T.C.

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İKTİSAT ANABİLİM DALI

BURDUR İLİ GÖLHİSAR İLÇESİNDE SERACILIK SEKTÖRÜ

DİNAMİKLERİ VE ÜRETİCİ PERSPEKTİFİNDEN KIRSAL

KALKINMA BOYUTU

Nur ÖREN GÜLTEKİN

1530202535

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN

Prof. Dr. Murat Ali DULUPÇU

ISPARTA-2018

iii

(ÖREN GÜLTEKİN, Nur, Burdur İli Gölhisar İlçesinde Seracılık Sektörü

Dinamikleri ve Üretici Perspektifinden Kırsal Kalkınma Boyutu, Yüksek Lisans Tezi,

Isparta, 2018)

ÖZET

Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin kalkınma politikalarında tarım öncü sektör

olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu politikalarda hedeflenen amaç, üretimin, kişi başına

düşen milli gelirin ve ekonominin artırılması aynı zamanda da sosyo-kültürel yapının

geliştirilmesidir. Bu amaçla ülkelerin tarımsal faaliyetlerin temel gelir kaynağı olduğu

kırsal alanlarda, üretimi desteklemesi ve üreticilerin sorunlarına çözüm bulması

gerekmektedir. Kırsal kalkınma yerel ve potansiyel kaynakların değerlendirilmesini,

doğal ve kültürel varlıkların korunmasını, kırsal toplumun yaşam koşullarının

sürdürülebilir kılınmasını amaçlamaktadır.

Kırsal kalkınmada hayati bir yere sahip tarım sektöründe, tarımsal üretim ve verim

artışındaki en önemli faktörlerden biri tarım işleme metotlarıdır. Tarım işleme metotları

toprak verimliliğini arttırmak ve üretim düzeyini maksimum noktaya çıkarmak için

geliştirilmiş faaliyetlerdir. Bu metotlar, genel anlamda geleneksel tarım işleme metotları

ve modern tarım işleme metotları şeklinde ayrılmakta ve farklı yetiştiricilik sistemlerinde

kullanılmaktadır. Bu sistemlerden biri olan örtü altı yetiştiriciliği, son yıllarda ülkemizde

hızla gelişim göstermiştir. Ülkemizin coğrafi yapısı ve iklim koşulları sektör için oldukça

elverişlidir. Dolayısıyla sektörün gelişiminin tarımsal üretim artışına, bu yolla da kırsal

kalkınma ve ülke ekonomisine katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Buradan hareketle gerçekleştirilen çalışmanın temel amacı; Burdur’un Gölhisar

ilçesindeki sera işletmecilerinin demografik yapısını, seraların yapısal özelliklerini,

üreticilerin yetiştiricilik ile ilgili bilgilerini, üretim alanını ve üretim miktarını aynı

zamanda sektörde yaşanılan sorunları ve bu sorunların çözümlerini belirlemektir. Bu

kapsamda Gölhisar ilçesinde bulunan seralar örnek alınarak mevcut üretim durumu

incelenmiştir. Yapılandırılmış mülakat tekniğinden yararlanılarak elde edilen

sonuçlardan hareketle konuya ilişkin önerilerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler: Kırsal Kalkınma, Tarım, Seracılık, Gölhisar

iv

(ÖREN GÜLTEKİN, Nur, Greenhouse Sector Dynamics in Gölhisar District in

Burdur Province and Rural Development Dimensions Through the Perspective of the

Producer, Isparta, 2018)

ABSTRACT

Agriculture emerges as a leading sector in the development policies of developed

and developing countries. The aim of these policies is to change the economic and socio-

cultural structure, with only the increase of production and national income per capita.

For this purpose, in rural areas where agricultural activities are the main source of income,

it is necessary to support production and find solutions to the problems of producers.

Rural development aims at the assessment of local and potential resources, the

preservation of natural and cultural assets, the sustainability of the living conditions in

the rural community.

One of the most important factors in the increase of agricultural production and

productivity in the agricultural sector which has a vital place in rural development is

agricultural processing methods. Agricultural processing methods are developed to

increase soil fertility and maximize production level. These methods are generally divided

into traditional agricultural processing methods and modern agricultural processing

methods and used in different aquaculture systems. One of these systems, underwater

cultivation, has rapidly developed in our country in recent years. The geographical

structure and climatic conditions of our country are very suitable for the sector. Therefore,

it is thought that the development of the sector will contribute to the increase of

agricultural production and thus the rural development and the country's economy.

The main objective of this study is to determine the demographic structure of the

greenhouse operators in Burdur's Gölhisar district, the structural features of the

greenhouses, the producers' knowledge about the agriculture, the production area and the

production amount at the same time the problems experienced in the sector and the

solutions of these problems. In this context, the current production of the greenhouses in

Golhisar district taken by as a sample. Based on the results obtained by using the

structured interview technique, some suggestions were made about the topic.

Key Words: Rural Development, Agriculture, Greenhouse, Gölhisar

v

İÇİNDEKİLER

TEZ SAVUNMA SINAV TUTANAĞI ....................................................................... i

YEMİN METNİ .......................................................................................................... ii

ÖZET.......................................................................................................................... iii

ABSTRACT ............................................................................................................... iv

İÇİNDEKİLER ........................................................................................................... v

KISALTMALAR ...................................................................................................... vii

TABLO LİSTESİ ..................................................................................................... viii

ŞEKİLLER LİSTESİ ................................................................................................. ix

GİRİŞ .......................................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM

KIRSAL KALKINMA VE TÜRKİYE’DE KIRSAL KALKINMA SÜRECİ

1.1. KIRSAL ALAN VE KIRSAL KALKINMA ................................................ 3

1.1.1. Kırsal Alan .............................................................................................. 3

1.1.2. Kırsal Kalkınma ....................................................................................... 6

1.2. TÜRKİYE’DE KIRSAL KALKINMA SÜRECİ ....................................... 10

1.2.1. Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Kırsal Kalkınma Politikaları (1920-1959) . 11

1.2.2. Planlı Kalkınma Dönemi (1960 ve sonrası) ............................................ 13

1.2.2.1. I. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963-1967) ....................................... 13

1.2.2.2. II. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1968-1972) ..................................... 14

1.2.2.3. III. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973-1977) .................................... 15

1.2.2.4. IV. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1979-1983) .................................... 15

1.2.2.5. V. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985-1989) ..................................... 17

1.2.2.6. VI. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990-1994) .................................... 18

1.2.2.7. VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996-2000) ................................... 19

1.2.2.8. VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001-2005) ................................. 20

1.2.2.9. IX. Beş Yıllık Kalkınma Planı (2007-2013) .................................... 21

1.2.2.10. X. Beş Yıllık Kalkınma Planı (2014-2018) ................................... 22

1.3. KIRSAL KALKINMANIN ARTAN ÖNEMİ ............................................ 24

İKİNCİ BÖLÜM

KIRSAL KALKINMA VE SERACILIK

2.1. KIRSAL KALKINMA VE TARIM ........................................................... 29

2.2. KIRSAL KALKINMADA GELENEKSEL VE MODERN TARIM

İŞLEME METODLARI VE YETİŞTİRİCİLİK SİSTEMLERİ .............. 33

2.2.1. Geleneksel ve Modern Tarım İşleme Metotları....................................... 34

2.2.1.1. Ekstansif Tarım (İlkel Tarım – Kaba Tarım – Yaygın Tarım)

Metodu .......................................................................................... 35

vi

2.2.2.2. İntansif Tarım (Modern Tarım – Sera Tarım- İnce Tarım – Yoğun

Tarım) Metodu ............................................................................... 36

2.2.2. Yetiştiricilik Sistemleri .......................................................................... 38

2.2.2.1. Açıkta Yetiştiricilik Sistemleri ................................................. 38

2.2.2.2. Örtü Altı Yetiştiricilik Sistemleri .................................................... 39

2.2.2.3. Alternatif Yetiştiricilik Sistemleri ................................................... 40

2.2.2.3.1. Topraksız Yetiştiricilik ......................................................... 40

2.2.2.3.2. Organik Yetiştiricilik ............................................................ 41

2.2.2.3.3. İyi Tarım Uygulamaları ........................................................ 41

2.3. ÖRTÜ ALTI SİSTEMLERİ ....................................................................... 42

2.3.1. Toprak Yüzeyini Örten Örtü Sistemleri .................................................. 42

2.3.2. Bitki Üzerini Örten Örtü Sistemleri ........................................................ 43

2.3.2.1. Sera Tipleri ve Sera Tiplerine Etki Eden Faktörler .......................... 44

2.4. DÜNYADA VE TÜRKİYE’ DE SERACILIĞA GENEL BİR BAKIŞ ..... 50

2.4.1. Dünyada ve Türkiye’de Seracılığın Gelişimi .......................................... 51

2.4.2. Türkiye’de Seracılıkta Karşılaşılan Temel Sorunlar ve İhtiyaçlar ........... 56

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

BURDUR İLİ GÖLHİSAR İLÇESİNDE SERACILIĞIN ÜRETİCİ

PERSPEKTİFİNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ

3.1. GÖLHİSAR İLÇESİNİN SOSYO-EKONOMİK GÖRÜNÜMÜ .............. 59

3.2. SERACILIĞIN GÖLHİSARDA MEVCUT DURUMU VE

DİNAMİKLERİ .......................................................................................... 65

3.3. ÜRETİCİLERLE YAPILAN DEĞERLENDİRMEDE AMAÇ VE

YÖNTEM .................................................................................................... 70

3.4. ÜRETİCİLERİN DEMOGRAFİK ÖZELLİKLERİ ................................. 71

3.5. ÜRETİCİ GÖZÜYLE SERACILIĞIN KIRSAL KALKINMA

BOYUTU ..................................................................................................... 73

3.5.1. Üretim ve Teknoloji ............................................................................... 75

3.5.2. Ürün Pazarlama ..................................................................................... 80

3.5.3. Üreticilerin Devletten Beklentileri ......................................................... 81

3.5.4. Üreticilerin Gelir Durumu ve Geleceğe İlişkin Beklentileri .................... 83

