Technologia postaci leku I

Farmakopea – zbiór norm jakościowych, którym muszą podlegać postaci leku; opis postaci leku, opis form badania leków, informacje dotyczące przygotowania, informacje o dawkach leków, sposobie syntezy

Podział: farmakopea europejska – farmakopee obowiązujące w wielu państwach farmakopea narodowa – musi być w pełni zgodna z farmakopeą europejską

Farmakopea określa podstawowe wymagania jakościowe oraz metody badania produktów leczniczych i ich opakowań oraz surowców farmaceutycznychLeku recepturowe nie podlegają rejestracji, ale muszą odpowiadać normom zawartym w FP, ich jakość musi być zgodna z wymaganiami farmakopealnymi.

Dotychczasowe farmakopee: Dispensatorium Gedanensae – 1665 Dispendatorium Pharmakopea Cracoviensi – 1683 Farmakoper Polska I – Pharmacopea Regini Poloniace – 1817 Farmakopea Polska II – 1937, przedruk 1946 Farmakopea Polska III – 1954, suplementy wydano w 1956, 1959, 1962 Farmakopea Polska IV – tom I 1965, tom II 1970, suplement 1973 Farmakopea V – tom I – V w latach 1990 – 1999 Farmakopea VI – 2002 Farmakopea VII – tom I 2006

Farmakopea Polska V Tom I – wydany w 1990 roku zawiera; wskazówki ogólne, fizykochemiczne i fizyczne

metody badań, oznaczanie zawartości, metody biologiczne, odczynniki i roztwory mianowane

Tom II – wydany w 1993 roku zawiera: wybrane metody badań, 17 monografii ogólnych postaci leku, wymagania dla surowców chemicznych, w postaci 321 monografii szczegółowych, odczynniki i tabele

Suplement I wydany w 1995 roku zawiera 50 monografii szczegółowych preparatów galenowych, 15 monografii mieszanek ziołowych, listy surowców farmaceutycznych roślinnych, wykazane metody badań, odczynniki mianowane

Tom III wydany w 1996 roku zawiera wykaz odczynników i dawek, 150 monografii szczegółowych surowców farmaceutycznych (antybiotyków i substancji pomocniczych), wybrane metody badań

Tom IV wydany w 1998 roku zawiera 297 monografii szczegółowych leków jednoskładnikowych, zmiany i uzupełnienia monografii ogólnych postaci leków, uzupełniania do poprzednio wydanych tomów, wykaz dawek, odczynniki i roztwory mianowane

1

Tom V wydany w 1999 roku zawiera 204 monografii szczegółowych preparatów i surowców farmaceutycznych i wybranych materiałów medycznych, 6 monografii ogólnych postaci leków, 17 ogólnych metod badań, zmiany do poprzednich tomów, wykaz dawek, odczynniki mianowane, wykaz dawek i tabele

Farmakopea Polska VI (2002)Działy:I WstępII Wskazówki ogólneIII Metody badańIV MonografieV Odczynniki i roztwory mianowaneVI Wykaz dawekVII Tabele

I Wskazówki ogólne omówienia i wskazówki ogólne, wyjaśnienia pojęć, sposoby i zasady postępowania symbole i normy itp. dotyczące jednolitej interpretacji i prawidłowego postępowania

przy korzystaniu z FPII Metody badania

opis metod chemicznych, fizycznych i fizykochemicznych, biologicznych oraz farmakognostycznych, służących do badania kilku produktów leczniczych; metody służące do badania jednego lub dwóch składników są opisane w monografiach szczegółowych

IV MonografieDział określa wymogi jakościowe dla postaci leku (monografie ogólne) oraz dla konkretnych produktów leczniczych (monografie szczegółowe).Monografie ogólne postaci leku zawierają definicje postaci(określenie postaci, sposobu otrzymywania, stosowanych substancji pomocniczych, wyglądu postaci, podział), metodykę i wymagania dotyczące badania jakości oraz warunki przechowywaniaFP VI zamieszcza:

86 metod ogólnych badań 21 monografii ogólnych 1053 monografii szczegółowych

Monografie szczegółowe składają się z następujących części: Tytuł łaciński Tytuł polski Nazwa międzynarodowa (w wersji angielskiej i francuskiej) Nazwa chemiczna zgodna z IUPAC Wzór sumaryczny i strukturalny, w przypadku związków racemicznych podano wzór

jednego enancjomeru oraz wyjaśnienie „i enancjomer”

2

Masa atomowa lub cząsteczkowa Definicja (zawartość, skład) Zwięzły opis wyglądu i cech charakterystycznych Sposób przyrządzania dla preparatów galenowych, mieszanek ziołowych lub innych

wybranych preparatów Właściwości fizykochemiczne (rozpuszczalność, pH, gęstość, temperatura kroplenia,

lepkość, skręcalność, absorpcja, współczynnika złamania światła itp.) Właściwości chemiczne (liczba kwasowa, liczba estrowa, liczba nadtlenkowa, liczba

jodowa) Tożsamość (reakcje charakterystyczne, potwierdzenie tożsamości metodami

chromatograficznymi) Czystość (metody ogólne badania, reakcje charakterystyczne, metody instrumentalne) Zawartość lub siła działania (jeżeli podanych jest kilka równoległych metod

obowiązkowe jest wykonanie przynajmniej jednej) Inne badania potrzebne do określenia jakości składnika (czystość mikrobiologiczna,

jałowość, badanie działania miejscowo – drażniącego) Warunki przechowywania Przynależność do wykazów: A (substancje bardzo silnie działające), B (substancje

silnie działające), N (substancje odurzające) Działanie i/lub zastosowanie Dawki zwykle stosowane (dawki zalecane) i maksymalne

V Odczynniki i roztwory mianowaneDział obejmuje odczynniki, substancje porównawcze, wskaźniki barwne, roztwory mianowane, płyny buforowe oraz wypełnienia kolumn chromatograficznych.

VI Wykaz dawekDział zawiera tabelaryczne zestawienie dawek zwykle stosowanych(dawek zalecanych) i dawek maksymalnych oraz działanie i/lub zastosowanie dla surowców farmaceutycznych oraz silnie działających surowców roślinnych.

VII TabeleDział obejmuje:

wykazy substancji leczniczych wg kategoryzacji A, B i N tabele roztworów farmakopealnych dopuszczalne wartości graniczne dla endotoksyn bakteryjnych w niektórych

antybiotykach oraz w niektórych preparatach dl wstrzykiwań i wlewów wartości przeliczeniowe elektrolitów, cukrów i alkoholi stosowanych w płynach

infuzyjnych

Pojęcia Farmakopealne:Surowiec farmaceutyczny – oznacza substancję lub mieszaninę substancji wykorzystywaną do sporządzenia lub wytworzenia produktów leczniczych

3

Substancja – (substancja farmakopealna) – oznacza umieszczony w FP ściśle określony związek chemiczny wymieniony w tytule monografii szczegółowejSurowiec roślinny – oznacza surowiec farmaceutyczny pochodzenia roślinnego wymieniony w tytule monografii szczegółowejLek gotowy – preparat – oznacza produkt leczniczy wprowadzony do obrotu pod określoną nazwą i w określonym opakowaniu; nazwa leku gotowego zamieszczona w FP zawiera określenie substancji farmakopealnej i postaci lekuPostać leku – forma jaką nadano lekowi, spełniająca wymagania określone odpowiednią monografią ogólnąRoztwór – oznacza zawsze roztwór wodny; roztwory innych rozpuszczalników są wyraźnie określoneWoda – oznacza wodę oczyszczoną, jeśli nie zaznaczono inaczej przez dodanie odpowiedniego określeniaŚlepa próba – oznacza próbę wykonaną podobnie jak próba badanej substancji ze wszystkimi odczynnikami, ale bez dodania substancji oznaczanej; ma ona na celu ustalenia poprawki na obecność w stosowanych odczynnikach substancji podobnie reagujących jak substancja oznaczana

Tworzenie nazw łacińskich Nazwy substancji obojętnych są rzeczownikami rodzaju nijakiego, II deklinacji, w

większości jednowyrazowe np. Mannitolum Nazwy kwasów są dwuwyrazowe i rozpoczynają się od słowa Acidum np. Acidum

hydrochloridum Nazwy soli są dwuwyrazowe i zaczynają się od nazwy kationu; tworzy się je podając

kation (składnik zasadowy) w dopełniaczu, a anion (składnik kwasowy) w mianowniku; dla anionów wywodzących się z kwasów beztlenowych, używany jest rodzaj nijaki II deklinacji (-um), a dla anionów, wywodzących się z kwasów tlenowych, używany jest rodzaj męski III deklinacji (-as) np. Kalii bromidum, Natrii sulfas

Nazwy związków typu soli, wywodzące się ze związków amfoterycznych, tworzy się określając obydwa składniki w mianowniku, z tym że część nazwy dotycząca substancji podawana jest jako rzeczownik rodzaju nijakiego, część zaś nazwy określająca składnik potrzebny do tworzenia soli, w formie przymiotnikowej np. Sulfacetamidum natricum

Nazwy surowców roślinnych są dwuwyrazowe i tworzy się je podając jako pierwszy wyraz – nazwę rodzaju lub gatunku rośliny w dopełniaczu, jako drugi wyraz – nazwę części rośliny, podaną w mianowniku liczby pojedynczej np. Digitalis folium

Nazwy preparatów farmaceutycznych zaczynają się od nazwy surowca lub produktu, z którego otrzymano dany lek, podanej w dopełniaczu, po której następuje nazwa postaci podana w mianowniku np. Amitriptilini hydrochloridi iniectio

Tworzenie nazw polskich Nazwy soli, wodorotlenków – anion w mianowniku a kation w formie rzeczownika

użytego w dopełniaczu np. chlorek sodu, wodorotlenek sodu

4

W przypadku kationów występujących w różnym stopniu utlenienia, stopień ten wskazywany jest przez podanie wartościowości cyfrą rzymską, w nawiasie np. chlorek żelaza (III)

W nazwach prostych związków nieorganicznych, typu tlenków, używa się zwyczajowo liczebników polskich np. dwutlenek siarki

W nazewnictwie związków organicznych oraz związków nieorganicznych, typu połączeń koordynacyjnych i związków metaloorganicznych używa się liczebników greckich

W przypadku surowców roślinnych najpierw podawana jest nazwa organu, następnie nazwa rodzajowa bądź gatunkowa np. liść mięty

Dokładność wyrażeń liczbowych jest określana przez podanie odpowiedniej liczby cyfr po przecinku. Dopuszczalna tolerancja wyrażeń liczbowych wynosi +/- 0,5 jednostki ostatniej cyfry:

20 oznacza wartość nie mniejszą niż 19,5 i nie większa niż 20,5 20,0 oznacza wartość nie mniejszą niż 19,95 i nie większą niż 20,05 2,0 oznacza wartość nie mniejszą niż 1,95 i nie większą niż 2,05 0,20 oznacza wartość nie mniejszą niż 0,195 i nie większą niż 0,205

Określenie stężeń i zawartościProcent % - oznacza ilość g składnika w 100 g mieszaniny; jeżeli stosunku procentowe wyrażone są w jednostkach objętości (ml) lub mieszanych (ml i g), jest to zawsze po znaku % wyraźnie zaznaczone: objętość / objętość (v/v), masa / objętość (m/v), objętość / masa (v/m). stężenie może być również wyrażone podając masę lub objętość składnika zawartą w 1 litrze lub mililitrze roztworu lub w 1 kg lub 1 g substancji(1 + 9) oznacza, że w skład mieszaniny na 1 część jednego składnika przypada 9 części drugiego składnika (w jednostkach masy).Stężenia roztworów odczynników wyraża się w g/l, podając w nazwie synonimowej stężenie w %, np. kwas winowy (5 g/l), kwasu winowego 0,5 % roztwór. Stężenia roztworów mianowanych wyraża się podając liczbę moli substancji w 1 litrze roztworu, np. kwas solny (0,1 mol/l). w badaniach zawartości wymaganą zawartość substancji leczniczej wyraża się w %. W badaniach czystości podaje się dopuszczalną zawartość zanieczyszczeń w %, jeżeli występują one w ilościach poniżej 0,01 % stosuje się μg/g.

Badanie rozpuszczalnościStosuje się następujące pojęcia:

bardzo łatwo rozpuszczalny – 1 cz. rozpuszcza się w mniej niż 1 cz. rozpuszczalnika łatwo rozpuszczalny - 1 cz. rozpuszcza się w 1 do 10 cz. rozpuszczalnika rozpuszczalny - 1 cz. rozpuszcza się w 10 do 30 cz. rozpuszczalnika dość trudno rozpuszczalny - 1 cz. rozpuszcza się w 30 do 100 cz. rozpuszczalnika trudno rozpuszczalny - 1 cz. rozpuszcza się w 100 do 1000 cz. rozpuszczalnika bardzo trudno rozpuszczalny - 1 cz. rozpuszcza się w 1000 do 10000 cz.

rozpuszczalnika

5

praktycznie nie rozpuszczalny - 1 cz. rozpuszcza się w więcej niż 10000 cz. rozpuszczalnika

Pomiar masy, jednostki masyKilogram (kg), gram (g), miligram (mg), mikrogram (μg) 1 kg = 103 g = 106 mg = 109 μg

średnia masa – oznacza średnią arytmetyczną poszczególnych pomiarów masy część – oznacza część masy (wagową) stała masa – oznacza masę substancji suszonej lub prażonej, która przy 2 – krotnym,

kolejnym ważeniu w tych samych warunkach, w odstępnie 1 h, nie wykazuje odchylenia większego niż +/- 0,5 mg

odważyć dokładnie – oznacza, że należy ważyć na wadze analitycznej, tj. z dokładnością do co najmniej 0,5 mg przy obciążeniu do 200 g

użycie określenia około w przypisie oznaczania zawartości, straty po suszeniu, pozostałości po spaleniu, popiołu siarczanowego oznacza, że odważka może różnić się + / - 10% od żądanej wielkości

Temperatura, pomiar temperaturyTemperaturę podaje się w skali 100-stopniowej w stopniach Celsjusza (oC). w monografiach używa się skrótu – temp. Rozróżnia się temperatury dotyczące warunków wykonywania badań analitycznych oraz przechowywania odczynników i substancji wzorcowych:

zimna 0 – 5 oC chłodna 5 – 15 oC pokojowa 15 – 25 oC umiarkowanie ciepła 25 – 40 oC ciepła 40 – 75 oC gorąca 75 – 95 oC

Przy braku określenia temperatury należy stosować temperaturę pokojową 15 – 25 oC. Pojęcia związane z temperaturą:

ochłodzić – oznacza doprowadzenia do temperatury od 15 oC do 25 oC oziębić – oznacza doprowadzenia do temperatury od 0 oC do 5 oC umiarkowanie ogrzać – oznacza doprowadzenia do temperatury od 25 oC do 40 oC ogrzać – oznacza doprowadzenia do temperatury od 40 oC do 75 oC silnie ogrzać – oznacza doprowadzenia do temperatury powyżej 75 oC podgrzać do określonej temperatury lub od wrzenia oznacza jednorazowe ogrzanie do

wskazanej temperatury lub do wrzenia łaźnia wodna – oznacza wrzącą łaźnię wodną, zamiast łaźni wodnej można stosować

łaźnie parową o temperaturze pary 100oC około przy temperaturze topnienia substancji czystych oznacza + /- 2

6

Jednostki objętości, pomiar objętościLitr (l), mililitr (ml), mikrolitr (μl)1 l = 103 ml = 106 μl1 l = 103 cm3

1 ml = 1 cm3

1μl = 1 mm3

Krople odmierza się z kroplomierza znormalizowanego, z którego 1,00 g wody w temp. 20 oC wypływa 20 kroplami. Pipety z jednym znakiem należy przy wypływie trzymać pionowo tak, aby dolny wylot stykał się z wewnętrzną ścianką naczynia. Po wypłynięciu cieczy należy odczekać 15 s, nie odrywając dolnego końca od ścianki naczynia. Przy odmierzaniu za pomocą biuret i pipet ze skalą, ciecz spuszcza się do poziomu znajdującego się w przybliżeniu 5 mm powyżej przewidzianej podziałki. Następnie należy odczekać 15 s przy pipetach ze skalą lub 30 s przy biuretach i spuścić ciecz do podziałki, po czym końcem dotknąć ścianki naczynia. Mikrobiuretą nazywa się biuretę poj. 10 ml z podziałką co 0,02 ml. Wypływ jej musi być tak skonstruowany, aby z 1 ml wody można było uzyskać co najmniej 40 kropli.

Jednostki długości, pomiar długościMetr (m), centymetr (cm), milimetr (mm), mikrometr (μm), nanometr (nm), angstrem (Å)1 m = 102 cm = 103 mm = 106 μm = 109 nm = 1010 ÅPrzy pomiarach długości przedmiotu pod mikroskopem należy stosować mikrometr okularowy sprawdzony mikrometrem przedmiotowym.

Jednostki czasu, pomiar czasuDoba (d), godzina (h), minuta (min), sekunda (s)Natychmiast oznacza czas nie dłuższy niż 10 s

Jednostki ciśnienia, masy cząsteczkowej, częstotliwości ciśnienie

Paskal (pa), hektopaskal (hPa), kilo paskal (kPa), mega paskal (MPa)1 kPa = 10 hPa = 103 Pa1 MPa = 106 Pa760 mmHg = 1 atm. = 101325 Pa

masa cząsteczkowaDalton (Da) kilodalton (kDa)1kDa = 103 Da

częstotliwośćHerc (Hz), kiloherc (kHz), megaherc (MHz)1MHz = 103 kHz = 106 Hz

7

Jednostki natężenia oświetlenia, prądu, indukcji magnetycznej, oporności, przewodności natężenie oświetlenia

luks (lx), lumen (lm), steradian (Sr), kandela (cd)1 lx = 1 m/m2

1 lx = 1 m-2 · 1cd· 1 sr

natężenie prąduAmper (A) miliamper (Ma)1 A = 103 mA

indukcja magnetycznaTesla (T)1 T = 1 kg · s-2 · A-1

oporność elektrycznaOm (Ω), megaom (MΩ)1 Ω = 1 kg · m2 · s-3 · A-2

1MΩ = 106 Ω

przewodność czynnaSimens (S), milisimens (mS), mikrosimens (μS)1 S = 1 kg-1 · m-2 · s3 · A1 S = 103 mS = 106 μS

Przechowywanie produktów leczniczychWarunki przechowywania produktu leczniczego muszą zapewnić pełną ochronę przez zmieszaniem z innymi substancjami, zanieczyszczeniami mechanicznymi, utratą masy, zawilgoceniem, obcymi zapachami itp. Środki farmaceutyczne przechowywać należy w temperaturze pokojowej 15 – 25 oC, jeśli nie podano inaczej.

W opakowaniach hermetycznych – szczelnie zamkniętych – oznacza przechowywanie w opakowaniach bezpośrednich nie dopuszczających wymiany gazowej. Substancje płynne mogą być w tym celu umieszczone np. w zatopionych szklanych ampułkach lub fiolkach bądź butelkach zamkniętych zatyczką z odpowiedniego tworzywa. Substancje stałe i półstałe mogą być umieszczone w pojemnikach szklanych lub z tworzywa z dodatkowym zabezpieczeniem zakrętkami z odpowiednią uszczelką.

W opakowaniach zamkniętych – oznacza przechowywanie w opakowaniach bezpośrednich o zamknięciu pozwalającym na kilkakrotne pobieranie zawartości

Chronić od światła – oznacza przechowywanie w opakowaniach bezpośrednich ze szkła tzw. oranżowego, w nie przepuszczających światłe pojemnikach metalowych, z tworzyw lub tez w pojemnikach zabezpieczonych przed bezpośrednim działaniem

8

światła dziennego przez umieszczenie ich w dodatkowych opakowaniach nie przepuszczających światła

Orientacyjne określenia temperatury dotyczącej warunków przechowywania produktów leczniczych, oznaczające zakres temperatur w jakich dany produkt powinien być przechowywany:

temp. nie wyższa niż 30oC – 2 – 30oC temp. nie wyższa niż 25oC – 2 – 25oC temp. nie wyższa niż 15oC – 2 – 15oC temp. nie wyższa niż 8oC – 2 – 8oC

nie przechowywać w temp. poniżej 8oC oznacza przechowywać w temp. od 8oC do 25oC. Produkty lecznicze, dla których określone są warunki przechowywania w temp. nie wyższej niż 30oC lub 25oC, mogą znajdować się przez krótki czas w otoczeniu temp. wyższej.

BadaniaMetody chemiczne:

określanie tożsamości określanie zanieczyszczeń określanie zawartości

Metody fizyczne i fizykochemiczne pomiar temperatury topnienia, krzepnięcia, wrzenia, kroplenia pomiar gęstości, lepkości, pH, współczynnika załamania światłe, skręcalności,

osmomolarności, straty po suszeniuStosowane metody:

chromatografia GC, HPLC, TLC elektroforeza elektroforeza kapilarna polarografia konduktometria spektrofotometria absorpcyjna, cząsteczkowa fluorymetria spektroskopia atomowa, masowa, magnetycznego rezonansu NMR

Metody biologiczne: badanie jałowości, czystości mikrobiologicznej badanie obecności substancji gorączkotwórczych oznaczanie aktywności antybiotyków badania działania drażniącego, nieszkodliwości badanie toksyczności tworzyw badanie skuteczności środków konserwujących

Farmakognostyczne metody badań: oznaczanie wskaźnika goryczy oznaczanie zawartości flawonoidów, garbników, olejków

9

Określanie wyglądu substancji leczniczychSubstancje stałe:

określenie wielkości kryształów określenie barwy określenie zapachu określenie stopnia rozdrobnienia

Ciecze: określenie barwy określenie przezroczystości określenie zapachu określenie smaku

Wygląd substancji: substancja krystaliczna – kryształy są widoczne okiem nieuzbrojonym lub pod lupą

przy powiększeniu x6 substancja drobnokrystaliczna – kryształy są widoczne pod mikroskopem przy

powiększeniu x200 substancja bezpostaciowa – kryształy nie widoczne nawet w mikroskopie o

powiększeniu x200

Barwa: końcówka „awy” – oznacza niezbyt wyraźne zabarwienie bardzo jasny – barwa prawie niewidoczna prawie biała – biały z nieznacznym odcieniem określenie zabarwienia prowadzi się po sproszkowaniu w świetle dziennym, na

matowym, białym tle

Określenie wyglądu cieczy: zabarwienie cieczy i jej przezroczystość jest określana w bezbarwnych probówkach,

obserwując z góry, w świetle dziennym, na matowym tle – porównanie z wodą ciecz jest bezbarwna – jeżeli nie wykazuje różnic zabarwienia w porównaniu z wodą ciecz jest przezroczysta – jeżeli nie ma widocznych gołym okiem nierozpuszczalnych

składników probówki od określania są bezbarwne, przezroczyste, o średnicy 15 mm i długości 25

mm

Określenie zabarwienia cieczy roztwór bezbarwny – nie wykazujący różnic zabarwienia w porównaniu z wodą określenie barwy – 28 wzorców o różnej intensywności i barwie (dwuchromian

potasu, chlorek żelaza, chlorek kobaltu, siarczan miedzi)

10

Zapach:1 – 5 g substancji umieścić na szkiełku zegarkowym, rozprowadzić w postaci najcieńszej warstwy, po 5 min należy wąchać z odległości 4 – 5 cm. Ciecze wąchać natychmiast. Olejki dozując 1 – 2 krople na bibułę, wąchać natychmiast

Określenie stopnia rozdrobnienia1. Przesianie przez sita – stopień rozdrobnienia określa się przez podanie wymiaru

oczek sita, przez które substancja przeszła całkowicie2. Pomiar pod mikroskopem – stosuje się mikroskopy z mikrometrem lub mikroskop

projekcyjny, substancję zawiesza się w cieczy, umieszcza na szkiełku przedmiotowym i pod powiększeniem mierzy się długość cząstki w pięciu dowolnie wybranych polach, nie mniej niż 300 cząstek łącznie

3. Pomiar szybkości sedymentacji – pomiar pipetą Andreasena – cylinder o pojemności 550 ml (skala 0 – 20) Zatykami pipetą 10 ml, której koniec kończy się na kresce 0. Cylinder napełnia się cieczą (w niej nie rozpuszcza się badana substancja). Po napełnieniu do 20 dodaje się równą masę cieczy ile substancji badanej. Wytrząsa się pipetę przez 2 min, zawieszając substancję w cieczy. Następnie natychmiast odmierza się 10 ml zawiesiny do naczynka wagowego, odparowuje się ciecz i suszy do stałej wagi. Waży się naczynko z substancją. Następnie w określonych przedziałach czasowych pobiera się kolejne 10 ml porcji postępując w ten sam sposób. Po zakończeniu pomiaru podstawia się dane do przekształconego wzoru Stokesa:

h – wysokość słupa zawiesiny w czasie tt – czas, po którym pobieramy kolejne porcjeη – lepkość cieczyd1 – d2 – różnice gęstości substancji i cieczyg – stała grawitacji

:Stopnie rozdrobnienia Sito

grubo rozdrobniona 5,6 mm Cząstki przechodzą przez sito 5,6 i nie więcej niż 20%

przez sito 3,15Średnio rozdrobniona 3,15 mm Cząstki przechodzą przez

sito 3,15 i nie więcej niż 20% przez sito 1,6

Miałko rozdrobnione 1,6 mm Cząstki przechodzą przez sito 1,6 i nie więcej niż 20%

przez sito 1,0Bardzo miałko rozdrobniona 1,0 Cząstki przechodzą przez

sito 1,0 i nie więcej niż 20% przez sito 0,5

11

Stopnie sproszkowania SitoGrubo sproszkowana 0,5 mm Cząstki przechodzą przez

sito 0,5 i nie więcej niż 40% przez sito 0,315

Średnio sproszkowana 0,315 Cząstki przechodzą przez sito 0,315 i nie więcej niż

40% przez sito 0,16Miałko sproszkowana 0,16 Cząstki przechodzą przez

sito 0,16 i nie więcej niż 40% przez sito 0,08

Bardzo miałko sproszkowana 0,08 Cząstki przechodzą tylko przez sito 0,08

Zmikronizowana 80% cząstek nie jest większych niż 1μm, pozostałe nie większe niż 50μm określone za pomocą analizy

mikroskopowej lub sedymentacji

Czynności:Dzielą się na czynności wstępne, główne, dodatkowe, oraz ze względu na charakter: czynności mechaniczne, fizyczne, chemiczneCzynności mechaniczne mają na celu przygotowanie surowca. Nie zmieniają one stanu fizycznego ani składu chemicznego surowca. Obejmują rozdrabnianie, rozdzielanie, ważenie.

Rozdrabnianie – czynność mająca na celu uzyskanie określonej wielkości fragmentów celem dalszej jego obróbki. Dochodzi do zwiększania powierzchni surowca w stosunku do jego masy. Znaczenie: zmiana rozpuszczalności i co za tym idzie profilu wchłaniania. Substancja sproszkowana może stanowić sama postać leku (proszki) lub może służyć do tworzenia leków (tabletki, zawiesiny). Siły i zjawiska istniejące między cząstkami proszku:

agregacja adsorpcja powierzchniowa sypkość proszków ładunek elektryczny

Agregacja cząsteczek – im większe rozdrobnienie ciała stałego, tym większa tendencja do łączenia się cząsteczek ze sobą siłami kohezji (Van der Waalsa). Na skutek wzrostu rozdrobnienia wzrasta energia powierzchniowa i układ taje się bogatszy w energię i mniej trwały. Cząsteczki dążące do uboższego stanu energetycznego przyciągają się i tworzą agregaty. Przeciwdziałanie: dodanie do proszku substancji o jeszcze większym rozdrobnieniu, tj. substancji poślizgowych (np. SiO2, talk, skrobia). Substancje te mają mniejsze ziarna niż substancja proszkowa, zbyt duże dodatek może powodować powstanie agregatów substancji poślizgowej.

Ładunki elektrostatyczne – występują szczególnie silnie w proszkach krystalicznych. Przyczyna: pojawianie się energii styku. Między tworzywem opakowania i proszkiem (przyciąganie przeciwstawnie naładowanych cząstek) Zetknięcie się proszku z innym

12

materiałem powoduje przeciwstawne naładowanie cząstek. Skutek: przyczepianie się proszku do ścian naczyń. Zapobieganie: dodanie antystatyku tj. składnika o tym samym stopniu rozdrobnienia, ale o obojętnym lub przeciwstawnym ładunku lub rozdrabnianie na mokro.

