساظمملسسیھبسوکحتمسںیمسسدفر دبعلكلملسےکدعبسلزل س۔سوکسللہ

ےکسےمکحمساقمئسےیکسےئگ۔ےسسقلعتمسلاستحبس

31

وصلدبدیىسلایتخرلتساکسطلغسلامعتسؽسلیتلدع

و لدبدیىسلایتخرلتست ص

کی

سفالتیسےکساحلظسےس دعہیلسایساقیضسوکساقونؿسیکسرشتحیسفریبعت،زعتہ لتسےکسنیعتسلفرسفلتخمسلامعؽ

احلصسوہےتسںیہ۔

32

سلامتنسےکتحتسیہسہیس لایتخرلتسدعہیلسوکسیلعسلیبسسلالالطؼساحلصسںیہنسوہےتہکلبساملبقسایبؿسرکدہسوصتر

سںیہنسدىسیئگسہکلبسلےسسلفیلس سیکسوکیئسنیعمسزسل سدرگیسرجلمئ ساصقصسےکسالعفہ سلفر ستنسسںیمسدحفد ساتکبسف طبضنمسوہےتسںیہ۔

سلفرسیادالہنسایعمرلتسےکسقباا سرفہبسلمعسالس ےتکسںیہ۔سل نسہیمیتسلالرم)دعہیلسلفرسہننقم(یکسوصلدبدیسوھچڑلسایگسےہسےسجسفہسانمبس

لسسوحلےلسےسسےتھکلسںیہ:

أب اؼبص از ١ظ ف١ب دذ مذس ال وفبسح وبز ٠مج اصج ‟‟

اشأح الجج١خ أ ٠جبشش ثال جبع أ ٠أو ب ال ٠ذ وبذ ا١زخ أ ٠مزف

ابط ثغ١ش اضب أ ٠غشق غ١ش دشص أ ش١ئب ٠غ١شا أ ٠خ أبز والح

إرا خبا ف١ب وبالء أاي ث١ذ ابي أ الف بي ا١ز١ ذ ره


س ك


54

اششوبء إرا خبا أ ٠غش ف ؼبز وبز٠ ٠غش ف الغؼخ اث١بة

ذ ره أ ٠طفف اى١بي ا١ضا أ ٠شذ ثبضس أ ٠م شبدح اضس

۔۔۔ أ ٠ذى ثغ١ش ب أضي للا أ ٠ؼزذ ػ سػ١ز أ ٠زؼض ثؼضاء اجب١خ

اذشبد فؤالء ٠ؼبلج رؼض٠شا ۔۔۔ ثمذس ب ٠شا إ غ١ش ره أاع

اا ػ دغت وثشح ره ازت ف ابط لز فئرا وب وث١شا صاد ف

اؼمثخ ثخالف ب إرا وب ل١ال ػ دغت دبي ازت فئرا وب

اذ١ ػ افجس ص٠ذ ف ػمثز ثخالف ام ره ػ دغت وجش

33„„ازت صغش

سہنسوتسدحسرقرسےہسلفرسہنسیہسافکرہسےسیجسیسکسرمدساکسےچبسوکسایسیسکسلیبنجسوعرتسوکسوہشتس’’ لےسیسانگہسنجسںیمس

ےسوبہسسدانی،سامجعسےکسریغبسابمرشتسرکان،رحلؾسےشساھکانسےسیجسوخؿ،سرمدلرسلفرسزنخہ ساکسوگتش،یسکسق سزانس

سزیچیکسوچرىسرکان،لامتنسںیمسایختنسرکان،سفیلسایسرشکیساکسےکسالعفہسوکیئستمہتساگلان،سریغسوفحمظسزیچسایسیسکسومعمیل

ایختنسرکان،ساعمتالتسںیمسلےسیسدوھہکسدیہسرکانسےسیجسولگساھکےنسےنیپسلفرسےننہپسیکسلیکءءسںیمستالفٹسرکےتس

سدای،سںیہ،سانپسوتؽسںیمسیمکسایسوھجیٹسوگلیہسدانیسایسلسسیکسنیقلتسرکان،سلیسیسابتساکسمکحسدانیسسجساکسل ہلسےنسمکحسںیہن

لیسریاایسق س و سرکانسایساجتیلہسیکسونہحسرگىسرکانسفریغہ۔سرحلؾسلومرسیکسزعتہ ىسزسلساقیضسےکسوقؽسےکسقباا س