SONUÇ VE ÖNERİLER .......................................................................................... 87

KAYNAKÇA ............................................................................................................. 90

EK .............................................................................................................................. 95

ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................ 101

vii

KISALTMALAR

AB : Avrupa Birliği

BAKA : Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı

BM : Birleşmiş Milletler

FAO : Gıda ve Tarım Örgütü

GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla

GSYİH : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla

IPARD : Katılım Öncesi Yardım Aracı’nın Kırsal Kalkınma Bileşeni

KDV : Katma Değer Vergisi

MÖ : Milattan Önce

MS : Milattan Sonra

OECD : Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü

OTP : Ortak Tarım Politikası

OVP : Orta Vadeli Programlar

SEGE : Sosyo- Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması

SPSS : Sosyal Bilimler İçin İstatistik Programı

TARSİM : Tarım Sigortaları Havuzu

TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu

viii

TABLO LİSTESİ

Tablo 1.1. Yıllara Göre Karşılaştırmalı Türkiye’de Şehir ve Köy Nüfusu Oranları ........ 5

Tablo 1.2. Dünya Genelinde Yaşam ve Sağlıkla İlgili Bazı Göstergeler (000.000) ...... 25

Tablo 2.1. Yıllar İtibariye Türkiye'deki Örtü Altı Üretim Alanları ............................... 53

Tablo 2.2. Niteliklerine Göre Örtü Altı Ekilen Tarım Alanları, 1995-2016 .................. 54

Tablo 2.3. 2016 Yılı Bölgelere Göre Örtü Altı Ekim Alanları ...................................... 55

Tablo 3.1. Burdur İli Gölhisar İlçesi Sosyo-Ekonomik Göstergeler ............................. 62

Tablo 3.2. Gölhisar İlçesinin Yıllara Göre Nüfus Dağılımı .......................................... 64

Tablo 3.3. Gölhisar İlçesinin Yıllara Göre Okuma Yazma Durumu (6 yaş ve üstü) ..... 64

Tablo 3.4. Gölhisar İlçesindeki Nüfusun Eğitim Düzeyinin Yıllara Göre Dağılımı

(15 yaş ve üstü) ......................................................................................... 65

Tablo 3.5. Gölhisar İlçesi Tarım Alanı (Dekar) ........................................................... 66

Tablo 3.6. Gölhisar İlçesi Örtüaltı Tarım Alanı (Dekar) .............................................. 67

Tablo 3.7. Gölhisar İlçesi Örtüaltı Sebze Ekim Alanı (Dekar) ..................................... 68

Tablo 3.8. Gölhisar İlçesi Örtüaltı Üretim Miktarı (Ton) ............................................. 68

Tablo 3.9. Üreticilerin Cinsiyet Dağılımları ................................................................ 72

Tablo 3.10. Üreticilerin Yaş Dağılımları ..................................................................... 72

Tablo 3.11. Üreticilerin Eğitim Düzeyleri ................................................................... 72

Tablo 3.12. Üretim Metodu ......................................................................................... 75

Tablo 3.13. Toprak Durumu ........................................................................................ 75

Tablo 3.14. Sera Örtüsü, İskelet Yapısı ve Sera Kurulumu İle İlgili Bilgiler ................ 76

Tablo 3.15. Sera Havalandırması ve Sera Isıtması İle İlgili Bilgiler ............................. 77

Tablo 3.16. Seralarda Kullanılan Sulama Şekilleri ve Kimyasal Gübreleme

Uygulaması .............................................................................................. 77

Tablo 3.17. Sera Üreticilerinin Üretim Dönem Bilgisi ve Fide-Tohum Temini Bilgisi . 78

Tablo 3.18. Modern Tarım Uygulamalarına Ait Bilgi Dağılımı ................................... 79

Tablo 3.19. Seracıların Kredi Kullanım Bilgileri ......................................................... 81

Tablo 3.20. Üreticilerin Aylık Gelir Dağılımları .......................................................... 83

ix

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 1.1. Bir Kırsal Kalkınma Döneminin Belli Başlı Aşamaları

(FAO/RAPA, 1988). ..................................................................................... 8

Şekil 2.1. Alçak Tünel Alanlarının 1995-2016 Yılları Arasındaki Dağılımı ................. 43

Şekil 2.2. Yüksek Tünel Alanlarının 1995-2016 Yılları Arasındaki Dağılımı .............. 44

Şekil 2.3. Cam Sera Alanlarının 1995-2016 Yılları Arasındaki Dağılımı ..................... 46

Şekil 2.4. Plastik Sera Alanlarının 1995-2016 Yılları Arasındaki Dağılımı .................. 46

Şekil 2.5. 2016 Yılı Örtü Altı Alanlarının Dağılımı ..................................................... 47

Şekil 2.6. Dünya Güneş Enerjisi Haritası..................................................................... 52

Şekil 3.1. Araştırma Sahasının Konum Haritası ........................................................... 60

Şekil 3.2. İhtiyaç Duyulan Destek Alanları.................................................................. 80

Şekil 3.3. Pazarlama Sıklığı ........................................................................................ 81

Şekil 3.4. İşletmelerin Devletten Beklentileri .............................................................. 82

Şekil 3.5. Üreticilerin Yıllık Ortalama Satış Tutarı ...................................................... 83

Şekil 3.6. Girişimcilerin Proje Nedenleri ..................................................................... 84

Şekil 3.7. İşletmecilerin Proje Hedefleri ...................................................................... 85

Şekil 3.8. Beş Yıl Öncesine Göre İşletmenin Ekonomik Durumu ................................ 85

Şekil 3.9. İşletmecilerin Önümüzdeki Beş Yıl İçerisindeki Ekonomik Durumu ........... 86

1

GİRİŞ

Kalkınma, sadece ekonomik anlamda bireylerin gelirlerinin artmasından ibaret

değil, aynı zamanda da sosyal ve kültürel gelişmeler olarak ele alınmaktadır. Bu yönüyle

gelişmekte olan ülkelerin olduğu kadar, gelişmiş ülkelerin de sosyo-ekonomik

politikalarının belirlenmesinde temel konuları oluşturmaya devam etmektedir. Dünya

kaynakları sınırlı, insan ihtiyaçları ise sınırsızdır. Bu nedenle yenilenebilir kaynaklar

sınırlı kullanılmalı, yenilenemeyen kaynakların ise yok olma tehlikesine karşı önlemler

alınmalıdır. Son yıllarda gelişmiş ülkelerin kırsal kesime uyguladıkları politikalar

sürdürülebilir kalkınma kapsamında düzenlenmektedir.

Kırsal Kalkınma stratejilerinde, kırsal nüfusun gerek ekonomik, gerekse sosyal

alanlarda iyileşmelerinin sağlanması, mevcut kaynaklardan daha rasyonel biçimde

yararlanabilmeleri amaçlanmaktadır. Böylece sürekli kaynak aktarılarak ayakta

tutulmaya çalışılan bir kırsal alan yerine kendi yerinde kalkınabilen ve ülke ekonomisine

katkı sağlayan bir kırsal alan oluşturulabilecektir.

Türkiye’de özellikle de kırsal alan ekonomisinde tarım sektörü hayati önem

taşımaktadır. Bu sebeple geçmişten günümüze birçok tarım politikası geliştirilmiş,

üretimi artırmak için çeşitli tarımsal üretim metotlarından yararlanılmıştır. Ülkemizde

hızla gelişim gösteren seracılık sektörü de bu metotlardan birisidir.

Bu çalışmada Burdur ili Gölhisar ilçesinin seracılık faaliyetleri incelenmektedir.

Son yıllarda bölgede oldukça gelişim gösteren seracılık sektörünün ileride bu bölgenin

markası olacağı düşünülmektedir. İlçenin giriş yoluna domates heykeli yapılmış, bu yıl

ilki gerçekleşen “Domates Festivali” adı altında şenlikler düzenlenmiştir. Seracılık

sektöründe yaşanan bu gelişmelerin, bölge ekonomisini gün geçtikçe canlandıracağı

beklenmektedir. Buradan hareketle; sektörün değerlendirilerek, bu alanda faaliyet

gösteren işletmelerin sorun ve ihtiyaçlarının tespit edilmesi, ihtiyaca uygun politika ve

teşviklerle bölgenin seracılık sektörünün güçlendirilmesi önem kazanmaktadır.

Hali hazırdaki çalışma; Burdur Gölhisar ilçesindeki sera üreticilerinin gözüyle

sektörün temel ihtiyaç ve tehditlerinin tespit edilmesi ve bu tespitler çerçevesinde ihtiyaç

duyulan teşvik ve politikaların ortaya konulmasını hedeflemektedir. Buradan hareketle

çalışmanın birinci bölümünde kırsal alan, kırsal kalkınma, kırsal kalkınmanın artan önemi

2

ve Türkiye’de kırsal kalkınma sürecine yer verilmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde,

kırsal kalkınmada seracılık konusu ele alınmış olup bu bağlamda, kırsal kalkınma ve

tarım, kırsal kalkınmada geleneksel ve modern tarım işleme metotları, seracılık ve türleri,

Türkiye’de ve dünyada seracılık, seracılıkta karşılaşılan sorunlar ve çözüm önerileri

incelenmiştir.

Üçüncü bölümde araştırmaya konu olan Burdur ili Gölhisar ilçesinin sosyo-

ekonomik görünümü ve seracılığın Gölhisar’daki mevcut durumu ve dinamikleri

incelenmiş, mülakata katılan kişilere ve seralarına ait bilgilere yer verilmiş, seracıların

ihtiyaçları tespit edilerek uygun politika önerilerinde bulunulmuştur. Son olarak da üretici

gözüyle seracılığın kırsal kalkınma boyutu ele alınmıştır.

Araştırmada yapılandırılmış mülakat tekniğinden yararlanılmaktadır. Mülakattan

elde edilen veriler SPSS 21.0 programına aktarılarak analiz edilmiş olup, sonuçlar tablo

haline getirilerek yorumlaması yapılmıştır. Bu yorumlar sonucunda seracılık sektöründe

faaliyet gösteren işletmelerin mevcut durumu ve bilgi düzeyleri ortaya konulmaktadır. Bu

yolla bölgede seracılık faaliyetinin yapılabilirliği hakkında veriler elde edilmek

istenmiştir.