Adsorpcja powierzchniowa – rozwinięta po rozdrobnieniu duża powierzchnia powoduje wzmożoną adsorpcję par i gazów z atmosfery (wilgoć). Skutek: adsorpcja par wzmaga reakcje rozkładu (hydrolizy) oraz reakcje chemiczne między składnikami. Prowadzi to do zbrylenia i zmniejszenia sypkości.

Sypkość proszków – ważna cecha przy objętościowym dozowaniu proszków (np. napełnianie matryc w tabletkarce). Czynniki wpływające na sypkość: wielkość i kształt cząstek, tarcia między cząstkami, siły kohezji, adsorpcja wilgoci, siły elektrostatyczne. Poprawa sypkości: wysuszenie, odsianie małych cząstek (poniżej 10μm), dodanie substancji poślizgowych (koloidalny SiO2, talk, skrobia, mydło).

Rozdrabnianie: krajanie tłuczenie raszplowanie piłowanie proszkowanie

Krajanie – ConcisioMa na celu rozdrobnienie surowców farmakognostycznych miękkich (świeżych i wysuszonych liści, kwiatów, ziół). Surowce suche, pylące należy zwilżyć 15 – 20% wody, pozostawić na 12 godziny do nawilżenia. Po rozdrobnieniu wysuszyć w warunkach nie powodujących rozkładu ciał czynnych. Sprzęt: nożyce, tasaki.

Tłuczenie – ContusioStosowane jest do surowców twardych, które należy dosuszyć, aby były kruche (gumy i żywice należy zamrozić). Sprzęt: moździerze (porcelanowe, mosiężne, kamienne). Ich wielkość musi być dobrana do ilości surowca.

Raszplowanie – RaspatioStosuje się do bardzo twardych surowców, których nie da się ani pokroić Ania potłuc (Semen Strychni, metale). Sprzęt: gruboziarniste pilniki.

Proszkowanie:1. przy pomocy pośredników – pomagają lub umożliwiają proszkowanie. Po

rozdrobnieniu zostają jako obojętny dodatek lub zostają usunięte. a. Pośredniki gazowe: powietrze, za jego pośrednictwem proszkuje się kamforę,

kalomel. Podgrzewa się i przechodzą w stan pary, potem oziębia i zestalają się w postaci subtelnego proszku (sublimacja).

13

b. Pośredniki płynne: woda, alkohol, eter lub oleje. Kamforę rozpuszcza się ucierając z alkoholem lub eterem. Można rozdrabniać substancję ucierając z parafiną (rozdrobnienie ok. 30 – 40 μm). Przy przygotowaniu maści ciecze stosowane przy krystalizacji

c. Pośredniki stałe: cukier (rozdrabnianie wanilii), sól kuchenna (rozdrabnianie złota lub srebra)

2. przy pomocy reakcji chemicznych – stosuje się przy otrzymywaniu: a. maści z amino chlorkiem rtęci (Unguentum Hydrargyri album), roztwór

sublimatu wlewa się do roztworu amoniaku, wytrąca się aminochlorek (3 – 4 μm)

b. maści z żółtym tlenkiem rtęci (Unguentum Hydrargyri oxidati flavi), roztwór sublimatu wlewa się do roztworu NaOH i wytrąca się osad żółtego tlenku rtęci

c. tlenku wapnia: lasuje się tlenek wapnia otrzymując wodorotlenek, który po wyprażeniu i przesianiu daje subtelny proszek tlenku wapnia

3. mechaniczne – polega na przyłożeniu do surowca siły zewnętrznej większej niż jego wytrzymałość mechaniczna. Sprzęt: moździerze i młyny. Młyny rozdrabniają poprzez rozcieranie, rozgniatanie lub uderzanie surowca. 99% zastosowanej pracy mechanicznej przechodzi w energię cieplną, tylko 1% w powierzchniową. Rodzaje młynów:

a. tarczowy – do materiałów niezbyt twardych, elastycznych, np. surowców roślinnych. Wykorzystuje się go również do homogenizacji Smulsku. Rozdrabnianie zachodzi między ząbkowanymi tarczami

b. uderzeniowy – palcowy – surowce twardsze i grubsze, występują młyny z jedną tarczą ruchomą (dysmembratory) lub z dwoma tarczami ruchomymi obracającymi się odwrotnie (dezyntegratory).

c. walcowy – trójwalcówka – rozdrabnianie między dwoma lub trzema obracającymi się w przeciwne kierunki walcami. Walce obracają się z różnymi prędkościami. Młyn stosuje się przede wszystkim do maści i emulsji, równomierne rozdrabnianie i homogenizacja, szczególnie po wymieszaniu z podłożem maściowym.

d. kulowy – rozdrabnianie drobnych i bardzo drobnych twardych i półtwardych surowców w stanie suchym i mokrym. Cylindryczne pojemniki (pojemność 2,5 l) wypełnione porcelanowymi kulami. Bębny obracają się z regulowaną prędkością. Kule spadają wraz z surowcem i go rozdrabniają. Szybkość obrotu dobrana jest tak, aby kule spadały z maksymalnej wysokości. Wynik rozdrobnienia zależy od szybkości obrotu, ilości kul i ich wielkości. Zalety: mniejsze zużycie energii, możliwość mikronizacji, bezpyłowa praca, mogą być użyte jako mieszalniki. Wady: długi czas rozdrobnienia.

e. homogenizator – szybkobieżny młynek łopatkowy. Mieli niewielkie ilości materiału kruchego (20 – 30 g). Rotor z nożykiem obraca się z prędkością ok. 10000 obrotów/min. Pracuje 3 – 5 minut (max 10). Do mielenia twardych substancji (np. kwas borowy), rozdrabnianie 30μm.

14

Mikronizowanie proszkówSubstancja zmikronizowana to taka, która posiada 80% cząstek nie większych niż 10 μm, a pozostałe nie większe niż 50 μm. Znaczenie: zwiększanie powierzchni wpływa na zwiększanie dostępności biologicznej (np. zmniejszanie dawki Gryzeofulviny o 50% dzięki rozdrobnieniu z 10 do 3 μm. Ujemne skutki: może przyśpieszyć rozkład substancji.

Młyny do mikronizowania: młyn koloidowy – uzyskuje się rozdrobnienie do 5 μm. Substancję po wstępnym

sproszkowaniu zawiesza się w układzie dyspersyjnym (często woda). Przepuszcza się przez szczelinę między wirnikiem obracającym się z prędkością 10000 – 20000 obrotów/min a obudową młyna. Szerokość szczeliny do 20 μm (może być regulowana – regulacja stopni rozdrobnienia).

młyn kulowy – stosuje się małą ilość substancji, używa się małych kul i długo się mieli. Czas rozdrabniania nawet powyżej 20 godzin. Już po 5 godzinach wielkość cząsteczek wynosi 8 – 10 μm.

młyn strumieniowy – uzyskiwane rozdrobnienie to 0,1 – 5 μm. Substancja rozdrabniana jest w wyniku zderzenia i ścierania wirujących w komorze młyna cząstek (szybkość 80 – 100 m/s). ruch powodowany jest sprzężonym powietrzem. Materiał po wstępnym sproszkowaniu wdmuchiwany jest od dołu przez dyszę. Zaletą jest brak wysokiej temperatury.

Rozdzielanie – Separatio rozdzielanie ciał stałych – przesiewanie, spławianie rozdzielanie ciał stałych od cieczy – odstanie i zlewanie, cedzenie, sączenie,

klarowanie, wytłaczanie, odwirowanie rozdzielanie substancji o różnym ciężarze – odstanie, zlewanie, odwirowanie

Przesiewanie – CribatioCel: ujednolicenie wielkości rozdrobnionej substancji lub surowca roślinnego (ważne przy prowadzonej ekstrakcji, otrzymywaniu ziółek, przygotowywaniu proszków do tabletkowania)

Surowce Sito Stopień rozdrobnieniaLiście, kwiaty, zioła 3,15 średnio rozdrobnione

Kory i korzenie 1,6 Mało rozdrobnioneOwoce i nasiona 0,5 Grubo sproszkowane

Odsianie od pyłku 0,315 Średnio sproszkowaneSubstancje silnie działające i drażniące przesiewa się przy użyciu sit uniwersalnych, służą one także do prowadzenia analizy sitowej.

Spławianie – PreparatioCel: rozdzielenie ciał stałych o różnym stopniu sproszkowania. Polega na wymieszaniu substancji sproszkowanych z cieczą, w której się nie rozpuszcza. Mieszaninę umieszcza się w wysokim naczyniu, posiadającym krany spustowe na różnym poziomie. Poszczególne

15

warstwy mieszaniny spuszcza się z osadzonymi w niej różnej wielkości cząstkami. Metoda ta pozwala na rozdzielenie proszków o wielkości poniżej 80 μm. Stosuje się do rozdzielania: Bolus alba, Calcium carbonicum, kalomelu.

OdstanieCel: oddzielenie ciał stałych od cieczy, w której są one zawieszone. Polega na pozostawieniu zawiesiny w wysokim naczyniu na pewien czas, podczas którego substancja osadza się na dnie. Klarowną ciecz zlewa się znad osadu. Można osadzić cząstki o wielkości powyżej 0,5 μm. Szybkość odstania cieczy zależy od:

różnicy ciężarów właściwych osadu i cieczy wielkości cząstek substancji stałej lepkości cieczy wysokości naczynia

Zlewanie – DecantatioCzynność będąca konsekwencją odstania. Cel: oddzielenie ciała stałego od cieczy oraz rozdzielenie dwóch niemieszających się cieczy o różnym ciężarze. Sposób prowadzenia: ostrożnie przechylenie naczynia, stosowanie rozdzielaczy, stosowanie lewarów (lewary do cieczy szkodliwych – lewar z ustnikiem, lewar Booda z pompką do zasysania). Przykłady stosowania czynności: otrzymywanie Unguentum Hydrargyri albi i Hydrargyri oxidati flavi.

Cedzenie – ColatioCel: oddzielenie ciała stałego od cieczy. Polega na przepuszczeniu mieszaniny cieczy i ciała stałego przez warstwę sączącą, którą jest płótno, flanela, tkanina wełniana lub bawełniana. Rozdziela się tylko grube fragmenty, a otrzymana ciecz jest mętna. Osadzające się na cedzidle ciała stałe tworzą dodatkową warstwę cedzącą. Stosowane przy cedzeniu substancji o dużej lepkości.

Sączenie – FiltratioCel: oddzielenie ciała stałego od cieczy za pomocą porowatej przegrody, która jest przepuszczalna dla cieczy, a nieprzepuszczalna dla cząstek ciała stałego. W zależności od sposobu prowadzenia dzieli się na:

grawitacyjne – odbywa się przy normalnym ciśnieniu, szybkość jego zależy od powierzchni przegrody sączącej, średnicy porów, ilości i wymiarów cząstek oraz od lepkości cieczy

próżniowe nadciśnieniowe w normalnej, podwyższonej lub obniżonej temperaturze

Typy: sączenie osadowe – ma na celu wyodrębnienie osadu, cząstki osadu tworzą

dodatkową warstwę sączącą (przy osadzie krystalicznym jest ona łatwo przepuszczalna, a przy bezpostaciowym hamuje sączenie). Dodaje się substancje pomocnicze: węgiel aktywny, kaolin, w celu zwiększenia filtracji

16

sączenie klarujące – najczęściej stosowane w recepturze, stosowane w celu uwolnienia cieczy od niewielkich ilości osadu

sączenie wyjaławiające – przeprowadzone przez specjalne przegrody, nie przepuszczające drobnoustrojów

ultra sączenie – rozdział zawiesin koloidowych przez sączki membranowe np. dializa, ultrafiltracja – wielkość porów: 5 – 300 nm, oddzielenie od roztworu makrocząsteczek (pirogeny, biłka) lub małych cząsteczek (wirusy)

hiperfiltracja – wielkość porów: 0,3 – 10 nm, specjalne membrany odsiewają nawet drobnocząsteczkowe związki w procesie odwrotnej osmozy (oczyszczanie wody)

Sączki w różny sposób zatrzymują ciała stałe: powierzchniowe – cienka warstwa sącząca o określonej wielkości porów mniejszej od

sączonego materiału głębinowe – warstwa sącząca jest gruba (ma kształt kanalików pod różnym kątem),

substancje sączone zatrzymują się na wierzchu i wnikają w kanaliki

Szybkość sączenia – ilość płynu przechodząca w ciągu 1 godziny przez 1 m2 filtru. Zależy od: zastosowanego ciśnienia, lepkości cieczy, właściwości warstwy sączącej, wielkości porów, charakteru osadu.

Metody sączenia: pod normalnym ciśnieniem sączenie cieczy lotnych (za pomocą szczelnej aparatury) pod zwiększonym ciśnieniem w niskiej, wysokiej temperaturze odwirowanie – wirówki sedymentacyjne i filtracyjne wytłaczanie – prasa śrubowa, dyferencyjna, hydrauliczna

Warstwy sączące – przegrody sączące: bibuła, wata, gaza, tkaniny, piasek, azbest, węgiel aktywny, wata szklana, płytki ze spiekanego szkła, porowatej porcelany, ziemi okrzemkowej, sączki membranowe.

Bibuła – najczęściej stosowana, jej wadą jest fakt, że absorbuje na swojej powierzchni substancje wielkocząsteczkowe (alkaloidy, glikozydy). Wymagania: powinna posiadać pory o wielkości 20 – 50 μm (powinna przepuszczać krystaloidy – mają cząstki do 10 μm). Nie powinna: zmieniać odczynu sączonego płynu, pozostawiać osadu po odparowywaniu przesączonej wody oczyszczonej, zawierać zanieczyszczeń tłustych i jonów: As, Sb, Sn, Fe, Ba, Cr, Ca

Do sączenia stosowane są sączki gładkie, karbowane, skrawki bibuły. Przy sączeniu cieczy lepkich stasuje się lejki z płaszczem grzejnym lub lejki Buchnera (pod zmniejszonym ciśnieniem).

17

Wata – rozróżnia się: watę bawełnianą oczyszczoną – odtłuszczone i wybielone włoski nasion różnych

gatunków bawełny (Gossypium). Wymagania: musi być biała, jednorodne, bez guzełków, miękka, puszysta, beż smaku i zapachu, nie powinna zawierać naowocni i łupiny nasiennej, przy ucisku nie powinna trzeszczeć. Nie może być zanieczyszczona jonami chlorkowymi, siarczanami, jonami wapnia i alkaliami. Musi być dobrze odtłuszczona (czas tonięcia do 10 s). Czystość mikrobiologiczna najwyżej 102 bakterii, grzybów, bez bakterii z rodziny Enterobacteriaceae, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus ureus, najwyższe wymogi czystości odnoszą się do waty ocznej i operacyjnej

wata opatrunkowa – mieszanka włókien bawełnianych i wiskozowych 936 – 44%). Jej cechy są wypadkową cech składowych. Posiada zwiększoną zdolność chłonięcia wody,. Czas tonięcia 5 g max 15 s

wata celulozowa – lignina – z drzewa liściastego i iglastego min 60% wata higieniczna – włókna wiskozowe, nie nadaje się do opatrunków

Gaza – obok podstawowy materiał opatrunkowy. Służy do sączenia naparów, odwarów, może chronić sączki z bibuły przez przerwaniem. Wyróżnia się gazy: bawełnianą, bawełniano – wiskozową i wiskozową. Wymagania – powinna być czysta, bez plam, zanieczyszczeń, biała, bez zapachu, odtłuszczona i bielona. Nie powinna zawierać rażących błędów tkackich. Badanie czystości podobnie jak waty.

Piasek – używany do sączenia wody pitnej i w rozlewniach do sączenia wód mineralnych. Wcześniej oczyszcza się go przez prażenie, przemycie kwasem solnym i dokładne przepłukanie. Do przygotowywania filtrów stosuje się piasek różnej grubości (aż do żwiru), czasem łącząc do z węglem aktywnym.

Azbest – do sączenia kwasów i ługów. Stosuje się go w postaci włókien wcześniej wyprażonych, zarobionych z wodą na papkę. Wycofany z użycia – działanie rakotwórcze.

Węgiel aktywny – adsorbuje na swojej powierzchni związki barwne i niewielkie zawiesiny. Używany do uszczelniania por sączków z bibuły.

Szklane warstwy sączące – szklane porowate pytki, różnej grubości i wielkości porów, wtapiane w lejki o różnych kształtach. Zalety – nie adsorbuje sączonych substancji, duża trwałość (możliwość wielokrotnej sterylizacji), możliwość otrzymania rozmiarów porów pozwalających na sterylizowanie na zimno płynów, możliwość wielokrotnego użycia (przy odpowiednim oczyszczaniu), mogą mieć wbudowany element grzejny, być złożone z 2 – warstw o różnych wielkościach porów. Przykładem zastosowania warstw szklanych są saczki Schotta.

Numeracja i przeznaczenia sączków Schotta:G00 200 – 500 μm odsączanie gazów od płynów

18

G0 150 – 200 μm j. w. przy pomocy podciśnieniaG1 90 – 150 μm do odsączania grubych osadówG2 40 – 90 μm zbieranie osadów krystalicznychG3 15 – 40 μm odsączanie drobno i średnioziarnistych osadówG4 5 – 15 μm odsączanie bardzo miałkich osadów, niektórych bakteriiG5 1 – 2,5 μm filtr biologicznyG5f < 1,6 μm bakteriologicznie

Sączki membranowe – najszerzej obecnie stosowane w preparatyce farmaceutycznej. Sączki o grubości 50 – 200 μm, wykonane z polimerów pochodnych np. celulozy, poliamidu, politetralfluoroetylenu, poliwęglanów, polichlorku winylu. Otrzymywanie: odparowywanie rozpuszczalnika z roztworu polimeru wylanego na równą powierzchnię. Właściwości: jest sączkiem typu powierzchniowego, o strukturze gąbczastej, sączenie jest szybsze niż porównywanego sączka Schotta. Wielkość porów < 10 nm do 10 μm. Nie adsorbuje substancji sączonych. Mogą posiadać charakter hydrofilowy lub hydrofobowy. Sączki te wymagają odpowiednich oprawek. Są jednorazowe.

Wielkość porów i przeznaczenie sączków membranowych1,2 – 5 μn wstępna filtracja, usuwanie zanieczyszczeń nierozpuszczalnych

0,8 μm usuwanie zanieczyszczeń nierozpuszczalnych 0,45 μm sączenie roztworów pozajelitowych o dużej czystości0,2 μm sączenie wyjaławiające

Odmianą sączków membranowych o dużym znaczeniu w medycynie są filtry strzykawkowe (do jednoczesnego sączenia i wyjaławiania). Objętość sączonego płynu do 100 ml. SA jednorazowe. Warstwa membranowa nie może ulec uszkodzeniu. Stosuje się test pęcherzykowy (minimalne ciśnienie, przy którym powietrze jest wypychane z porów sączka).

Saczki celulozowo – azbestoweZbudowane ze spilśnionej celulozy i azbestu. Zostały zastąpione przez sączki membranowe. Są sączkami typu głębinowego. Były montowane w specjalnych zestawach. Służyły do sączenia pirogennego. W literaturze sączki Seitza.

Saczki ceramiczneOtrzymywane ze sprasowanej glinki i ziemi okrzemkowej. Mające kształt płyt lub pustych cylindrów. Są to sączki głębinowe, wielokrotnego użytku, posiadają różnej wielkości pory.

Klarowanie – ClasificatioUsunięcie z cieczy zmętnień, których nie da się usunąć przez filtrację. Polega na dodatku substancji pomocniczych powodujących: uszczelnienie filtru, adsorpcję cząstek zawieszonych, koagulację substancji zanieczyszczonych.

Węgiel aktywny – sorpcja elektrolitów, nieelektrolitów, substancji barwnych, gazów. Kaolin – Bolus alba = glinka biała – zastosowanie podobne jak węgla aktywnego.

Właściwości sorpcyjne zależą od stopnia rozdrobnienia (zwiększają się po wyprażeniu).

19

Talk – stosowany do klarowania wód aromatycznych i syropów, rozpraszania olejków eterycznych. Adsorbuje na swojej powierzchni ciała zawieszone.

Skrawki bibuły – stosowane w postaci papki rozmoczonej w wodzie. Adsorbują dodatnio naładowane cząsteczki (sama bibuła ma ładunek ujemny). Stosowane do klarowania syropów. Czasami so papki dodaje się talku bul kaolinu.

Białko jaja kurzego – stosuje się do osuszania niektórych wyciągów i soków roślinnych. Dodaje się białko, ogrzewa do temperatury 75oC, usuwa się ścięte białko.

Żelatyna – stosowana do usuwania garbników. Alkohol – ścina białko (po wcześniejszym odparowaniu rozpuszczalnika). Fermentacja alkoholowa – w specjalnych pojemnikach (balonach) zamyka się je

szczelnie. Do soków owocowych, do otrzymywania soku malinowego i wiśniowego. Odbywa się pod wpływem drożdży na owocach lub trzeba jej dodać.

Ważenie – Rodzaje wag aptecznych: Waga analityczna – obciążenie do 100 g, dokładność do 0,0002 g Waga proszkowa stojąca – obciążenie 50 – 100 g, dokładność 0,01 g Waga tarowa stojąca – obciążenie do 1000 g, dokładność 0,1 g Wagi elektroniczne

Odważniki: miligramowe:

o trójkątne – 0,1, 0,01

o czworokątne – 0,2, 0,02

o pięciokątne – 0,5, 0,05

gramowe: 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 200,

Zasady ważenia: waga wyregulowana, odważniki i waga zalegalizowana, odważniki na lewej szalce, substancja na prawej, odważniki nakładamy

szczypczykami jednorazowo na karcie ważymy tylko jeden rodzaj substancji składniki płynne ważymy kolejno do wytarowanej butelki, rzadko do zlewki butelkę z płynem w czasie ważenia trzymamy etykietką do góry substancje maziste odważamy na pergaminie naczynia tarujemy wyłącznie śrutem dolewanie ostatnich kropli prowadzimy ostrożnie – nie ma możliwości na ogół

odebrania nadmiaru kontrolujemy palcem ilość brakującej substancji (w trakcie ważenia)

Miary domowe: łyżka stołowa – 15 ml wody, 15 g wody, 12 g nalewek, 12 g olejów, 7,5 g substancji

proszkowych łyżka do herbaty – 5 ml wody, 5 g wody, 4 g nalewek, 6 g syropów, 0,5 g tlenku

magnezu, 1,5 g proszków roślinnych, 2,5 g proszków mielonych

20

na koniec noża – pół łyżeczki do herbaty, 0,1 – 1 g proszków kieliszek mały – 15 – 20 ml kieliszek do wina – 30 – 50 ml szklanka – 200 – 250 ml

Czynności fizyczne – nie zmieniają składu chemicznego substancji, mogą jedynie zmieniać stan skupienia i to czasem tylko przejściowo. Potrzebują źródła energii.

odparowanie destylacja suszenie rozpuszczanie ekstrakcja oziębianie krystalizacja topienie dializa

OgrzewanieBezpośrednie – na gazie przez płytkę metalowąPośrednie – na łaźniach (wodna, parowa, olejowa, piaskowa).

łaźnia wodna – nad wrzącą wodą – 90oC, we wrzącej wodzie – 100oC. łaźnie z roztworem nasyconym:

o Na2CO3 – 104oC

o NaCl – 108oC

o NH4Cl – 114oC

o KNO3 – 115oC

o CH3COONa – 124oC

o Ca(NO3)2 – 151oC

o CH3COOK – 169oC

o CaCl2 – 179,5oC

łaźnia glicerolowa – 200oC łaźnia piaskowa – 300oC

Odparowywanie – EvaporatioPowolne odparowanie cieczy przy ogrzewaniu jej bez doprowadzenia do wrzenia. Szybkość parowania zależy od:

wielkości powierzchni parowania (płaskie naczynie o dużej średnicy) wilgotności powietrza nad parującą cieczą (należy usuwać parę) temperatury cieczy ciśnienia nad powierzchnią cieczy (często prowadzi się pod podciśnieniem)

Odparowywanie stosuje się przy otrzymywaniu: wyciągów roślinnych mydeł

21

plastrówAparatura: otwarte, płaskie naczynia (rozpuszczalnik tani i nietoksyczny), aparaty próżniowe wszelkiego typu (rozpuszczalnik drogi, toksyczny, substancje termolabilne).

Destylacja, przekroplenie pod normalnym ciśnieniem pod zmniejszonym ciśnieniem z parą wodną

Zastosowanie w farmacji: otrzymywanie wody oczyszczonej i do wstrzykiwań przy otrzymaniu wód i spirytusów aromatycznych przy produkcji wyciągów suchych, gęstych, płynnych przy rozdzielaniu cieczy o różnych temperaturach wrzenia

Aparatura: aparat destylacyjny (kolba, chłodnica, odbieralnik), różnego typu wyparki próżniowe.

Woda oczyszczona – Aqua purificata Woda oczyszczona do bezpośredniego użycia Woda oczyszczona w pojemnikach

Otrzymywanie: z wody pitnej metodą destylacji, wymiany jonowej, odwróconej osmozy lub inną.Właściwości: bezbarwna, przezroczysta i bez zapachu, nie zawierająca środków konserwujących.Kontrola jakości: (w zależności od objętości produkcji):

do 25 l dziennie co 90 dni od 25 do 250 l dziennie nie rzadziej niż co 30 dni ponad 250 l dziennie zgodnie z zasadami GMP

Przechowywanie: powinna być zużyta w ciągu 24 h od otrzymania, woda w pojemnikach w ciągu 16 h od otwarcia pojemnika.Zastosowanie: do preparatów farmaceutycznych (bez wymogu jałowości), do produkcji wody do wstrzykiwań.Czystość mikrobiologiczna:

woda do bezpośredniego użytku – do 20 bakterii w 1 ml dla bakterii inkubowanych w temperaturze 37oC oraz do 100 bakterii inkubowanych w temperaturze 22oC bez bakterii z grupy Coli, paciorkowców, kałowych, Pseudomonas aeruginosa i Clostridium

woda w pojemnikach – całkowita jałowość (produkowana w pojemnikach do 1000 ml, zaopatrzona w napis „Produkt jałowy, nie stosować do wstrzykiwań, po otwarciu pojemnika zużyć w ciągu 16 h”. na etykiecie musi być zaznaczona data i godzina otwarcia pojemnika.

Czystość chemiczna: kwasowość i zasadowość – z roztworem czerwieni metylowej i błękitem

bromofenolowym

22

zawartość fenoli – z roztworem 4-aminofenazolu i heksacyjano żelazinem potasu – brak czerwonego zabarwienia

zawartość wolnego chloru – z siarczanem difenylodiaminy zawartość chlorków – z roztworem azotanu srebra zawartość azotanów – z roztworem difenyloaminy (wzorzec) zawartość siarczanów – z roztworem chlorku baru zawartość soli amonowych – z odczynnikiem Nesslera (wzorzec) zawartość wapnia i magnezu – z roztworem czerni eriochromowej T zawartość metali ciężkich – z siarkowodorem (wzorzec) zawartość związków utleniających – z nadmanganianem potasu (do bezpośredniego

użycia) sucha pozostałość – nie większa niż 10 μg/ml

Woda do wstrzykiwań – Aqua pro injectione woda do wstrzykiwań w pojemnikach woda do wstrzykiwań do bezpośredniego użycia

Otrzymywanie: z wody oczyszczonej lub odpowiedniej jakości wody pitnej przez destylację, odwrócona osmozę lub inną metodą albo stosowane te metody w połączeniu.Właściwości: bezbarwna, przezroczysta, bez zapachu, nie zawiera środków konserwującychPrzechowywanie: do bezpośredniego użycia zbiera się do jałowych i pirogennych pojemników i po zamknięciu wyjaławia lub przechowuje w temperaturze 70oC, wodę w pojemnikach przechowuje się w zatopionych ampułkachZastosowanie: do wytwarzania preparatów jałowych (bezpośrednio jako rozpuszczalnik lub poddawanych wyjaławianiu)Czystość mikrobiologiczna: wymóg jałowości i antypirogenność (wg LAL poziom endotoksyn nie większy niż 0,25 IU/ml lub metodą biologiczną po zizotonizowaniu).Czystość chemiczna: taka jak w przypadku wody oczyszczonej, sucha pozostałość – dla wody do bezpośredniego użytku 10 μg/ml, dla wody w pojemnikach powyżej objętości 10 ml do 30 μg/ml i dla wody w pojemnikach do objętości 10 ml do 40 μg/ml

Woda do przyrządzania kropli do oczu – Aqua pro usu ophtalmicoStosuje się wodę do wstrzykiwań bez wymogu jej apirogennośći.