دىساجےئسیگسوجسلسسےکسانگہسیکسزایدیتسایسیمکسیکسانبسق سزایدہسایسمکسوہسیگ۔سلرگسسانگہسڑبلسےہسوتسلسسیکسزسلسیھبسڑبےھس

لیھبسمکسوہسیگ۔سلےسیسیہسلسسےلسلسسںیمسانگہسرکےنسفلےلسیکساحتلساکسیھبسیگسنکیلسلرگسانگہسوھچاٹسوہسوتسلسسیکسزس

لابتعرسایکساجےئساگ،سلرگسفہسیادىسرجمؾسےہسوتسلسسیکسزسلریغسیادىسرجمؾسےکساقمےلبسںیمسزایدہسوہساجےئسیگسلیسس

‘‘رطحسسانگہسےکسوھچےٹسلفرسڑبےسوہےنسیکسفہجسےسسیھبسزسلسںیمسیمکسیشیبسوہسیگ

سسےسسولعمؾسوہلسہکس رتشیسزسلف ساکسنیعتسلفرسلؿسیکسدقملرساقیضسیکسوصلدبدیسق سوہیتسےہ۔رشیعسوصنصسلسسق سذموکرہسابالسلابتق

ساسھتسدےنیسیکساتدیکسیکسیئگس سسفنسےکساجبےئسقحسفدصلتقساک ساضقسلفرسہلصیفساسزىسےکےلسلسسںیمسوخلشہ دلؽسںیہسہکسلمع

ےہ۔رضحتسدلفدوکساخمبطسرکےتسوہےئسلراشدسوہل:

٠ب ‟‟ ال رزجغ ا ذك ابط ثب ث١ بن خ١فخ ف السض فبدى د إب جؼ دا

للا عج١ 34„„ف١عه ػ

لےسدلؤدسمہسےنسمتسوکسزنیمسںیمسابداشہسانبایسےہسوتسولوگ سںیمسلاصنػسےکساسھتسےلصیفسایکسرکفسلفرسوخلشہسیکس’’

‘‘ہنسرکانسہکسفہسںیہمتسدخلسےکسرلےتسسےسساکٹھبسدےسیگسریپفى


س ك


55

ف(رقلرسدےتیسوہےئساہکسایگسےہ:سع

ت ہلجمسلالاکحؾسلدعلہیلسںیمساقیضسےکسدعلیتلسےلصیفسںیمسریغسرضفرىساتریخسوکانرفل)

فئرا سفؼذ إ لبظ دػ ؼ١خ، أثجذ اذػ دػا ثع١خ ‟‟

ج١خ أ اىي ػ ا١١ أ غ١ش ره عبئ اإلثجبد اششػخ وبإللشاس أ ا

اعبئ اؼزجشح ششػب خذ ز اج١خ ػ اطؼ االػزشاظبد

لج اخص، أ ػجض ػ إثجبد غؼ أ اػزشاظبر جت ػ امبظ

فص اخصخ ثج١ب اذى اششػ ف١ب خالي إصذاس اذى امعبئ

عبء رشن، ال ٠جص رأخ١ش اذى إرا دعشد عاء أوب لعبء إضا أ ل

أ ٠ى اججب ػ امبظ أ ٠ذى فسا 35أعجبة اذى ششغ ثزبب

ثمزع ره اذػ، فئرا أخش ره ٠ى آثب ثزشن ااجت ٠غزذك

ش امبظ اذى خفب اذػ ػ١، أ أش اذػ اؼضي، فزه إرا أخ

ثبصخ، فبظطش اذػ صبذخ اذػ ػ١ ثبء ػ أش إذبح

36„„امبظ ٠أث امبظ

بجساقیضسےکساپسسوکیئسنیعمسدقمہمسدلرئسایکساجےئسلفرسدمیعسلےنپسدوعىسےکسوبثتسںیمسلےسیسداللئسشیپس’’

رکےسوجسرشیعس ررسربتعمسںیہ،سےسیجسلرقلر،سوگلیہسلفرسمسقسےسسلاکنرسفریغہسسجسےکسابثعسفہسرفقیساخمفلسےکس

ےنسےسسیا زسآساجےئسوتساقیضسق سفلبجسلرتعلاضتسمتخسوہساجںیئسایسفہسرفقیساخمفلسےکسلرتعلاضتسوکساثتبسرک