Son olarak dördüncü bölümde çalışmanın tamamı hakkında genel değerlendirme

yapılarak, gerekli politika önerileri sunulmaktadır. Literatürde, seracılığa ilişkin çok fazla

çalışmanın var olmamasından hareketle, hali hazırdaki çalışmanın bundan sonraki

seracılık çalışmalarına katkı sağlayabileceği düşünülmektedir.

3

BİRİNCİ BÖLÜM

KIRSAL KALKINMA VE TÜRKİYE’DE KIRSAL KALKINMA SÜRECİ

Bu bölümde kırsal alan ve kırsal kalkınma ile ilgili temel kavramlara,

Türkiye’de kırsal kalkınma sürecine ve beş yıllık kalkınma planlarına, kırsal

kalkınmanın artan önemine yer verilmiştir.

1.1. KIRSAL ALAN VE KIRSAL KALKINMA

Hali hazırdaki kısımda kırsal alan ve kırsal kalkınma ile ilgili temel kavramlar

ele alınmaktadır.

1.1.1. Kırsal Alan

Literatürde kırsal alana ilişkin birçok tanım bulunmaktadır. Türk Dil Kurumu

kırsal alanı, “Üretim etkinlikleri tarıma dayalı olan kırsal nüfusun yaşadığı ve çalıştığı

alan” şeklinde tanımlamaktadır. Bununla birlikte kırsal alan, iktisadi açıdan doğal

kaynaklara dayalı üretimin yapıldığı ve ortalama gelir düzeyinin düşük olduğu yerleri

ifade etmektedir.1

Kalkınma planlarında, nüfusu 20.000’den daha az olan ve idari sınırlar itibariyle

nüfus yoğunluğu km2 başına 150 kişiden az olan yerler, OECD tarafından geliştirilen ve

Avrupa Birliği tarafından da kullanılan tanıma göre kırsal alan kabul edilmektedir.2

Günümüzde Türkiye İstatistik Kurumu’nun kent-kır bazında yayımlanan tüm

çalışmalarında nüfusu 20.000’in altında olan yerleşim alanları kırsal alan olarak ele

alınmaktadır.3

Kırsal alan, temel ekonomik kaynağı tarım olan, karşılıklı ilişkilerin fazla olduğu,

daha çok tarım ve hayvancılığa yönelimin fazla olduğu, iş paylaşımı ve uzmanlığının

1 “ Kırsal Alan”,

http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts&kategori1=veritbn&kelimesec=196808,

(10.09.2017). 2 T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Kırsal Kalkınma Planı, 2010, s.14. 3“Kırsal Kalkınma”, https://ankara.tkdk.gov.tr/Duyuru.aspx?Id=708, (10.09.2017).

http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts&kategori1=veritbn&kelimesec=196808https://ankara.tkdk.gov.tr/Duyuru.aspx?Id=708

4

gelişmediği,4 yaşam ve geçim sıkıntısı yaşanılan ve bu sebepten dolayı kentlere göç veren

bölgelere denilmektedir.5

Genel olarak çok daha açıklayıcı bir anlatımla Kırsal alan, nüfusun az olduğu,

dezavantajlı grupların yaşadığı, sosyo-kültürel ve ekonomik açıdan yavaş gelişme

gösteren, ekonomisi çoğunlukla doğal kaynaklara dayalı, teknolojik gelişmelerin

benimsenmesinin ve uygulanmasının zaman aldığı yerlerdir. Ayrıca kendine özgü

kültürel yapıları içinde barındıran, yaşam kalitesinin düşük olduğu, hayatın gelenek,

görenek, örf ve adetlere göre şekillendiği alanlardır. 6

Türkiye coğrafi konumu, doğal güzellikleri ve her mevsimin yaşanabildiği iklimi

ile birçok olanağa sahiptir. Kırsal alanları, tarım ve turizm kaynağı olacak şekilde iki

açıdan kullanma yoluyla kırsal kalkınma teşvik edilerek, kırsal bölgelerin ekonomik

büyüme ve gelişimine önemli katkılar sağlanabilmektedir.7

Türkiye’de kırsal nüfus aynı zamanda köy nüfusu olarak değerlendirilmektedir.

Bu bağlamda il ve ilçe merkezleri dışında kalan tüm yerleşim alanlarında yaşayanlar

kırsal nüfusu oluşturmaktadır. Kırsal nüfus, kırsal kesime yerleşmiş, kendilerine has

sosyo-kültürel ve ekonomik özellikleri olan, günlük ihtiyaçlarını birbirine bağlı ilişkiler

sistemi ile gidermeye çalışan insan topluluğudur.8

Cumhuriyetin ilk nüfus sayımına baktığımızda kırsal nüfus sayısının toplam nüfus

sayısına oranının %75,78 olduğu; şehrin nüfus oranının ise %24,2 olduğu görülmektedir.

2016 yılında yapılan nüfus sayımına göre ise kırsal alanda yaşayan nüfusun, toplam

nüfusa oranı %7,7 iken, şehir nüfusunun oranının ise %92,3 olduğu görülmektedir (Tablo

1).

4 Cevat Geray, “Kırsal Kalkınma Yöneltileri, İlçe Yerel Yönetimi ve “İlçe Köy Birlikleri” Önerisi,

Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, 1999, c.8, S.2, s.12. 5 Nazım Kartal - Yılmaz Demirhan, “Türkiye’de Kentsel Yoksulluğun Kırsal Nedenleri ve Çözüm

Önerileri Üzerine”, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 2014, c.15, S.2, s.141. 6 İpek Ayanoğlu, “Kırsal Kalkınma ve Türkiye İçin Bir Kırsal Kalkınma Modeli”, Gazi Üniversitesi,

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2008, s.5. 7 Hüseyin Çeken – Levent Karadağ – Taner Dalgın, “Kırsal Kalkınmada Yeni Bir Yaklaşım Kırsal

Turizm ve Türkiye’ye Yönelik Teorik Bir Çalışma, Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Fakültesi

Dergisi, 2007, c.8, S.1, s.9-10. 8 Ayanoğlu, a g.t., s.32.

5

Tablo 1.1. Yıllara Göre Karşılaştırmalı Türkiye’de Şehir ve Köy Nüfusu

Oranları

Sayım

Yılı

Toplam Yüzde Şehir

Nüfusu

Yüzde Köy

Nüfusu

Yüzde

1927 13.648.270 100,00 3.305.879 24,22 10.342.391 75,78

1935 16.158.018 100,00 3.802.642 23,53 12.355.376 76,47

1940 17.820.950 100,00 4.346.249 24,39 13.474.701 75,61

1945 18.790.174 100,00 4.687.102 24,94 14.103.072 75,06

1950 20.947.188 100,00 5.244.337 25,04 15.702.851 74,96

1955 24.064.763 100,00 6.927.343 28,79 17.137.420 71,21

1960 27.754.820 100,00 8.859.731 31,92 18.895.089 68,08

1965 31.391.421 100,00 10.805.817 34,42 20.585.604 65,58

1970 35.605.176 100,00 13.691.101 38,45 21.914.075 61,55

1975 40.347.719 100,00 16.869.068 41,81 23.478.651 58,19

1980 44.736.957 100,00 19.645.007 43,91 25.091.950 56,09

1985 50.664.458 100,00 26.865.757 53,03 23.798.701 46,97

1990 56.473.035 100,00 33.326.351 59,01 23.146.684 40,99

2000 67.803.927 100,00 44.006.274 64,90 23.797.653 35,10

2007 70.586.256 100,00 49.747.859 70,48 20.838.397 29,52

2008 71.517.100 100,00 53.611.723 74,96 17.905.377 25,04

2009 72.561.312 100,00 54.807.219 75,54 17.754.093 24,46

2010 73.712.988 100,00 56.212.356 76,26 17.500.632 23,74

2011 74.724.269 100,00 57.385.706 76,8 17.338.563 23,2

2012 75.627.384 100,00 58.448.431 77,28 17.178.953 22,72

2013 76.667.864 100,00 70.034.413 91,35 6.633.451 8,65

2014 77.695.904 100,00 71.286.182 91,75 6.409.722 8,25

2015 78.741.053 100,00 72.523.134 92,1 6.217.919 7,9

2016 79.814.871 100,00 73.671748 92,3 6.143.123 7,7

Kaynak: TÜİK 1927-2016 Genel Nüfus Sayımları; Nüfus, Konut ve Demografi; Şehir ve Köy Nüfusu

1927’de Cumhuriyet’in ilk nüfus sayımı yapıldığında nüfusun 13.648.270 kişi

olduğu görülmektedir. Bunlardan 4.368.061’i çiftçilerden, 299.000’i sanatkarlardan,

257.000’i tüccarlardan oluşmaktadır. Bu sonuçlar göstermektedir ki, Türkiye’de tarımın

6

ekonomideki rolü çok büyüktür.9 Cumhuriyetin ilk yıllarında kırsal nüfus, toplam

nüfusun ¾’ünden daha fazla iken, 1950’li yıllardan sonra tarımsal üretimde

makineleşmeye geçilmesi, ekonomik sistemde yaşanan değişimler sonrasında kentlere

yönelik göçler, kır nüfusunu azaltmaya başlamıştır.10 Türkiye’de kırsal bölgelerden kente

doğru göçlerin 1950’ler de başladığı ve sonraki yıllarda da artarak devam ettiği

görülmektedir. 1950’ler itibariyle kırdan kente göç artışında kent-kır arasındaki

gelişmişlik farklılıklarındaki artış etkili olmaktadır.

Kırsal kesimin içinde bulunduğu sorunlar çözülemediği zaman, bu alanlar terk

edilerek, kentsel alanlara göç edilmektedir. Bunun neticesinde kentsel alanlarda hızlı

nüfus artışı yaşanmakta, kapasitenin çok üzerinde nüfus barındırdığı için birçok sorunu

da beraberinde getirmektedir. Bu nedenle, kırsal kesimin yerinde kalkındırılması, hem

kırsal alanlar hem de kentsel alanlar açısından büyük önem taşımaktadır.