Suszenie – SiccatioProces fizyczny prowadzący do usuwania wody lub innych rozpuszczalników z surowców farmaceutycznych. Obecność wody może powodować reakcje chemiczne lub rozwój mikroflory bakteryjnej. Dotyczy: suszenia gazów, cieczy i ciał stałych.

Suszenie ciał gazowych – polega na przepuszczaniu gazów przez płuczki lub kolumny wypełnione adsorbentem.Środki adsorpcyjne: CaCl2, CaO, H2SO4(st), KOH, żel krzemionkowy. Sposób prowadzenia: rozdrobniony adsorbent, wolny przepływ gazu

Suszenie cieczy:

23

suszenie cieczy nielotnych (glicerol, olej parafinowy, wazelina) – ogrzewanie lub dodanie substancji suszących (CaCl2, CuSO4, Na2SO4, MgSO4)

suszenie cieczy lotnych – przez dodanie ciał adsorbujących wodę – Na2SO4, CaCl2, (NH4)2SO4

Chlorek wapnia – pochłania wodę bardzo powoli, jest tani, nie nadaje się do alkoholuSiarczan sodu bezwodny – obojętny chemicznie, szybko pochłania wodę, otrzymany przez prażenie w temperaturze 230 – 240oC.Siarczan magnezu – nadaje się do suszenia alkoholi

Suszenie cieczySubstancja suszona Środek suszący

Alkohole CaSO4, MgSO4, CuSO4, CaOEtery CaSO4, MgSO4, Na2SO4, CaCl2, Na

Aldehydy, ketony CaSO4, MgSO4, Na2SO4

Fenole Na2SO4

Kwasy organiczne CaSO4, MgSO4, Na2SO4

Węglowodory CaCl2, Na

Suszenie ciał stałych Exsiccatio – usunięcie wody silnie związanej (krystalizacyjna). CuSO4 5H2O traci

pierwszą cząsteczkę wody w temperaturze 30oC, drugą w 100oC, a ostatnią w 200oC. stosuje się energiczne ogrzewanie

Desiccatio – proces usunięcia rozpuszczalnika słabiej związanego, czyli właściwe suszenie. Odbywa się na wolnym powietrzu, w suszarkach lub eksykatorach. Na wolnym powietrzu suszy się substancje nie higroskopijne lub mało higroskopijne (zioła po suszeniu zawierają wody do 8 – 10%

Niewłaściwe suszenie powoduje: zmiany w białkach (powstają nierozpuszczalne w wodzie) odparowanie lub zażywiczenie olejków rozkład ciał czynnych pod wpływem fermentów

Suszenie ziół odbywa się na słońcu, w suszarkach lub w cieniu. Rodzaje wody:

powierzchniowa – związane z zewnętrzną powierzchni ciała stałego, słabo związane, co nie ogranicza parowanie, łatwa do usunięcia

adsorpcyjna – znajduje się w warstwie wewnętrznej, jej ilość zależy od porowatości ciała stałego, związana jest siłami Van der Walsa, może być uwolniona tylko częściowo i dużym nakładem energii cieplnej

kapilarna – obecność jej powodowana jest porowatością substancji, znajduje się wewnątrz materiału, na powierzchnią przechodzi systemem kapilar, długie suszenie

osmotyczna – słabiej związana, całkowicie usuwana krystalizacyjna – usunięcie tylko podczas prażenia

24

Suszarki: atmosferyczne – komorowe – kształtu szafkowego lub cylindryczne, dobrze

izolowane, hermetycznie zamykane, temperatura regału do 250oC. Mają perforowane półki, źródłem energii jest elektryczność, czynnikiem suszącym jest gorące powietrze. Wywietrznik na górze zapewnia cyrkulację powietrza, lepsze są suszarki z wentylatorem.

walcowe – cylindryczne walce, obracające się 7 – 8 razy na minutę, ogrzewane od wewnątrz. Obudowuje się je płaszczem cylindrycznym i przepuszcza się powietrze lub stosuje próżnię. Suszy się w nich materiały płynne lub półpłynne. Krótki czas suszenia (w trakcie jednego obrotu). Stosowane temperatury 100 – 110oC (możliwość rozkładu przylegającego materiału, najlepiej stosować wtedy próżnię.

próżniowe – budowa podobna do suszarek atmosferycznych, ale wytrzymalsze ściany. Próżnię uzyskuje się przy pomocy pompy olejowej lub wodnej. Pozwalają na suszenie materiału w niższej temperaturze i skrócenie czasu suszenia. Używane do materiałów termolabilnych, łatwo się utleniających i higroskopijnych. Do małych ilości suszonych materiałów można również użyć eksykatorów próżniowych (stosuje się absorbenty).

rozpyłowe – suszy się materiały płynne, po silnym rozpyleniu (w postaci mgły) w strumieniu gorącego powietrza lub gazu obojętnego. Średnica kropli wynosi 10 – 250 μm, czas schnięcia wynosi ułamek sekundy. Rozpylenie 1 l płynu do średnicy kropel 20 μm powoduje wzrost powierzchni z 0,06 m2 do 300 m2. Można suszyć substancje termolabilne. Rozpylenie powoduje atomizer, obracający się z szybkością 3,5 – 10 tyś obr/min, na który wprowadza się od góry ciecz. Siła odśrodkowa odrzuca płyn z tarczy i rozpyla go. Skuteczność suszenia zależy od: wielkości kropel, szybkości obrotu atomizera, lepkości płynu, stężenia roztworu i napięcie powierzchniowe. Gorący gaz (100 – 200oC) jest wprowadzany współprądowo lub przeciwprądowo. Produkt suszony ma temperaturę 40 – 60oC. Metoda stosowana do wyciągów suchych lub do rozdrabniania substancji leczniczych.

Suszenie liofilizacyjne – suszenie zamrożonego materiału (odparowanie wody ze stanu stałego z pominięciem fazy ciekłej – sublimacja). Usuwamy cząsteczkę wody znad lodu na bieżąco (prądem powietrza, adsorbentami lub w kondensatorze) i masa lodu maleje (materiał będzie schnąć. Proces przebiega szybciej jeżeli zastosujemy próżnię i dostarczymy energię. Etapy:

I etap – zamrożenie materiału –stosując mieszaninę suchego lodu, etanolu, metanolu i acetonu lub stosując zamrażalniki (- 40 – - 60oC). Szybkie zamrażanie daje mniejsze kryształy.

II etap – suszenie sublimacyjne – prowadzi się w komorze liofilizacyjnej posiadającej doprowadzenie energii cieplnej. Stosowane temperatury -10 – -15oC.

III etap – usunięcie pary wodnej – adsorbent lub wymrożenie -70oC, ciśnienie 0,1 – 0,01 mmHg

Stosowane: surowice, szczepionki, hormony, antybiotyki, witaminy, niektóre wyciągi roślinne

25

Rozpuszczanie - SolutioSolvendum – środek rozpuszczanySolvens, menstrum – ciecz stanowiąca rozpuszczalnik

Rozpuszczenie fizyczne – nie powoduje zmian chemicznych substancji rozpuszczonejRozpuszczanie chemiczne – związane z powstawaniem nowego związku chemicznego o odmiennych właściwościach fizycznych i chemicznychW zależności od wielkości cząsteczek substancji rozproszonej mieszaniny dzielimy na:

roztwory prawdziwe – właściwe – substancja rozpuszczona jest w postaci jonów lub molekuł o wielkości do 1 nm. Trudno rozróżnić co jest substancją rozpuszczoną (przyjęto, że składnik w nadmiarze jest rozpuszczalnikiem). Najczęściej rozpuszczalnik ma postać cieczy (płynny fenol – roztwór wody w fenolu – ciało stałe)

roztwory koloidalne – rozmiary cząsteczek 1 – 200 nm. Są to roztwory związków wielkocząsteczkowych (np. białka w wodzie)

zawiesiny – rozmiary cząstek 1 – 200 μm (cząsteczki są widoczne pod mikroskopem). Substancja stała, nierozpuszczalna w cieczy, stanowiąca fazę rozproszoną

emulsje – niejednorodna mieszanina dwóch cieczy (jedna rozproszona w drugiej). Wielkość miceli zawieszonej cieczy 1 – 100 μm

Roztwory prawdziwe: roztwory gazów w płynach roztwory płynów w płynach roztwory ciał stałych w płynach

Roztwory gazów w płynach – przykładem mogą być wysycenia recepturowe (Saturationes) i wody mineralne. Rozpuszczalność gazów jest:

odwrotnie proporcjonalna to temperatury (wysycenia wykonujemy na zimno, wody mineralne przechowujemy w chłodnych miejscach)

wprost proporcjonalna do ciśnienia (szczelnie zamykamy wysycenia i wody mineralne)

odwrotnie proporcjonalna do stężenia substancji trzecich w roztworze

Roztwory płynów w płynach – rozpuszczanie jest na ogół wzajemne, może być nieograniczone (etanol – woda) lub ograniczone (woda – eter). Wzrost temperatury wzmaga rozpuszczalność. Obecność substancji trzecich albo zmniejsza (częściej) albo zwiększa rozpuszczalność (mydło potasowe zwiększa rozpuszczalność krezolu w Sapo Cresoli)

Roztwory ciał stałych w cieczach – najczęściej spotykane w farmacji. Rozpuszczanie ma miejsce jeżeli energia solwatacji (wynika z przyciągania cząstek rozpuszczalnika i substancji stałej) jest większa od sił przyciągania wzajemnego cząstek i substancji rozpuszczonej. Rozpuszczalność substancji jest wartością stałą w stałej temperaturze i rozpuszczalniku. Szybkość rozpuszczania (V=dc/dt) zależy od: temperatury, stopnia rozdrobnienia, ruchu ciała stałego w stosunku do rozpuszczalnika.

26

Temperatura – rozpuszczalność wzrasta na ogół wraz ze wzrostem temperatury. Przy rozpuszczaniu w farmacji staramy się stosować tylko niezbędnie konieczną temperaturę. Przy rozpuszczaniu niektórych substancji wydziel się ciepło (egzotermiczna reakcja). Stopień rozdrobnienia – im bardziej rozdrobniona substancja tym większa powierzchnia styku z rozpuszczalnikiem, tym szybsze rozpuszczanie.Ruch ciała stałego w stosunku do rozpuszczalnika – mieszanie prowadzi do większej rozpuszczalności, wyrównania stężeń.

Rozpuszczalniki: polarne – cząstki ich mają charakter dipolowy (miara polarności – moment

dipolowy), powodują solwatację cząstek (oddziaływanie dipol – dipol). Może dojść do oddziaływania dipol –jon i dochodzi do rozerwania wiązań jonowych w cząstkach (miarą tej zdolności jest stała dielektryczna). Wda w glicerol to rozpuszczalniki o dużym momencie dipolowym i dużej stałej dielektrycznej (dobrze rozpuszczają substancje jonowe). Rozpuszczalniki organiczne (alkohole, glikole, estry) mają małą wartość stałej dielektrycznej i duży moment dipolowy (słabo rozpuszczają substancje jonowe, dobrze rozpuszczają substancje organiczne).

niepolarne – węglowodory nasycone (eter naftowy, parafina) oleje roślinne, heksan, chloroform. Nie rozpuszczają substancji jonowych, ponieważ maja zbyt małą stałą dielektryczną i nie mogą rozerwać wiązań jonowych. Dobrze rozpuszczają substancje niepolarne.

Zasada Bancrofta: podobne rozpuszcza podobne

Inne czynności fizyczne:Oziębianie – obniżenie temperatury do poniżej 0oC, stosowane w destylacji, krystalizacji, sublimacji, odbalastowania wyciągów, konserwacji żywności i leków, przechowywania leków, hamowania gwałtownych reakcji chemicznych.

Krystalizacja – czynność prowadząca do przejścia ciała ze stanu rozpuszczonego lub gazowego w stan stały, krystaliczny. Prowadzona jest z roztworu sporządzonego na gorąco przez oziębianie, z roztworu przez odparowanie rozpuszczalnika, przez wytrącenie ciała stałego z roztworu cieczą, w której się nie rozpuszcza, przez stopnienie substancji a następnie oziębienie. Cel – oczyszczanie substancji, proszkowanie, rozdział związków.

Topienie – sporządzanie maści, czopków, plastrów (topienie podstaw).Dializa – oddzielenie koloidów od krystaloidów, przy pomocy błony półprzepuszczalnej.

27

Czynności chemiczne

Upalanie – TorrefecatioObecnie nie stosowane ze względu na stratę substancji lotnych i zmiany chemiczne surowców. Prowadzi się w temperaturze 200oC. obecnie wypala się kakao.

Zwęglanie – CarbonisatioProwadzi się w temperaturze powyżej 200oC w przykrytych tyglach porcelanowych lub metalowych aż do utraty substancji lotnych i otrzymania węgla. Do otrzymywania węgla leczniczego.

Redukcja – przeprowadzanie pierwiastka z wyższego na niższy stopień utlenienia. Ferrum reductum – FeCl3 pod wpływem amoniaku przechodzi w tlenowodorotlenek żelazowy.

Utlenianie – OxydatioDo otrzymania wielu preparatów leczniczych i do czynności analitycznych. Reakcja mająca zasadnicze znaczenie w trwałości leków. Często ma miejsce w czasie przeróbki surowców roślinnych – prowadzi dezaktywację ciał czynnych. Przeciwdziałamy jej przebiegowi.

Estryfikacja – EstrificatioReakcja alkoholu z kwasem, zachodząca często w nalewkach, zmieniająca ich skład chemiczny.

Zmydlanie – SaponificatioRozkład estru na kwas i alkohole. Czynność stosowana do otrzymania mydeł i plastrów (Sapo medicatus, Sapo kalinis, Emplastrum plumbi simplex)

Fermentacja – FermentatioMetoda otrzymywania alkoholu etylowego , stosowana do oczyszczania i odbalastowania przetworów galenowych. Sposób produkcji niektórych substancji (mirozyna + sinigryna = izocyjanian allilu). Reakcja wywołująca ujemne skutki w syropach i surowcach roślinnych (liście naparstnicy).

Ekstrakcja – czynność fizyczna, polegająca na wydobywaniu ciał czynnych z surowców roślinnych za pośrednictwem rozpuszczalników. Stosowane rozpuszczalniki: woda, etanol, eter, chloroform, glicerol, glikol, oleje roślinne. Często stosowane w postaci mieszanin (z dodatkiem np. kwasów – solnego, octowego, winowego). Ekstrakcja opiera się na dwóch zjawiskach: dyfuzji (prawo Ficka) oraz osmozie (endo i egzosmoza). Prawo Ficka

E – ilość wyekstrahowanej substancji

28

D – współczynnik dyfuzjih – grubość warstwy granicznejS – powierzchnia surowcat – czas ekstrakcjic – c1 – różnica stężeń w komórce i rozpuszczalniku

Ekstrakcja: Maceratio (wymoczenie) Digestio (wytrawianie) Infusio (naparzanie) Decoctio (wygotowanie) Percolatio (perkolacja)

MaceratioProwadzona w temperaturze pokojowej w szklanych słojach z szerokimi szyjkami i szczelnym zamknięciem. Sposób poradzenia: odpowiednio rozdrobniony surowiec umieszcza się w naczyniach i zalewa przepisaną ilością rozpuszczalnika. Pozostawia na 7 dni w zaciemnionym miejscu, często mieszając. Po upływie tego czasu uzupełnia się odparowany rozpuszczalnik, zalewa macerat znad osadu, poddaje się wyciśnięciu surowiec, łączymy obydwa płyny. Macerat pozostawiamy do odstania a następnie sączymy. Przeprowadza się badanie jakości (ciężar właściwy, oznaczanie ciał czynnych).Otrzymywanie: wyciągi - nalewkiZalety: prostota wykonaniaWady: słaba wydajność (50%), długi czas trwaniaStosowane odmiany: jednostopniowa, wielostopniowa, recepturowa, metody modyfikowaneOtrzymywane z surowców śluzowych temperaturze pokojowej, by nie powstały kleje.Przebieg procesu:

Rozpuszczenie substancji w uszkodzonych komórkach surowca Spęcznienie surowca, w tym błon komórkowych Dyfuzja rozpuszczalnika przez błony nie uszkodzonych komórek (endosmoza) Rozpuszczenie substancji w komórkach surowca Powstanie różnicy stężeń między rozpuszczalnikiem na zewnątrz i rozpuszczalnikiem

wewnątrz komórek Dyfuzja substancji przez błony komórkowe na zewnątrz (egzosmoza) Powstanie równowagi stężeń wewnątrz i na zewnątrz komórki

Digestio – ekstrakcja w temperaturze 30 – 40oC, stosowana do surowców trudno ekstrahujących się. Przebiega łatwiej i szybciej (w wyższej temperaturze osmoza i dyfuzja przebiegają szybciej). Dobrym sposobem jest prowadzenie jej w aparacie Soxleta.

Infusio – krótkotrwałe (15 min) poddanie surowca działaniu wrzącej wody. Prowadzi do otrzymania naparów. Sposób prowadzenia: odpowiednio rozdrobniony surowiec umieścić w ogrzanej infuzorce, zalać przepisaną ilością wrzącej wody i ogrzewać pod przykryciem na łaźni wodnej.

29

Decoctio – dłuższe (45 min) poddanie surowca działaniu wrzącej wody. Prowadzi do otrzymania odwarów (z surowców alkaloidowych) wg FP V. Inne FP inaczej. Sposób prowadzenie: odpowiednio rozdrobniony surowiec zalać przepisaną ilością wody i ogrzewać na łaźni wodnej w infuzorce.

Percolatio – ciągła metoda ekstrakcji (stał ruch odczynnika w stosunku do surowca). Metody ciągłe to : perkolacja, reperkolacja, diakolacja, ewakolacja, ekstrakcja w aparacie Soxleta.Szybkość ekstrakcji zależy od:

charakteru surowca stoponia rozdrobnienia rozpuszczalnika wilgotności surowca szybkości odbierania wyciągu temperatury

Perkolacja umożliwia otrzymanie nalewek, wyciągów płynnych, wyciągów suchych.Etapy:

czynności wstępne – przygotowanie surowca, zwilżenie i napęcznienie surowca, zładowanie perkolatora

maceracja wstępna – zalanie surowca rozpuszczalnikiem perkolacja właściwa – odbiór perko latu czynności końcowe – wyciśnięcie surowca, odstawienie i sączenie wyciągu

Prowadzimy w perkolatorach – naczyniach szklanych lub porcelanowych, zakończonych korkiem z rurką. Na dnie wkładamy płytkę perforowaną lub gaże, na niej umieszczamy surowiec.

Reperkolacja – metoda służąca do otrzymywania wyciągów płynnych, zawierających substancje termo labilne. Surowiec (100 cz) dzielimy na 3 porcje (50, 30 i 20). Kolejno je ekstrahujemy odbierając głowy perko latu (20, 30, 50), łączymy je otrzymując 100 cz wyciągu. Metoda nie wyczerpuje całkowicie surowca, ale pozwala uzyskać stężony wyciąg bez jego odparowania.

Inne metody ekstrakcji:Ewakolacja – surowiec znajduje się w rurze długości 90 cm i średnicy 10 cm. Rozpuszczalnik przepuszcza się przez niego stosując podciśnienie z szybkością 1 kropla / min / 100 g surowca.

Diakolacja – surowiec znajduje się w rurach o długości 1 m, średnicy kilku cm. Rozpuszczalnik przetłaczany jest przy pomocy nadciśnienia. Obie metody stosowane są do wyciągów płynnych.

Aparat Soxleta – rozpuszczalnik spływa na surowiec kroplami z chłodnicy, wytrawai go, sływa do kolby, gdzie ogrzewa się do wrzenia, odparowuje i kieruje do chłodnicy, gdzie po skropleniu znowu spływa na surowiec.

30

Wyciągi dzielimy na: nalewki – Tincturae wyciągi płynne – Extracta fluida wyciągi gęste – Extracta spissa wyciągi suche – Extracta sicca

Wymagania – powinny posiadać stały skład, jednakowe działanie fizjologiczne, być trwałe, ciała czynne powinny przejść w całości z surowca do wyciągu.

Nalewki – TincturaePłynne nie zagęszczone wyciągi otrzymywane przez wytrawienie surowca lub rozpuszczenie wyciągów suchych. Są chwiejnymi układami fizykochemicznymi, częściowo roztworami koloidowymi. Do wytrawiania stosuje się mieszankę etanolu i wody o różnym stężeniu. Nalewki proste (Tincturae simplices) i nalewki złożone (Tincturae compositae). Nalewki z silnie działających surowców uzyskuje się metodą perkolacji (w stosunku 1:10), ze słabo działających maceracją (w stosunku 1:5). Wyjątek: opium wytrawia się metodą maceracji – struktura bezkomórkowa. Otrzymywanie nalewek:

przez macerację – po 7 dniach wytrawiania (bez dostępu światła, w temperaturze pokojowej, często mieszając) zlewa się macerat, surowiec wyciska, pozostawia na 3 dni w temperaturze do 15oC, cedzi i uzupełnia rozpuszczalnikiem do przewidzianej objętości.

przez perkolację – po odebraniu perkolatu surowiec odciska się, połączone wyciągi pozostawia na 3 dni w temperaturze do 15oC i cedzi. Przy nalewkach z silnie działających surowców używa się 90% ilości rozpuszczalnika, oznacza ciała czynne i dopełnia się czystym rozpuszczalnikiem do przewidzianego stężenia.

Trwałość nalewek związana jest z : wytrącaniem się osadów adsorpcją na wytrąconych osadach ciał czynnych odparowaniu rozpuszczalnika zmianami pH reakcjom niepożądanym (estryfikacja, utlenianie, redukcje) wpływami światła i wahaniami temperatury

Przechowywanie – w ciemnych butelkach, szczelnie zatkanych, w temperaturze pokojowejWymagania – przeźroczyste, o charakterystycznym zapachu, smaku i barwie. Oznacza się w nich: gęstość, zawartość alkoholu, substancji czynnych, suchą pozostałość, zawartość metali ciężkich, tożsamość, zapach, barwę.Nalewki słabo działające:

Absinthii Tinctura – nalewka z ziela piołunu FP VI Arnicae Tinctura – nalewka z koszyczka arniki FP VI Amara Tinctura – nalewka gorzka FP VI Aurantii Tinctura – nalewka pomarańczowa Calami Tinctura – nalewka z ziela piołunu FP VI Crataegi Tinctura – nalewka z głodu FP VI

31

Gentainae Tinctura – nalewka z korzenia goryczki FP VI Valerianae Tinctura – nalewka kozłkowa FP VI Capsici Tinctura – nalewka z pieprzu tureckiego Saponariae Tinctura – nalewka z korzenia mydlnicy Gallae Tinctura – nalewka dębiankowa Rhei compositae Tinctura – nalewka rzewieniowa Menthae Piperitae Tinctura – nalewka z mięty pieprzowej FP VI Opii simplex Tinctura – nalewka opiumowa

Nalewki silnie działające: Belladonnae Tinctura – nalewka z liści pokrzyku Cinchonae Tinctura – nalewka chinowa Cinchonae compositae Tinctura – nalewka chinowa złożona Chelidoni Tinctura – nalewka z ziela glistnika Ipecacuanhae Tinctura – nalewka z korzenia wymiotnicy Strychni Tinctura – nalewka z nasion kulczyby Lobeliae Tinctura – nalewka z ziela lobelii Tormentillae Tinctura – nalewka z ziela pięciornika FP VI Convalariae Tinctura titrata – nalewka konwaliowa mianowana Digitalis purpureae Tinctura titrata – nalewka z liści naparstnicy purpurowej

mianowana Digitalis lanatae Tinctura titrata – nalewka z liści naparstnicy wełnistej mianowana

Mieszanki nalewek: Guttae Cardiacae – krople nasercowe FP VI

Convallariae tinctura titrata 50,0Crataegi tinctura 25,0Valerianae tinctura 25,0

Guttae Cardiacae cum Colae Extractum Fluidum FP VIConvallariae tinctura titrata 50,0Crataegi tinctura 25,0Valerianae tinctura 25,0Colae extractum fluidumEthanolum ad 100,0

Wyciągi płynne – Extracta fluidaWyciągi otrzymywane w stosunku surowca do rozpuszczalnika 1:1 (1 ml wyciągu zawiera substancje znajdujące się w 1 g surowca). Otrzymywanie – przez dwuetapową perkolację, dla surowców słabo działających odbiera się 85% perkolatu, następnie wytrawia się aż do wyczerpania surowca i tą część zagęszcza się do 15% i łączy. Dla surowców silnie działających odbiera się 85% perkolatu, następnie wytrawia się aż do wyczerpania surowca i tą część zagęszcza się do 10%, łączy się i oznacza ciała czynne, w razie potrzeby doprowadza

32

się do odpowiedniego stężenia przez rozpuszczenia wyciągu suchego lub metodą B z zastosowaniem dwóch rozpuszczalników.I rozpuszczalnik – etanol z wodą + kwas + glicerynaII rozpuszczalnik – etanol z wodą - przez reperkolację

Wyciągi płynne są to bardziej chwiejne układy niż nalewki (zagęszczone), łatwo wytrącają osady, są podatne na zmiany chemiczne (hydroliza, utlenianie, estryfikacja, działalność enzymów). Trwałość – taka sama jak nalewek. Wymogi – powinny być przezroczyste, o barwie, zapachu i smaku właściwym dla surowca.Przechowywanie – jak nalewki (w chłodnym miejscu, chronić od światła i wahań temperatury).

Wyciągi płynne: Belladonnae Extractum fluidum – wyciąg z korzenia pokrzyku płynny Auranti Extractum fluidum – wyciąg pomarańczowy płynny Cinchonae Extractum fluidum – wyciąg chinowy płynny Colae Extractum fluidum – wyciąg z zarodka kola płynny Frangulae Extractum fluidum – wyciąg płynny z kory kruszyny Thymi Extractum fluidum – wyciąg tymiankowy płynny FP VI Polygoni hydropiperis Extractum fluidum – wyciąg z rdestu ostrogorzkiego płynny

Wyciągi gęste – Extracta spissaZawierają do 28% wody. Otrzymywane przez podwójną macerację wodą lub rozcieńczonym alkoholem. Zawierają dużo białka – prowadzi się odbalastowanie etanolem 95o. Charakterystyka – nietrwałe, podatne na rozwój mikroflory, pleśni, nietrwały układ fizykochemiczny, łatwo wysycha. Zastosowanie – do otrzymywania granulatów, tabletek, pigułek – substancje wiążące.Gentianae Extractum spissum- wyciąg goryczkowy gęsty

Wyciągi suche – Extraxta siccaSypkie proszki o zawartości do 5% wody, otrzymywane przez oddestylowanie rozpuszczalnika.Zastosowanie – do otrzymywania nalewek, wyciągów płynnych oraz suchych postaci leków – granulatów, tabletek, proszków, kapsułek.Otrzymywanie:

I etap – otrzymywanie płynu wyciągowego (metodą perkolacji, najczęściej mieszaniną wodno – etanolową, często prowadzi do odbalastowania).

II etap – odparowywanie rozpuszczalnika (destylacja próżniowa lub suszenie rozpyłowe) do konsystencji 60 – 80% suchej masy, następnie suszenie (z dodatkiem substancji rozcieńczających).

III etap – mianowanie (doprowadzenie do odpowiedniego stężenia), stosuje się skrobię, laktozę, Aerosil, Carbosil

33

Badania: oznaczanie tożsamości, zanieczyszczenia metalami ciężkimi, straty masy po suszeniu, zawartość ciał czynnych, popiół, czystość mikrobiologiczna.Przechowywanie – najtrwalsze postacie leku z wyciągówWyciągi suche:

Belladonnae Extractum siccum – wyciąg suchy z liści pokrzyku FP VI Colae Extractum siccum – wyciąg suchy z zarodka kola Faecis Extractum siccum – wyciąg suchy z drożdży Ipecacuanhae Extractum siccum – wyciąg suchy z korzenia wymiotnicy Rhammi frangulae Extractum siccum – wyciąg suchy z kory szakłaku kruszyny Rhei Extractum siccum – wyciąg suchy z rzewienia Strychni Extractum siccum – wyciąg suchy z korzenia kulczyby Glycyrrhizae Extractum siccum – wyciąg suchy z korzenia lukrecji Opii Extractum siccum – wyciąg suchy z opium

Syropy – SirupiPłynna postać leku, do podawania doustnego, o zwiększonej gęstości i lepkośći, charakteryzująca się słodkim smakiem.Zastosowanie:

Substancje poprawiające smak i zapach (syrop wiśniowy, pomarańczowy, inne z dodatkiem karmelu, barwników, waniliny, olejku pomarańczowego, cytrynowego itp.)