ےہسہکسلسسدقمہمساکسہلصیفسرشیعسلوصول سیکسرفینشسںیمسرکے،ساچےہسہیساضقءسلزللؾسوہسایساضقءسرتک۔ساقیضس

ےکسشا ساجزئسںیہنسہکسہلصیفسدےنیسںیمساتریخسرکےسہکبجسمکحسےکسلابسبسلفرسرشلطئسلمکمسوہ ،سہکلبساقیضسق س

وفرىس ررسق سدے۔سلرگساقیضسہلصیفسدےنیسںیمساتریخسرکےساگسوتسفلبجسوکسسفلبجسےہسہکسلسسدقمہمساکسہلصیف

رتکسرکےنسےکسابثعسانگہساگرسوہساگ،سلفرسلسساتریخسےکسابثعسفہسلسسابتساکسقحتسمسوہساگسہکسلےسسدہعۂساضقۃس

سےسسزعمفؽسرکسدایساجےئ۔سلرگساقیضسدمیعسہیلعسےکسوخػسےسسہلصیفسدےنیسںیمساتریخسرکےسایسدمیعسوکسحلصساک

‘‘مکحسدے،سجسسےکسابثعسفہسدمیعسہیلعسےسساصمتحلسق سوبجمرسوہساجےئسسوتساقیضسانگہساگرسوہساگ

لفرسلسسےکسیضتقمسق سلمعسدرآدمسںیمساتریخسوکیھبسایقسسایکساجسس٫(ےکسلاشفInquirey Reportلسساقدعےسق سلوکنلرئىسروپرٹس)

فسیکسلسع

ت کیسومعیمسلکشسنبسیکچسےہ۔اتکسسےہوجسرصعساحرضسںیمسوصلدبدیىسلایتخرلتسںیمس

ستمینغسیکس سےہےسیجسامؽ سےسسوہات سلومر سےلصیفسےکساجبےئسدرگی سقلعتسدزلیاتسےکسےیفصتلفر سفالتی)نجساک سےنسلامعؽ رقلیف

اکساموکل سکتساچنہپان،نیقحتسمسق سلؿسےکساقفنتسرخچسرکانلفرسنیقحتسمسزوکۃسسسکتسزوکۃساچنہپانسفریغہ(س٫میسقت،دشمگہسلیکء

37

وکیھبساقیضسس

نسامشرایکےہ۔سانچہچنسلسسرطحسےکسوصلدبدیىسلایتخرلتساکسوسءسامعتسؽساجزئسںیہنسےہ۔سیک می

ذہمسدلروی


س ك


56

ہننقمسےکسوصلدبدیىسلایتخرلتساکطلغسلامعتسؽ

فسسع

تاقونؿساسزىساکقحسہننقمسوکساحلصسوہاتسےہ۔لرگسہننقمساقونؿساسزىسےکسلےنپسقحساکسحیحصسرطےقیسےسلامعتسؽسہنسرکےوتسہیس

سلامعتسؽسوکدجدیساقونینسلالطصحسںیمس Fraud"ای”Colorable Legislation“وہساگ۔سہننقمسےکسلےنپسلسسقحسےکسوسء

onConstitution” سیکساینبدىساہکساجاتسےہ۔لؿسلالطصاحتسیکسرشت حیسہیسیکساجیتسےہہکسلیسیساقونؿساسزىسوجآ یکسآ نس

فا ہنسوقلنینسیکس سع

كت

وقش سلفرسرفحسےسساصتمدؾسوہایسدبیتینسق سینبمسوہسسجسےسساقونؿسابزۂچیسلافطؽسنبساجےئ۔سلسسرطحسےکس

ےہ۔ےبامشرساثمںیلسآ یکساترخیساکسہصحسںیہسنجسںیمسےسسضعبسوکسدعلیتلسولصیف سےکسذرےعیسمتخسایکسایگ

ليمایمسوہمجرہیساپاتسکؿسےکسآ نسیکسرفسےساحتیمکسلیلعساکسقحسل ہلساعتیلسوکساحلصسےہسلفرسکلمسںیمسوکیئسیھبساقونؿسرقآؿسفستنسس

ےکسالخػسںیہنسنبساتکس۔سآ نسیکسہقلعتمسںیقشسبسحسذلیسںیہ:

"Whereas sovereignty over the entire Universe belongs to

Almighty Allah alone, and the authority to be exercised by the people of Pakistan within the limits prescribed by Him is a sacred

trust."38

سوکس’’ سقلطمسےہسلفرساپاتسکؿسےکسوہمجر سیہسوپرىساکانئتساکسالبسرشتکسریغےساحمکوچہکنسل ہلسابترکسفاعتل