1.1.2. Kırsal Kalkınma

Kalkınma kavramı, bütün ülkeler için ortak amaç taşıyan farklı durumları ifade

etmektedir. Ülkeler ve toplumlar her zaman bir değişim süreci içerisindedirler. Bu yüzden

kalkınma, bulunulan konumundan hareket ederek, değişime girmeyi öneren dinamik bir

kavramdır.11

Kelime anlamıyla Kalkınma, üretimin ve kişi başına düşen ulusal gelirin

artırılması ekonomik gelişme yoluyla sosyokültürel yapının değiştirilmesi anlamına

gelmektedir.12 Kısacası kalkınma, insan ve toplum açısından sadece maddi yaşamın

sürdürülmesi değil, aynı zamanda toplumun kültürel gelişimini tamamlaması gereken bir

süreçtir. Bu tanımdan anlaşılacağı üzere, kalkınmanın sadece ekonomik değil sosyal

boyutu da bulunmaktadır.

9 Ali Coşkun, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Türkiye Ekonomisi”, Atatürkçü Düşünce Dergisi, 2003, S.4, s.73. 10 Kasım Kaya vd., “Cumhuriyet Dönemi (1923-1950) Tarım Sektöründeki Gelişmelerin Günümüz Kırsal

Kalkınma Anlayışı ile Karşılaştırılması”, Kamu-İş, 2015, c.14, S.1, s.69. 11 Ahmet Tolunay- Ayhan Akyol,” Kalkınma ve Kırsal Kalkınma Temel Kavramlar ve Tanımlar”,

Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 2006, c.2, s.118. 12 Tolunay – Akyol, a.g.m., s.118

7

Bir başka ifade şekli ile kalkınma, bir ülkenin yapısal niteliklerinin olumlu yönde

değişimidir.13

Kalkınmanın bir alt boyutu niteliğindeki Kırsal Kalkınma ise, kırsal alanlarda

yaşayan insanların, yaşam koşullarının iyileştirilmesi, yaşam kalitelerinin değişimi için

gerekli olan isteklerinin desteklenmesi, bireylerin kendi kapasitelerini keşfetmesi, toplum

dinamiklerinin harekete geçirilmesi, gelir dağılımında adaletin sağlanması, gelir

düzeylerinin artması, eğitim, sağlık ve sosyal güvenlik hizmetlerinden ve tarımsal

sanayiden daha fazla yararlanma imkanlarının geliştirilmesi, doğal kaynakların etkin,

verimli ve korunarak kullanılması ve zenginliklerin de bu bölgelerde yaşayanlara yansıma

süreci olarak tanımlanmaktadır.14

Kırsal kalkınma kavramı ilk olarak Birleşmiş Milletler (BM) örgütünce

kullanılmıştır. Toplum kalkınması tanımı, kırsal kalkınma tanımı olarak da kabul

edilmiştir. Bu tanıma göre kırsal kalkınma, küçük toplulukların sosyo-kültürel ve

ekonomik koşullarını iyileştirmek amacıyla yaptıkları çabaların, devletin de aynı konuda

yaptığı çabalarla birleştirilmesi, aynı zamanda bu toplulukların ulusun tümüyle

kaynaştırılması ve ulusal kalkınma çabalarına katkıda bulunmalarının sağlanması

sürecidir.15

Ulusal Kırsal Kalkınma Strateji Raporu’nda kırsal kalkınma, temelinde yerel

potansiyel kaynakların değerlendirilmesini, doğal ve kültürel varlıkların korunmasını,

kırsal nüfusun yaşam koşullarının kentsel alanlarda yaşayanlarla uyumlu hale

getirilmesini ve kalkınmanın sürdürülebilir kılınmasını ifade etmektedir.16

Kırsal alanların kalkınmasını ifade eden kırsal kalkınma kavramı, kırsal alanlarda

yaşayanların yaşam standartlarını iyileştirmek, kırsal bölgelerde yaşayan insanların,

kentsel alanlardaki sosyo-kültürel, ekonomik ve teknolojik imkanlardan kentlere yönelik

göçlerin yaşanmasına gerek kalmadan, oldukları yerde faydalanmalarına imkan veren,

sosyo-ekonomik politikalar bütünüdür. Kırsal alanlarda yaşayanların sosyo-kültürel ve

ekonomik yapılarını değiştirecek şekilde üretim, gelir ve refah düzeylerinin geliştirilmesi,

13 Tolunay – Akyol, a.g.m., s.118 14 Şafak Kaypak, “Ekolojik Turizm ve Sürdürülebilir Kırsal Kalkınma”, KMÜ Sosyal ve Ekonomik

Araştırmalar Dergisi, 2012, c.14, S.22, s.17. 15 Kaypak, a.g.m., s.17. 16 Kaypak, a.g.m., s.17.

8

kentlerdeki fiziksel ve toplumsal altyapının kırsal alanlarda da oluşturulması ve tarımsal

ürünlerin daha iyi değerlendirilmesi yönündeki süreçleri ifade etmektedir.17 Kısaca,

kırsalın her alanında tamamen bir yükselişi ifade etmektedir.

En genel anlamıyla kırsal kalkınma, kırsal bölgelerde yaşayan insanlarla, gelişmiş

bölgelerde yaşayanların arasındaki farkı en aza indirmektir. Kırsal kalkınmanın en önemli

boyutlarından birisi kırsal bölgelerde yaşanılan sorunları tespit edip her bölgenin

ihtiyacına yönelik çözüm yolları uygulamaktır. Bu açıdan ülkelerin kırsal kalkınma

çalışmalarında hangi aşamalardan geçtiğini görmek adına, bir kırsal kalkınma döneminin

ana aşamalarını Şekil (1)’deki gibi göstermek mümkündür.18

Şekil 1.1. Bir Kırsal Kalkınma Döneminin Belli Başlı Aşamaları (FAO/RAPA, 1988).

Kaynak: Ahmet Tolunay - Ayhan Akyol,” Kalkınma ve Kırsal Kalkınma Temel Kavramlar ve

Tanımlar”, Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 2006, S.2, s.124.

Kırsal kalkınma çalışmalarına kırsal alanda bulunan sorunları teşhis ederek

başlanmaktadır. Durum gözden geçirilir, düzeltmeler yapılır ve sonrasında en uygun

alternatif hareket tarzının seçildiği planlama aşamasına geçilir. Planlama ve

17 Kaypak, a.g.m., s.17. 18 FAO/RAPA, 1988. Participatory Monitoring and Evaluation (Handbook for Training Field Workers),

FAO/RAPA Publication No: 1988/2, Bangkok, Thailand.’den Aktaran: Tolunay - Akyol, a.g.m., s.123.

9

projelendirme aşaması tamamlandıktan sonra artık çalışma uygulanabilir. Her program

belirli işlem sırasına göre yapılmaktadır. Kırsal kalkınma programlarının hazırlanmasında

uyulması gereken bazı prensipler vardır. Bunlar:19

1. Herkese Ulaşılabilirlik (Access): Herhangi bir bölgede kırsal kalkınmayı

destekleyecek çalışmalar yapılıyorsa, o bölgede bulunun herkes bu desteklerden eşit bir

şekilde yararlanma hakkına sahiptir.

2. Bağımlılık Yaratmamak (Independence): Bu çalışmalarda en önemli

noktalardan birisi de kırsal bölgede yaşayan insanların programlardan sadece destek

almasıdır. Yapılacak olan yardımlar, teşvikler, hibeler vs. buradaki insanların geçim

kaynağı olmamalıdır. İnsanlar yapılan bu çalışmalardan sonra kendi hayatlarını idame

ettirebilmeli bağımlı hale gelmemelidir.

3. Sürdürülebilirlik (Sustainability): Kırsal kalkınma çalışmalarının getireceği

çözümler kısa dönemli ve geçici çözümler değil, uzun dönemli ve gelecek içeren

çözümler olmalıdır.

4. Aşamalı Yaklaşım (Going forward): Bu çalışmalarda, bölge halkına verilmek

istenen destekler (teknoloji, kültür, vs.) zaman zaman belirli aralıklarla götürülmelidir.

5. Katılım (Participation): Kırsal kalkınma çalışmalarında hangi bölgede veya

hangi sektör üzerinde çalışılıyor ise orada bulunanların düşüncelerinden faydalanmak ve

uygulamaların her aşamasında katılımlarını sağlamak gerekmektedir.

6. Etkililik (Effectiveness): Bu çalışmalarda bölgede bulunan kaynakların en etkili

ve verimli şekilde kullanımı amaçlanmalıdır.20

Bu çalışmaların her aşamasında izleme yapılarak değerlendirme yapılır.

Uygulama başarılı sonuçlanmış ise dönem çıktısı olarak ayrılır, başarısız olmuş ise

başarısızlık nedeni araştırılmakla birlikte düzeltme işlemi ile adımlama tekrar

uygulanmaktadır.21

19 Tolunay - Akyol, a.g.m., s.123. 20 Oakley, P. ve Garforth, C., 1985. Guide to extension training, FAO Training Series, No: 11, FAO,

Rome, Italy.’den Aktaran: Tolunay - Akyol, a.g.m., s.125. 21 FAO/RAPA, 1988. Participatory Monitoring and Evaluation (Handbook for Training Field Workers),

FAO/RAPA Publication No: 1988/2, Bangkok, Thailand.’den Aktaran: Tolunay - Akyol, a.g.m., s.124.