Jako preparaty o działaniu wykrztuśnym (syrop prawoślazowy, syrop z sulfogwajakolem, tymiankowy), o działaniu mukolitycznym ( z dodatkiem karbocysteiny, ambroksolu), a działaniu przeciwkaszlowym (dodatek np. cytrynianu okscladyny)

Jako substancje pomocnicze (syrop zwykły) do otrzymywania innych syropów, substancja wiążąca

Jako nośniki leków – substancji o działaniu przeciwbólowym, przeciwgorączkowym, przeciwzapalnym, wapnia, antybiotyków

Otrzymywanie: Przez rozpuszczenie sacharozy w gorącym płynie (woda, wyciągi roślinne, soki

owocowe), doprowadzenie mieszaniny do wrzenia, przesączenie jej na gorąco, uzupełnienie odparowanego rozpuszczalnika i rozdzielenie syropów do jałowych butelek.

Na zimno, przez rozpuszczenie cukru przez sączony przez niego płyn. Bezpośrednio przez użyciem przez rozpuszczenie w wodzie proszku lub granulatu do

sporządzania syropu.Substancje pomocnicze:

solubilizatory poprawiające smak 9olejek pomarańczowy, cytrynowy), zapach barwiące konserwujące (kwas benzoesowy, benzoesan sodu, estry kwasu 4-

parahydroksybenzoesowego) przeciwutleniacze (pirosiarczan sodu) zapobiegające krystalizacji cukru (glicerol, sorbitol)

34

Trwałość: enzymatyczny rozkład sacharozy (inwersja) na cukry proste (cukier inwertowany) pleśnienie, fermentacja alkoholowa, zaśluzowacenie cukru krystalizacja cukru

Trwałość zwiększa duże (ok. 65%) stężenie sacharozy, która powoduje wysokie ciśnienie osmotyczne, stabilizując syropy przed rozwojem mikroflory. Obniżenie stężenia sprzyja rozwojowi bakterii i pleśni.Przechowywanie – w butelkach z ciemnego szkła, wypełnionych całkowicie syropem, w chłodnym miejscu.Syropy kwaśne mogą powodować niezgodności recepturowe – pomarańczowy, wiśniowy.

Syrop prosty – Sirupus simplex FP VI64% roztwór sacharozy w wodzie. Otrzymywany przez rozpuszczenie na gorąco cukru w wodzie, doprowadzenie do wrzenia, przesączenie, uzupełnienie wodą i wymieszanie. W czasie ogrzewania możliwa jest karmelizacja cukru (lekkie zabarwienie żółtawe), nadaje mu właściwości słabo redukujące. Zawartość cukru sprawdzana jest pomiarem ciężaru właściwego (1,310 – 1,320 g/ml), pomiarem skręcalności właściwej lub współczynnikiem załamania światła. Syrop nie powinien zawierać cukru inwertowanego (próba z odczynnikiem Fehlinga). Zastosowanie: do sporządzania innych syropów, poprawiania smaku leków płynnych, środek wiążący do granulatów, tabletek.

Syrop prawoślazowy – Althaeae sirupus FP VISyrop zawiera wyciąg z korzenia prawoślazu. Gęsta, lepka ciecz, lekko opalizująca o żółtawym zabarwieniu i swoistym zapachu. Otrzymywanie: maceracje 3 h grubo rozdrobnionego, przemytego wodą (zapobiega otrzymaniu mętnego syropu) korzenia prawoślazu mieszaniną wodno – etanolową i rozpuszczenie w uzyskanym maceracie na gorąco sacharozy (64%). Trwałość: preparat nietrwały, łatwo fermentuje, na skutek hydrolizy spada lepkość. Konserwuje się go kwasem benzoesowym.Zastosowanie: działa wykrztuśnie, lek uspokajający.

Syrop z owocni pomarańczy, (pomarańczowy) – Aurantii amarii pericarpii sirupus FP VICiemnożółta, przezroczysta, lepka ciecz o zapachu pomarańczy. Otrzymywanie – zmieszanie syropu prostego z nalewką pomarańczową i płynnym wyciągiem z owocni pomarańczy. Zawartość cukru 57%. Trwałość – niskie stężenie cukru nie gwarantuje trwałości, ale zwiększa ją zawartość olejku eterycznego i etanolu. Ciała czynne to gorycze i olejki.Zastosowanie – poprawiający smak, nośnik substancji

Syrop z sulfogwajakolem – Sulfogaiacoli sirupus FP VISyrop jest roztworem sulfogwajakolu potasu w syropie pomarańczowym (zawartość substancji czynnej wynosi 6%). Jest to ciemnożółta, słabo opalizująca substancja, lepka ciecz o zapachu pomarańczy.

35

Otrzymywanie: rozpuszczenie sulfogwajakolu w ogrzanym syropie z owocni pomarańczy i przesączenie.Zastosowanie – gwajakol podawany doustnie, wchłania się dobrze z przewodu pokarmowego, wydala się przez przewód oddechowy. Drażni błony śluzowe oskrzeli i działa wykrztuśnie.

Syrop tymiankowy – Thymi sirupus compositus FP VIPreparat stanowi roztwór tymolu w tymiankowym wyciągu płynnym i w syropie prostym. Ciemnobrunatna, przeźroczysta ciecz o zapachu tymianku. Otrzymywanie – zmieszać płynny wyciąg tymiankowy z wodorotlenkiem amonu (odbalastowanie). Po odcedzeniu osadu dodać do niego roztwór tymolu w etanolu, zmieszać z syropem pomarańczowym.Zastosowanie – saponiny, olejki eteryczne zawarte w wyciągu działają wykrztuśnie, zwiększają wydzielinę śluzu, powodują ruch nabłonka rzęskowego powodując odruch wykrztuśny. Tymol, wydalając się przez drogi oddechowe, działa antyseptycznie. Stosowany w przeziębieniach.

Syropy inne – niefarmakopealne: Cerasi sirupus – syrop wiśniowy Creosoti compositus sirupus – syrop krezolowy złożony Rubi idaei sirupus – syrop malinowy Jodotanicus phosphoricus sirupus – syrop jodogarbnikowy z fosforanem

Mydła – SaponesSole wyższych kwasów tłuszczowych o 12 – 18 atomach węgla: palmitynowy, stearynowy, oleinowy. Sole sodowe, potasowe, trójetanolaminowe i metali wielowartościowych.Podział: twarde, miękkie, ciekłe oraz alkaliczne i obojętne.Właściwości – są związkami powierzchniowoczynnym, zmniejszają napięcie powierzchniowe na granicy faz.Otrzymywanie – hydrolityczne zmydlanie trójglicerydów wodorotlenkami. Dodatek małych ilości etanolu przyśpiesza reakcję. Koniec zmydlania stwierdza się, gdy mała próbka mydła rozpuszcza się w wodzie. Konsystencja mydła zależy od rodzaju kwasu (nienasycone – miękka) o od kationu, zaś odczyn od kationu (sodowe – mydło twarde, obojętne, potasowe – mydło miękkie i alkaliczne).Zastosowanie – do sporządzania maści i mazideł, głównie zewnętrznie, jako solubilizatory.

Mydło lecznicze – Sapo medicatus FP VIBiały lub żółty proszek, rozpuszczalny w wodzie i gorącym etanolu, roztwór pieni się przy wytrząsaniu.Otrzymywanie – do stopionej na łaźni mieszaniny smalcu wieprzowego i oleju rzepakowego dodajemy etanolu, roztworu NaOH i wody. Ogrzewać aż do zmydlenia. Następnie dodać roztworu chlorku sodu z dodatkiem węglanu sodu (proces wysolenia). Ochłodzić, zlać ciecz, mydło przemyć i odsączyć, wycisnąć w płótnie, pokroić na plasterki, wysuszyć w temperaturze do 30oC, a następnie sproszkować. Przechowywanie – w zamkniętych opakowaniach, chronić od światła.

36

Zastosowanie – zewnętrznie do preparatów farmaceutycznych (do maści i mazideł).

Mydło potasowe – Sapo Kalinus (Sapo vividis) FP VIMazista, żółtobrunatna, miękka, przeświecająca masa o charakterystycznym zapachu, łatwo rozpuszczalna w wodzie.Otrzymywanie – olej lniany ogrzewać na łaźni wraz z roztworem NaOH i dodatkiem etanolu, aż do całkowitego zmydlenia. Mieszaninę ochłodzić, zważyć, odparować lub uzupełnić gorącą wodą do odpowiedniej wagi.Przechowywanie – w zamkniętych naczyniach, chronić od światła.Zastosowanie – zewnętrznie, jako łagodny środek dezynfekujący, działa keratolitycznie na naskórek, do otrzymywania spirytusu mydlanego i mydła krezolowego.

Spirytus mydlany – Saponis kalini spiritus FP VIEtanolowy roztwór mydła potasowego. Żółtobrunatny, przeźroczysty płyn o zapachu lawendy. Otrzymywanie – mydło potasowe rozpuścić w etanolu, dodać etanolowego roztworu olejku lawendowego, zmieszać, pozostawić na 24 h i przesączyć.Przechowywanie – w zamkniętych opakowaniach, chronić od światła.Zastosowanie – zewnętrzne, do zmywania i dezynfekcji skóry, do otrzymywania spirytusu mydła kamforowego.

Mydło krezolowe – Sapo cresoli FP IVŻółtobrunatna, przeźroczysta ciecz o zasadowym odczynie i zapachu krezolu. Z wodą daje przeźroczyste roztwory dzięki solubilizowaniu przez mydło potasowe krezolu (solubilizacja micelarna dzięki której 50 razy rośnie rozpuszczalność w krezolu).Otrzymywanie – przez ogrzewanie w temperaturze 50oC równych ilości mydła potasowego i krezolu.Zastosowanie – stosowane pod nazwą lizol, jako środek odkażający (3 – 10% roztwory wodne).

Plastry Przylepce – (Collemplastra, Emplastea adhesiva), podłoże z włókniny jednostronnie

pokryte masą lepną (kauczukową). Są wytwarzane w postaci taśm nawijanych na szpule. Powinny przepuszczać parę wodną i powietrze. Nie powinny dawać odczynów skórnych.

Plastry opatrunkowe – otrzymane przez trwałe nałożenie opatrunku na przylepiec. Mogą zawierać środek dezynfekujący. Stosowane na trudno gojące się rany, owrzodzenia.

Plastry lecznicze – (Emplastra medicinalis), woskowo – żywiczne (plaster nostrzykowy) i ołowiane (plaster ołowiany). Są to plastry do użytku zewnętrznego, zawierające różne środki lecznicze zmieszane z masą plastrową. Rozmiękają pod wpływem temperatury ciała.

Plaster nostrzykowy – Meliloti Emplastrum FP IV (maść zielona)

37

Zielonobrunatna lub zielona masa o swoistym zapachu wosku i kumaryn.Otrzymywanie –ziele nostrzyka należy zwilżyć etanolem, pozostawić na 2 h, zmieszać dokładnie z olejem rzepakowym i ogrzewać na łaźni wodnej 3h, otrzymany roztwór olejowy po przesączeniu przelewamy do parownicy ze stopionym woskiem i wodną kalafonią. Ogrzewać do otrzymania jednolitej masy. Wlać do płaskich form i pozostawić do ostygnięcia. Przechowywanie – w zamkniętych naczyniach.Zastosowanie – ułatwia gojenie ran, przeciwzapalny, stosowany zewnętrznie.

Plaster ołowiany – Emplastrum Plumbi simplex FP IIISzarawobiała, twarda, jednorodna masa, mięknie w temperaturze ciała. Otrzymywanie – olej rzepakowy stopić ze smalcem wieprzowym i ogrzewać z tlenkiem ołowianym od czasu do czasu uzupełniać wodą. Ogrzewać do całkowitego zmydlenia (zmiana zabarwienia na białawą). Z gorącej masy odmyć glicerynę przez ugniatanie z wodą. Odparować wodę i wylać do form.Zastosowanie –jako środek ściągający zewnętrznie, do plastrów złożonych. Do otrzymywania maści ołowianej.

Wody aromatyczne – Aquae aromaticaePrzeźroczyste, bezbarwne, rozcieńczone roztwory olejków eterycznych wodzie. Stosowane jako leki wspomagające i poprawiające smak. Otrzymywanie:

Podczas destylacji ziół z para wodną – metoda rzadko stosowana (woda jest produktem ubocznym)

Bezpośrednie rozpuszczenie olejku w wodzie – wytrząsa się olejek z wodą o temperaturze 40 – 50oC, w stosunku 1:1000. Otrzymany roztwór pozostawia się na 24 h i sączy się (Rosae aqua)

Rozpuszczanie olejku za pośrednictwem talku – rozciera się olejek z talkiem (rozwinięcie powierzchni olejku) i mieszaninę wytrząsa się z ogrzaną wodą. Mieszaninę sączy się kilkakrotnie przez tą samą bibulkę, aż do roztworu klarownego (Foeniculi aqua)

Za pomocą pośredników rozpuszczania np. TweenówPrzechowywanie – w zamkniętych naczyniach, chronić od światła

Roztwory lecznicze – Solutiones medicinales Solutiones aquosae – roztwory wodne Solutiones spirituosae – roztwory spirytusowe (do 40%) Spirituosa medicata – spirytusy lecznicze Solutiones oleosae – roztwory olejowe Solutiones glycyrinatae – roztwory glicerynowe

Glinu zasadowego octanu roztwór – Aluminii subacetatis solutio FP VLiqvor Aluminii acetaci, Płyn BurwaBezbarwna, przeźroczysta, słabo opalizująca ciecz o kwaśnym odczynie, pH – 2, słabym zapachu kwasu octowego, zawartość Al(OH)(CH3COO)2 wynosi 7,5%.

38

Otrzymanie – siarczan glinu rozpuścić w wodzie, przesączyć, dodać wody do gęstości 1,14 g/ml. Do mieszaniny dodawać porcjami mieszając węglanu wapnia utartego z wodą, a następnie kwasu octowego. Po 72 h zdekantować osad, przesączyć roztwór.Al2(SO4)3 + 3 CaCO3 + 2H2O 3 CaSO4 + Al2(OH)4CO3 + Al(OH)4CO3

Al2(OH)4CO3 + 4 CH3COOH CO2 + 3 H2O + 2 AlOH(CH3COO)2

Przechowywanie – w zamkniętych naczyniach, w chłodnym miejscu. Preparat łatwo ulega hydrolizie do Al(OH)2CH3COO. Nawet niewielkie podgrzanie wzmaga proces. Jest roztworem koloidowym, nie daje efektu Tyndalla. Dodatek elektrolitu powoduje koagulację po ogrzaniu, po oziębianiu przechodzi w stan ciekły.Zastosowanie – ściągające, zmniejszające obrzęki, zewnętrzne.

Woda wapienna – Calcis aqua FP IVCalcium hydricum solutumPrzeźroczysta, bezbarwna, bezwonna ciecz o ługowatym smaku i zasadowym odczynie. Zawartość wodorotlenku wapnia – 0,16%.Otrzymywanie – tlenek wapnie zmieszać w parownicy z wodą (lasowanie) , spłukać wodą do butelki, zmieszać i pozostawić do odstania. Płyn zlać znad osadu i odrzucić. Osad zalać ponownie wodą, zmieszać i pozostawić do odstania. Wodę wapienną przechowuje się nad osadem.Przechowywanie – w naczyniach szczelnie zamkniętych, możliwie całkowicie wypełnionych.Zastosowanie –przeciwzapalny, alkalizujący.

Roztwór arsenianu potasowego – Solutio kalii arsenicosi FP IVRoztwór FowleraBezbarwna, przeźroczysta ciecz o zapachu olejku arcydzięglowego. Zawiera 1% trójtlenku arsenu. Dawka maksymalna jednorazowa 0,5 g, dobowa 1,5 g. Wykaz A.Otrzymywanie – trójtlenek arsenu i węglan potasu rozpuścić w wodzie na gorąco, dodać 6% roztworu kwasu octowego oraz etanolu, w którym rozpuszczony jest olejek arcydzięglowy. Dopełnić wodą, zamieszać, przesączyć.Przechowywanie – w naczyniach szczelnie zamkniętych, w szafce z truciznami.

Eliksir lukrecjowy – Elixir Glycyrrhizae FP IVKrople króla duńskiego.Ciemnobrunatna, przeźroczysta ciecz o przyjemnym zapachu i smaku. Powinna zawierać 5% kwasi glicyryzynowego.Otrzymywanie – wyciąg lukrecjowy suchy rozpuścić w wodzie, dodać amoniaku i pozostawić na 2 dni. Rozpuścić w etanolu olejek anyżowy, olejek z kopru włoskiego. Roztwory zmieszać ze sobą. Po 8 dniach zlać przeźroczystą ciecz, pozostałość przesączyć.Przechowywanie – w ciemnych, szczelnie zamkniętych butelkach, chronić od światła.Zastosowanie – wykrztuśne

Krople anyżowe – Amonii anisati spiritus FP VBezbarwna, przeźroczysta ciecz o zapachu i smaku anyżu. Powinna zawierać 3% chlorku amonowego.

39

Otrzymywanie – olejek anyżowy rozpuścić w etanolu, zmieszać oba roztwory, dodać do nich talku. Pozostawić na 10 minut, mieszając od czasu do czasu. Przesączyć przez suchy sączek i uzupełnić etanolem.Przechowywanie – w zamkniętych szczelnie naczyniach, chronić od światła.Zastosowanie – preparat wykrztuśny.

Spirytus kamforowy – Camphorae spiritus FP VBezbarwna, przeźroczysta ciecz o zapachu kamfory. Powinien zawierać 10% kamfory. Otrzymywanie – kamforę rozpuścić w 95% etanolu, dodać wody i przesączyć.Przechowywanie – w szczelnie zamkniętych naczyniach, chronić od światła.Zastosowanie – zewnętrznie, jako preparat rozgrzewający.

Spirytus gorczyczny – Spiritus sinapis FP VBezbarwna, jasnożółta ciecz o zapachu olejku gorczycznego. Zawartość izotiocyjanianu allilu 1,8%, 90% etanol.Otrzymywanie – olejek gorczyczny rozpuścić w etanolu, dodać wody i zamieszać. Zastosowanie – wywołuje miejscowe przekrwienie, działanie drażniące, stosowany zewnętrznie na skórę.

Sapo kalini spiritusSpiritus FormicicusSpiritus salicylatusSpiritus saponalo – camphoratis FP V

Preparaty joduSpirytusowy roztwór jodu – jodyna –Iodi solutio spirituosa FP VCiemnobrunatna, przeźroczysta ciecz o zapachu jodu. Zawartość jodu 3%, jodku potasu 1%. Otrzymywany przez rozpuszczenie jodku potasu w wodzie, dodanie jodu i stopniowo mieszając etanolu. Przechowywany w szczelnie zamkniętych naczyniach, chronić od światła. Stosowany zewnętrzni jako preparat odkażający.

Spirytusowy roztwór jodu do użytku wewnętrznego – Solutio Iodi spirituosa pro usum interno FP IVBrunatna, prawie czarna, przeźroczysta ciecz o zapachu jodu. Zawartość jodu 10%, jodowodoru najwyżej 0,2%. Otrzymywany przez rozpuszczenie jodu w etanolu. Przechowywać w naczyniach szczelnie zamkniętych z korkiem szklanym. Chronić od światła. Stosowany w terapii jodowej.

Roztwór wodny jodu – płyn Lugola – Iodi solutio aquosa FP VCzerwonobrunatna, przeźroczysta ciecz o zapachu jodu mieszająca się z wodą i etanolem. Zawartość jodu 1%, jodku potasu 2%. Otrzymywany przez rozpuszczenie jodku potasu w wodzie i następnie rozpuszczenie w tym roztworze jodu. Stosowany jako preparat hamujący czynność tarczycy.

40

Roztwory olejowe – Solutiones oleosOlej kamforowy – Oleum camphoratum FP VŻółta, przeźroczysta, oleista ciecz o zapachu kamfory. Zawartość kamfory 10%. Otrzymywanie – przez ogrzewanie w zamkniętym naczyniu kamfory i oleju rzepakowego do całkowitego rozpuszczenia. Ochłodzić i przecedzić przez gazę. Przechowywanie – w ciemnym i zimnym miejscu. Chronić od światła.Zastosowanie – do wywołania miejscowego przekrwienia, zewnętrznie. Nie stosuje się u dzieci do lat 6.

Olej (masło) kakaowe – Oleum (butyrum) cacao FP IVOtrzymywany przez wytłoczenie na ciepło nasion kakaowca. Ma cztery odmiany γ (18oC), α (21 – 22oC), β’ (28 – 31oC) i β (34,5oC). W temperaturze ciała ma odpowiedną konsystencję i dobrze uwalnia substancje lecznicze. Może jełczeć (kwasy nienasycone), ma małą zdolność emulgowania wody. Przy ogrzewaniu powyżej 36oC otrzymuje się niskotopliwe odmiany polimorficzne. Najtrwalsza jest odmiana β. Stosowany do produkcji czopków, maści, gałek, pręcików. Dodatek do maści jako utwardzacz.

Olej arachidowy – Oleum arachidis FP IVRafinowany olej wytłoczony z nasion. Jasnożółty, przeźroczysty o swoistym smaku. Nie może zawierać kwasu erukowego. Chronić od światła w szczelnych naczyniach. Może być stosowany do płynów do wstrzykiwań jako rozpuszczalnik.

Olej wątłuszowy – tran – Oleum Jecoris, Aselli FP IVOtrzymywany z wątroby świeżych ryb. Zawiera nie mniej niż 800 j. m. witaminy A, nie mniej niż 80 j. m. witaminy D w 1 g. przeźroczysty, jasnożółty olej o charakterystycznym zapachu i smaku. Przechowywać w szczelnie zamkniętych naczyniach, w chłodnym miejscu, chronić od światła. Preparat witaminowy, gojący rany.

Inne oleje:Oleum LiniOleum RapaeOleum Ricini FP IV

41

AptekaUstawa „Prawo farmaceutyczne” z dnia 6 września 2001 roku (nowelizowana 30.08.2002).

Prawo Farmaceutyczne: I Przepisy ogólne II Dopuszczanie do obrotu produktów leczniczych III Wytarzanie produktów leczniczych IV Reklama produktów leczniczych V Obrót produktami leczniczymi VI Hurtownie farmaceutyczne VII Apteki VIII Inspekcja farmaceutyczna IX Przepisy karne i przepis końcowy

„Apteka jest placówką ochrony zdrowia publicznego, w której osoby uprawnione świadczą w szczególności usługi farmaceutyczne”.Usługi farmaceutyczne w aptekach ogólnodostępnych:

Wydawanie produktów leczniczych i wyrobów medycznych Sporządzanie leków recepturowych (leki recepturowe do 48 h, „cito” lub środki

odurzające do 4 h) Sporządzanie leków aptecznych Udzielanie informacji o produktach leczniczych i wyrobach medycznych.

Leki recepturowe – dla konkretnego pacjentaUsługi farmaceutyczne w aptekach szpitalnych:

Sporządzanie leków do żywienia pozajelitowego i dojelitowego Przygotowywanie leków w dawkach dziennych, w tym również leków

cytostatycznych Wytwarzanie płynów infuzyjnych Organizacja zaopatrzenia szpitala w produkty lecznicze i medyczne Przygotowanie roztworów do hemodializy i do dializy dootrzewnowej Udział w monitorowaniu działań niepożądanych leków Udział w badaniach klinicznych Udział w racjonalizacji farmakoterapii Współuczestnictwo w prowadzeniu gospodarki produktami leczniczymi i wyrobami

medycznymi w szpitaluTypy aptek:

Ogólnodostępne – zaopatrują ogól ludzkości w produkty lecznicze, leki apteczne, recepturowe i wyroby medyczne

Szpitalne – zaopatrują oddziały szpitalne lub inne jednostki przeznaczone dla osób wymagających całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych

42

Zakładowe – zaopatrują ZOZy i MON, MS, gabinety, pracownie, izby chorych, izby terapeutyczne, pracownie przeznaczone dla osób wymagających całodobowego leczenia

Obrót pozaapteczny: Punkty apteczne – kierownikiem może być farmaceuta, technik farmaceutyczny z 3

letnim stażem w aptece ogólnodostępnej Sklepy zielarsko –medyczne – kierownikiem może być farmaceuta, technik oraz

absolwent kursu II stopnia z towaroznawstwa zielarskiego Sklepy specjalistyczne zaopatrzenia medycznego Sklepy zoologiczne Sklepy zielarsko – drogeryjne Sklepy ogólnodostępne Lekarz, lekarz stomatolog Lekarz weterynarii

Pracownikami mogącymi wykonywać czynności fachowe w aptece są: Farmaceuci Technicy farmaceutyczni – po dwuletniej praktyce zawodowej w granicach swoich

uprawnieńObowiązki kierownika apteki:

Organizacja pracy w aptece Nadzór nad praktykami studenckimi oraz praktykami techników farmaceutycznych Przekazywanie informacji o działaniach niepożądanych leków Przekazywanie informacji o lekach nie odpowiadającym normom jakościowym Zakup produktów leczniczych Prowadzenie ewidencji osób zatrudnionych Przekazywanie danych do rejestru farmaceutów Wstrzymywanie lub wycofywanie z obrotu leków po decyzji odpowiedniego organu

Technik farmaceutyczny może sporządzać, wytwarzać i wydawać produkty lecznicze nie zawierające:

Substancji bardzo silnie działających Substancji odurzających Substancji psychotropowych z grupy I – P, II – P

W obrocie aptecznym mogą znajdować się: Leki rejestrowane w Polsce, nie przeterminowane Atestowane wyroby medyczne Środki specjalistycznego żywieniowego przeznaczenia Środki kosmetyczne Środki higieniczne Przedmioty do pielęgnacji niemowląt i chorych Środki spożywcze zawierające farmakopealne naturalne składniki pochodzenia

roślinnego Środki dezynfekujące

Leki są wydawane z apteki:

43

na podstawie recepty bez recepty na podstawie zapotrzebowania uprawnionych jednostek

Farmaceuta może wydać bez recepty lek wydawany na receptę w ilości najmniejszego zarejestrowanego opakowania w przypadku zagrożenia życia lub zdrowia z wyłączeniem środków odurzających i psychotropowych.Lokal apteczny obejmuje:

powierzchnię podstawową min 80 m2, w miejscowościach pow. 1500 mieszkańców dopuszcza się powierzchnię 60 m2

powierzchnię pomocnicząPowierzchnia podstawowa obejmuje:

izbę ekspedycyjną izbę recepturową izbę do sporządzania leków homeopatycznych zmywalnię witrynową w pobliżu izby recepturowej, wyposażoną w okienko pdawcze magazyny pomieszczenie administracyjno – szkoleniowe komorę przyjęć

Powierzchnia pomocnicza obejmuje: pomieszczenia socjalne szatnię dla personelu pomieszczenie sanitarne powierzchnię komunikacyjną (korytarze, przedsionki)

Podstawowe wyposażenie apteki: stół ekspedycyjny szafy ekspedycyjne regały magazynowe i podesty szafy chłodnicze i lodówki wyłącznie do przechowywania leków wagi wielozakresowe szafa metalowa na środki odurzające stół recepturowy szafka zamykana na trucizny szkło i utensylia recepturowe szafka do sporządzania jałowych leków ocznych

44

Recepta – zasady jej realizacji: jest pisemnym porozumieniem się lekarza i farmaceuty, upoważniającym farmaceutę

do przyrządzania i wydawania leku choremu znaczenie prawne – może służyć za dowód sądowy. Za przepisanie leku odpowiada

lekarz, za wydanie farmaceuta znaczenie technologiczne – jest przepisem (planem postępowania) na wykonanie leku.

Należy go przyrządzić zawsze z oryginału znaczenie ewidencyjno –księgowe – stanowi dokument rozchodowy

recepty mogą wystawiać lekarze medycyny, stomatolodzy, lekarze weterynarii oraz w ograniczonym zakresie felczerzy i farmaceuci.