‘‘لدنرسلامعتسؽسرکےنساکسقحسوہساگ،سفہسلکیسدقمسسلامتنسےہلایتخرسفسلدتقلرسلسسیکسرقرسدحفدسےکس

"All existing laws shall be brought in conformity with the

Injunctions of Islam as laid down in the Holy Quran and Sunnah, in this Part referred to as the Injunctions of Islam, and no law

shall be enacted which is repugnant to such Injunctions."39

امتؾسوموجدہسوقلنینسوکسرقآؿساپکسلفرستنسسںیمسطبضنمسليمایمسلاکحؾسےکسقباا سانبایساجےئساگ،سنجساکسلسس’’

ےصحسںیمسوطبرسليمایمسلاکحؾسوحلہلسدایسایگسےہ،سلفرسلوہ سوکیئساقونؿسفعضسںیہنسایکساجےئساگسوجسذموکرہسلاکحؾسےکس

‘‘انمیفسوہ

ہننقمسوکسلرگہچساقونؿساسزىساکسقحساحلصسےہساتسمہسذموکرہسابالسآینیئسوقش سیکسرفسےسسہننقمسیکسلیسیسوکیئسیھبساقونؿساسزىسوجسرقآؿس

فتنسسےکسالخػسوہسسایسآ نسںیمسدےیسےئگساینبدىسلاسنینسوقحؼسےسساصتمدؾسوہ،قحسےکسوسءسلامعتسؽسےکسزرمےسںیمسآےئسیگ۔

وقحؼسفالتیسفسوقلتیمساکساناجزئسلامعتسؽس


س ك


57

تقفشسےکساسھتسفلہتسبسایکستبحمسفسوکسک تحلسلفرسسقحسوقلتیمسق اخفدنسلفرسویبىسےکسرشتعیسےنسوچب سق سقحسفالتی)فالتیساغصر(

سفالتیسلسافکتلسرکےنسفلےلسوکس،میتیسق سلےنپسےچبسق ،سفیصسوکسےہ۔سانچہچنسابپسوک و ؽ)زہ افکتلسصخش(سق سقحم ف

لفرسویبىسوکسفرس

سوقلتیمسق اخفدنس ریغسرشمفطسرطےقیسق ساحلصسںیہنسےہسہکلبسلسسقحساکسابںیس ررسلامعتسؽسسجسےسسےچب،سمیتیسلفرسزہ سافکتلسسقح

ل ؾسےتہکسںیہ:سلفرسویبىسرفد سل اکسافمدسرجمفحسوہ،سرشاعسونممعسےہ۔سزعسنبسدبعسل

ال ‟‟ ج اص : إرا وب ل١ ٠جص ظشث فئ ح ف جش شة ا ٠صذ إال اع

٠عشث ظشثب غ١ش ٠جص أ ب: ال ٠جص ره، ث ؟ ل صذخ رأد٠ج رذص١ال

ب جبص إ فغذح، ح شة از ال ٠جش اع ح؛ ل جش ع١خ إ ى

ب ٠غمػ خف١ف، و شة ا ازأد٠ت عمػ اع ٠ذص صذخ ازأد٠ت، فئرا

مبصذ رغمػ ثغمغ ا عبئ ا ذ٠ذ؛ ل شة اش 40„„اع

سدشدیسےکسنکممسہنسوہوتایک’’سلسسیکساتدبیسےکسشا سلوہ سرکانساجزئسےہہسامہرىسلرگسےچبسیکسلالصحسزجبسرضب

سفیفخسیھبساناجزئسےہ۔سلسسیکسفہجسہیسےہسہکسرلےئسںیمسلوہ ساجزئسںیہنسےہ۔سہکلبسلیسیسوصرتسںیمسرضب

سفیفخسیھبسلالصسلکیسدسفمہسےہسےسجساتدبیسیکسک تحلسےکسشیپسرظنسوطبرسفہلیسسےکساجزئسرقلرسدایسایگسرضب

سدشدیسیکسرطحساسطقسوہساجےئسیگ۔سلسسےہ۔سانچہچنسلسسےسلرگسسفیفخسیھبسرضب

اتدبیسہنسوہسےکسسوتسرضب

‘‘شا ہکساقمدصسےکساسطقسوہےنسےسسفاسلئسیھبساسطقسوہساجےتسںیہ

اشیبطسےتھکلسںیہ:

أ الة ف غف أ اص ف ٠ز١ أ اىبف ف١ ٠ىف بس ثشػب٠خ ‟‟

41„„الصخ

،سفیصسلےنپسمیتیسےکساعمےلمسںیمسلفرساک لسلےنپسزہ سافکتلسرفدسےکساعمےلمسابپسلےنپسےچبسےکساعمےلمسںیم’’

‘‘ںیمسریاتیسک تحلسق سامومرسےہ

سںیہ۔سلسسےلسلسسںیمس

لیسسرطحسرشتعیسےنسلزدفلیجساعمتالتسوکسوخشسلولسیبسےسسالچےنسےکسشا سزفنیجسوکسیادالہنسوقحؼسدی

اخدنلؿساکسلیفکسلفرسرگنلؿسوہےنسےکسانےطسلاظتنیمسوقحؼساحلصسںیہ۔سرقآؿساخفدنسوکسقحسوقلتیمساحلصسےہسسجسیکسرفسےسسلےسس

وشرہسوکسہیسلایتخرسدایسےہسہکسفہسامتؾسرتسدرگیسلالصیحسدتلریبسےکسےبسلرثوہےنسق سویبىسوکس‛ وشنز‚میکحسےنسلسسنمضسںیمسوصبرتس

رقآؿسمیکحسںیمسےہ:سےسسریبعتسایکسےہ۔‛ رضب‚ومعمیلسامسجینسزسلسدےساتکسسےہسےسجسرقآؿسمیکحسےنسظفلس

‟‟ فما ب أ ث ػ ثؼط ثؼع للا ب فع ػ اغبء ث ا جبي ل اش

ر رخبف اال ب دفع للا غ١ت ث بذبد لبزبد دبفظبد فبص ا أ


س ك


58

فؼ فال شص أغؼى فئ اظشث عبجغ ف ا جش ا ظ

ػ١ب وج١شا وب للا عج١ال إ 42„„رجغا ػ١

رمدسوعروت سق ساحمکسفطلسمسںیہسلسسشا سہکسدخلسےنسضعبسوکسضعبسےسسللضفسانبایسےہسلفرسلسسےئلسیھبسہکس’’

سںیہسفہسرمدسیکسلقاتعسرکیتسںیہسلفرسلؿسےکس ھٹیس ےھچیسدخلسیکسایسامؽسرخچسرکےتسںیہسوتسوجسب کسویبرمدسلانپ

سربخسدلرىسرکیتسےہسلفرسنجسوعوت سیکستبسنسںیہمتسولعمؾسوہسہکسرسیشکسلفرس سآربفیک[ افحتظسںیمس]امؽسف

رھپسلؿسےکساسھتسوسانسرتکسرکسدف۔سس]دبوخیئ[سرکےنسیگلسںیہسوتس]ےلہپ[سلؿسوکس]زابین[ساھجمسؤس]لرگسہنسںیھجمسسوت[

لرگسلسسرھپسیھبسابزسہنسآںیئسوتسرھپسزفدوکبسرکفسلفرسلرگسرفامربندلرسوہساجںیئسوتسرھپسلؿسوکسلذیلسدےنیساکسوکیئساہبہنس

‘‘تمسڈوھڈنفسکشیبسدخلسبسسےسسلیلعس]لفر[سلیلجسلدقلررسےہ

ضعبسالہجءسلسسآتیسےسسلدتسالؽسرکےتسوہےئسویبىسوکسامرےنسےکسومعیمسوجلزسےکساقلئسںیہساحالہکنساضتقمءسرقآینسلسسےسسرسکیس

زعتہ ىسزسلسےہسسجساکسلایتخرسوشرہسوکلسسےئلدایسایگسےہساتہکساخیگنساعمتالتس‛ رضب‚ق س‛ وشنز‚فلتخمسےہ۔ستقیقحسہیسےہسہکس

سقباا س۔سلہتبلسآایتسیکسرفینشسںیمساعمػسرکسدانیسلفہ سےہسلفرسلرگسرقآینسرتک بسےکدعلوتل سےکساجبےئسرھگسےکسلدنرےطساپںیئ

ہ‚ق س‛ وشنز‚

السیہس‛ سجعرجہ‚لفرس‛ ومعظیکس‛ رضب‚وکسلایتخرسرکسایلسایسرتک بساکسوتساحلظسراھکسایگسرگمس‛ رضب‚ےکساجبےئسلف