10

Kalkınma yaklaşımındaki farklılaşmanın da etkisiyle kırsal kalkınma dönemler

itibariyle farklı şekillerde ele alınmaktadır. Buna göre; başlangıcı 19.yüzyılın ilk yarısına

dayanan “kırsal kalkınma yaklaşımları” geçen zaman içerisinde teknolojik ve

sosyoekonomik faktörlerden etkilenerek farklılaşmıştır. 1960 yıllarında modernizasyon,

1970’te devletin müdahaleleri, 1980’de serbest pazar, 1990’da ise katılım ve

yetkilendirme ön plana çıkmaktadır. Zaman içerisinde kavramlarda da birtakım

değişiklikler olmuştur. Örneğin, 1980’lerde yoksulluğun hafifletilmesi, 1990’larda

yoksulluğun azaltılmasına, 2000’li yıllarda da yerini yoksulluğun ortadan kaldırılmasına

bırakmıştır.22

1.2. TÜRKİYE’DE KIRSAL KALKINMA SÜRECİ

Cumhuriyetin ilk yıllarında nüfusun büyük çoğunluğu köylerde yaşamakta ve

ekonomi ağırlıklı olarak tarıma dayanmaktadır. Bu nedenle kalkınma çalışmalarında

tarıma ve kırsal alana daha çok önem verilmiştir. Özellikle 1970’li yıllara kadar tarım

sektörünün ekonomideki önemi kırsal alanlarda yaşayan toplumlar için büyük önem arz

etmektedir. Ancak zamanla kırsal alanlarda bilgi seviyesinin yükselmesi ve teknolojinin

gelişmesine paralel olarak tarım sektöründe makineleşmenin artışı ile birlikte hızla göç

ve kentleşme süreci başlamıştır. Yaşanan bu göçler kır-kent arasındaki gelişmişlik

farklılıklarından kaynaklanmaktadır. Hızla artan göç ve kentleşme süreci hem kırsal

alanlarda hem de kentsel alanlarda sorunlar ortaya çıkarmıştır. Bunun sonucunda, kırsal

kalkınma alanında yapılan çalışmalar ve arayışlar hız kazanmıştır.23 Hali hazırdaki alt

bölümde; Türkiye’nin kırsal kalkınma süreci ve bu esnada uygulanan başarılı ve başarısız

politikaların dönemler itibariyle değerlendirilmesi yapılmaktadır. Bu alt dönemler 1960

sonrası kalkınma planları referans alınarak planlama öncesi dönem ve her bir plan dönemi

biçiminde ayrışmaktadır.

22 “Kırsal Kalkınmada Yeni Perspektifler”,

https://www.researchgate.net/profile/Sema_Guen/publication/280383866_Kirsal_Kalkinmada_Yeni_Pers

pektifler/links/55b37db208ae9289a087bf42.pdf, (10.10.2017). 23 Bülent Gülçubuk, “Kırsal Kalkınma Politikaları ve Yönetişim”,

http://www.tepav.org.tr/upload/files/1389102404-

8.7._Bolgesel_Kalkinma_ve_Yonetisim_Sempozyumu.pdf#page=46, (15.10.2017).

https://www.researchgate.net/profile/Sema_Guen/publication/280383866_Kirsal_Kalkinmada_Yeni_Perspektifler/links/55b37db208ae9289a087bf42.pdfhttps://www.researchgate.net/profile/Sema_Guen/publication/280383866_Kirsal_Kalkinmada_Yeni_Perspektifler/links/55b37db208ae9289a087bf42.pdfhttp://www.tepav.org.tr/upload/files/1389102404-8.7._Bolgesel_Kalkinma_ve_Yonetisim_Sempozyumu.pdf#page=46http://www.tepav.org.tr/upload/files/1389102404-8.7._Bolgesel_Kalkinma_ve_Yonetisim_Sempozyumu.pdf#page=46

11

1.2.1. Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Kırsal Kalkınma Politikaları (1920-1959)

Türkiye Cumhuriyeti Osmanlıdan enkaz haline gelmiş bir tarım ülkesi

devralmıştır.24 Uzun yıllar devam eden savaşlar ve yaşanan nüfus azalması nedeniyle

Türkiye’deki tarımsal üretimde 1913-1922 yılları arasında meydana gelen azalma

oldukça önemlidir. Barış döneminde bile hem kentsel hem de kırsal alanlarda iş gücü

kıtlığı çeken bir ekonomide, erkeklerin zorunlu askerliğe çağırılması, yük hayvanlarının

ise ordunun gereksinimi nedeniyle el konulması ciddi sorunlara yol açmıştır.25

Kurtuluş Savaşından sonra devletin uygulayacağı ekonomi politikalarını

belirlemek için İzmir'de bir kongre toplanmasına karar verilmiştir. İzmir İktisat

Kongresi'nde alınan kararlar Cumhuriyet'in ilk yıllarında ekonomi politikalarının

belirlenmesinde etkili olmuştur.26 Cumhuriyetin iktisadi kökleri, 1908 sonrası

ittihatçıların ‘milli iktisat’ fikirlerine ve esası da 1923 İzmir İktisat Kongresi kararlarına

dayanmaktadır.27 İzmir iktisat kongresi tarım faaliyetlerinin gelişmesi ve güçlenmesi için

atılan ilk en önemli adımdır. Cumhuriyet dönemi ile birlikte tarım ve köy kalkınması

hükümetlerin en önemli konularından biri olmuştur. Bu kongrede köylülerin de köy

kalkınmasına yönelik talepleri ele alınmıştır. Büyük toprak sahipleri aşarın kaldırılmasını,

tarımsal eğitimin sağlanmasını, Ziraat Bankası kredilerinin artırılmasını, tarımın

makineleştirilmesini ve üretimde kooperatifleşmeye gidilmesini istemişlerdir. Çiftçiler,

basit tarım makinalarının üretilebilmesi için ziraat fabrikasının açılmasını, aynı zamanda

bu makinalar için gerekli olan yakıtın da gümrük vergisinden istisnasını talep etmişlerdir.

1925 yılında hükümet, büyük toprak sahiplerinin kongredeki isteklerini yerine getirerek,

en büyük gelir kaynağı olan aşar vergisini kaldırmıştır. Aynı zamanda Ziraat Bankası

sermayesi ve kredileri arttırılmış, kooperatifleşme yolunda kanunlar çıkarılmıştır.28

24 Türkan Başyiğit, “Kırsal Kalkınma Politikaları” http://www.academia.edu/28649883/T%C3%BCrkler_-_Cilt_17.pdf, (15.10.2017). 25 Şevket Pamuk, Osmanlı’dan Cumhuriyete Küreselleşme İktisat Politikaları ve Büyüme- Seçme

Eserler II, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2007, s.150. 26 Türkan Başyiğit, “Kırsal Kalkınma Politikaları”

http://www.academia.edu/28649883/T%C3%BCrkler_-_Cilt_17.pdf, (15.10.2017). 27 Hacer Karabağ, “Osmanlı’nın Tarımsal Mirası ve Erken Cumhuriyet Döneminde Kırsal Kesimin

Kalkınmasına Yönelik Çalışmalar (Bursa Örneğinde)”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi

Sosyal Bilimler Dergisi, 2017, c.18, S.32, s.237. 28 Sabrina Kayıkçı, “Cumhuriyetin Kuruluşundan Günümüze Kadar Köye ve Köylüye Yönelik Olarak

İzlenen Politikalar”, Türk İdare Dergisi, Sayı:448, 2006, s.3.

http://www.academia.edu/28649883/T%C3%BCrkler_-_Cilt_17.pdfhttp://www.academia.edu/28649883/T%C3%BCrkler_-_Cilt_17.pdf

12

Türkiye’de kırsal kalkınmaya yönelik yaklaşımlar, cumhuriyetin kuruluşu ile

birlikte hız kazanmıştır. 1930’lu yıllarda Türkiye, dünya üzerinde sosyo-kültürel ve

ekonomik kalkınmasını bir plan ve program içinde yürütme ihtiyacı duyan nadir

ülkelerden biri olmuştur. Cumhuriyet dönemi ile birlikte başlayan çağdaşlaşma

çabalarının ve aynı zamanda kırsal kalkınma çalışmalarının, o dönemin olanakları göz

önüne alındığında, tüm zorluk ve engellere rağmen başarılı olduğu söylenebilmektedir.

Özellikle 1929 ekonomik buhranı, genç Türkiye ekonomisine de yansımış, tarımsal

üretime dayalı ihracatımızı olumsuz etkilemiştir. Dünyada yaşanan bu olumsuz

gelişmeler sonucunda, Türkiye’de tarım sektöründe ve kırsal kesimde, kaynak yaratılarak

kalkınma sağlanmasına karar verilmiştir. Bunun neticesinde, dönemin hükümetleri bunun

kırsal kalkınma ile sağlanabileceğini düşünerek, köylüye yönelik önemli adımlardan biri

olan 18 Mart 1924’te 442 sayılı Köy Kanununu çıkarmışlardır. Bu kanun ile kalkınmanın

öncelikle köyden başlaması gerektiği vurgulanmıştır. Tarihimizde ilk kez köy toplulukları

özerk bir yapıya kavuşmuş, hukuki bir kişilik tanınmıştır.29

1935 yılı verilerine göre kırsal nüfusun %90’dan fazlası okuma-yazma bilmeyen,

düşük gelirli kişilerden oluşmaktadır. Ayrıca kaynakları oldukça yetersizdir. Bu nedenle

toplum kalkınmasında öncelikli konulardan biri de eğitim ve üretim olmuştur. Bu

dönemdeki eğitim alanındaki kırsal kalkınma yaklaşımı Köy Enstitüleri’nin kurulması

olmuştur.30

1938 yılında Toprak Mahsulleri Ofisi’nin kurulması yine aynı dönemlerde Tarım

Kredi ve Tarım Satış Kooperatiflerinin kurulması atılan önemli adımlardır. Bu dönemde

çıkarılan önemli yasalardan bir diğeri de 1945 yılındaki Çiftçiyi Topraklandırma

Yasası’dır. Bu yasada, büyük toprak sahiplerinin siyasal gücünü kırmak, toprakların

mülkiyetini daha çok tarımsal üretimi arttıracak şekilde düzenlemek, kullanılmayan

toprakların değerlendirilmesi ve kamuya ait toprakların dağıtılması amaçlanmıştır.31

1950’lilerde tarımsal destekleme politikalarının yaygınlaştırılması, 1960’larda

traktör kullanımının yaygınlaştırılması, 1970’lerde destekleme politikalarının

29 Serkan Gürlük, “Dünyada ve Türkiye’de Kırsal Kalkınma Politikaları ve Sürdürülebilir Kalkınma”,

Uludağ Üniversitesi İktisat Fakültesi Dergisi, 2001, c.19, S.4, s.9. 30 Gürlük, a.g.m., s.10. 31 Gürlük, a.g.m., s.9-10.