Recepta:Recepta Świadczeniodawca

Nazw i adresNr telefonuIdentyfikator zakładu

ŚwiadczeniodawcaPacjent Kasa chorych

UprawnieniaChoroby przewlekłe

PacjentImię i nazwisko, adresWiek (do lat 18 i pow. 65)Identyfikator oddziału NFZKod uprawnień dodatkowychKod uprawnień ch. przewlekłych

Rp. Treść receptyNa jednej recepcie można przepisać do pięciu leków gotowych lub jeden lek recepturowy

Data Dane identyfikacyjne i podpis lekarza

Dane lekarza: imię i nazwisko, numer prawa wykonywania zawodu, podpis

Recepta: superscriptio – nazwa zakładu leczniczego inscriptio – miejsce i data wystawienia recepty nomen aegroti – nazwisko chorego praepositio (Rp.) – „Recipe” – weź praescriptio (przepis) – basis, adjuvans, corrigens, vehiculum subscriptio (np. M.f.mixt.) – zmieszaj, zrób mieszankę sygnatura (np. „D.S.” – da signum) – oznacz nomen medici – nazwisko, adres i podpis lekarza

W Polsce w obrocie znajduje się ok. 30 tyś leków i materiałów medycznych, z czego ok. 2 tyś znajduje się na liście leków refundowanych (ustalana przez MZ). Leki mogą być wydawane bez recepty (OTC), wydawane na receptę (Rp), stosowane w lecznictwie zamkniętym (Lz).

45

Mogą być pełnopłatne (na receptę i bez niej) i ulgowe (ulgi posiadają: inwalidzi wojenni IB, inwalidzi wojskowi IW, zasłużeni honorowi dawcy krwi ZK). Na prawie wszystkie leki ulgowe istnieje tzw. limit ceny. Jest to granica ceny, ustalona przez MZ, do której pacjentowi przysługuje zniżka (jej wyznacznikiem jest cena najtańszego odpowiednika leku).

Ważności: recepta zwykła jest ważna 30 dni recepta na antybiotyki i z pomocy doraźnej – 7 dni recepta na narkotyki i środki psychotropowe – 2 tygodnie recepty na leki z importu docelowego – 60 dni (dla leków niezarejestrowanych w

Polsce)Obowiązujące listy leków:

lista leków podstawowych – leki wydawane ze zniżką za opłatą ryczałtową. Są to leki ratujące życie i jedyne jakie mogą być stosowane w danej jednostce chorobowej

lista leków uzupełniających – leki z 30% lub 50% odpłatnością. Są to leki uzupełniające terapię w określonej jednostce chorobowej.

lista leków stosowanych w chorobach przewlekłych – mogą być wydawane z 30%, 50% zniżką lub bezpłatnie i za opłata ryczałtową. Choroby przewlekłe to : cukrzyca, mukowiscydoza, padaczka, choroby psychiczne, choroby nowotworowe.

Uprawnienia farmaceuty do skorygowanie recepty: skorygowanie identyfikatora oddziału NFZ zmienienia lub dopisania kodu uprawnień dodatkowych pacjenta wpisania znaku „X” w miejsce kodu uprawnień dotyczących choroby przewlekłej może zaordynować inną postać leku (odpowiednik) oraz jego dawkę

Dawka nieokreślona w recepcie oznacza dawkę najmniejszą określoną w wykazach.Dawki:

zwykle stosowane – dawki przeciętne, wywołujące działanie terapeutyczne. Zależą od drogi podania. Są one orientacyjne i lekarz dobiera je w zależności od cech indywidualnych chorego.

dawki maksymalne – największe jakie można stosować w lecznictwie (dla mężczyzny 20 – 40 letniego o masie 70 kg)

Pro dosi –dawka jednorazowa Pro die – dawka dobowa

Dawki stosowane u dzieci: Wzór Cowlinga

Wzór Younga

Wzór Clarka

46

Z powierzchni ciała

RecepturaPodział leków recepturowych:

Recepturowe leki płynne:o Roztwory – Solutiones FP VI

o Krople – Guttae

o Zawiesiny – Suspensiones FP VI

o Mieszanki – Mixturae

o Emulsje – Emulsiones FP VI

o Odwary, napary, maceracje – Decocta, Infusa, Mecerationes FP VI

Recepturowe leki stałe:o Proszki- Pulveres FP VI

o Pigułki – Pilulae

o Ziółka – Species FP VI

o Czopki – Suppositoria FP VI

Recepturowe leki półstałe:o Maści – Unguenta FP VI

o Mazidła - Linimenta

Recepturowe leki jałowe:o Krople

o Maści

o Emulsje

o Zawiesiny

o Roztwory

Roztwory lecznicze – Solutiones medicinalesPłynna postać leku, stosowana wewnętrznie lub zewnętrznie, otrzymywana przez rozpuszczenie jednej lub kilku substancji (solvendum) w rozpuszczalniku (solvens). Rozpuszczalniki to: woda, etanol, glicerol, glikole polioksyetanolowe, glikol propylowy, oleje roślinne, parafina płynna. Dzielą się na : roztwory wodne (sol. aquosa), roztwory etanolowe (sol. spirituosa), roztwory glicerolowi (sol. glycerinatae), roztwory olejowe (sol. oleosae). Mogą zawierać substancje pomocnicze: konserwujące, solubilizatory, przeciwutleniacze, regulujące ciśnienie osmotyczne i lepkość, poprawiające smak i zapach. Zapisywanie w ilościach 50 – 250,0 i dawkowane łyżkami lub łyżeczkami. Mogą być stosowane bezpośrednio lub po uprzednim rozcieńczeniu. Opakowania mogą być jedno lub wielodawkowe. Określanie stężenia w recepcie: w%, w‰, przez podanie stosunku g/g, g/ml, 1:100,0.

47

Otrzymywanie: Wytarowanie butelki, odważanie substancji, rozpuszczenie substancji w małej ilości

wody, przesączenie do butelki, dopełnienie rozpuszczalnikiem do określonej wagi, zakorkowanie i opisanie.

Przez rozpuszczenie bezpośrednio przez użyciem w rozpuszczania ku proszków, granulatów lub tabletek przeznaczonych do sporządzania roztworów (powinny odpowiadać określonym wymogom).

Sączenie roztworów recepturowych przez watę lub bibułę. Sączek z bibuły najlepiej pofałdowany. Brzeg sączka powinien być poniżej 0,5 cm od brzegu lejka. Płyn nalewamy po bagietce.Rozpuszczanie na ciepło: ogrzewamy sam rozpuszczalnik i do gorącego dodajemy substancję po zdjęciu z płytki grzejnej i mieszamy. Przykłady recept:

Rp. Sol. Kalii hypermanganici 1:5000 100,0

Rp.3% Sol. Acidi borici 1,5/50,0

Rp.Resorcini 0,1Spir. Vini dil. 10,0

Roztwory zapasowe (pomocnicze)Są to roztwory substancji często stosowanych w recepturze leków płynnych o stężeniu większym niż przeciętnie używanym. Stosowanie ich ułatwia pracę w recepturze.Sporządza się je z substancji, które nie ulegają zmianom w roztworach wodnych, nie stanowią dobrej pożywki dla bakterii. Zasada wykonania jest taka sama jak w roztworach leczniczych. Stężenie ich określa się stosunkiem wagowym 1:4, 1:20, 1:50. Wymagania: przeźroczyste, bez osadu i zanieczyszczeń mechanicznych. Przechowuje się je w szczelnie zamkniętych naczyniach z określoną datą sporządzenia na etykiecie. Odchylenie deklarowanej ilości substancji czynnej ±5%. Przykłady:

Sol. Aminophenazonum 1:20 Sol Erlenmeyeri 1:4 Calci bromidum 1:2 Codeini phosphas 1:10

Określenia oznaczające stężenie substancji: concentratus, dilutus, solutio, solutu, aqua, liquor. Np. Acidum hydrochloridum dilutum, Calcis aquae, Foeniculi aqua, hydrogeni peroxydum concentratum.

48

Krople – GuttaeStężone roztwory substancji silnie i bardzo silnie działających (wykaz A, B, N) zapisywane w ilościach 5 – 15,0 i stosowane do użytku wewnętrznego lub zewnętrznego w dawce 5 – 30 kropel. Krople do użytku zewnętrznego:

do oczu – Guttae ophtalmicae do uszu – Guttae otologicae do nosa – Guttae rhinologicae do płukań – Guttae gargarismae

Krople do użytku wewnętrznego: krople nasercowe – Guttae cardiacae krople uspokajające – Guttae sedativae krople żołądkowe – Guttae stomachicae

Stosowane rozpuszczalniki: woda, etanol, glicerol, oleje roślinne, parafina ciekła, wyciągi roślinne.Dawkowanie: do wewnątrz na wodę, mleko, cukier, przy pomocy aplikatorów.Krople sporządza się poprzez:

rozpuszczanie substancji leczniczych w rozpuszczalniku zmieszanie kilku leków płynnych rozpuszczenie substancji w lekach płynnych

Otrzymywanie: sprawdzić dawki. Jeżeli składają się z samych płynów, odważyć przepisane ilości do wytarowanej butelki. Substancje stałe rozpuścić kolejno, osobno w składnikach płynnych lub rozpuszczalnikach w zlewce. Roztwór wodny przyrządzamy w pierwszej kolejności, a potem dodajemy składniki płynne. Jeżeli są roztworami rzeczywistymi to je sączymy, korkujemy i etykietujemy. Do kropli nie dodajemy substancji poprawiających smak, roztworów zapasowych ani substancji pomocniczych. Kontrola dawkowania: z kroplomierza znormalizowanego 1 g roztworu wodnego wypływa w postaci 20 kropel. Masę 1 kropli nalewek przyjmuje się jako 19 mg (nalewka walerianowa). W niektórych monografiach preparatów stosowanych w kroplach podawana jest ilość kropli mieszczące się w ich jednym gramie (np. Nicethamidum solutum, Nitroglicerylum solutum). Jeśli wchodzą w skład kropli preparaty o różnej gęstości to wyliczamy średnią masę. Przykłady recept:

Rp.Valerianae traeCrataegi traeAdonidis vern. traeCardiamidi aa 6,0M.D.S. 3x dziennie po 20 kropli

Rp.Sol. Papaverini hydrochl.2%Belladonnae tinctM.f.guttae

49

S. w razie bólu 15 kropli na cukierMieszanki –MixturaeSą płynną postacią leku do użytku wewnętrznego, zapisywaną w ilościach 50 – 250,0 dawkowaną łyżkami lub łyżeczkami. W ich skład wchodzą substancje stałe, płynne, roztwory, napary, wyciągi roślinne – substancje słabo, silnie bardzo silnie działające. Mogą być klarowne, częściej opalizujące lub mętne. Mogą mieć charakter emulsji, zawiesiny – stanowić układy niejednorodne, ale prze użyciem po wstrząśnięciu powinny być homogenne. Mieszanek nie sączymy i wydajemy z napisem „Przed użyciem zmieszać”. Są mało trwałe. Powinny być trwałe przez 7 dni. W ich skład wchodzą corrigentia (syropy, wody aromatyczne), adiuvantio (syropy, nalewki, wody aromatyczne).Otrzymywanie – substancje stałe odważamy, rozpuszczamy kolejno w małych ilościach wody i sączymy do wytarowanej butelki. Uzupełniamy ilość wody do przepisanej w recepcie. Następnie odważamy wyciągi płynne, nalewki. Preparaty poprawiające smak i zapach dodajemy na końcu. Jeżeli lekarz przepisał do leków płynnych nierozpuszczalną formę substancji (np. Luminalum) to zmieniamy ją w formę rozpuszczalną (np. Luminalum solubilae). W przypadku proszków postępujemy odwrotnie. Przy zmianie trzeba przeliczyć masę i zaznaczyć na recepcie. Przy sporządzaniu mieszanek dopuszcza się stosowanie roztworów pomocniczych. Przykłady recept:

Rp.Ephetonini 0,15Ipecacuanhae traeAmmoni anisati liq aa 2,0Kalii iodati 0,5Althaeae sir 10,0Aq. purif. ad 100,0

Odwary, napary, maceracje – Decocta, Infusa, MacerationesSą to świeżo przyrządzone, wodne wyciągi z suchych surowców roślinnych. Surowce muszą być rozdrobnione i przesiane:

liście, kwiaty, zioła i korzeń prawoślazu – sito 3,15 mm korzenie, kłącza i kory – sito 1,6 mm owoce, nasiona, surowce alkaloidowi oraz zawierające glikozydy nasercowe – sito 0,5

mmNasion lnu się nie rozdrabnia. Z korzenia prawoślazu sporządza się wyłącznie maceracje, nawet jak przepisano inaczej. Jeżeli nie przepisano inaczej z 1 cz surowca przyrządza się 10 cz naparu lub odwaru, bądź 20 cz maceracji. Przy silnie działających surowcach powinna być podana masa surowca i wody. Jeżeli nie jest podana to z 1 cz surowca sporządza się 100 cz naparu lub odwaru. Przechowywanie – przygotowuje się bezpośrednio przed użyciem. Są trwałe w ciągu 7 dni od daty przyrządzenia, jeżeli są przechowywane w temperaturze do 15oC. Konsystencja – FP VI zezwala jest konserwować 0,15% dodatkiem mieszaniny hydroksybenzoesanu metylu z hydroksybenzoesanem propylu (10:1). Należy je oznaczyć: „przed użyciem zmieszać”.

50

Odwary – DecoctaOtrzymujemy je z surowców alkaloidowych, saponinowych, zawierających substancje odporne na temperaturę. Otrzymywanie – surowiec zalać przepisaną ilością wody w infuzorce o temperaturze pokojowej, wymieszać, przykryć i umieścić na łaźni wodnej na okres 30 min. Podczas ogrzewania temperatura mieszaniny nie powinna być niższa od 90oC (jeśli w infuzorce jest do 200,0 wody ogrzewamy przez 45 min bez kontrolowania temperatury). Następnie mieszaninę cedzimy przez gazę, surowiec przemywamy gorącą wodą i po ostygnięciu uzupełniamy nią napar do przewidzianej masy. Przy wytrawianiu surowców alkaloidowych dodajemy do wody 0,5 g kwasu cytrynowego na 100,0 g wody (sole alkaloidów lepiej się rozpuszczą) a po otrzymani gotowego odwaru zobojętniamy 25 kroplami 10% amoniaku. Przy wytrawianiu saponin kwaśnych do wody dodajemy 0,1 g wodorowęglanu sodu na 1 g surowca.

Napary – InfusaSporządza się z surowców glikozydowych (ziela miłka, konwalii, naparstnicy purpurowej lub wełnistej). Otrzymywanie – surowiec umieścić w ogrzanej infuzorce, zalać przepisaną ilością gorącej wody, przykryć i ogrzewać przez 15 min od czasu do czasu mieszając. Infuzorkę następnie zdejmujemy z łaźni, pozostawiamy pod przykryciem na 15 min. Mieszaninę przecedzić przez gazę, surowiec popłukać wodą i po ostudzeniu uzupełnić napar do przewidzianej ilości. W celu poprawienia smaku stosuje się sacharynę lub glicerol. Nie dodaje się do roztworów cukru ponieważ mogą się w nich rozwijać bakterie i pleśnie. Zamiast 6,0 g cukru lub 10,0 g syropu dodaje się 0,01 g sacharyny lub 10% glicerolu.

Maceracje – MacerationesSporządzane z surowców śluzowych. Otrzymywanie – surowiec opłukujemy wodą (mała ilość). Zalewa się przepisaną ilością wody i pozostawia na 30 minut często mieszając. Mieszaninę cedzimy przez gazę, surowiec popłukujemy wodą, którą następnie uzupełniamy macerat do przewidzianej masy. Nie stosujemy temperatury, ponieważ zawarta w surowcu skrobia w temperaturze i wodzi tworzy kleiki.Przykłady recept:

Rp.Digitalis lanatae folii inf. 1,2Diuretini 2,0Menthae pip. aquae ad 200,0M.f.inf.D.S. 3x dziennie łyżka stołowa

Rp.Ipecacuanhae rad. decocti 0,3/150,0Natrii benzoiciThiocoli aa 2,0Althaeae sir od 200,0

51

M.D.S.Emulsje – EmulsionesPłynna postać leku do użytku wewnętrznego lub zewnętrznego, stanowiąca układ równomiernie rozproszonych faz ciekłych: wodnej i olejowej, z których każda może być fazą zewnętrzną lub wewnętrzną.Podział emulsji: emulsje w/o oraz emulsje o/w. Wyróżnia się też emulsje wielokrotne, w których fazę rozproszoną tworzy emulsja o/w lub w/o, a fazę ciągłą odpowiednio woda lub olej. Oznaczanie typu emulsji:

Metoda rozcieńczeń (kropla emulsji na wodę) Metoda barwnikowa (zmieszać próbkę emulsji z mieszaniną 1:1 błękitu

metylenowego i Sudanu III – emulsja o/w zabarwi się na niebiesko w w/o na czerwono.

Metoda konduktometryczna – stosowana do emulsji o dużej lepkości – emulsje o/w przewodzą prąd, a w/o nie przewodzą.

Budowa emulsji: faza wodne (woda lub roztwory wodne substancji leczniczych), faza olejowa (olej, inna ciecz litofilna i rozpuszczalna w niej substancja lecznicza), emulgator (ułatwiający powstanie emulsji, utrwalający emulsję i decydujący o typie

emulsji)Metody otrzymywania emulsji:

metoda kontynentalna – rozetrzeć 2 cz oleju z 1 cz emulgatora i 1,5 cz wody, tworząc jądro emulsji i stopniowo rozcieńczać fazą wodną

metoda angielska – emulgator rozpuścić w fazie zewnętrznej i przy ciągłym mieszaniu dodawać fazę rozproszoną mającą ulec dyspersji.

Jeśli w przepisie lub monografii nie podano inaczej sporządza się emulsje 10%. Wielkość miceli – w emulsjach doustnych mieści się w granicach 0,1 – 50 μm (może dochodzić do 100 μm), w emulsjach dożylnych (submikronowych) powyżej 1 μm, a w mikroemulsjach (układy przeźroczyste) do 100 nm. Cel stosowania emulsji:

do użytku wewnętrznego – przygotowuje się ex tempore, umieszcza się naklejkę „przed użyciem zmieszać”. Umożliwiają zamaskowanie przykrego smaku, zapachu i konsystencji substancji leczniczej. Rozproszenie fazy wewnętrznej zwiększa przyswajalność i wchłanianie. Można do nich dodawać substancji pomocniczych: poprawiających smak, zapach, środków konserwujących – ich stężenie musi być jednakowe w obu fazach.

do użytku zewnętrznego – w postaci maści, kremów, czopków, kropli do oczu i ucha

Trwałość emulsji – fazy rozpadu emulsji śmietankowanie – odwracalne zjawisko, faza olejowa wypływa na powierzchnię, po

zmieszaniu emulsja wraca do stanu pierwotnego. flokulacja – zjawisko agregacji rozproszonych cząstek, które nie łączą się w większe,

zjawisko odwracalne, zapobiega mu mieszanie lub dodatek emulgatorów.

52

koalescencja – złamanie emulsji, jest zjawiskiem nieodwracalnym, polega na połączeniu się cząstek i rozdziale faz.

Utrwalanie emulsji: homogenizacja – zmniejszenie i ujednolicenie cząstek emulsji (prowadzi się w

homogenizatorach lub w młynach koloidalnych – cząsteczki w tych ostatnich mają wielkość μm)

dodatek emulgatorów kompleksowych – jeden główny, drugi pomocniczy o/w i w/o. tworzą film o dużej wytrzymałości na powierzchni cząstek (emulsje są odporne na podwyższoną temperaturę).

Emulgatory – reguła Bankrofta: fazą zewnętrzną emulsji jest faza, w której rozpuszcza się emulgator. HLB – określa udział i stosunek grup hydro i liofilowych w cząsteczce emulgatora. Emulgatory o HLB 4 – 6 tworzą emulsję typu w/o, a o HLB 8 – 18 emulsje o/w. Podział emulgatorów:

jonotwórczeo anionowo czynne

o kationowo czynne

o amfoteryczne

o niejonowe

koloidalneo pochodzenia roślinnego

o pochodzenia zwierzęcego

o pochodzenia mineralnego

Emulgatory anionowoczynne – obniżają napięcie powierzchniowe, ładują cząstki jednoimiennym znakiem ujemnym, nadają emulsji odczyn alkaliczny, wrażliwe na kationy wielowartościowe, pod wpływem których dochodzi do inwersji emulsji (odwrócenie faz). Należą do nich: mydła sodowe, potasowe, amonowe (o/w), mydła wapniowe, magnezowe, cynkowe, glinowe, ołowiane (w/o), mydła trójetanoloaminowe (obojętne), alkilosiarczany (o/w), alkilofosforany, sole kwasów żółciowych.

Emulgatory kationowoczynne – obniżają napięcie powierzchniowe, ładują cząstki dodatnim znakiem, tworzą głównie emulsje o/w. Należą do nich czwartorzędowe sole amoniowe (stosowane głównie jako środki przeciwbakteryjne).

Emulgatory amfoteryczne – w zależności od odczynu są emulgatorami kationowo lub anionowoczynnmi. Należą tutaj: żelatyna, kazeina, lecytyna (stosowana do emulsji o/w, do podawania pozajelitowego i tworzenia liposomów).

Emulgatory niejonowe – zawierają grupy hydro i lipofilne, wykazują powinowactwo do obu faz (mają charakter amfifilowy). Zmniejszają napięcie powierzchniowe. Nadają cząsteczce ładunke jednoimienny. O typie emulsji decyduje wartość HLB. Emulgatory niejonowe mają HLB < 20 (jonowe HLB > 20). Maksymalne obniżenie napięcia, gdy osiągnie krytyczne

53

stężenie micelarne. Należą tu: alkohole steroidowe, estry wyższych alkoholi i kwasów tłuszczowych (woski pszczele), estry alkoholi wielowodorotlenowych i kwasów tłuszczowych, estry kwasów tłuszczowych z glikolami polioksyetylenowymi.

Emulgatory koloidalne- tworzą głównie emulsje o/w. adsorbują się na powierzchni cząstek w potaci cienkiej warstwy ochronnej, zwiększają lepkość emulsji opóźniając łączenie się cząstek. Należą tu: guma arabska, tragakanta, pektyny, alginiany, metyloceluloza, pochodne metylocelulozy, koloidy zwierzęce – żelatyna, kazeina, albuminy, koloidy związków nieorganicznych – tlenek glinu, krzemionka (adsorbują się na powierzchniach międzyfazowych, utrudniając łączenie się cząstek).

Zawiesiny – SuspensionesPłynna postać leku do użytku zewnętrznego i wewnętrznego, składająca się ze stałej fazy rozproszonej i ciekłej fazy rozpraszającej. Właściwości:

substancja lecznicza jest w fazie rozproszonej (może być również częściowo rozpuszczona w fazie płynnej)

fazą płynną może być woda, glicerol, etanol, olej itp. zawierają substancje pomocnicze (zapobiegają sedymentacji i aglomeracji, poprawiają

smak) mogą występować jako gotowe do użycia postacie lub w postaci proszku albo

granulatu do rozpuszczenia przed użyciemWymogi:

jednolite rozproszenie, po sedymentacji 15 s wstrząśnięcie musi dać jednolitą zawiesinę utrzymującą się co najmniej 2 min.

Wielkość cząstek zawiesin do użytku wewnętrznego od 0,1 – 30 μm Wielkość cząstek zawiesin do użytku zewnętrznego do 80 μm, zawiesin do oczy do 20

μmZalety:

Zamaskowanie przykrego smaku i zapachu, lepsze dozowanie leku zwłaszcza u dzieci Zwiększanie trwałości w czasie przechowywania i użytkowania Możliwość uzyskania przedłużonego działania leku Możliwość podawania substancji trudno rozpuszczalnych

Wady: Nie wolno przyrządzać zawiesin z substancji miejscowo drażniących, silnie

działających o wąskim indeksie terapeutycznym Są nietrwałe i wymagają stosowania środków konserwujących Trwałość, wymaga dokładnego przechowywania Nie można łączyć zawiesin w mieszankach z innymi preparatami

Wzór Stokesa

V – szybkość sedymentacjir – promień cząstki

54

g – grawitacjaη – lepkośćds – gęstość fazy stałejdc – gęstość fazy ciekłejCzynniki wpływające na trwałość zawiesin:

rozdrabnianie cząstek fazy rozproszonej (jest różna w zależności od postaci leku) lepkość fazy ciekłej ładunku elektryczny fazy stałej (potencjał zeta – zwiększa się przez dodanie

elektrolitów lub tenzydów jonogennych) różnica gęstości fazy ciekłej i stałej (większa różnica – szybsza sedymentacja)

Otrzymywanie: ucieranie lub mikronizowanie substancji leczniczej w moździerzu z substancjami

pomocniczymi w formie suchej z niewielką ilością fazy ciekłej i po zmieszaniu otrzymuje się formę pasty, którą rozcieńcza się resztą fazy rozpraszającej

ucieranie lub mikronizowanie substancji czynnej z substancjami zwiększającymi lepkość (klejami, syropami, glicerolem), a następnie rozcieńczanie mieszaniny np. wodą

wytrącanie subtelnego osadu z roztworu przy pomocy reakcji chemicznych (zmiana pH, temperatury, rozpuszczalnika), zmieszanie go razem z fazą wodną

Metody badania zawiesin: pomiar objętości sedymentacji (w cylindrze miarowym) pomiar liczby wstrzyknięć w celu uzyskania jednolitej dyspersji badania reologiczne pomiar potencjału zeta metodą elektroforezy pomiar wielkości cząstek rozproszonych

Zawiesiny do użytku zewnętrznego: Rp.

Zinci oxydi 10,0Rape olei ad 50,0M.D.S.

Rp.Sulfuris ppt 10,0CamphoraeArabici gummi aa 3,0Aquae calcis 100,0M.D.S.

Rp.Camphorae 1,0Sulfuris ppt 5,0Ichtoli 1,0Aquae calcis ad 50,0M.D.S.

Zawiesiny do użytku wewnętrznego:

55

Rp.Calii carbonatisBismuthu subcarbonatis aa 1,0Arabici gummi mucilaginis 10,0Aquae purif ad 100,0M.D.S.

Leki oczne – stosowane zewnętrznie, działanie miejscowe. Główny wymóg – pełna jałowość.FP dzieli leki w zależności od czystości biologicznej na 3 grupy:

Grupa I – pełna jałowość – leki pozajelitowe, leki do oczu, leki stosowane na rany i rozległe oparzenia

Grupa II:o a – leki zawierające nie więcej niż 100 bakterii i 100 grzybów. Nie mogą

występować S. aureus i Pseudomonas. Są to leki stosowane zewnętrznie – do nosa, uszu itd.

o b – leki pochodzenia naturalnego do stosowania zewnętrznego. Leki te

powinny zawierać nie więcej niż 500 bakterii i 100 grzybów. Nie mogą zawierać S. aureus, Pseudomonas i Clostridium

Grupa III – podgrupy a, b, c – leki doustne, mogą zawierać nie więcej niż 1000 bakterii i 100 grzybów. Nie powinny zawierać Pseudomonas.