فسوہساگ۔سسدحفدسفویقدسلفرسلوصؽسفوضلطبساکساحلظسںیہنسراھکسایگسوتسہیسقحسع

ت وقلتیمسںیمس

سليماہیمسںیم،سسجسیکسامعرتسدعؽسفلاصنػسلفرسلاسحؿسیکساینبدف سق سلوتسلرسےہ،سوقحؼسلفرسلایتخرلتسےکسطلغس رغضسرشتعی

سیکساعطق(Misuse of Power)لامعتسؽس سذلیت،سس اجنگشئسںیہن۔لایتخسریکسونتیعساچےہسوکحیتمسایلدلریتسوہسایضحمساخیگنسف

رشتعیسےکسنیعمسرکدہسلوصؽسفوضلطبسلفرسلسسےکساقمدصسیکسریاتیسرہبساحؽسرضفرىسےہ۔سسس

وحلہلساجت

1

هفلك

29(: 18)ل

2

3(: 76)لإلاسنؿ

3

ونمؿ

ومل

8(: 23)ل

4

58(: 4)لاسنلء

5

،سس

ةي ها

لب

سفل

ةي ل:سسلدبلل

س ع

،سلب سلدفللءسلامس

6/33لنبسك


س ك


59

6I.P. Massey: Administrative Law, 62 (1985)

PLD 1971 Lah. 8297 P L D 1971 Pesh. 208

P L D 1960 Kar . 5009

10

،سس

ن قعی

:سلالعؾسلومل

ةي م،سدمحمسنبسأب سرکب،سلوجلز

لقب

2/156لنبسل

11

ب،سس

هذ

مل

سنبسرشػ:سلومجملعسرشحسل

سلدلي ی

حم

113،س14/109لونلفق،س

12

م:سلاتفلفىسلربكلى،سس

حلبل

سلدمحسنبسدبعسل

سلدلي

ست

س ة مب

ت 470-29/469لنبس

13

85: (7)لألبرلػس

14

85: (11)ه دس

15

م:سلاتفلفىسلربكلى،سس

حلبل

سلدمحسنبسدبعسل

سلدلي

ست

س ة مب

ت 6/9لنبس

16

48: (27)للمنلس

17

:سأاکحؾسلرقلآؿلنبسلرعلب ،سدمحمس ی

لس

7/1063،سنبسدبعسلهللسلألدن

18

سلألفقار،س

:سن

379-8/378لوشلاکب

19

سربمنسس

سملسم،سدحي

ز ق:سيحصي

سلق

ؿ،سس،1/266،س146ملسمسنبسلاجحلجسنبسملسمسل ي بسلل

ك

سمفلی

ا س

س

س

عملسسنمس

ةسف

س لسعسىلصسلهلل

ی ب

لی

ؽسل

بسق ب

20

ب،سلونلس

هذ

مل

سنبسرشػ:سلومجملعسرشحسل

سلدلي ی

حم

6/10فق،س

21

سربمنس

:سننسسلب سدلؤدسدحي

ما ؿسنبسلالثعشسلاتسجسلبسلبء،،س9/308،سس2992لوبسدلؤد،س ی

لف

لةسف رم لل لجسف

بسلل

سك

م

ه

لرسلدلز شك

س

بسف ب

22

و ؼ،سسسل

ؾسل

ح:سأ ی

لس

سلألدن

یسنبسرمعسلانكلب خبي

17أب سزرکب س

23

سدبعسلرلنمحسنبسأب سرکب:سلاحلفقساتفللفق،سس

،سالجؽسلدلي ی

ط

و سیل

1/100ل

24

وجسابومعلؾسلرفلطسزرسےکسڑبےسوعللمسںیمسامشرسوہیتسںیہ۔س

25

سربمنس

ی:سننسسلرتلذمق،سدحي

عی س

ی،سدمحمسنبس

عی س

ج١ع ،س4/484،س1138لرتلذمق،سلوبس ، وزبة ا ع ػ١ ص للا سعي للا ػ

١ضا ا ى١بي ب جبء ف ا ثبة 26

‚ےتھکلسںیہسہک‛ لانملر‚اصبحسریسفت

اکسوہفمؾسلیکسففزؿسےسسزایدہسفستعسسراتھکسےہ۔سلسساکسلالطؼسرہسرطحسےکسدویؿسفسویبعسلفرسلؿسامتؾس‛ ب