13

geliştirilmesine kadar, yeni kurumlaşmalar ve politikalar her daim gündem konusu

olmuştur.32

1.2.2. Planlı Kalkınma Dönemi (1960 ve sonrası)

İktisat politikalarının yapım ve uygulamasına düzen getirmek, politikalara

bilimsellik kazandırmak, iktisat politikalarının amaçlarına ve yöntemlerine istikrar

kazandırabilmek için 30 Eylül 1960 tarihinde Başbakanlığa bağlı Devlet Planlama

Teşkilatı kurulmuştur.33

Devlet Planlama Teşkilatının kurulduğu tarihten bugüne kadar dokuz adet beş

yıllık kalkınma planı uygulamaya konulmuştur.34

1.2.2.1. I. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963-1967)

Az gelişmiş ülkeler iyi bir hayat standardına ulaşabilmek için, devamlı ve sistemli,

sürdürülebilir kalkınma çalışmalarına ihtiyaç duymaktadır. Bu planda tüm bunlar göz

önüne alınarak on beş yıllık uzun dönemli bir düzenleme ele alınmıştır. Bu planda

ulaşılmak istenen hedefler; Türkiye’nin kalkınma sürecinde her sahada gerekli olan

yeterli sayıda ve nitelikte ilim adamı, yüzde 7’lik bir gelişme hızı, istihdam konusunun

çözümü, dış ödemeler dengesine ulaşmak ve bu hedefleri sosyal adalet ilkelerine uygun

gerçekleştirmek olmuştur.35

I. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda kırsal bölgelerin, kalkınma hamlelerinin

başında, kısa dönemde ortaya çıkan enflasyonun önlenmesi gelmektedir. Ayrıca vergi

yükünün daha adil dağıtılması gerektiği vurgulanmıştır. Kişilerin yeteneklerini

geliştirebilmeleri için fırsat eşitliğinin sağlanması gerekmektedir ve bunun da ilk şartı

çalışmak isteyen herkese kazanç sağlayacak bir iş verebilmektir. Tarım sektöründe

çalışanların toplumsal kalkınma yöntemleri ile daha iyi iş ve hayat standardı

yakalayabileceği belirtilmiştir. Toplum kalkınması, köy kalkınması olarak algılanmış,

32 Kayıkçı, a.g.m., s.1. 33 “Türkiye’de Planlı Kalkınma Deneyimleri”,

http://www.academia.edu/17746672/T%C3%9CRK%C4%B0YE_DE_PLANLI_KALKINMA_DENEY

%C4%B0MLER%C4%B0, (20.10.2017) 34 “Beş Yıllık Kalkınma Planları”,

http://www3.kalkinma.gov.tr/PortalDesign/PortalControls/WebContentGosterim.aspx?Enc=51C9D1B020

86EAFBD8FB4D720EB6A172, (20.10.2018). 35 DPT, Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, 1962, s.33.

http://www.academia.edu/17746672/T%C3%9CRK%C4%B0YE_DE_PLANLI_KALKINMA_DENEY%C4%B0MLER%C4%B0http://www.academia.edu/17746672/T%C3%9CRK%C4%B0YE_DE_PLANLI_KALKINMA_DENEY%C4%B0MLER%C4%B0http://www3.kalkinma.gov.tr/PortalDesign/PortalControls/WebContentGosterim.aspx?Enc=51C9D1B02086EAFBD8FB4D720EB6A172http://www3.kalkinma.gov.tr/PortalDesign/PortalControls/WebContentGosterim.aspx?Enc=51C9D1B02086EAFBD8FB4D720EB6A172

14

öncelik tarımsal verimliliğin ve eğitimin arttırılmasına aynı zamanda da sosyal

hizmetlerin yaygınlaştırılmasına verilmiştir. Boşa harcanan tarımsal kaynaklara ve insan

gücüne engel olunacağı, gönüllü hizmetlere katılımın arttırılacağı ve yapılan

hizmetlerden daha çok kişinin faydalanmasının sağlanacağı belirtilmiştir.36

Devletçi ve ithal ikameci düşünce yapısıyla hazırlanan I. Beş Yıllık Kalkınma

Planında geleneksel tarım maddelerinin artırılması ve çeşitlendirilmesi aynı zamanda

ihracının arttırılmasını sağlayabilecek yatırımlara öncelik tanınmasına ilişkin ihracat

politikası benimsenmiştir.37 I. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın en önemli özelliği, kararlı

ve dengeli bir ekonomiyle birlikte sosyal gelişmeyi esas almasıdır.

1.2.2.2. II. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1968-1972)

II. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda kişi başına düşen geliri hızlı ve devamlı olarak

arttırmak, aynı zamanda farklı gelir gruplarının ve bölgelerin dengeli gelişmesini

sağlamak, iş imkanlarını çoğaltmak, kalkınmayı fırsat eşitliğine ve sosyal adalet ilkesine

uygun bir şekilde gerçekleştirmek amaçlanmıştır. II. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda

kalkınma hızının sadece planın yapıldığı süre içerisinde değil, daha sonra da devam

etmesi hedeflenmiştir. Ekonomik faaliyetlerin modernleştirilmesi, geleneksel tarım

metotlarının yerine, ileri teknoloji ve yeniliklerin kullanılması öngörülmüştür. Genel

istihdam imkanlarının genişletilmesi tarım sektöründeki fazla işgünün, tarım dışı

sektörlere kaydırılması, yetişmiş insan gücünün verimli kullanılması ve sanayinin

geliştirilmesi amaçlanmıştır. Ekonominin genel yapısının tarımsal sektörden, sanayi

sektörüne geçmesi aynı zamanda da tarımsal üretim de hava şartlarına olan bağlılığın

azaltılması hedeflenmiştir. Tarım sektöründe çalışanların yaşam standartlarındaki

dalgalanmaları önlemek, toplumun yaşam standardını yükseltmek ve daha gerçekçi ve

kararlı bir gelişme hızı sağlamak amaçlanmıştır.38

Tarımsal üretim miktarını ve verimliliği arttırarak, ucuz girdiler sağlayarak ve

istikrarlı fiyat politikaları uygulayarak, aynı zamanda uygun pazar koşulları sağlayarak

köylülerin gelir seviyesinin yükseltilmesi amaçlanmıştır. Bu sayede tarım sektöründe

36 DPT, 1962, s.52-53. 37 DPT, 1962, s.42. 38 DPT, İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, 1967, s.2-3.

15

yaşanan gelişmeler, ihracat kapasitesini artıracak, sanayide hammadde ihtiyacını

karşılayacak böylece sanayileşme için yardımcı olacaktır.39

II. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda hem ithal ikameci hem de ihracatı geliştirme

politikaları birlikte benimsenmiştir.40

1.2.2.3. III. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973-1977)

III. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda tarım sektöründe yapılacak olan yatırımlarda,

önceliğin üretimi doğa koşullarına bağlı olmayan ve ihracat potansiyeli yüksek ürünlere

verilmesi öngörülmüştür.41 Sanayi sektöründe istenilen büyüme gerçekleşmemiştir.

Türkiye’nin ekonomik yapısı tarımsal niteliğini korumuştur ve tarım sektörü en büyük

paya sahiptir. Planlı dönemde, tarımsal üretimde, bölgelerdeki ekim alanlarında ve/veya

ürün çeşitliliğinde büyük değişiklikler olmamıştır. 1966-1970 yılları arasında bitkisel

üretimde özellikle sanayi bitkilerinin ve yağlı tohumların oranı artmıştır. Planlı dönemde

tarım sektöründe teknolojinin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması teşvik edilmiş ancak

planlarda üreticilere öngörülen araç ve girdilerin arzı sağlanamamıştır. 1902-1972 yılları

arasında en belirgin artış kimyasal gübre kullanımında olmuştur. 1962 yılından 1972

yılına gelinceye kadar traktör sayısı 3 kat artış göstermiştir. Planlı dönemde modern

girdilerin kullanılması artış göstermesine rağmen Türkiye, Avrupa ülkelerinin oldukça

gerisinde kalmıştır.42

Gelir dağılımı dengesi 1973 yılında iyice bozulmuştur. Bu durumun en önemli

sebeplerinden birisi petrol krizidir.

1.2.2.4. IV. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1979-1983)

Bu plan döneminde Türkiye’nin sosyo-ekonomik ve toplumsal gelişimi önemli

sorunlarla karşı karşıya kalmıştır. Enerji, ulaşım, haberleşme gibi altyapı yetersizlikleri,

hızlı kentleşmenin oluşturduğu kır-kent ve bölgeler arası dengesizlikler ancak sağlıklı ve

dengeli bir gelişme yöntemi ile giderilebilecektir. Bu gelişme modeli için;

39 DPT, 1967, s.235-236. 40 DPT, 1967, s.630. 41 DPT, Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı, 1972, s.184-896. 42 DPT, 1967, s.10-12.

16

● Kamu sektöründe verimi ve etkinliği arttırıcı düzenlemeler yapılmalıdır.

● Halk girişimciliği ve kooperatifçilik desteklenmelidir.

● Nüfus hareketleri düzenlenmelidir.

● İşsizlik azaltılmalıdır.

● Toplumsal güvenlik köylüyü de kapsayacak şekilde yaygınlaştırılmalıdır.

● İç Pazar üreticiyi ve tüketiciyi koruyacak ve üretimi artıracak şekilde

düzenlenmelidir.