Jałowość – leki jałowe są otrzymywane odrębnie, w szafach laminarnych lub boksach.Leki oczne – miejscowo działające, wymagają pełnej jałowości, stosowane go gałki ocznej i na gałkę oczną.Galka oczna ma średnicę 12 mm, znajduje się w oczodole kostnym jest chroniona przez powiekę górną i dolną. Powieka składa się z warstwy zewnętrznej – skóra i mięśnie i przechodzi od strony wewnętrznej w spojówkę, warstwę, zachodzącą na gałkę oczną. Spojówka składa się z wielu warstw. Worek spojówkowy – miejsce dozowania leków. Powstaje on po zamknięciu powiek. W górnej krawędzi oczodołu znajduje się gruczoł łzowy, który stale obmywa gałkę . utrzymuje to stałą wilgotność, chroni przez infekcjami. Łzy utrzymują gałkę w odpowiedniej wilgotności i mają za zadanie działać antybakteryjnie. Ujście kanalików łzowych, które odprowadzają łzy do woreczka łzowego, a stamtąd kanałem nosowo – łzowym do jamy nosowej, znajdują się w worku spojówkowym. Łzy pokrywają cienką warstwą spojówkę i przednią część gałki ocznej – rogówkę. Łzy składają się z 98% wody, 0,15 – 0,17% białka, 0,78% chlorku sodu, 0,2% wodorowęglanu sodu, lizozymu, laktozy, mocznika, kwasu askorbinowego. pH płynu łzowego wynosi ok. 7,4 i od pH zależy wchłanianie substancji czynnych. Twardówka –stanowi zewnętrzną warstwę. Jest to biała, nieprzeźroczysta warstwa, nieunaczyniona, zbudowana z tkanki łącznej elastycznej, odpornej na urazy. W części przedniej przechodzi w rogówkę – warstw przeźroczysta, przez którą wchłania się większość leków. Rogówka składa się z nabłonka, śródmiąższu i śródbłonka. Nie zawiera naczyń krwionośnych. Jest odżywiana przez dyfuzję z naczyń spojówki i twardówki. Pod twardówką znajduje się warstwa naczyniowa – jagodówka, oraz najbardziej wewnętrzna siatkówka. Od przedniej strony gałki jest tęczówka, w pobliżu której zawieszona jest soczewka. Pomiędzy rogówką i tęczówką jest przestrzeń wypełniona substancją płynną – komora przednia. Za

56

soczewką przestrzeń jest wypełniona ciałem szklistym. Gałka jest unaczyniona przez tętnice oczne odchodzące od tętnicy szyjnej wewnętrznej. Cechą charakterystyczną jest to, że nie mam naczyń w rogówce, soczewce i ciele szklistym, natomiast mocno unaczyniona jest spojówka i powieka. Widzimy dzięki nerwowi wzrokowemu. Schorzenia tkanki ocznej:

Zapalenie spojówek – uczulenie, zakażenie bakteryjne, ciała obce, promienie słoneczne – może mieć charakter ostry, przewlekły

Zapalenie jagodówki – często występuje łącznie z zapaleniem tęczówki, ciał rzęstkowych, naczyniówki. Zakażenie jest wywołane czynnikami zewnętrznymi: bakteriami, chorobą międlaków, zepsutymi zębami, zakażeniami krwi, robakami obłymi i substancjami przez nie widzialnymi, grzybami, urazami zewnętrznymi.

Zapalenie siatkówki – spowodowane chorobami zwyrodnieniowymi, zaburzeniami krążenia. Prowadzi do zaburzenia widzenia, a nawet utraty wzroku.

Zapalenie rogówki –spowodowane bakteriami, wirusami. Często towarzyszy mu wrzodzenie. Prowadzi do zmiany przejrzystości rogówki, a nawet do całkowitego zbliznowacenia – bielma. Najniebezpieczniejsze bakterie to Pseudomonas – niszczą strukturą rogówki.

Zaćma – zmętnienie soczewki, spowodowane urazami, starością, cukrzycą, tężyczką. Promienie świetlne nie docierają do siatkówki.

Jaskra – zaburzenie odprowadzenia i wytwarzania cieczy wodnistej. Dochodzi do wzrostu ciśnienia śródgałkowego, co prowadzi do ucisku nerwu wzrokowego, zanik lub utrata wzroku.

Leki oczne – stosowane zewnętrznie, stosowne miejscowo Działanie jest związane z wchłanianiem leku z gałki ocznej i wywieraniem wpływu na wnętrze gałki. Wody do oczy – działanie powierzchniowe, przeprowadza się kąpiele gałki w celu wymycia ciał obcych, chemikaliów, złagodzenia zapaleń. Zawierają substancje lecznicze, ale nie wnikają do gałki ocznej.Wnikanie leków ocznych: rogówka – komora przednia – ciało szkliste – warstwy wewnętrzne.Większość substancji stosowanych w leczeniu chorób oczu to słabe zasady, bardzo ważne jest pH 7,4. W takim pH słabe zasady występują w postaci niezdysocjowanej. Postać ta jako litofilna ma zdolność przenikania przez nabłonek – pierwszą warstwę rogówki. Nabłonek ma charakter lipofilny i to właśnie w nim następuje wnikanie. Po przejściu przez nabłonek, jony dochodzą do warstwy śródmiąższowej (charakter lipofilny) i tu następuje częściowa dysocjacja i w tej postaci wnikają do wnętrza oka. W ciele szklistym dyfundują jeszcze głębiej. Substancje hydrofilowe – słabe kwasy – dysocjują w pH 7,4 i też przenikają przez rogówkę, ale muszą mieć budowę amfifilową i charakter substancji powierzchniowoczynnych. Ich obecność zwiększa ilość przenikającej substancji czynnej do oka, bo wtedy wchłaniania jest część niezdysocjowana i część zdysocjowana. 0,1 g chlorku benzalkoniowego zwiększa 20 razy przenikanie fluoresceiny, 0,03% chlorku dwukrotnie zwiększa działanie karbacholu. Transport konwekcyjny – przez pory

57

Substancje zdysocjowane też przenikają przez błony półprzepuszczalne przez pory. Substancje czynne przenikają przez rogówkę, częściowo przez spojówkę i twardówkę. Jeżeli przenikają przez rogówkę działają miejscowo. Jeśli przenikają przez unaczynione struktury dostają się do krążenia ogólnego. Nie wywierają wtedy działania w oku, działanie toksyczne na organizm. Przez twardówkę i rogówkę przenikają substancje rozpuszczalne w wodzie, które trudniej rozpuszczają się w lipidach. W większości lekami są roztwory wodne, które dobrze mieszają się z płynem łzowym i wymywane są z powierzchni oka. Kontakt 5 – 6 minut. Substancja jest korzystniejsza, gdy zwiększ się lepkość kropli. Wtedy taki lek dłużej utrzymuje się na powierzchni oka. Jednak zaburza widzenie, dlatego takie leki stosowane są na noc. W kroplach ocznych regulujemy lepkość porzez dodatek metylocelulozy, hydroksyetylocelulozy, hydroksypropyloetylocelulozy, polialkoholu winylowego, TVP – poliwinylopirolidonu. Jeśli zwiększymy lepkość do 55 mPas to kontakt z powierzchnią oka przedłuża się do 1 h. Duża lepkość kropli powoduje blokowanie kanału łzowego i ból. Najlepiej tolerowane są krople o lepkość 10 mPas. FP zezwala na 10 – 30 mPas. Zwiększenie lepkośći wpływa na sile działanie leku. Najbardziej lepkie preparaty utrzymują się na powiece prze 24 h. ważne jest to, aby podczas aplikacji rozprowadzić lek po całej powierzchni gałki, dlatego leki te muszą mieć charakter mazisty – są robione na bazie wazeliny, parafiny, lanoliny. Dużo lepsze jest działanie i wnikanie substancji czynnych przy podłożach hydrożelowych.W lekach ocznych:

Mała objętość płynu, a musi zawierać odpowiednią ilość substancji czynnej Substancja czynna ma kilkakrotnie wyższe stężenie Wymywanie leku Tylko 10% substancji leczniczej wywołuje efekt terapeutyczny

Rodzaje postaci leków ocznych: FP V – krople, maści FP VI:

o Krople do oczu

o Roztwory do oczu

o Proszki do sporządzania kropli i roztwory do oczu

o Maści do oczu

o Wkładki do oczu

Ph Eu – preparaty do oczu (uwzględnia wszystkie rodzaje)

Leki stosowane do oczu w zależności od konsystencji: Leki płynne Leki półstałe Leki stałe

Leki płynne: Wodne krople do oczu – Guttae ophtalmicae – stosowane na powierzchnię rogówki

albo do worka spojówkowego, szybko wymywane, krótki kontakt z powierzchnią oka.

58

Stosowane kilka razy dzienne. Sporządzane na podstawie jałowej wody 10 – 20 ml. Wydawane w szklanych lub plastikowych opakowaniach z apliktorem.

Olejowe krople do oczu – otrzymywane przez rozpuszczenie substancji czynnej w oleju np. arachidowym, rycynowym, oliwce. Oleje muszą być jałowe. Łagodzą podrażnienie oka, przedłużają czas kontaktu substancji czynnej z powierzchnią oka, nie wymagają izotonizowania, izohydrii, nie rozwijają się w nich bakterii. Ograniczają widzenie, łatwo się utleniają – nietrwałe.

Płyny do oczu – sporządzone w 30 – 250 ml. Stosowane do przemywania oka, wymywania ciał obcych, substancji chemicznych, stosowane do okładów. Wymagania – izotonia, izohydra, jałowość. Z reguły nie dodaje się substancji regulujących lepkość.

Zawiesiny do oczu – zawierają trudno rozpuszczalne substancji jak kortykosteroidy. Nie mogą drażnić mechanicznie oka. Stosuje się do ich produkcji substancje zmikronizowane, są tonizowane, 90% cząstek nie może przekraczać 20 μm, a tylko 1% może mieć wymiar do 100 μm. Można stosować substancje regulujące lepkość. Jeśli rozpuszczalnik jest wodny, należy dodać substancji konserwujących, nawet gdy lekarz tego nie przepisze (na oko po operacji nie stosujemy).

Emulsje do oczu – rzadziej stosowane, osobno wyjaławiamy fazę wodną i lipofilną. Substancję czynną rozpuszczamy w jednej z faz, dodajemy emulgatora. Do fazy wodnej dodajemy środków konserwujących.

Proszki do sporządzania płynów – powinny być jałowe, pozbawione cząstek nierozpuszczlnych, mogą zawierać substancje pomocnicze (regulujące pH, ciśnienie osmotyczne, stabilizujące substancję czynną, zwiększające rozpuszczalność). Krople lub płyny z proszków sporządzamy ex tempore rozpuszczając w odpowiednim, jałowym rozpuszczalniku.

Wkładki do oczu – jałowe, stałe lub półstałe preparaty odpowiedniej wielkość, kształtu kulistego, zawierające substancję leczniczą na nośniku. Wkładkę stanowi zbiornik z substancją o budowie matrycowej lub też zawierającą błonę regulującą uwalnianie substancji czynnej (błona półprzepuszczalna). Umieszczane w worku spojówkowym. Forma leku o przedłużonym działaniu. Podział: nierozpuszczalne, rozpuszczalne, biodegradowalne, kombinowane. W aptekach spotykane z antybiotykiem – pilokarpiną. Stałe stężenie utrzymuje się przez tydzień. Insert kombinowany – ocusetr – dozowanie pilokarpiny z nośnika – kwasu alginowego (z dwóch stron otoczony błonami półprzepuszczalnymi). Uwalnianie substancji następuje z kinetyką zerowego rzędu. Niezależnie od ilość substancji czynnej, szybkość uwalniania jest stała. Szybkość jest regulowana przez grubość i powierzchnię błon półprzepuszczalnych.

Układy żelotwórcze – dozujemy lek w postaci zolu (płynnej), a on po aplikacji pod wpływem różnych czynników przechodzi w żel. Zmiana konsystencji – podwyższona temperatura (w temperaturze pokojowe zol, w ciele żel), zmiana pH (octanoftalan celulozy podawany w pH 4,5 - zol, po dodaniu pH 7,4 - żel), obecność elektrolitów – guma Gella ma zdolność tworzenia żeli w obecność jedno i dwuwartościowych kationów. Stężenie jonów sodowych w płynie łzowym wystarczy aby zol przeszedł w żel.

59

Preparaty do wstrzyknięć – stosowane po zabiegach chirurgicznych, w głębokie warstwy oka. W postaci roztworów lub zawiesin o objętości 1 ml, dozowane przy pomocy igły

Wymagania leków ocznych: odpowiednia trwałość fizykochemiczna odpowiednie działanie farmakologiczne jałowość izotonia izohydria odpowiednia wielkość cząstek stałych i substancji czynnych i ilość zanieczyszczeń

mechanicznychJałowość – nabłonek jest stale obmywany przez płyn łzowy z enzymem – lizozymem. To on utrzymuje jałowość. Gdy jest konieczność użycia leku ocznego, nie można dopuścić do zakażenia bakteryjnego. Stosuje się jałowe substancje czynne, pomocnicze. Obowiązkowe jest jałowe postępowanie w trakcie wykonywania leków ocznych, odpowiednie są skonstruowane opakowania. Dzięki stosowaniu substancji konserwujących lek jest jałowy w momencie produkcji, przechowywania i stosowania. Szczególne wymogi dotyczą oka uszkodzonego. Groźne dla oka są nie tylko bakterie chorobotwórcze, ale i saprofityczne (obecne na oddziałach szpitalnych i w naszym otoczeniu np. Pseudomonas aeruginosa – owrzodzenie rogówki czy Proteus vulgaris – ciężkie stany zapalne i uszkodzenie rogówki). Leki oczne są sporządzane w szafkach aseptycznych z laminarnym nawiewem jałowego powietrza – filtrowanie powietrza przez filtr Hepa – składa się z pofałdowanej blachy aluminiowej i włókien szklanych + lampa bakteriobójcza).Podtrzymywanie jałowości leków ocznych – konserwacja – stosujemy nawet, gdy lekarz nie przepisze. Dodajemy do leków wielodawkowych (konieczny wymóg). Nie dodajemy do opakowań jednodawkowych lub jeżeli leki mają być stosowane na oko uszkodzone, po zabiegu. Środki konserwujące ograniczają rozwój lub zabijają bakterie. Mechanizm dzialania jest różny, zależy od budowy chemicznej środka konserwującego. Powinien być dobrze rozpuszczalny w rozpuszczalniku. Powinien mieć właściwości hydro i liofilowe, zgodny z większością substancji leczniczych, bez smaku, zapachu. Nie może wykazywać własnej aktywności farmakologicznej, musi być trwały. Szerokie spektrum działania, nie powinien wykazywać działania toksycznego, alergizującego. Mechanizm dziania środków konserwujących:

uszkadzają błonę komórkową bakterii. Błona jest półprzepuszczalna, przepuszcza substancje odżywcze do wewnątrz, na zewnątrz usuwa zbędne produkty przemiany materii. W błonie znajdują się enzymy, które pełnią role przekaźników. W przypadku uszkodzenia błony komórkowej dochodzi do zaburzenia przepuszczalności, zahamowania wzrostu, rozmnażania i śmierci. Np. związki fenolowe.

Koagulacja białek – powoduje zaburzenie fizjologicznych procesów komórek bakteryjnych. Np. związki fenolowe, alkohol etylowy 70o

Zablokowanie grup sulfhydrolowych – wiele białek posiada aminokwas cysteinę, jeśli grupa –SH zostaje zablokowana – uszkodzenie komórki. Np. związki fenylortęciowe (octan, boran, azotan).

60

Antagonizm chemiczny – enzymy spełniające swoje katalityczne działanie poprzez powinowactwo do substancji naturalnych. Dochodzi do zablokowania enzymów i przerwania procesów fizjologicznych, co prowadzi do śmierci. Np. parahydroksybenzoesan metylu, propyli

Stosowane środki konserwujące: I chlorek benzalkoniowy i octan lub glukanian chlorheksydyny II chlorek benzalkoniowy i alkohol β-fenyloetylowy III boran fenylortęciowy i alkohol β-fenyloetylowy IV azotan fenylortęciowy, alkohol β-fenyloetylowy V tiomersal i alkohol β-fenyloetylowy VI boran fenylortęciowy VII hydroksybenzoesan metylu, propylu i alkohol β-fenyloetylowy

Różne działanie I – VII na różne szczepy bakterii.

Bromek benzalkoniowy – czynnik działający w roztworach kwaśnych i obojętnych. Daje sporo niezgodności z azotynami, jodkami, kwasem bornym, salicylanami. Stosowany jako środek izotoniczny.Boran fenylortęciowy – Merfen – stosowany w roztworach kwaśnych i obojętnych. Zastępuje Sterinol, w przypadku niezgodności. Niezgodny z jodkami, bromkami. Blokuje grupy sulfhydrolowe. Alkohol β-fenyloetylowy – aktywny wobec bakterii G(-). Stosuje się go w mieszankach, ponieważ zwiększa przepuszczalność błon komórkowych dla innych substancji.Octan chlorheksydyny – działa na bakterie G(-) i G(+), w roztworach zasadowych. Dezorganizuje błony komórkowe bakterii. Mało toksyczny, daje niezgodności z substancjami powierzchniowoczynnymi.Tiomersal – działa na bakterie G(-) i G(+) i na grzyby. Wchodzi w interakcje z kwasami, metalami ciężkimi.

Izotonia – zgodność ciśnienia osmotycznego roztworu z płynami fizjologicznymi (280 – 320 mOsm). Roztwory o wyższym ciśnieniu – hipertoniczne, a o niższym ciśnieniu – hipotoniczne. Szczególnie groźne są roztwory hipotoniczne, jeżeli przegrodzimy błoną półprzepuszczalną, to woda będzie przenikać z roztworu hipotonicznego do fizjologicznego. Ma to znaczenie w roztworach do wlewu, iniekcjach i lekach ocznych. Błony komórkowe i inne błony fizjologiczne są półprzepuszczalne (woda będzie przenikać do erytrocytów i będą rozrywane – hemoliza – zjawisko nieodwracalne). Roztwory hipotoniczne – przenikanie wody krwinek do osocza – obkurczanie zawartości erytrocytów – plazmoliza – zjawisko odwracalne po wyrównaniu stężenia.Rogówka działa jak błona półprzepuszczalna. Roztwory hipotoniczne powodują zwiększenie ciśnienia śródgałkowego. Płyny oczne powinny być roztworami izotonicznymi. FP wymaga dla kropli – obniżka 0,5 – 0,62oC. Obniżka temperatury zamarzania jest proporcjonalna do stężenia danego roztworu. Do izotonizowania używamy:

A – 0,9% NaCl B – 1,9% kwas borny

61

C – 1,9% azotan potasuStosuje się kilka rodzajów substancji aby uniknąć niezgodności (aniony i kationy powyższych soli).Aby otrzymać krople izotoniczne posługujemy się wzorem: 1 M – 1,86o – obniżka zamarzania 1 molowego roztworuX – 0,56o – obniżka zamarzania roztworu izotonicznego z płynem łzowym (0,52 lub 0,56o)X = 0,3 = 0,28Roztwory 0,3 M są izotoniczne do płynów fizjologicznych. Ilość substancji w gramach do izotonizowania = M. cz. x 0,3 (dla substancji niedysocjującej)Ilość substancji w gramach do izotonizowania = (M.cz. x 0,3) / n (dla substancji dysocjujących, n – ilość jonów, na które dysocjuje dana substancja)Ciśnienie osmotyczne zależy zarówno od niezdysocjowanych cząstek, jak i od jonów.Wzór na obliczenie ile % roztworu danej substancji jest roztworem izotonicznym:Y% = 0,52 / ΔAby doprowadzić roztwór do izotoniczności:X = (0,56 – Δ1) / Δ2

Ilość g substancji, którą należy dodać do 100 g roztworu środka leczniczego.Δ1 – obniżka temperatury zamarzania 1% roztworu środka leczniczegoΔ2 – obniżka temperatury zamarzania 1% roztworu przy pomocy którego izotonizujemy

Δ2 – 0,576oC dla 1% NaClΔ1 – z tablic lub obliczyż z prawa Raoulta:Δ = K x (g x 1000 x n)/ (M.cz. x l)K – stała krioskopowag – ilość g w 100 g roztworun – liczba jonów na które dysocjujel – ilość roztworu

Δ = 1,86 (1 x 1000 x n) / (M. cz. x 100) = 18,6 n / M. cz.

Przykład:Rp.Physostigminum salicyl. 0,125Acicum boricum 0,5Aqua pro inj. ad 50,0Δ1 = 0,09 fizostygminaΔ2 – 0,283 kwas borny1% - 0,090,25% - X X = 0,09 x 0,25 = 0,0225

1% - 0,2831% - X X = 0,283X = (0,56 – 0,308) / 0,576 = 0,44/100gNa 50,0 g X = 0,22

62

Izohydria – zgodność odczynu postaci leku z odczynem płynu łzowego (pH 7,1 – 7,4). Krople mające takie pH są izojoniczne, izohydryczne. Oko ma zdolność buforowania odczynu postaci leku. FP dopuszcza odchylenie 5 – 8,5. Oko może ulec uszkodzeniu przy podaniu leku o odczynie poniżej 3,5 i powyżej 10. Z tego względu stosujemy doprowadzenie pH do podawanego przez FP, przy pomocy roztworów buforowych. Stosowane roztwory buforowe:

D – cytrynian sodu (dla penicyliny) E – kwas borny, tetraboran sodu, woda, chlorek sodu (dla 5% chloramfenikolu) E – kwas borny, tetraboran sodu, woda (dla 1% chloramfenikolu) F- tetraboran sodu, chlorek sodu, woda (dla 1% tetracykliny) F- tetraboran sodu i woda (dla 2% tetracykliny) G – bezwodny wodorofosforan sodu, bezwodny dwuwodorofosforan sodu, chlorek

sodu, woda (dla 2% chlorowodorku pilokarpiny) H – roztwór glukozy

Inne substancje pomocnicze dla leków ocznych: przeciwutleniacze substancje zwiększające lepkość

Przeciwutleniacze – stosuje się je do wodnych roztworów substancji leczniczych. FP dopuszcza siarczyn sodu, pirosiarczyn sodu, wersenian disodowy. Siarczyn sodu i pirosiarczyn utleniają się łatwiej niż substancja chroniona. Wersenian to związek chelatujący metale ciężkie, które katalizują reakcje utlenienia.

Substancje zwiększające lepkość – lepkość kropli do oczu nie powinna przekraczać 20 mPas, w celu zwiększenia lepkości stosowane są roztwory metylocelulozy, roztwory polialkoholu winylowego, roztworu hydroksyetylocelulozy i hydroksymetyloetylocelulozy. Zawsze dodajemy roztworu regulującego lepkość o dwukrotnie większym stężeniu niż wymagane. W pierwszej połowie rozpuszczamy substancje czynne i pomocnicze, do drugiej części dodajemy substancje regulujące lepkość.

Metody sporządzania kropli –przepisane ilości substancji leczniczej rozpuszczamy w określonej ilości wody i uzupełniamy do określonej masy roztworem izotonicznym. Gdy objętość wody, wyliczona z ilości substancji i odczytana z tabeli nie przekracza 20% przepisanej ilości roztworu substancję leczniczą rozpuszczamy bezpośrednio w płynie izotonicznym. Jeżeli ilość wody przekracza 90% masy leku to nie stosujemy płynu izotonicznego. Jeżeli substancja lecznicze nie jest zamieszczona w tabeli należy rozpuścić 0,1 g substancji w 2 g wody i uzupełnić do przepisanej objętości roztworem izotonicznym. Jeżeli zawiera jony srebra to rozpuszczamy w roztworze B.

Metody otrzymywania kropli i maści ocznych: wyjaławianie przez 20 min w autoklawie w temperaturze 121 ± 2oC, ciśnienie 1 atm otrzymywanie postaci leku w warunkach aseptycznych i wyjaławianie przez sączenie

przez sączek membranowy o wielkości porów 22 μm

63

sporządzanie i rozlewanie w warunkach aseptycznych (roztwory olejowe i zawiesiny). Krople w postaci zawiesin – oleje jałowe, zmikronizowana substancja, nie sączymy w przypadku zawiesin.

Maści do oczu – preparaty półstałe, jednorodne, jałowe, stosowane na powiekę, mogą mieć konsystencję bardziej twardą. Gdy stosuje się je na rogówkę muszą być maziste, muszą topić się w temperaturze ciała ludzkiego. Podłoża maściowe muszą dobrze uwalniać substancje lecznicze, nie mogą drażnić oka, posiadać zanieczyszczeń mechanicznych. Stosuje się podłoża węglowodorowe jak wazelina, parafina – słabo uwalniają substancję leczniczą, dlatego dodajemy do nich lanoliny, która ułatwia uwalnianie. Najbardziej popularne jest podłoże trójskładnikowe: wazelina biała (80 cz), parafina (10 cz), lanolina (10 cz). do antybiotyków stosuje się podłoże dwuskładnikowe: wazelina biała (90 cz), parafina (10 cz). lanolina posiada enzymy obniżające trwałość antybiotyków. Parafina spełnia rolę substancji zmiękczającej podłoże. Maści oczne dzielimy na: maści emulsje, maści emulsje i maści zawiesiny. Gdy substancje lecznicza rozpuszcza się w wodzie, rozpuszczamy substancję leczniczą w niewielkiej ilości wody, dodajemy emulgator (lanolinę) i wprowadzamy pozostałe części otrzymując maść – emulsję. Jeśli substancje nie rozpuszcza się w wodzie, a w podłożu tak, to rozcieramy ją w niewielkiej ilości podłoża, a następnie dodajemy kolejne porcje podłoża. Jeśli substancja nie rozpuszcza się ani w wodzie ani w podłożu, mikronizujemy ją i dodajemy porcjami podłoże maściowe. Uzyskujemy wtedy maść zawiesinę. Przed sporządzaniem maści podłoże musi być wyjałowione przez przetopienie, przesączenie i następnie ogrzewanie w odkrytym naczyniu w ciągu 1 h w 160oC.

Trwałość leków ocznych: przemysłowo sporządzane – 1 – 2 lata (roztwory), 3 lata (maści) okres przechowywania w nienaruszonych opakowaniach – 1 miesiąc opakowania rozpoczęte – 10 dni (ze środkiem konserwującym), 24 h (bez środka

konserwującego) antybiotyki – uzależnione od rodzaju antybiotyku: krople z:

o chlorocykliną – 6 dni

o tetracykliną – 6 dni

o oksytetracykliną – 2 dni

o neomycyną – 2 dni

o penicyliną – 7 dni

o streptomycyną – 10 dni

Opakowanie – butelka ze szkła oranżowego z kapturkiem dla leków konserwowych. Gotowe leki w pojemnikach jednorazowych. Maści w tubce z aplikatorem. Stosując leki oczne odrzucamy pierwsze kilka kropli, maści 2 – 3 mm – części te mogą być zainfekowane.

Stałe postacie leku: Proszki – Pulveres

64

o doustne (perorales)

o do użytku zewnętrznego

Czopki – Suppositoria:o Doodbytnicze (S. analia)

o Dopochwowe – globulki (S. vaginalia)

o Pręciki – bacilli medicati

Dopochwowe Dolewkowe

Zioła – Specieso Proste (S. simplices)

o Złożone (S. compositae)

Pigułki – Pillulae

Proszki – są stałą postacią leku, którą tworzą sypkie, homogenne cząsteczki o odpowiednim stropniu rozdrobnienia. Są postacią leku przeznaczoną do użytku wewnętrznego przez połykanie lub do użytku zewnętrznego na skórę i błony śluzowe. Mogą być także przeznaczone do sporządzani zawiesin i roztworów. Podział: proste (simplices), złożone (compositae), rozcieńczone (triturati), mainowane (titrati). Proszki: dzielone i niedzielone, muszące (effergescentes). Zalety proszków:

Substancja lecznicza podana w tej postaci jest bardziej trwała, niż roztwór tej substancji

Leki stałe łatwiej się przechowuje, pakuje, transportuje, podaje Umieszczanie proszku w kapsułce maskuje przykry smak lub zapach Forma proszku sprawi, że dawkowanie może być bardzo precyzyjne Łatwiejsza jest też kontrola uwalniania substancji leczniczej

Wymagania: odpowiednia wielkość cząstek

o doustne – nie większa niż 0,5 mm

o do użytku zewnętrznego - nie większa niż 0,16 mm

jednolitość miejscowa i równomiernie rozproszone proszki do użytku zewnętrznego muszą być gładkie w dotyku, powinny się dobrze

rozprzestrzeniać, nie mogą drażnić skóry proszki do użytku wewnętrznego muszą być dobrze sproszkowane, gdyż od tego

zależy szybkość rozpuszczania, (im większa jest powierzchnia proszku, większe rozdrobnienie, tym szybsze rozpuszczanie, zwiększenie dostępności biologicznej substancji) cząstki o różnych wielkościach mają tendencje do rozdzielania

mogą zawierać substancje pomocnicze – poprawiające smak, zapach, barwę, (gdy masa proszku jest mamła rozcieńcza się go obojętnym farmaceutykiem do zwiększenia masy)

proszki niedzielone wydawane są w torebce papierowej – pacjent sam dozuje proszki dzielone – rozłożone przez farmaceutę do pojemników jednodawkowych

65

Proszki proste – jeden składnik, otrzymuje się przez sproszkowanie (roztarcie)w moździerzu i przesiane przez odpowiednie sita. Proszki wykonuje się w moździerzach (musi być pistel lub tłuczek). Wewnętrzna strona moździerza oraz pistel sporządzone są z porcelany niepolerowanej, by zwiększyć siłę tarcia.