ز سلانملرسرطوقی سلفسيف

ت

سراض:س

ز سےہسنجسےسسوقحؼسںیمسصقنسدیپلسوہاتسےہ۔س)رشيت عةسدلرلانملر،رصم(8/468رسولیح

كط

27

ت،سس

سنبسدمحم:سلرعتلي سلع

(1/237وفکسلےسسےتہکسںیہسہکساخفدنسزفہجسیکسرطحسوہس۔س)لرجلاجب

28

،سس

س ةهفقل

سدمحم:سرشحسلوقللدعسل

خ

ب

سل

1/230لزلراق،سأدمحسنبسل

29

رشبہکیطسفوقعسرضرسلاہتجدىسیطلغساکسہجیتنسہنسوہسےسیجساقیضساکسلاہتجد۔س

30

سس ةسلنبسلاطخلب،س

سدمحم:سلصفسلاطخلبسف 128لالصلب ،سلع

31

،سدےئھکی:سس

س ة

:سلألاکحؾسلاطلسلت

ن سیخل

ی،سدمحمسنبسل

ت عل

59لنبسأب س


س ك


60

32

س معبء اإل ل نسدلخفؿسےنساضقسیکسرعتفیسرکےتسوہےئس اھکسےہ: دم١مخ ا ضا اإل ع ػ عج١ ششػ دى اث )خجبس ػ

سفشد ابى: رجصشح اذىب ف أصي اللع١خ بج الدىب (وتفىساضقسےکساقمےلبسںیمسلسساحلظسےسسفلتخمس1/9،

:س)لرقلسإ افز اإلخجبس ػ اذى اششػ غ١ش إضا.(سںیہنسوہات۔سBindingےہہکسہیسالزؾ)

،سأدمحسنبسإدري

لف

سلاتفلفقسنعسلالاکحؾ،س

زس يم

ي

س

(175لالاکحؾسف

33

س

س ة مب

ت،سس،لنبس

س ةسفلرلع سلالصحسلرللع

سف

س ةسلرشلع

م:سلسل سة

حلبل

151أدمحسنبسدبعسل

34

26(: 38)ص

( 1828) جخ ىخ ػذح ػبء فمبء ف اخالفخ اؼثب١خ: جخ االدىب اؼذ١خ، ابدح35

36

سلألاکحؾ،سس

ح لةمسح ر:سدررسلاكحلؾسرشحس 16/609لع

37

سلاتفلفقسنعسلالاکحؾ،س

زس يم

ي

س

:سلالاکحؾسف

،سأدمحسنبسإدري

175لرقللف

38Preamble, The Constitution of the Islamic Republic of Pakistan 1973,(as Modified to July 31, 2004), National Assembly of Pakistan.

39227. (1) The Constitution of the Islamic Republic of Pakistan 1973,(as Modified to July 31, 2004), National Assembly of Pakistan.

40

ساصمحلسلألانؾ،سس

:سوقلدعسلألاکحؾسف ی

ملسل

سنبسدبعسلالسلؾ،سل

،سدبعلزعلي

1/90زعسلدلي

41

مسنبسومیس:سلالاصتعؾ،س

هب

،سإربل 2/122لاشلط

42

ا ءس

لی 34(: 4)ل

اصمدرسفرملع

1. لرقللانرکلي

2.

ن سیخل

ی،دمحمانب

ت علي ی

ن

،: لب

س ة

:سلاثلت

ت عة فت،للط

،ب

س ةملعلس ا

لكی،دلرل

س ة

ؾ 2000/ــ1421 لألاکحاماطلسلت

ی .3

لس

ها ألدن

لل

س ذ لع

تت فت،س۔ؿ: لانبرعلب ،دمحم

،ب

س ةملعلس ا

لكی أاکحامرقلآؿ،دلرل

4.

ةي ر ،لوجلز

س ي ی

ن

م،دمحمب

لقب

،رصم،لاقله ة،: لانب

ةي س ا اتألزه

للکل

س ة

عذ ،مكیسفس ذ لرلؤف

هعط

ق:

خقمل

،ل

ن قعی

ؾ1968/ــ1388 لالعامومل

م .5

حلبل

س ذ لع

تت دمح

س ا دلبق

ت

س ة مب

ی

ستلالفیل: ل

ت عةللط

س ةملعلس ا

لكی ؾ1987/ــ1408 لاتفلفایربكلى،دلرل

6.