● Sağlıklı beslenme, sağlıklı tüketim ve sağlıklı kentleşmenin birlikte

gerçekleşmesi amaçlanmalıdır.43

Bu dönemde tarımsal üretimde, bitkisel üretimin payı azalırken, hayvancılık

üretiminin payı artmıştır. Bu nedenle dönem içerisinde tarımda verimi artırmak için,

modern araç ve girdi kullanımı büyük önem kazanmıştır. Kimyasal gübre kullanımında

büyük oranda artış olmuştur. Ayrıca 1972 yılında 135726 olan traktör sayısı, 1977’de

325225’e yükselmesine rağmen etkin kullanılamamıştır.44

Bu plan döneminde nüfusun yarısından fazlasını köylüler oluşturmaktadır. Toprak

dağılımı oldukça dengesiz ve adaletsizdir. Topraksız aile sayısı, kırsal bölgelerdeki hızlı

nüfus artışı ile birlikte gittikçe artmaktadır. Tarımsal üretim geri kalmış üretim teknikleri

ile yapılmaktadır bu da tarım da verimin düşüklüğüne, gelir dağılımında adaletsizliğe ve

toplumsal olarak gelişememeye neden olmaktadır.45

Bölgeler arası gelir dağılımını dengelemek, tarımsal üretimde yaşanan gelişmeler

sayesinde sanayi toplumuna sağlıklı bir geçiş yapmak, köylünün üretim gücünü, gelirini

ve yaşam koşullarını iyileştirmek, kırsal alanların gelişimini hızlandırmak ve

kalkınmasına yardımcı olmak için; etkili bir toprak reformu, demokratik kooperatifleşme,

43 DPT, Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı, 1979, s.4. 44 DPT, 1979, s.10-11. 45 DPT, 1979, s.11-13.

17

köylüye dönük devlet düzenlemesi ve desteği, köy-kent yolu ile yeni bir üretim düzeninin

kurulması amaçlanmıştır.46

Bu dönemde hızlı sanayileşme yolunda kaynak sağlanacak kurumsal

düzenlemeler ile birlikte ihracatta önemli atılımlar strateji olarak benimsenmiştir.

Dönemin sonunda Türkiye’nin birçok ihtiyacını kendi olanakları ile kendi karşılayacak

ve diğer ülkelere önemli ölçüde ihracat yapacak duruma gelmesi hedeflenmiştir.47

1.2.2.5. V. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985-1989)

V. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda temel amaç öncelikle refahın arttırılması

olmuştur. Tarımsal üretimde potansiyelin arttırılmasına, ürün çeşitliliği ve verimliliğine,

üretim yapısında ileri teknoloji kullanımına, sulama yatırımlarına ağırlık verilmesine, iç

pazar sorunları için kooperatifçiliğin yaygınlaştırılmasına aynı zamanda tarımsal üretimi

destekleme politikalarına, tarımsal eğitim ve tarımsal teşkilatlanma konularına önem

verilmiştir.48 Tarımsal üretimin potansiyelini ve verimliliğini arttırarak ihracat

potansiyelini yükselten, ülkenin mevcut birikimlerini değerlendiren ve geliştiren

böylelikle sınai üretimin payını arttıran bir yöntem amaçlanmıştır. Üretimin yapısı

belirlenirken ülkemizin kaynak birikimi ve emek potansiyeli aynı zamanda coğrafi

durumu ve kalkınmada öncelikli olan bölgelerin özellikleri, dış ticaret şartları da göz

önüne alarak, kıtlığa yol açmayacak şekilde düzenlenmek istenmiştir. Mal ve hizmet

ihracatının üretim yapısı ile uyumlu olacak şekilde arttırılması ve çeşitlendirilmesi teşvik

edilerek, ithalatta koruma oranlarının azaltılması aynı zamanda da tüketicinin korunması

amaçlanmıştır. Özel sektör yatırımlarının payının arttırılması, ihracatı ve sosyo-

ekonomik gelişimi arttıracak tesislere öncelik verilmesi gerektiği vurgulanmıştır.

Bununla birlikte istihdam oranının arttırılması, özellikle genç işsizlerin azaltılması, gelir

dağılımında düşük gelirli gruplara öncelik verilerek dengenin sağlanması amaçlanmıştır.

Kalkınmada gerekli olan insan gücünün yetiştirilebilmesi için, nitelikli eğitim esas

alınacak, kalifiye insan gücüne ihtiyaç duyulan alanlarda istihdam sağlanacak, uygun

ücret politikası izlenecek ve çalışma saatleri iyileştirilecektir. Sosyal Güvenlik

yaygınlaştırılacak, sağlık hizmetlerinden herkesin en iyi şekilde faydalanması

46 DPT, 1979, s.288. 47 DPT, 1979, s.3. 48 DPT, Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, 1984, s.54.

18

sağlanacaktır. Esnaf ve sanatkarların üretim gücü arttırılacak, küçük ölçekli sanayi

işletmelerinin daha etkin olabilmeleri için teşvik politikaları uygulanacaktır. Köylü ve

çiftçilerin gelir durumlarının iyileştirilmesi için, yeni üretim dallarının yaygınlaştırılması

sağlanacak, köylerde üretilen malların değerlendirilebilmesi için de çiftçiye yardımcı

hizmetler götürülecektir. Büyümenin istikrarlı bir şekilde yürütülmesi, enflasyonun

kontrol altında tutulması ve üretim faktörlerinin atıl kalmamasına dikkat edilecektir.

Kalkınmada öncelikli bölgelerimizin gelişme potansiyeli harekete geçirilecek, bu

bölgeler ile diğer bölgeler arasındaki gelişmişlik farkları azaltılacaktır.49

1.2.2.6. VI. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990-1994)

VI. Beş Yıllık Kalkınma Planı ülkemizin refah seviyesini serbest rekabet

ortamında ve güvenilir bir ortamda yükseltmeyi amaçlamıştır. Hızlı, dengeli ve istikrarlı

bir kalkınma süreci içinde, gelir dağılımını dengelemek, işsizliği azaltmak, bölgeler arası

gelişmişlik farklarını azaltmak, özel kesimin ekonomideki rolünü artırmak önem

kazanmıştır. Enflasyon ile mücadele de talebin kontrol altına alınması ve arzın

arttırılmasının gerekliliği vurgulanmıştır. Üretim seviyesini artırmak için, üretim

faktörlerinin en etkin ve yüksek seviyede kullanılması amaçlanmıştır. Sosyo-ekonomik

istikrarı koruyarak büyüme ve refah artışı hedeflenmiştir. Kamu kesimi yatırımlarında

eğitim ve sağlık sektörüne öncelik vermesi, özel kesimin yatırımlarında ise imalat sanayi

ve ihracatı artıracak sektörlere yoğunluk vermesi öngörülmüştür.50

Tarımsal üretimde, üretim metotlarını modernleştirmek, üretimin hava koşullarına

bağlılığını azaltmak, artan nüfusun gıda ihtiyacını karşılamak ve tarımsal ürünlerin

ihracat potansiyelini arttırmak temel amaçlar arasında olmuştur. Aynı zamanda toprak ve

su kaynaklarını en iyi şekilde kullanmak, kaliteli tohum ve damızlık temini gibi üretim

girdilerini verimli hale getirmek dolayısıyla bitkisel ve hayvansal üretimi artırmak

amaçlanmıştır.51

49 DPT, 1984, s.1-3. 50 DPT, Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı, 1989, s.1-3. 51 DPT, 1989, s.48.

19

1.2.2.7. VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996-2000)

VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı döneminde tarım sektörünün mevcut durumuna

baktığımızda, GSYİH içindeki payının, 1990 yılına göre düşüş gösterdiği görülmektedir.

Ancak tarım sektöründe istihdam edilen kişi sayısı %45 oranında ağırlığını

sürdürmektedir. Tarım sektörünün ekonomi içindeki önemi azalırken, nüfusun büyük bir

kısmı halen geçimini tarım sektöründen sağlamaya devam etmektedir. Bu dönemde

tarımsal üretimde yıllık ortalama %1,7 oranında artış, ihracatta %1,3, ithalatta ise %5

oranında azalma olmuştur. 1994 yılı verilerine bakıldığında tarımsal üretimin %66,7’ sini

de bitkisel ürünler oluşturmaktadır.52

Arazi kullanımlarında planlamaların olmayışı, tarım arazilerinin tarım dışı

faaliyetlerde kullanılmasının yaygınlaşması ve erozyon gibi doğal afetlerin sonucunda

tarım alanları azalmakta, küçük ölçekli işletmelerin payı artmaktadır. Tarım sektöründe

istihdam edilen kişilerin gelirleri, diğer sektörlere göre daha düşüktür. Ayrıca sektör

içerisinde gelir dağılımı oldukça farklılık göstermektedir. 53

Tarımsal faaliyetleri yürüten kurumların, koordineli çalışmamaları, kaynakların

rasyonel kullanılmamasına neden olmuştur. Uygulamaya konulan destekleme

politikaları, üretici gelirlerinde istikrar sağlayamamış, destekleme politikaları bazı

ürünlerin çok fazla üretilmesine, üretim fazlası oluşmasına bu yüzden devletin fazla ürün

alarak stok maliyetinin artmasına neden olmuştur. Tarım sektöründe faaliyet gösteren

ilgili kuruluşların yeterli ve düzenli kayıt tutmamaları, tarım sektörü ile ilgili istatistiki

bilgilerin yetersiz oluşu, ilgili politikaların oluşturulmasında önemli bir sorun olmaya

devam etmektedir. Tarım sektöründe eğitim, araştırma ve yayım hizmetleri yeterli

düzeyde değildir. Üretim planlaması, fiyatlanması, pazarlaması ve üreticiye hizmet

götürme konusunda örgütlenme yetersizdir. Arazi Kanunu’na göre köylerin ortak malı

sayılan meraların, bilinçsizce kullanılmaları sonucu alanlar daralmış ve nitelikleri

bozulmuştur.54

VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda tüm bu mevcut durum göz önüne alınarak,

artan nüfusun sağlıklı ve yeterli beslenmesi sağlamak, karşılaştırmalı üstünlüğe sahip

olduğumuz ürünlere ağırlık verilmesi böylelikle üretimi ve ihracatı artırmak, aynı

52 DPT, 1995, s.57. 53 DPT, Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, 1995, s.57. 54 DPT, 1995, s.57-58.

20

zamanda da üreticinin gelirini arttırarak istikrarı sağlamak amaçlanmıştır. Tarımsal

destekleme politikalarının, üretimin serbest piyasa koşullarında pazarın ihtiyaçlarına

uygun yapılması, bu amaçla ayrılan kamu kaynaklarının daha rasyonel kullanılması için

yeniden yapılandırılması öngörülmüştür. Tarım ürünlerinin fiyatlarına, devlet müdahalesi

azaltılacak, üreticiye doğrudan gelir desteği verilecek, iç ve dış talebe uygun ürün

üretilecektir. Bitkisel üretim arttırılırken aynı zamanda çevre kirliliği göz önüne alınarak,

kimyasal gübre ve ilaç kullanımı çevreye zarar vermeyecek şekilde düzenlenecektir.

