P,·ikazi Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

Muhamed Hadzijahic, Povijest Bosne и /Х; Х stoijecu. Sarajevo: Bosnjacka zajednica kulture Preporod, 2004, str. 336.

Кnjiga "Povijest Bosne и !Х i Х stoljecu ", koja је nastala na visegodisnjem istтazivanju Ьosanskog srednjovjekovlja, predstavlja ".krunsko" djelo Muhameda HadZijahica (1918-1986.) iz te oЫasti. Nedovrseni rukopis oЬima 700 stranica, pod naslovom "Noviji pogledi па povi.jest Bosne и IX i Х stoljecu ", poslije autorove smrti njegova porodica је ponudila izdavacu u Zagrebu. Redakturu rukopisa је uradila profesorica Zdeп.ka Janekovic Rбmer, ali tek 18 godina nakon Hadzijahiceve smrti rukopis је u Sarajevu objavljen pod novim naslovom, "Povi.jest Bosne и IX i Х stoljecu ".

Interesantno је spomenuti da ranije nije objavljena nijedna knjiga koja se bavi samo ranosrednjovjekovnom prosloscu Bosne. Razlog lezi u cinjenici da је dosadasnja historiografija, uglavnom, polazila sa stajalista da Bosna kao organizirana drzavna organizacija, ili kako to Hadzijahic kaze "protodrzava", nije ni postojala u tom periodu. Takav stav historiografije је Ьiо jedan od najvaznijih argumenata Hadzijahicu da svoju paznju usmjeri na proucavanje ranosrednjovjekovnog perioda proslosti danasnje Bosne i Hercegovine. Ova knjiga pokazuje da је u tom zadatku Ьiо uspjesan. Njegove teze se ро mnogo cemu razlikuju od uvrije:lenih gledista historigrafije. On је na пovi nacin pristupio proucavanju ranosrednjovjekovnih izvora о proslosti Bosne. .

Hadzijahiceva zanimanja о proЫemu ranog srednjeg vijeka u ovoj knjizi mogu se podijeliti na sljedece teme: "Zagorska Sklavinija", naseljavanje na prostoru danasnje Bosne i Hercegovine, imena za bosanski prostor u ranom srednjem vijeku i postanak imena Bosna, Sabor na Duvanjskom polju, crkvena organizacija, te drustvena organizacija "Zagorske Sklavinije". Najvazniji izvori na kojima temelji svoje razmisUanje su razliCite redakcije Ljetopisa Рора Dukljanina i De administrando imperio. Autor se potrudio da i u drugim izvorima nade potvrdu svojim tezama, Vita Basili, Кinamovo djelo, Franacki anali, Dubrovacki ana/i, djelo Bavarskog Geografa, papski dokumenti i dr . Time је dokazao da novi pristup izvorima moze nauci dati vise od onoga sto јој је dosadasnja historiografija davala.

Кnjigaje podijeljena u deset poglavlja. U prvom se govori о najstarijoj povijesti Bosne u historiografiji do 1986. godine, о poteskocama istrazivanja tog perioda,

341

Prikazi Prilozi , 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

pristupи izvorima, te о novim tezama о "Zagorskoj Sklaviniji". Autor naglasava da sи zbog nedostatka izvora о ranosrednjovjekovnoj historiji Bosne neki historicari zakljиcivali da Bosne, kao samostalne dr.Zavne organizacije, tada nije ni bilo i da se ona "utapala sad и ovu, sad и опи drzavnи tvorevinи". U ovom dijelи HadZijahic se kriticki osvrce na stavove pojedinih autora. Tako, naprimjer, оп primjecиje da se и HistorijinarodaJugoslavije(l953.)иopeenespominjeBosnakaozasebnopoglavljeu

dijelи kada se govori о ranom srednjem vijeku kod jиZпoslavenskih zemalja. Njegovo је misljenje da se "mocna drZava" bana Kulina i kasnije kralja Tvrtka nije mogla pojaviti iz "nicega" i da је prije toga morala postojati jak.a drzavotvoma tradicija. Aиtor svoje zakljиcke temelji na drugacijem pristupи izvorima povlaceei analogije sa drugim zemljama. Inace, и cijeloj knjizi prisиtna је kontekstualizacija cijelog proЬlema, sto је· trend i najnovije historiografije. Aиtor istice kako se u istra.Zivanjи najstarije povijesti Jиznih Slavena najcesce polazi od postojecih nacionalnih odnosa oЬlikovanih и XIX i ХХ stoljecu, sto prouzrokuje donosenje pogresnih i naиcno nedokazivih teorija. .