Proszki złożone – sporządza się przed dokładne wymieszanie równomiernie rozdrobnionych składników, podział na dawki.

Proszki rozcieńczone – sporządza się przez roztarcie substancji silnie i bardzo silnie działających lub higroskopijnych z obojętnym proszkiem rozcieńczającym (laktoza, sacharoza). Wykonuje się je w stosunkach prostych liczb rzeczywistych: Atropini sulfatis trituratio 1:10 (1+9), Belladnonnae extractum siccum trituratio 1:2 (1+1).

Proszki mianowane – są sporządzane z silnie działających surowców roślinnych w celu doprowadzenia do okręconego miana. Używa się do tego laktozy, skrobi, wytrawionego lub niewytrawionego surowca np. Adonidis vernalis herba titrata 8 j.g., Convallariae herba titrata 12 j. g. Miano to siła działania, określana jest na drodze biologicznej (jednostki gołębie, kocie dotyczy 1 g proszku).

Pulvis pro receptura – pojedyncze substancje lecznicze odpowiednio sproszkowane albo też mieszanina substancji leczniczych odpowiednich proporcjach (np. Pabialgini P pro receptura).

Proszki musujące – zawierają substancję leczniczą, kwasy organiczne (cytrynowy, winowy), oraz węglowodany. Po rozpuszczaniu w wodzie zachodzi rakacja chemiczna z wydzieleniem dwutlenku węgla. Proszki te muszą być chronione przed wilgocią, mogą być dzielone lub nie.

Proszki niedzielone – do użytku zewnętrznego: pulveres adspergenoli cutipulveres pudry lecznicze zasypki

Stosowane na skórę lub błony śluzowe. Zawierają najczęściej substancje p właściwościach ściągających, przeciwzapalnych, przeciwbakteryjnych.

Proszki do użytku zewnętrznego – substancje pomocnicze wchodzące w skład zasypek (vehiculum) powinny odznaczać się dobrą przyczepnością do skóry, zdolnością pochłaniania wody, wydzielin, potu, tłuszczu. Składniki zasypek:

substancje zwiększające przyczepność: talk, stearyniany magnezu i cynku, tlenek tytanu

substancje absorpcyjne: skrobia, glinka biała, tlenek tytanu, krzemionka koloidalna, węglan wapnia, poliamidy

substancje natłuszczające: wazelina, lanolina (ograniczają zdolni-ość chłonięcia wydzielin przez zasypkę) - stosowane są w stanach nadmiernego wysuszenia skóry,

66

zwiększają przyczepność, ale ograniczają zdolność chłonięcia wydzielin przez zasypkę

podłoże uniwersalne – talk, skrobia, tlenek cynku, stearynian cynku, Proszki te mogą też służyć do rozpuszczania i wtedy do płukań jamy ustnej, wykonywania okładów lub irygacji.

Pudry płynne – zawiesiny pudru w środowisku wodno – glicerolowym. Z każdego pudru można wykonać puder płynny przez dodatek do 100 g pudru 700 g wody z dodatkiem 10% glicerolu i 40 – 100 g etanolu.

Proszki niedzielone do użytku wewnętrznego – nie powinny zawierać substancji silnie działających, dawkuje się je miarami domowymi np. łyżeczka do herbaty (0,5 do 5,0g), na koniec noża (0,1 – 1,0 g). Substancji silnie działających nie stosujemy ze względu na zbyt małą precyzję dawkowania. Jeśli lekarz zapisze substancje silnie działające można je wydać jeżeli całkowita ilość substancji nie przekracza jednorazowej dawki maksymalnej. Jeżeli proszek służy do przygotowania roztworu należy sprawdzić stężenie, jeżeli stężenie przekracza stężenie maksymalne musimy zwiększyć dawkę.

Proszki dzielone – opakowanie jednodawkowe. Metody przeliczania: metoda mnożenia:

Rp. Papaverini hydrochloridum 0,04Lactosi 0,1 M.f.pulv. D.t.d. No XDentur tales doses – ilość dotycząca jednego proszku

metoda dzieleniaRp. Papaverini hydrochloridum 0,4Lactosi 1,0M.f.pulv. Div.in part. aeq. No XPodziel na równych dziesięć części

Otrzymywanie – przez sproszkowanie jednej lub kilku substancji leczniczych (w przypadku proszków złożonych) i przesianie przez odpowiednie sita. W przypadku substancji wrażliwej na wilgoć lub tlen (jak kwas askorbowy czy jod) proszkowanie należy wykonać ex tempore. Kamforę, mentol lub tymol łatwiej jest sproszkować, gdy doda się do moździerza niewielką ilość etanolu. Badania:

jednolitość masy proszków jednolitość zawartości substancji leczniczej (w proszkach dzielonych) jednolitość składu w niedzielonych proszkach złożonych zawartość substancji leczniczej czystość mikrobiologiczna

Sposób wykonania: odważanie składników sproszkowanie

67

wymieszanie podzielenie na dawki zapakowanie

Składniki odważa się zawsze od najmniejszej ilości do największej. Jeżeli w skład proszku wchodzą substancje w bardzo małych ilościach to stosuje się Rozmierki, dodaje się je też do moździerza, do którego dodano już część substancji obojętnej. Po dodaniu każdego składnika dokładnie rozcierać pistlem. Wielkość pistla dobieramy w zależności od ilości proszku. Grubość warstwy proszku ni powinna być większa od promienia głowicy pistla. Każdą substancję odważamy osobno, zeskrobując resztki i powtarzając czynność. Jeżeli w skład proszku wchodzą substancje lepkie, miękkie, wilgotne lub płynne, najpierw dodajemy część substancji suchej, potem pozostałe i resztę suchych, za każdym razem mieszamy. Można też dodać substancji pomocniczych, które suszą proszki np. skrobi, talku, cukru. Należy to zaznaczyć na recepcie. Ilość substancji w kapsułce nie może być mniejsza niż 0,1 g. jeśli jest mniejsza dodajemy laktozy (jako substancję wypełniającą), by zwiększyć masę. Opakowanie proszków – opłatki skrobiowe. Mają różne rozmiary.Podzielenie na dawki oznacza wytarowanie opłatka na wadze, wsypanie odpowiedniej ilości proszku i zamknięcie wieczkiem.Osobnych moździerzy używamy do sproszkowanie substancji z wykazu A i do substancji barwnych (błękit metylenowy). Jeśli musimy skorzystać z gotowej postaci leku to trzeba obliczyć ilość tabletek jaka będzie potrzebna, trzeba je miałko sproszkować, następnie odważa się odpowiednią ilość substancji leczniczych. Jeśli tabletki występują w powłoczkach dojelitowych to nie wolno ich rozdrabniać bo otoczka ma chronić przez enzymami i chronić przewód pokarmowy przez drażniącym wpływem leku. Można taką tabletkę umieścić w opłatku, jeśli ilość substancji czynnej jest taka jak przepisał lekarz.Drażetki mające kolorowe otoczki, przed wykonaniem proszku trzeba się pozbyć otoczki cukrowej:

polewanie drażetek ciepłą wodą na sitku – tabletkę się suszy zanurzanie drażetki w 45% roztworze alkoholu izopropylowego, następnie przenosi

się do izopropanolu by przerwać rozpuszczanie, suszy się gorącym powietrzem ogrzewa się drażetkę przez krótki czas w suszarce w temperaturze 105oC, następnie

zanurza się w chłodnym etanolu, dociska powłoczkę bibułą – otoczka pęka i odpryskuje

Przechowywanie: w zamkniętych opakowaniach (jeżeli zawiera substancję lotne lub higroskopijne – w opakowaniach szczelnie zamkniętych).Oznakowanie – na etykietce należy podać stężenie substancji leczniczych (w przypadku proszków niedzielonych).Rp.Coffeini natrii benz. 1,0Chinini hydrochloridi 2,0Ac. Acetylosalicylici 6,0M.f.pulv. Div in part. aeq. No XXD.S. 3x dziennie po 1 proszku

Rp.

68

Magnezii oxydi 20,0Bismuthi subcarbonatisCalcii carbonalis aa 40,0

Olejkocukry – OleosaccharaPowstają przez roztarcie z cukrem olejków eterycznych. Stosowane jako substancje poprawiające smak i zapach (dotyczy to proszków niedzielonych). Na 2 g cukry 1 kropla olejku. Gdy olejek jest bardzo aromatyczny 1 kropla na 4 g cukru. Jest to bardzo nietrwała postać leku. Olejki łatwo się ulatniają.

Ziółka – SpeciesFP VI – rodzaje ziół: dozowane i niedozowane.Zioła dozowane – w jednorazowych opakowaniach np. saszetkach, kapsułkach, tabletkowane. Od niedozowanych różnią się stopniem rozdrobnienia. Zioła są postacią leku złożoną z jednej lub wielu substancji leczniczych o określonym działaniu, przeznaczoną do stosowania w celu leczniczym po ich wytrawieniu lub innym przygotowaniu. Zioła niedozowane otrzymuje się z surowców grubo rozdrobnionych, dozowane z miałko rozdrobnionych lub sproszkowanych. Zioła mogą zawierać dodatek innych substancji lub wyciągów ziołowych, które wspomagają działanie składnika głównego. Zioła niedozowane – otrzymywanie – grubo rozdrobnić. Kolejność odważania od największej do najmniejszej, na końcu owoce i nasiona. Odważanie na tackach. Jedyna postać leku z odwróconą kolejnością. Odważone ziółka przesiać przez sito 5,6 mm. Kwiatów, nasion i owoców nie należy rozdrabniać oprócz pieprzowca i dzikiej róży. Forma dozowana – miałko sproszkowane ziółka przesiać przez sito 0,315 mm. Nie rozdrabnia się nasion lnu, babki płesznik i z roślin z rodziny Umbelifereae. Nie mogą wykazywać obcego zapachu. Nie mogą zawierać pleśni, składników nie występujących w ziołach (metale ciężkie, insekty). Przechowywać w suchym miejscu, chronić od obcych zapachów. Temperatura do 30oC (chyba, że monografia mówi inaczej). Nie przechowywać w opakowaniach polietylenowych (olejki eteryczne). Jeżeli występuje substancja mineralna – rozpuścić w jak najmniejszej ilości rozpuszczalnika. Mieszankę skropić roztworem, pozostawić do wyschnięcia (temperatura do 40oC). po wyschnięciu zapakować, najczęściej do torebek papierowych.

Czopki – SuppositoriaStała, dawkowana postać leku przeznaczona do wprowadzania do jam ciała, w celu uzyskania działania miejscowego lub ogólnego substancji leczniczej. Wg FP VI substancja lecznicza musi być równomiernie rozpuszczona , rozproszona lub zemulgowana w podłożu. Czopki powinny topić się, mięknąć lub rozpuszczać w temperaturze ciała i uwalniać substancję leczniczą w miejscu aplikacji. Dzielą się na:

czopki doodbytnicze czopki dopochwowe – globulki pręciki – dolewkowe i dopochwowe

69

Substancje pomocnicze – związki powierzchniowoczynne, modyfikujące lepkość i temperaturę topnienia (np. wodzian chloralu), środki konserwujące, barwniki, substancje utwardzające (wosk pszczeli, olbrot, alkohole, monostearyniany), ułatwiające wprowadzenie (oleje roślinne, lanolina, glicerol), zwiększające lepkość (substancja czynna nie ulega sedymentacji), substancje wypełniające (laktoza, sacharoza, glinka biała, krzemionka koloidalna – pełnia też rolę substancji adsorbujących – gdy dodaje się substancji płynnej), środki konserwujące (estry PABA, kwas sorbowy i jego sole), środki przeciwutleniające (tokoferole, galusany). Zastosowanie – ogólne – podaje się substancje wrażliwe na sok żołądkowy, o przykrym smaku i zapachu, drażniące. Doskonała postać pediatryczna, przy problemach z połykaniem. Działanie miejscowe – tylko w miejscu podania, substancje przeciwbakteryjne, ściągające, odkażające, przeciwhemoroidalne.

Podłoża czopkowe – wymagania: zachowywać stałą konsystencje w temperaturze pokojowej topić się w temperaturze ciała albo rozpuszczać się w wydzielinach błon śluzowych mieć odpowiednią lepkość po stopieniu charakteryzować się małą różnicą między temperaturą topnienia a krzepnięcia zmniejszać swoją objętość podczas krzepnięcia (kontrakcja) umożliwiać formowanie przez wytłaczanie i przez wylewanie odznaczać się dobrymi właściwościami emulgującymi charakteryzować się trwałością chemiczną

Podłoża – podział – lipofilne: olej kakaowy oleje utwardzane półsyntetyczne glicerydy kwasów tłuszczowych syntetyczne estry

70

Masło kakaowe – Cacao oleum (butyrum): mieszanina trój glicerydów naturalnych polimorfizm – 4 odmiany o różnych temperaturach topnienia: α, β, β’, γ skłonność do jełczenia mała zdolność emulgowania wody (liczba wodna 20 – 30) najczęściej stosowana podstawa czopkowa odmiana β najwyższa temperatura topnienia 34,5oC – najtrwalsza odmiana γ temperatura topnienia 18oC odmiana α temperatura topnienia 21 - 22oC odmiana β’ temperatura topnienia 28 - 31oCmogą przechodzić w siebie nawzajem nie ulega zjawisku kontrakcji (formy smaruje się olejem parafinowym)

Półsyntetyczne glicerydy: glicerydy kwasów tłuszczowych o długości łańcucha C12 – C18 łatwo uwalniają substancję leczniczą odporne na jełczenie dobre właściwości emulgujące i zawieszające mała różnica między temperaturą topnienia i krzepnięcia mogą być wykorzystywane do otrzymywania czopków z mentolem i tymolem

o Adeps neutralis

o Adeps solidus

o Massa Estaricnica

o Massa suppositorium

Podłoża syntetyczne: stosowane do otrzymywania czopków metodą wylewania – łatwo oddzielają się od

formy nie należy podgrzewać powyżej 70oC łatwo się kruszą i deformują

Podłoża hydrofilowe – to masy żelatynowo – glicerolowi, rozpuszczają się w wydzielinach błon śluzowych. Skład 15 cz żelatyny, 70 cz glicerolu i 15 cz wody. Są rozpuszczalne, jednak obecność glicerolu może podrażniać i powodować odwodnienia. Dają szereg niezgodności np. z kwasem salicylowym, solami glinu, wapni, taniną. Dodajemy do nich środków konserwujących.

Otrzymywanie czopków: wylewanie do form wytłaczanie w prasie formowanie ręczne (niefarmakopealne)

71

Metoda wylewania – stopić podłoże czopkowe i po zmieszaniu z substancją leczniczą wylać do matryc o określonej pojemności. Podłoże należy stapiać w temperaturze niewiele przekraczającej temperaturę topnienia, aby masa po wylewie zastygła.Metoda wytłaczania i wylewania – standaryzacja form dla określonego podłoża, ustalenie rzeczywistej pojemności formy w gramach. Stopione podłoże wylewa się fo form, zostawia do zastygnięcia, waży powstałe czopki i wylicza średnią. Współczynnik wyparcia – stosunek gęstości podłoża do gęstości środka leczniczego. Nie jest konieczne określenie rzeczywistej pojemności formy. Wymaganie standaryzacji dla określonego podłoża. Ilość podłoża w stosunku do ilości środka leczniczego musi być mniejsza. Obliczanie ilości podłoża:M = F – (f x s)F – pojemność formy w gramach (ustalona doświadczalnie)f – współczynnik wyparcia (z tabeli lub 0,7)s – ilość substancji leczniczej w gramach na wszystkie czopki1 gram substancji leczniczej zajmuje taką objętość jak 0,7 g podłoża. „f” można pominąć, gdy mamy do czynienia z bardzo małą ilością substancji stałej.

Metoda wytłaczania: rozdrobnienie masła kakaowego przesianie substancji stałych przez sito 0,08 mm wymieszanie w moździerzu masy czopkowej przy dużej ilości substancji stałych dodatek plastyfikatorów i zagniecenie ciasta wytłaczanie czopków w czopiarce przeciśnięcie masy do matrycy, wypełnienie form, wypchnięcie czopków (zazwyczaj

na raz 3 czopki lub jedna globulka)Metoda ta nadaje się wyłącznie do otrzymywania czopków na podłożach lipofinych.Unika się przegrzania masy.

Metoda wylewania: przygotowanie form standaryzacja obliczanie ilości podłoża z uwzględnieniem współczynnika wyparcia sproszkowanie substancji (sito 0,08) stapianie i wylewanie pakowanie

Metoda podwójnego wylewania – formy do wielokrotnego użytku lub jednorazowe. W tej metodzie są duże straty, dlatego stosujemy metodę podwójnego wylewania. Bierzemy mniej masła kakaowego. Po zastygnięciu dodajemy do form czyste masło kakaowe. Wyjmujemy czopki, stapiamy jeszcze raz i wylewamy do form.

Sporządzanie za pomocą unguatora – uzyskuje się masę czopkową nadtopioną, a nie stopioną, co zapewnia jednolitość rozproszenia substancji leczniczej w podłożu i uniknięcie sedymentacji. Etapy: odważenie składnika do pojemnika, dobór parametrów technicznych.

Formowanie ręczne:

72

brak standaryzacji form składniki stałe odważa się, wsypuje do moździerza i dokładnie proszkuje masło rozdrabnia się w specjalnych formach formuje się kulę, która się waży i dzieli na tyle części ile ma być czopków wymieszaną masę przenosi się na stolnicę formuje się czopki

Sposoby zapisywania – podobnie jak w proszkach – mnożenia i dzielenia. Czopki dla dzieci 1 g, dorośli 2 g, globulki 3 – 5 g.Opakowania: chronić przez zanieczyszczeniami, uszkodzeniem mechanicznym, w temperaturze nie wyższej niż 25oC.

Półstałe postacie lekuMaści – UnguentaSą półstała postacią leku, przeznaczoną do stosowania zewnętrznie na skórę, błony śluzowe, do oka lub ucha, w celu uzyskania działania miejscowego substancji leczniczych lub działania ogólnego w wyniku przezskórnej penetracji substancji leczniczych a także w celu uzyskania efektu nawilżającego lub ochronnego. Wyróżniamy maści:

hydrofobowe, adsorpcyjne,hydrofilowe, kremy – hydrofobowe i hydrofilowe żele – hydrofobowe i hydrofilowe pasty – 40% substancji stałych

Droga podania: na skórę na błony śluzowe doodbytnicze na włosy na uszy

Stopień penetracji: powierzchniowe (naskórek) epidermalne o działaniu głębokim (doskórne, penetracyjne) – endodermalne maści o działaniu ogólnym (resorpcyjne) – diadermalne

Maści jałowe – maści oczne, na rany, na zranioną skórę.Podłoża:

liofilowe (węglowodorowe i tłuszczowe) adsorpcyjne (uwodnione i bezwodne np. lanolina) zmywalne wodą hydrożelowe silikonowe polietylenoglikolowe

Substancje pomocnicze – środki konserwujące, zagęszczające, przeciwutleniające, stabilizujące, emulgatory.

73

Podłoże liofilowe: wazelina biała wazelina żółta parafina cakla parafina stała

Otrzymywane podczas destylacji ropy naftowej. Są mieszaniną wyższych węglowodorów nasyconych i nienasyconych. Wazelina biała jest odbarwiona przez kwas siarkowy, jest bardziej oczyszczona od żółtej. Podłoża te są trwałe, l.w. = 10. Nadają się do maści epidermalnych. Nie jełczeją, nie wchodzą w reakcję z substancją. Działają nawilżająco, hamują parowanie wody. Wymagają dodatku lanoliny, cholesterolu – emulgatorów. Zwiększa to liczbę wodną. Parafina płynna stosowana do zmiękczania maści zbyt twardych.

Podłoże litofilne tłuszczowe: smalec wieprzowy łój barani sadło z borsuka, świstaka, jelenia oleje utwardzane woski: pszczeli, olbrot, lanolina, siloksany

Smalec – mieszanka glicerydów wyższych kwasów tłuszczowych stałych i ciekłych. Temperatura topnienia 38 – 42oC. Wnika w głąb naskórka, dobrze tolerowany. Jełczeje, posiada niską liczbę wodną. Oleje utwardzane – trwałe chemicznie i dobrze tolerowane.

Podłoża adsorpcyjne – lanolina bezwodna: szybko jełczeje mało trwała duża l.w. ok. 200 dobry emulgator ułatwia wchłanianie leków przez skórę 1 cz wody + 3 cz lanoliny bezwodnej = lanolina uwodniona

Podłoża hydrofilowe – kremy: Tworzą emulsje o/w lub w/o Łatwo zmydlene Lekobaza – podłoże amfifilowe, zawiera emulgatory o/w, w/o, 30% to woda

Hydrożele: Maść glicerynowa Żele z metylocelulozy Żele z bentonitu Żele makrogolowe (polioksyetylenowe) –Catbowax, Macrogol, Polywachs Mogą być jedno lub dwufazowe

Podłoża wymieniane w FP:

74

maść prosta maść miękka maść biała maść cholesterolowa euceryna wazelina hydrofilowa maść zmiękczająca maść glicerolowi maść makrogołowa

Otrzymywanie – odpowiednia mikronizacja substancji stałej w procesie lewigacji (proszkowanie) przez jej zwilżenie parafiną, gliceryną, olejem rycynowym, glikolem propylowym.Etapy:

przygotować podłoże przez wymieszanie składników bez stopienia lub po stopieniu na łaźni wodnej

przygotowanie substancji leczniczej – rozdrobnienie (dodanie niewielkiej ilość stopionego podłoża, parafiny lub glicerolu – ułatwianie proszkowania), rozpuszczenie (w wodzie lub innym zapisanym w recepcie rozpuszczalniku)

homogenizacjaOpakowania – tuby, pudełka, pojemniki plastikowe z aplikatorem (dla maści z unguatora)Oznakowanie – rodzaj i stężenie dodanych środków konserwujących

Mazidła – LinimentaPłynne lub półpłynne emulsje, emulsjo – zawiesiny, żele, niekiedy roztwory przeznaczone do wcierania lub smarowania skóry w celu uzyskania działania miejscowego. Dzielą się na:

mazidła olejowe – olimenta – olej tłusty + roztwór zasad mazidła mydlane – saponimenta – mydło rozpuszczone w etanolu lub wodzie

Zawierają: oleje olejki lotne spirytus nalewki balsamy amoniak kamforę

Zastosowanie: środki wzmacniające przekrwienie skóry przeciwreumatyczne ściągające osłaniające

Oznaczyć naklejką „zmieszać przez użyciem”. Łatwo jełczeją.

75

Interakcje farmaceutyczne – oddziaływania składników leku in vitro lub in vivo (po zażyciu leku przez pacjenta). Wynikają z faktu polipragmazji – stosowanie kilku leków i brak monoterapii.

In vivo: interakcje fazy farmakokinetycznej – zachodzi w organizmach żywych, są

wynikiem wzajemnego oddziaływania najczęściej substancji leczniczych i prowadzą do zmian we wchłanianiu, dystrybucji, wiązaniu z białkami, metabolizmie i wydalaniu

interakcje fazy farmakodynamicznej – wzajemne oddziaływanie substancji leczniczych w receptorze, tzn. w miejscu ich oddziaływania.

In vitro: interakcje fazy farmaceutycznej zachodzą poza żywym organizmem, są wynikiem

oddziaływania substancji leczniczych między sobą, substancji leczniczych z substancjami pomocniczymi, substancji pomocniczych między sobą oraz składnikami postaci leku z opakowaniem

są to oddziaływania między sobą składników postaci leku, wpływające na jego trwałość, dostępność farmaceutyczną, biologiczną, jak również na działanie leku zarówno w sensie pozytywnym jak i negatywnym

Wyróżniamy wśród niech interakcje farmaceutyczne wykorzystywane w TPL tzw. niezgodności recepturowe.

Przykłady celowego stosowania interakcji: wykorzystanie salicylanu sodu jako solubilizatora zwiększającego rozpuszczalność wykorzystanie różnych substancji pomocniczych do spowolnienia uwalniania

związków czynnych (otrzymania substancji o przedłużonym działaniu) otrzymywanie pasty arszenikowej czy kamferolu – te preparaty istnieją dzięki

interakcji

Niezgodności recepturowe – są to oddziaływania fizyczne i chemiczne składników postaci leku, powodujące wystąpienie niezamierzonych, nieprzewidywalnych i niepożądanych zjawisk lub procesów w czasie sporządzania, przechowywania lub stosowania leków. Znaczenie i właściwości niezgodności:

mogą niekorzystnie zmieniać właściwości fizyczne postaci leku, bez istotnego wpływu na jego wartość terapeutyczna

mogą w zasadniczy sposób zmniejszać jego siłę działania mogą ujawnić się natychmiast poprzez dostrzegalne wizualnie zmiany (konsystencja,

barwa, przeźroczystość, jednorodność, zapach) lub ujawniać się w czasie przechowywania.

mogą być niedostrzegalnePrzyczyny:

niedostateczna znajomość wśród osób wystawiających recepty wykazów leków gotowych – przepisują lek recepturowy, mimo że istnieje lek gotowy o takim samym składzie

76

przepisywanie do leków recepturowych nie zawsze potrzebnych leków gotowych –niszczy się wcześniej wytworzoną postać leku, wprowadza się niepotrzebne substancje pomocnicze, często nie wymienione w opisie składu

niedostateczna znajomość wśród lekarze właściwości fizykochemicznych przepisywanych substancji

Interakcje dostrzegalne wizualnie (przyczyny i skutki): zmiana rozpuszczalność (fizyczna) – rekrystalizacje, narastanie kryształów, agregacja zmiana odczynu (fizykochemiczna) – wytrącenie, krystalizacja, rozkład (hydroliza,

utlenianie), złamanie emulsji, racemizacja reakcje jonowe (chemiczna) – wytrącanie, koagulacja, zabarwienie, wydzielanie gazu zmiany reologiczne (fizykochemiczne) – rozpływanie się proszków (mieszaniny

eutektyczne), powstawanie połączeń kompleksowych z mikrocząsteczkami, powstanie lub zanikanie tiksotropii

reakcje asocjacji i kompleksowania (fizykochemiczna) – powstawanie koloidów asocjacyjnych, kompleksy adsorpcyjne, inkluzje

sorpcja, wymiana jonowa z substancjami pomocniczymi, unieczynnienie, zmniejszanie działania, spowolnienie uwalniania

powstanie kompleksów, powstawanie soli z substancji pomocniczych, zmiany działania, unieczynnienie

powstanie miceli (asocjaty, inkluzje), zahamowanie uwalniania substancji leczniczej, zwiększania rozpuszczalności, polepszenie dostępności biologicznej

podział pomiędzy fazy – spadek stężenia w jednej fazie środków konserwujących

Podział niezgodności: fizyczne:

o absorpcja

o adhezja

o adsorpcja

o dysocjacja

o emulgowanie

o wytrącanie

o hydrofobizacja

o inkluzja

o koagulacja

o kompleksowanie

o pęcznienie

o rozdzielanie

o solubilizacja

o solwatacja

o tworzenie soli

o wilgotnienie

chemiczne:

77

o reakcje katalizy

o hydroliza

o utlenianie

o redukcja

o racemizacja

o powstawanie podwójnych soli

o reakcje podwójnej wymiany

Oddziaływania z tworzywem opakowania: sorpcja składników leków przez tworzywo opakowania np. insuliny na szkle i

tworzyw sztucznych, środków konserwujących i przeciwutleniaczy przez gumę oddawanie jonów z tworzywa opakowania do postaci leku, jonów alkalicznych ze

szkła, monomerów i plastyfikatorów z tworzyw sztucznych, jonów metali z tub, jonów z gumy

agresywność postaci leku w stosunku do tworzywa opakowania – np. roztworów alkalicznych w stosunku do szkoła, glikoli polihydroksyetylenowych do PVC

Oddziaływanie substancji czynnej z substancjami pomocniczymi: brak wpływu – zwiększenie stężenia substancji pomocniczej nie zmienia działania

preparatu wpływ potęgujący – wzrost stężenia substancji pomocniczej zwiększa siłę działania

leku wpływ hamujący – wzrost stężenia substancji pomocniczej zmniejsza siłę działania

leku wpływ znoszący działanie

Uprawnienia farmaceuty do zmian przepisu – Zarządzenie MZ Zastosować surowiec potrzebny do przygotowania postaci leku zgodnie z

wymaganiami FP Użyć surowca o najniższym istniejącym stężeniu, jeśli nie podano go na recepcie Zmniejszenie ilości surowca w składzie do wielkości określonej przez dawkę

maksymalną W przypadku wystąpienia niezgodności:

o dodać surowca ułatwiającego przygotowanie i prawidłowe dawkowanie leku

o dobrać surowce umożliwiające rozpuszczenie wszystkich składników

o zmienić postać nierozpuszczalną na rozpuszczalną lub odwrotnie

78

Sposoby rozwiązywania niezgodności: można wydać lek wraz z powstałym osadem:

o Rp. Magnesii sulfurici

Natrii bicarboniciNatrii fosforici aa 6,0Glycerini 30,0Aq. destil ad 200,0Wytrąca się osad fosforanu magnezu – jest to substancja słabo działająca, posiadające właściwości przeczyszczające, jak cała recepta

osad można odsączyć:o Rp. Papaverini hydrochloridum 0,25

Extractum Belladonnae 0,1Aq. destilatae ad 100,0Papaweryna zakwasza środowisko, wytrąca się osad, składający się z substancji koloidowych, pochodzących z wyciągu – można je odsączyć

o Rp. Calcii bromami 5,0

Codeini phosphorii 0,25Aq. destill. ad 200,0Wytrąci się fosforan wapnia, w małych ilościach – można odsączyć

wytrącony osad można odsączyć i uzupełnić ilość substancjio Rp. Cocaini hydrochloridum

Argenti nitrici aa 0,05Aquae bidestillatae 30,0M.D.S. krople do oczuWytrąci się chlorek srebra, aby utrzymać stężenie jonów srebra należy dodać 0,025 azotanu srebra – tyle ile się rozpuściło

można zastosować odpowiednią kolejność mieszaniao Rp. Acidi hydrochlorici 3,0

Pepsini 5,0Sirupi Rubi idaei 20,0Aq. destill ad 100,0Jeśli dodamy kwas do odważonej pepsyny to ulegnie ona hydrolizie. Pepsynę dodajemy do rozcieńczonego kwasu (na końcu).

zmiana składnika niezgodnego na zgodnyo Rp. Luminali 0,3

Natrii bromati 5,0Sirupi Simple 20,0Aq. destill. ad 200,0Luminal trudno rozpuszcza się w wodzie. Stosujemy sól sodową luminalu, z obliczeń stechiometrycznych (0,33)

o Rp. Spiritus Ammoni anisat 10,0

Codeini phosphorici 0,35

79

Fosforan kodeiny słabo rozpuszcza się w stężonym spirytusie. Stosujemy wolna zasadą. Przeliczyć (0,26)

zamiana leku wytrącającego się na analogiczny nie wytrącający sięo Rp. Natrii sufurici 30,0

Calcii bromami 5,0Aq. destill. ad 250,0Strąci się siarczan wapnia, spada stężenie jonów siarczanowych, zamiast bromku wapnia stosujemy bromek sodu (5,15)

zmiana na inny środek leczniczy, a tym samym działaniuo Rp. Sulfatiazoli sol 10% 10,0

Ephedrini hydrochloridi 0,3M.D.S. Krople do nosaWytrąci się nierozpuszczane połączenie sulfatiazolu z efedryną, można go zastąpić Albuminum natrium, który nie reaguje z efedryną.

zmiana ilościowa rozpuszczalnikao Rp. Natrii salicylici 6,0

Sol. Calcii chlorati 10% 100,0Strąca się salicylan wapnia, który nie rozpuszcza się w 100,0 g wody. Zwiększamy ilość wody do 200,0 wtedy się nie wytrąci.

zmiana jakościowa rozpuszczalnikao Rp. Camphorae 2,0

Spiritus 5,0Aq. purificata ad 100,0Kamfora nie rozpuszcza się w tak małej ilości spirytusu. Należy podnieść stężenie do 35% - dodać 35 – 40,0 g spirytusu

o Rp. Acidi borici 3,0

Camphorae 0,5Glycerini ad 50,0Kamfora nie rozpuszcza się w glicerynie, trzeba ją rozpuścić w 5,0 g spirytusu i domieszać.

zmiana odczynuo Rp.