س ة مب

ت س،لنبس

س ةسفلرلع سلالصحسلرللع

سف

س ةسلرشلع

م:سلسل سة

حلبل

أدمحسنبسدبعسل

سلألاکحؾ،لنبسرفوحؿسلامل .7 خ

ه

سفانم

س ة

سأوصؽسلألقص

:سرصبتةسلاكحلؾسف ی

لك

8. ،

ةي ها

لب

سفل

ةي ل:سسلدبلل

س ع

،سلب سلدفللءسلامس

لنبسك

9.

الثعش،لاتسجسلب

ما نسلب : لوبدلؤد،

فت لؤد،سدلرلح ءلرتللاثرعلب ،ب

اننسب

ی .10

لس

سلألدن

یسنبسرمعسلانكلب خبي

و ؼ س:أب سزرکب سسل

ؾسل

ح ،سأ

س ةس

تسلوتل

ت عة سسؿسللط


س ك


61

ی:سننسسلرتلذمق،دلرلدلوعةلوبنتسؽ .11

عی س

ی،سدمحمسنبس

عی س

ــ1401،سلرتلذمق،سلوبس

مذ .12حم

س ی بعل

،س

ق:لرجلاجب خقت

ي

ت،

رق،سدلرلاتكلابرعلب : لرعتلي ما ألب هبلألفیل، – إربل

ت عة فت،سللط

1405 ب

راض .13

هذ لرلانملر،رصم،سسسؿ: رش

طت عك

ز لانملر،سيف

ت

مذ .14حم

حب

سل

،د: لزلراق،أدمحانب

س ةهفقل

ؾ1989/ــ1409 لرلملقل،دقشم،رشاحوقللدعل

ی .15

ط

و سیل

سدبعسلرلنمحسنبسأب سرکبس،ل

ت فسنسحسدبعسلرلنمح،سلاحلفقساتفللفقس:الجؽسلدلي للطقس:سدبعسل

خقت

ي

سس،

س ةملعل فتس/سانبلؿسس-دلرسلبتكلسل

سس-ب

ت عةللط

ؾس2000/ــ1421:سلألفیل

و یس .16م

می بهب

،إربل لربكلى،رصمس۔ؿ: لاشلط

ةي لاجتلر

س ة

مكیل

لالاصتعؾ،ل

17.

ألفقار،: لوشلاکب

سنبسدمحم:سن دمحمسنبسلع

س ة

،سسمكی ی حلبل

،سس۔ؿلاقله ةلابلب

مذ .18ح معلب

،س: لالصلب ،س

،سلاشلرقة

ةي سلاحصل

س ة

ز ةلانباطخلب،سمكی سي فیت

2002 - 1423الصفاطخل

ی .19

ملسل

س ذ لالسلؾ،لع

تت

،دبعلزعلي

فت،س۔ؿ: زعلدلي ،ب

س ةملعلس ا

لكیصا احلألانؾ،دلرل

مكفب

وقلدعلألاکح

س ذ ر .20 خعلب

قدررلاكحلرشم: خقت

ي

لألاکحؾ،

ح لةممح

فت،انبلؿ،س۔ؿ: ،ب

س ةملعلس ا

لكی،دلرل ی

سی بخل

س ا مهت فك

لاحمل

ی .21

ي لس

لانل

لالقسعلن

ا الاکحؾ،: لرقللف

ست ع لاتفلف

زس يم

فی بك

لالاکح

22.

س ة

لامثعلت

الخلفة

ها ءف

فق

دعنمةاملعءف

ة

وكمي

ة

سخل

:

،آرلابمغ،رکلت ت

ت

ي ر

،ونردمحم،اکراخن

و لفي

هح ی ب

ي

ق:س

خقمل

،ل

س ةلالاکحامدعلل

ح لةم

ز ق .23ي

سلق

ما سلم

ی ب ج

ا اجحل

سمیسلك

م،دلرلالسلامرلب ض،:

سلمحخب ص

ؾ2002

ز ػ .24

ش

س ی

ي ی

فت،: لونلفق،حم دل ب،دلریااملاتكلب،ب

هذ

مل

ؾ2003/ــ1423 لومجملرشعاح

25. The Constitution of the Islamic Republic of Pakistan 1973,(as Modified to July 31, 2004), National Assembly of Pakistan.

(the abuse of governmental, institutional and guardianship...

Documents