Drugo poglavlje knjige је и cijelosti "posveceno" analizi razlicitih redakcija Ljetopisa Рора Dukljanina. Hadzijahic smatra da је hrvatska redakcija Ljetopisa starija od latinske, odnosno da је ЬliZa prototipu. Za ovaj stav iznio је иbjedUive argumente. Posto је postavio tu tezu svoje razmiЩanje temeljio је, иglavnom, na hrvatskoj redakciji Ljetopisa; naravno trazeCi potvrde i u drugim izvorima. Ve6im dijelom је и tome i uspio. Njega najvise zanimaju poglavUa od 4. do 10. (govori se о "Zagorskoj Sklaviniji". i u latinskoj i u hrvatskoj redakciji Ljetopisa). Тај dio Ljetopisa је nazvao Ljetopis Zagorske Sklavinije i smatra da је nastao na bosanskom prostoru u periodu izmedu 1083.-1088. godine и nekom samostanu kojije odr:Zavao Cirilometodijansku tradiciju: .

Treee poglavlje knjige је najkrace i govori о Porfirogenetovim vijestima о Bosni, te о prevlasti Caslava и Bosni. Hadzijahic је revidirao citanje Porfirogenetovih podataka i postavio tezи da gradovi Katera i Desnik nisu u Bosni, nego od SrЬije prema Bosni, · vjerovatno и Ьlizini Prijepolja i . Pljevalja. Time Ьi se granica Porftrogenetove Воsве znacajno pomakla prema istoku. U vezi sa Porfirogenetovim "ostalim Sklavinijama" Hadzijahic ih veze za prostor geografske Bosne. То sи, ро njegovom misljenjи, podiucja kasnijih oЬlasti Usore, Donjih Кrajeva i Bosne. Ca~lav nije vladao Bosnom, ali sи u drugoj polovici Х stoljeea njom nakratko vladali hrvatski vladari Mihailo Кresimir П i Stjepan Dr:Zislav I.

Doseljavanjи Slavena ria podrucje danasnje Bosne i Hercegovine aиtor је posvetio posebnu paznju. Hadzijahic је misljenja da postoje ce~ri vala doseljavanja naroda na taj prostor, а to su: doselj.avanje anonimnih Slavena u VI stoljecu i oni predstavljaju veCinu buduceg stanovnisмi, zatim doseljavanje Hrvata i Srba и

342

Pгikazi

Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

VII stoljecu, koji se nastanjиju na sjeveru (Нrvati) i и Zahurnljи (Srbi), u trecoj deceniji IX stoljeca dolazi Normansko-ruska komponenta i na krajи, poslije raspada Velikomoravske drzave, dolazi veliki val moravskih izbjeglica. Svoje stavove temelji na 5. poglavlju Ljetopisa Рора Dukljanina, 5. poglavlju Ljetopisa Zagorske Sklavinije, De administrando imperio, Naumovim zitijama i drugim izvorima. Osim toga autor је ponudio toponomasticke, arheoloske i etnoloske dokaze, te је misljenja da је i ime Bosna doneseno seobom Moravljana и danasnju Bosnu. Tako је u Ceskoj pronasao vise toponima i etnonima sa imenom Bosna. On odbacuje vezanje imena Bosna sa kasno-antickim periodom. Ovi Moravljani nisu sudjelovali u stvaranju "Zagorske Sklavinije". Naselili su se oko sadasnje rijeke Bosne kojoj su oni dali to ime i tu nastavili drzavnu tradiciju Velike Moravske. Autor priznaje da se rijetko desavalo da etnonim postane i hidronim, ali ipak misli da se to desilo u Bosni. Kada govori о imenima za Bosnu и ranom srednjem vijeku Hadzijahic tvrdi da se to podrucje najcesce nazivalo Morava, Juzna Morava, Niza Morava, Donja Morava i sl. Osim tih naziva za podrucje Bosne, prije Х stoljeca, daje jos dva, Sklavinija i Zagorska Sklavinija. Srednjovjekovno stanovnistvo Bosne је, dakle, nastalo spajanjem gore pobrojanih komponenti sa malim brojem prezivjelog iliro-romanskog stanovnistva, asimilirajuCi ga u sebe. Tokom IX i Х stoljeca tekao је proces teritorijalne homogenizacije "Zagorske Sklavinije", tako da su tada и njenom sastavu Ьile Bosna, Donji Кraji, Usora, zatim zире Rama, Drina, Zagшje oko gomje Neretve i Kalinovika, Podgorje, odnosno, kasnije Zahиmlje ili Нит. Iz toga proizilazi da је bosanska drzava rano postavila svoje granice na Drini i Savi, а prema Hrvatskoj do Livna.