Phizostygminum salicyli ci 0,02Natrii biborici 0,1Aq. purificata ad 20,0M.D.S. Krople do oczu.Boraks alkalizuje środowisko do pH 8. Fizostygmina strąca się. Można zakwasić HCl, ale jest to kłopotliwe. Zamiana Natrii biborica na Acidum boricum.

o Rp. Sol. Sulfatiozoli 5%

Acidi borici 2% ad 50,0M.D.S. Krople do oczu.

80

Obecność kwasu bornego powoduje wytrącenie sulfatiazolu. Można dodać NaOH, ale jest to kłopotliwe, zamiana na boraks (0,04)

o Rp. Chloromycetini 0,025

Aq. purificata ad 10,0D.S. Krople do oczu

o Rp. Chloromycetini 0,023

Natrium biborici 0,019Acidi borici 0,11Natrii chlorati 0,02Aq. purificata ad 10,0Woda ma pH 5 – 6, chloromycetyna trudno rozpuszcza się. Zbuforować buforem boranowym o pH 7,4 i zizotonizować.

rozdzielenie niezgodnych składnikówo Rp. Diuretini 10,0

Papaverini mur 0,4Aq. purificata 200,0M.D.S co 3 h łyżkaDiuretyna silnie alkalizuje środowisko, co powoduje wytracenie papaweryny. Rozwiązanie – rozdzielenie substancji:Rp. Diuretini 10,0/200,0M.D.S. co 3 h łyżka Rp. Papaverini mur 0,4Aq. purificata 200,0M.D.S. co 3 h łyżka Albo Rp. Papaverini mur 0,4Sacchari lactis 1,2D. in p. aeq. Nr XVI

dodatek składników pomocniczych – solubilizatory:o hydrotropowe Natrium benzoicum

o środki powierzchniowoczynne

jonotwórcze – mydła potasowe, stearyniany i palimtyniany sodu niejonowe – Tweeny

zemulgowanie lub zawieszenie substancji

Niezgodności fizyczne w stałych postaciach leku: obniżenie temperatury topnienia mieszanin – temperatura topnienia jest

charakterystyczną cechą substancji. Jeśli zmieszamy 2 substancje to temperatura topnienia będzie niższa niż temperatura topnienia czystej substancji. Obniżka ta jest proporcjonalna do ilości zmieszanego składnika. Minimum temperaturowe – najmniejsza temperatura w określonym składzie mieszaniny. Mieszanina eutektyczna – mieszanina rozpływa się w temperaturze pokojowej. Temperatura topnienia poniżej temperatury pokojowej.

o Rp. Urotropini

81

Saloli aa 0,3Capmphorae 0,1M.f.pulv.

o Rp. Saloli 0,3

Camphorae 0,2Coffeini nitr 0,1M.f.pulvW obu przypadkach powstaje mieszanina eutektyczna i proszki się rozpływają. Należy rozdzielić niezgodne składniki.

o Rp. Mentholi

Camphorae aa 0,2Parafini liqidi 30,0Zmieszanie mentoli z kamforą dale mieszaninę eutektyczną, gorzej rozpuszcza się ona w parafinie, dając mętną postać. Należy rozpuścić oddzielnie oba składniki i potem je zmieszać razem –postać klarowna.

o Rp. Camphorae 60,0

Phenoli liquefacti 30,0Spiritus 10,0Kamfora nie rozpuści się w płynnym fenolu ani w tak małej ilości spirytusu. Ponieważ jednak tworzy ona płynny eutektyk, z fenolem możliwe jest zrobienie preparatu.

o Rp. Acidi arsenicosi 2,5

Novocaini 1,5Tymoli 0,25Eugenoli q.s.Fazą płynną w tym preparacie jest mieszanina eutektyczna tymolu i eugenolu.

powstanie mieszanin higroskopijnych – wchłanianie wilgoci zależy od: wilgotności względnej powietrza i od krytycznej wilgotności względnej substancji – cecha charakterystyczna substancji. Im jest niższa tym substancja jest bardziej higroskopijna, taka wilgotność względna powietrza, przy której zaczyna się wchłanianie wody przez daną substancję. Zmieszanie dwóch substancji czasem powoduje powstanie mieszaniny higroskopijnej. Wyciągi suche łatwo chłoną wodę przez obecność choliny.

o Rp. Acidi acetylosalicylici 0,3

AminophenazeniCoffeini natrii b. aa 0,2M.f.p.Mieszanina posiada krytyczną wilgotność względną 90, w pewnych warunkach wilgotności można ją uważać za niezgodną

o Rp. Natrii salicyli ci 0,3

Antypirini 0,5M.f.pProszki rozpływają się na drugi dzień. Rozdzielić składniki.

o Rp. Antypirini 0,25

82

Phenacetini 0,3M.f.p

o Rp. Urotropini 0,5

Aspirini 0,3Extracti Belladonnae 0,02M.f.p

o Rp. Metanamini

Acidi acetylosalicylici 0,3Extacti Belladonnae 0,02M.f.pMieszaniny w obu przypadkach szybko wilgotnieją (w wyciągu 5% wody). W jej obecności w środowisku alkalicznym hydrolizuje aspiryna do kwasu salicylowego i octowego (zwiększenie adsorpcji wody). Wilgotnienia w tych przypadkach spowodowane jest też reakcją chemiczną. Rozdzielić składniki.

wydzielenie wody krystalizacyjnej – niektóre substancje zawierają wodę krystaliczną.

o Siarczan sodu dziesięciowodny – traci wodę w temperaturze 32,5oC

o Siarczan sodu dziesięciowodny z chlorkiem sodu lub bromkiem sodu– traci

wodę w temperaturze 25oCo Siarczan sodu dziesięciowodny z azotanem sodu– traci wodę w temperaturze

18oCo Siarczan magnezu siedmiowodny – traci wodę w temperaturze 22oC

Rozwiązaniem jest stosowanie substancji bezwodnych po przeliczeniu masy powstanie mas twardniejących – nie ulegające trawieniu

o Bismutum subnitrum

Magnesium carbonicumCalcium carbonicum

o Sulfur

Magnesium carbonicumCalcium phosphoricumCalciumcarbonicum

Sorpcja substancji – substancje o właściwościach sorpcyjnych: węgiel aktywny tlenek magnezu bentonit kaolin talki węglan wapnia

Substancje ulegające sorpcji: alkaloidy tropanowe aminofenazon chloramfenikol

83

sulfanilamid imipramina dezipramina

Rp. Atropini sulfurici 0,01Carbonis medicinalis 0,5M.f.p.Rp. Extracti Belladonnae 0,015Papaverini mur. 0,05Carbonis medicinalis 0,5M.f.p D.t.d. No XWęgiel aktywny rozdzielić do osobnych kapsułek.

Niezgodności fizyczne w płynnych postaciach leku: ciecze nie mieszające się ze sobą – roztwory wodne i olejowe

o Rp. Natrii bicarbonici 1,0

Parafini liqAq. purificata aa 20,0M.f.gutt.

o Rp. 5% Sol Natrii bicarbonici

Parafini liq. aa 20,0M.f.sol.W obu formach tej recepty roztwór wodny nie miesza się z parafiną. Należy dodać emulgatora np. lanoliny bezwodnej, zmniejszyć ilośc parafiny i wykonać emulsję.

o Rp. Sulfuris 1,0

Olei Ricini Spiritus Cini dil. 20,0M.D.S. zewnętrznieOlej rozpuści się w 90o i na taki spirytus trzeba go zamienić.

przekroczona rozpuszczalnośćo Rp. Acidi salicyli ci 10,0

Ol. Rapae ad 100,0M.f.solPrzekroczona rozpuszczalność wasu salicylowego w oleju (1:80). Po rozpuszczeniu na gorąco wytrąci się ponownie. Lepiej rozpuścić w oleju rącznikowym i na niego należy go zamienić.

o Rp. Acidi borici 2,0

Aluminis 1,0Camphorae 0,2Mentholi 0,1Spir vini dil.Aq. purificata ad 100,0

84

Mentol będzie pływał w postaci tłustych kropli na powierzchni. Należy zwiększyć ilość spirytusu.

o Rp. Codeini phosphorici 0,55

Spir. Ammoni anisati 10,0M.D.S. Lepiej rozpuszcza się zasada (sama kodeina), należy jej użyć przeliczając ilość.

o dodatek wody

Rp. Jodi 1,5Kalii jodami 3,0Mentholi 0,5Glycerini 50,0M.D.S. Jod nie rozpuści się całkowicie w glicerynie. Należy go rozpuścić w niewielkiej ilości wody.

o dodatek spirytusu

Rp. Acidi salicyli niResorcini aa 2,0Aq. pur. ad 100,0Kwas salicylowy słabo rozpuszcza się w wodzie (1:450), łatwo w spirytusie. Należy część wody zamieć na spirytus.

o dodatek oleju

Rp. Acidi salicyli ciOleum RapaeM.D.S. Kwas salicylowy nie rozpuszcza się całkowicie w oleju rzepakowym. Należy zamienić olej na olej rącznikowy. o zawiesić substancję

Rp. Mentholi 0,4Resorcini 0,25Eucalyptoli gtt VParafini liq 10,0M.D.S.W parafinie rozpuszcza się tylko mentol i olejek. Rezorcyna nie. Można ją rozetrzeć i zawiesi, ale nie będzie to trwałe. Dodatek 1% wosku białego zwiększa trwałość emulsji (dodanie lanoliny powoduje ciemnienie preparatu). o zemulgować substancję

Rp. Protargoli 0,2Olei paraffiniM.D.S. krople do nosaProtargol rozpuszcza się w niewielkiej ilości wody. Roztwór zemulgować dodatkiem lanoliny, dopiero dodać parafiny.

85

Wysalanie – dodatek elektrolitów do roztworu zmniejsza rozpuszczalność substancji krystalicznych. Można zwiększyć rozpuszczalność – solubilizacja. Można zmniejszyć rozpuszczalność – wysalanie.

o roztwory właściwe

Rp. Solutio Magnesi sulfurici 50% 200,0Natrii bromati 6,0Amidopyrini 5,0M.D.S. 3 x dziennie łyżka

o roztwory koloidowe

1 – 2% solutio Protargoli 1 – 2% solutio Collargoli 2 – 5% solutio Targesini

o Substancje niezgodne:

Siarczan cynku Kwas borny Chlorek sodu Cl korek potasu Sole alkaloidów (adrenalina, kokaina)

Niezgodności chemiczne: reakcje między kwasami i zasadami:

o wytrącanie wolnych zasad alkaloidów z roztworu ich soli – z roztworów

słabych zasad dochodzi do wytrącenia wolnych zasad na skutek alkalizacji. Decydujące znaczenie – stężenie jonów wodorowych (pH), stężenie roztworu słabej zasady. Niezgodności:

Kodeiny fosforan – pH-9, przy dawce maksymalnej 0,075 nie dochodzi do niezgodności

Etylomorfiny chlorowodorek (diomina) – przepisana w dawce maksymalnej wytrąca się przy pH – 8,55. W miksturach oznacza to, że jak znajdzie się obok luminalu w dawce maksymalnej to dojdzie do jej wytrącenia (po 7 dniach). W kroplach do oczu przy stężeniu 0,5% może powstać niezgodność - wytrąca się w obecności 2% roztworów boraksu lub 5% roztworów sulfatiazolu.

Efetoniny chlorowodorek – jest jeszcze lepiej rozpuszczalny, Morfiny chlorowodorek – amfoteryczny, w dawce maksymalnej

(0,2%) wytrąca się s pH 7,3 – 10,4. Niezgodny z wodorowęglanem sodu, luminalem, a racemat z kroplami anyżowymi

Atropiny siarczan – niskie stosowane dawki w miksturach wykluczają powstanie niezgodności, w stężeniu 2% wytrącenie obecności boraksu, objawy niezgodności po 2 tygodniach.

Skopolaminy chlorobromek – w środowisku alkalicznym nie wytrąca się, ale hydrolizuje, nie łączyć z boraksem i sulfatiazolem.

Strychniny azotan – w miksturach zgodne, w kroplach przy dawce maksymalnej 1% są niezgodności.

86

Rp. Stychnini nitratis 0,02Natrii bicarbonatis 0,5Osad wytraca się na drugi dzień.

Papaweryny chlorowodorek – najbardziej niezgodnym alkaloidem. Do utrzymania stężenia 0,1% w miksturze potrzebne jest co najmniej pH 5. Obecność nawet niewielkich ilości środków alkalizujących powoduje jej wytrącenie. Jest niezgodna z:

Benzoesanem sodu – osad Wodorowęglanem sodu – obfity osad natychmiast Salicylanem sodu – po 3 dniach krystaliczny osad Piramidonem – po 5 min krystaliczny osad Luminalem – natychmiastowy osad Urotropiną 0natychmiastowe zmętnienie, potem osad

Rp. Papaverini hydrochloridum 0,2Diuretini 5,0Luminali natr. 0,3Aquae ad 100,0Diuretyna i luminal alkalizują środowisko, wytraca się papaweryna i teobromina. Papawerynę wydajemy osobno proszkach.Rp. Adonidis vern inf, 5,0 / 200,0EuphylliniPapaverini hydrochloridum M.f.mixtEufilinę wydawać osobno, ponieważ alkalizuje środowisko.Rp. PyramidoniPapaverini mur. Siplicis sirupusAquae do 100,0Najpierw rozpuszczamy papawerynę, zakwaszamy 15 kroplami rozcieńczonego kwasu i dodajemy resztę składników.Rp. UrotropiniPapaverini mur.Simplicis sirupus Aquae ad 100,0Wytrąci się papaweryna. Dodanie kwasu nie pomoże. Należy rozdzielić składniki niezgodne.

Zmiana barwy mikstur po zastosowaniu kwaśnych syropów i składników alkaicznych. Przy syropach malinowych, wiśniowych, pomarańczowych następuje zmętnienie, zabarwienie brunatne.

Rp. Luminali natriiNatrii bromidiCerasi skrupiAquae purificata ad 170,0Rp. Ipecacuanhae decocti 0,5

87

Spir. Ammonni anisatiRubi idei sirupiM.f.mixtZamienić syrop na inny, nie alkalizujący środowiska np. prawoślazowy

o wytrącanie wolnych kwasów organicznych z roztworów ich soli – sole

słabych kwasów dysocjują łatwo i łatwo się rozpuszczają. Jeśli do roztworu soli słabego kwasu dodamy czynnika kwaśnego zmieni się pH, nastąpi cofnięcie dysocjacji rozpuszczonej soli słabego kwasu i wytrąci się wolny słaby kwas. Słabe kwasy stosowane w recepturze w postaci soli:

p-aminosalicylowy benzoesowy morfina luminal weronal fanadorn nikotynowy salicylowy sulfnilamid sulfapirydyna sulfatiazol teobromina teofilina

Związki recepturowe zakwaszające środowisko: kwas octowy witamina C kwas borny syropy rezorcyna fosforan kodeiny siarczan atropiny chlorowodorek papaweryny chlorowodorek pilokarpiny chlorowodorek efedryny

o Luminal niezgodny jest z :

kwasem solnym bromkiem amonu (Mixtura Nervina, Sal. Erlenmayeri) chlorkiem amonu solami alkaloidów (papaweryna, morfina, kodeina) odwarami i naparami (odwar z kozłka) wyciągami i syropami (wiśniowy, malinowy, nalewka z kozłka)Rp. Salis Erlenmayeeri 15,0/200,0Luminali natrici 0,3M.f.s. Recepta jest zgodna ponieważ stężenie luminalu jest małe.

88

Rp. Luminalinatrii 1,0Amonii bromati 5,0Neospasmini 10,0Aq. purificata 100,0Bromek i neospasmina zakwaszają środowisko, wytrąca się luminal. Należy zamienić bromek amonu na bromek sodu.Rp. Decocti Radicis Valerianae 12,0Natrii bromati 8,0Luminali solubilae 0,3Sirupus Simplex 10,0Środowisko jest kwaśne, ale stężenie luminalu małe, dlatego recepta jest zgodna.Rp. Mixturae Nervinae 200,0Luminali natrii 1,0Recepta niezgodna. Należy zamienić bromek amonu na bromek sodu lub potasu.

o Diuretyna niezgodna jest z :

bromkiem i chlorkiem amonu wodorowęglanem sodu solami wapnia 1% taniną wyciągami roślinnymi

o niezgodność diuretyny z wyciągami:

Infusum digitalis (ściemnienie roztworu) Infusum adonidis vernalis (obfity osad) Decoctum Valerianae (mało osadu po 24 h, dużo po 5 dniach) Extractum Belladonnae (lekkie zmętnienie po 3 dobach) Sirupus Rubi idei (słaby osad po 24 h, dużo po 3 dniach) Sirupus Cerasi (dużo osadu po dobie) Sirupus Auranti (dużo osadu po 3 dniach) Tinctura Valerianae (zmętnienie natychmiast, dużo osadu po 3 dniach) Tinctura Crataegi (osad po 3 dniach).Rp. Infusi Adonidis vern 8,0Diuretini 4,0Cardiazoli liq. 5,0Kwasy powodują rozkład diuretyny.Rp. Diuretini 5,0Sal Erlenmayeri 10,0Aq. destil ad 100,0Zamiana bromku amonu na bromek sodu.

reakcje podwójnej wymiany – zachodzą pomiędzy elektrolitami, które podczas wymiany jonów powodują powstanie osadu. Osad wytrąci się, kiedy iloczyn rozpuszczalności soli będzie mniejszy od iloczynu jonowego wody. Niezgodności: sole wapnia, sole cynku, alkaloidy.

89

o powstanie nierozpuszczalnych soli nieorganicznych

Reakcje podwójnej wymiany Ca2+: niezgodność z :o benzoesanami

o fosforanami

o mleczanami

o salicylanami

o siarczanami

o węglanami i dwuwęglanami.

Tworzą też nierozpuszczalne kompleksy ze śluzami roślinnymi:Rp. Calcii chloridiNatrii bicarbonatisM.f.sol.Rozdzielić składniki, wytraca się węglan wapnia.Rp. Natrii phosphatisCalcii bromidiAquae ad 100,0Wytrąci się fosforan wapnia. Zamienić bromek wapnia na bromek sodu lub wydać lek z osadem (z napisem „zmieszać przed użyciem”).Rp. Calcii bromidiNatrii benzoatisEphetoniniAquae M.f.sol.Wytrąci się benzoesan wapnia. Zamienić bromek wapnia na bromek sodu lub wydać z osadem.Rp. Calcii chloridiDiuretiniAquae M.f.sol.Rozdzielić składniki, wytrąci się salicylan wapnia, który powoli ciemnieje.

Reakcje podwójnej wymiany Zn2+ - w środowisku alkalicznym tworzy się osad wodorotlenku cynku. Niezgodny z ichtiolem i garbnikami (tworzą się osady)

Rp. Zinci sulfatisSol. sulfatiazoli 5%M.D.S. krople do oczuRozdzielić składniki, wytrąca się wodorotlenek cynkuRp. Zinci sulfatisAcidi taniciAquae ad 100,Rozdzielić składniki

o powstanie nierozpuszczalnych soli alkaloidów – dają niezgodność z

bromkami, jodkami, wytrącają się bromowodorki i jodowodorki alkaloidów, są

90

stosowane w niskich dawkach i w niskich stężeniach, co w wielu przypadkach wyklucza niezgodność. Jodki, bromki niezgodne z : Chinidini sulphas Codeinum phosphoricum Morphini hydrochloridum Papaverini hydrochloridum

Nie dają osadów z (zbyt małe dawki): Atropini sulphas Cocaini hydrochloridum Ephedrini hydrochloridum Strichnini nitrasRp. Adonidis infusiCodeini phosphatisConvalariae traePapaveryni hydrochloridumSalis ErlenmayeriPapawerynę wydajemy osobno, bo się wytrąca osad.Rp. Codeini phosphatisNatrii bromidiAquaeNależy rozdzielić składniki, wytrącenie soli kodeiny.Rp. Atropni sulphatisPapaverini hydrochloridumDiuretiniKalii jodidiLuminali natriiAquaeRecepta jest niezgodna ponieważ zawiera alkaloidy, jodki i składniki alkaiczne. Należy rozdzielić: atropinę z papaweryną oraz resztę składników. Po rozdzieleniu składników pacjent przyjmuje dwie łyżki.

reakcje rozkładu – jedynym sposobem uniknięcia tego typu niezgodności jest na ogół rozdzielenie niezgodnych składników. Jeżeli reakcje zachodzą powoli i są katalizowane np. przez światłe, jony wodorowe lub zmiany są nieznaczne możemy stosować odpowiednią technikę otrzymywania, substancje pomocnicze lub chronić przed światłem.

o utlenianie i redukcja – zachodzą, gdy w recepcie są reduktory i utleniacze.

Substancje recepturowe o właściwościach utleniających: nadmanganiany woda utleniona 3% azotyny chlorany chloramina sole żelazowe sole rtęciowe

91

enzymy z gumy arabskiejSubstancje recepturowe o właściwościach redukujących

azotyny siarczany tiosiarczany siarczki w pH kwaśnym jodki w środowisku kwaśnym i HI żelazo metaliczne sole żelazawe dwufenyle kamfora olejek terpentyny alkohole aldehydy cukry proszki i wyciągi roślinneNatrium nitrosum – w pH poniżej 7 (kwaśne środowisko) działa jako utleniacz redukując się do tlenku azotu. Do reakcji dochodzi w roztworach oraz w proszkach, jeśli zawierając kwaśne składniki i niewiele wody:Rp. Kalii iodatiNatrii nitrosiTinct. Valerianae Aquae M.D.S.Nalewkę podajemy osobne, gdyż zakwasza środowisko i azotyn powoli ulega rozkładowi do tlenku azotu, utleniając jodek potasu do wolnego jodu.Rp. Sol. Kalii iodatiNatrii nitrasiSir. Rubi ideiM.D.S.Syrop malinowy zastępujemy syropem prostym.Rp. Kalii iodatiNatrii nitrosiLuminali natriiAquaeM.D.S.Recepta zgodna, luminal alkalizuje receptę i azotyn nie ma właściwości utleniających. Rp. AspiriniPapaverini mur.Extr. BelladonnaeNatrii nitrosi M.f.p. D.t.d No XII

92

Po 24 h proszki wilgotnieją, powstaje zbita masa, wydziela się żółty tlenek azotu. Wyciąg suchy absorbuje wodę, papaweryna i atropina zakwaszają receptę, następuje redukcja azotynu. Osobno wydać azotyn.Natrium salicylicum – roztwory wodne przy dostępie powietrza ciemnieją z powodu utleniania. Powstają połączenia chinonowe (można temu zapobiec przez dodatek przeciwutleniaczy np. dwusiarczanu sodu). Utlenienie przebiega szybciej w środowisku alkaicznym. Rp. Sol. Natrii salicylium Natrii bicarboniniM.D.S.Roztwór ciemnieje powoli w ciągu kilku godzin, po tygodniu brunatnyRp. Nartii salicylici PyramidoniAquaeM.D.S.Nie powinno przepisywać się piramidony obok salicylanów.Glycerinum – jest słabym reduktorem, ale redukuje azotan srebra, azotan bizmutu do metalicznego srebra i bizmutu.RP. Argentii nitriciGlyceriniAquae M.D.S. Gliceryna utlenia się do aldehydu, redukując jony srebrowe. Po 3 h wytrąca się srebro.Rp. Bismuthi niticiGlyceriniAquaeGliceryna redukuje azotan bizmutu do metalicznego bizmutu. Światło przyspiesza tą reakcję. Reakcja odwracalna. Resorcinum – łatwo się utlenia (kolor czerwony), niezgoda z rtęcią i bizmutem, redukuje je do form metalicznych. Woda i światło przyśpiesza reakcji, dodajemy przeciwutleniaczy. RP. Resorcini Aquae ad 100,0 M.D.S. Krople są nietrwałe. Dodajemy dwusiarczynu sodu – utrwalacz.Adrenalinum – łatwo się utlenia, reakcję przyśpiesza środowisko alkaliczne, w recepturze mamy roztwór rozcieńczony 1:1000 o pH 3,5 – kwaśne środowisko spowalnia reakcję, Rp. Sol Sulphatiazoli 5%Sol. AdrenaliniM.D.S.Adrenalina szybko ulegnie utlenieniu, a roztwór brązowieniu. Rozdzielić składniki.

93

Rp. Natrii biborici 0,2Sol. Adrenalini gtt XXAquaeRozdzielić składniki, albo zamiast boraksu kwas borny.

o hydroliza i inne reakcje rozkładu

94