U sedmom poglav~u autor raspravlja о vjerodostojnosti kataloga kraljeva "Zagorske Sklavinije". Od deset pobrojanih kraljeva sigurnu potvrdu u izvorima nasao је samo zajednog (Ratimir), dok za utvrdivanje istinitosti postojanja Budimira u drugim izvorima nije nasao sigurnи podlogu.

О istinitosti odrzavanja Duvanjskog sabora govori u osmom poglavljи. Posto је Hadzijahic vec 1970. godine objavio svoj stav ро tom pitanjи (Radovi ANUBiН, vol. 8, Centar za Balkanoloska istraiivanja, t. 6. Sarajevo ), nema potrebe sada se posebno osvrtati na to. Moze se samo podsjetiti da је on misljenja da se Dиvanjski sabor odrzao.

Brojпi radovi sи nastali и vezi sa proиcavanjem postanka Crkve bosanske. Na Hadzijaћiceve teze о ovome pitanju trebali Ьi obratiti vise paznje oni koji pok:usa­vajи doci do rjesenja ovog kompleksnog pitanja iz bosanskol1ercegovacke proslosti. Ukratko, njegovi stavovi, ро ovom pitanju, mogu se rezimirati na sljedeCi naCin: krscanstvo и Bosni nastaje na temelju Cirilometodijanskog исеnја, koje је u pocetku Ьilo i kanonski prihvaceno, а kasнije odbaceno kao hereticko (Splitski sabor 1060.

343

Prikazi Prilozi, 34, Sarajevo, 2005., str. 341-450.

godine). Kada је, "pod udarima kopita ugarske konjice", nestalo Velikomoravske d.rZave i kada је njemacka crkva ostvarila primat na tom prostoru, sljedbenici ucenja Cirila (Konstantina) i Metodija su morali pronaci sigumUe utoCiste, tako da је, vje­rovatno, neko od njih morao doci i do Bosne. Poslije osude Metodija i slavenskog bogosluzja na Splitskom saboru, zastita је, bar za neko vrijeme, pronadeпa u okrilju Barske nadЬiskupije. Као pokusaj postavljanja protuteze cirilometodUanskoj praksi istocnog obreda i slavenskog bogosluzja Kurija је organizirala bosansku biskupiju. Sve do sredine XIII stoljeca u Bosni postoje dvije crkvene organizacije koje nisu Ьile u medusobnim sukoЬima. Sjediste Cirilometodijanske tradicije, odnosno, tada vec dida Crkve bosanske, Ьilo је u Mostrima, а katolicke bosanske Ьiskupije u selu Biskupicima. St·edinom XII stoljeca u Bosnu prodire i manihejsko ucenje koje se djelimicno uvlaci u cirilometodijanske samostane, iz kojih се se kasnije razviti Ьire Crkve bosanske.

U posljednjem poglavlju autor predstavlja izgled drustva ро vijestima Ljetopisa Zagorske Sklavinije i djelu Konstantiпa Porfirogeпeta.

HadzijahiCeva knjiga Ьi mogla Ьiti poticaj za ponovno preispitivanje najranije historije bosanske drzave i drustva. Кnjiga је vrijedna interesiranja i zbog metodo­loskog pristupa autora izucavanju povijesti. HadZijahicev metodoloski piistup је na najvisem nivou, odnosno ova knjiga moze da pokaze na koji nacin nastaje naucno djelo. Iako Citaocu daje veliki broj informacija, uspijeva da zadrzi narativnu nit i knjigu ucini zanimljivom. Konacno, iako su njegovi stavovi nauci bili i ranije, vise­manje, poznati ili pojedini dijelovi ove knjige vec objavljeni u nekim casopisima, ovom knjigom se citaocu otvara mogucnost da na jednom mjestu nade najvaZпije Hadzijahiceve stavove. Ona се i kao cjelina, kako је to i sam autor oeekivao, izazi­vati poticajne rasprave. •

Arnir Кliko

344