Tarımsal üretimin planlanması ve pazarlanması konusunda üreticiye destek verilecek,

üretici birliklerinin kurulması ve kooperatifleşme özendirilecektir. Tarım ürünlerini

sigortalama sistemi yaygınlaşacaktır. Tarımsal politikaların daha etkin ve sistemli

yürütülebilmesi için, üreticiler kayıt altına alınacaktır.

1.2.2.8. VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001-2005)

VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı, küreselleşmenin sosyo-ekonomik hayatı

derinden etkilediği bu dönemde, milletimize bilgi toplumunun gereklerine uygun

özellikleri kazandırmayı hedeflemiştir. Bu dönemde kesintisiz ve istikrarlı bir büyüme

sürecinin olduğu, yaşam kalitesinin yükseldiği, ülke olarak daha etkili ve saygın bir yer

edindiğimiz bir dönem olması amaçlanmıştır. Bu dönemde de gelir dağılımının daha

adaletli hale gelmesi, yoksullukla mücadele, bölgelerarası gelişmişlik farklılıkları

öncelikli konular arasında yer almıştır. Genç nüfusun yoğun olduğu ülkemizde, eğitim

sisteminin geliştirilmesine ve nitelikli iş gücü yetiştirilmesine önem verilmiştir. Sanayi

sektörünün dış pazardaki rekabet gücünü arttırabilmek için, ileri teknoloji kullanan ve

üreten, araştırma ve geliştirme faaliyetlerine önem veren, çevreye duyarlı üretim yapan,

tüketicilerin isteklerini ve sağlığını gözeten, yerel kaynakları harekete geçiren, modern

üretim tekniklerini uygulayabilen, nitelikli işgücü kullanan ve kendine özgü tasarım

yapan, marka yaratabilen, bilgi ve teknoloji yoğun alanlara kayan bir yapıya

kavuşturulması hedeflenmiştir. 55

Kırsal alanlardaki mevcut duruma bakıldığında örgütlenmeler istenilen düzeyde

değildir. Tarım sektöründeki eğitimin ve hizmetlerin yetersizliği, toprakların bilinçsiz

kullanılmasına sebep olmakta, bu da üretimdeki verimliliği olumsuz yönde

etkilemektedir. Kırsal alanlarda işgücünün arttırılması, beşeri kaynakların geliştirilmesi,

55 DPT, Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, 2000, s.25-26.

21

kırsal nüfusun gelirini arttıracak ekonomik faaliyetlerin desteklenmesi, kırsal alanlarda

yaşayanların yaşam kalitesinin artırılması, etkili örgütlenme ve her düzeyde katılımcılık

gündem konusu olmuştur.56

Tarım- sanayi entegrasyonunun geliştirilmesi, kaliteli hammadde temini ve

tarımsal sanayiye dönük sözleşmeli üretimin yaygınlaştırılması ve bu konuda teknik

destek verilmesi kararlaştırılmıştır. Kırsal bölgelerdeki yerel potansiyelleri daha iyi

değerlendirmek, kırsal nüfusun gelirini artırmak, işsizliği azaltmak ve bölgelerarası

sosyo-ekonomik yapının iyileştirilmesini sağlamak bu plan döneminde de önemli konular

arasında yer almıştır. Tarım sektöründeki mevcut durum göz önüne alındığında VII. Plan

döneminde tarım sektörünün içinde bulunduğu olumsuz durum bu dönemde de devam

etmiştir. Bu olumsuzlukları kısmen azaltabilmek adına tarımsal destekleme aracı olan,

Çiftçilere Yönelik Doğrudan Gelir Desteği uygulaması adı altında bir pilot proje

başlatılmıştır. VII. Plan döneminde tarım sektöründeki amaçlar bu plan döneminde de

gündem konusu olmuştur. Tarımsal üretimde, üretim faktörlerinin etkin kullanılması,

rekabet gücü yüksek sürdürülebilir tarım sektörü amaçlanmıştır.57

1.2.2.9. IX. Beş Yıllık Kalkınma Planı (2007-2013)

IX. Beş Yıllık Kalkınma Dönemi küreselleşmenin her alanda etkili olduğu, hızlı

bir değişim sürecinin yaşandığı, rekabetin fazlalaştığı, bireyler ve kurumlar için

fırsatların, risklerin ve belirsizliklerin arttığı bir dönemdir. Bu planda Türkiye’nin sosyo-

ekonomik ve kültürel alanları bütüncül bir yaklaşımla ele alınmıştır.58

Bu plan döneminde kır-kent arasındaki sosyo-ekonomik yapı ve gelir düzeyindeki

dengesizlikler önemini korumaya devam etmiştir. Kentlerdeki istihdam olanakları, kırdan

kente yoğun göç hareketlerine sebep olmuş, bu durum kentlerdeki sosyal ve fiziki yapının

bozulmasına neden olmuştur. Bu dönemde bölgesel gelişmişlikleri artırmak amacıyla,

özel sektörün payının genişletilmesi, yatırımların ve istihdamın artırılması

hedeflenmiştir. Aynı zamanda yerel kalkınma girişimleri hızlanmış, yerel ve potansiyel

kaynakların etkin kullanılmasını sağlamak amacıyla kamu kesimi, özel kesim ve sivil

toplum kuruluşları arasında iş birliği geliştirilmiştir. Bu dönemde yerel yönetimlerin,

56 DPT, 2000, s.71. 57 DPT, 2000, s.71. 58 DPT, Dokuzuncu Kalkınma Planı, 2007, s.1.

22

kalkınma konusunda yetki ve sorumlulukları artırılmış birçok kanun çıkarılmıştır. Tarım

sektöründeki gelişmelerin kırsal bölgelerde yarattığı sorunları çözmek ve kırsal kalkınma

faaliyetlerini düzenlemek üzere 2006 yılında Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisinin

hazırlanıp yürürlüğe konması en önemlilerinden birisidir. Bununla birlikte kırsal nüfusun

en önemli ekonomik faaliyeti olan, tarım sektöründeki sorunların ve verimsizliğin

azaltılması için, arazi toplulaştırma çalışmalarının hızlanması, üretici örgütlenmelerinin

güçlenmesi, tarım sektöründe faaliyet gösterenlere eğitim verilmesi öncelikli konular

arasında yer almıştır.59

1.2.2.10. X. Beş Yıllık Kalkınma Planı (2014-2018)

X. Kalkınma Planı’nın amacı uzun vadede Türkiye’nin uluslararası konumunu

yükseltmek ve milletimizin refah seviyesini artırmaktır. Bu planda yüksek gelir grubu

ülkeler arasına girmek, yoksulluk sorununu çözmek, enflasyonu kalıcı şekilde düşürmek

ve tek haneli rakamlara indirmek amaçlanmıştır. Kişi başına düşen milli gelirin

artırılması, ihracat payının yükseltilmesi, işsizlik oranının düşürülmesi, istikrarlı ve

sürdürülebilir büyüme ile rekabet gücünü artırmak hedeflenmiştir. Aynı zamanda

sanayileşmenin hızlandırılması, üretim faktörlerinin verimli kullanılması, ithalata olan

bağımlılığın azaltılması diğer amaçlar arasındadır. Bilim ve teknoloji alanındaki

yeniliklerin yakından takip edilerek, mevcut üretim yapısı ile bütünleştirilmesi

gerekmektedir. Bu planda insan odaklı kalkınma anlayışı benimsenmiş, toplumun sosyo-

ekonomik hayata daha aktif katılması amaçlanmıştır.60

İnsan odaklı bu kalkınma planında “Nitelikli İnsan, Güçlü Toplum” kavramı

ortaya çıkmıştır. Bu programın amacı toplumun refah seviyesini artırmak, tüm kesimlerin

yaşam standartlarını yükseltmek ve herkesin kalkınmanın getirmiş olduğu sonuçlardan

adil bir şekilde yararlanmasını sağlamak olmuştur. Gündeme gelen diğer bir kavram da

“Yenilikçi Üretim, İstikrarlı Yüksek Büyüme” başlığı altında ele alınmış, Türkiye’nin

büyüme seviyesini daha ileriye taşımak ve üretimin yapısını daha yenilikçi yöntemlerle

bütünleştirmek buradaki temel amaç olmuştur. Son olarak da “Yaşanabilir Mekanlar,

Sürdürülebilir Çevre” konusu içerisinde bölgeler arası gelişmişlik farklarını azaltmak,

59 DPT, 2007, s.46-49. 60 Kalkınma Bakanlığı, Onuncu Kalkınma Planı, 2013, s.27.

23

kırsal kesimin ve ekonominin güçlendirilmesi, yaşam kalitesinin artırılması en önemli

amaçlar arasında yer almıştır.61

Türkiye’de son yıllarda sosyo-ekonomik kalkınma hızlanmış, kişi başına düşen

milli gelir ve refah seviyesi artmıştır. Ancak bu iyileşme bölgeler arasında ve kent-kır

düzeyinde farklılık göstermektedir. Ülkemizdeki bölgesel dengesizliklerin başında,

istihdam sorunu, gelir dağılımı, yerel ve potansiyel kaynakların atıl kalması ve göç sorunu

gelmektedir.62

Bu plan döneminde gıda ve tarım sektörüne baktığımızda, dünyadaki gıda arz ve

talebinin sürekli ve hızlı değişimi, tarım ürünlerinin fiyatlarında istikrarsızlığa neden

olmuş, bu da gıda krizine yol açmıştır. Bununla birlikte, tarımsal ürünlerdeki fiyat

endeksinin hızla yükselişi, tarım sektörünü daha karlı bir hale getirmiş, tarım sektörüne

yapılan yatırımların da artmasıyla bu sektörde daha çok istihdam yaratılmıştır. Aynı

zamanda tarıma dayalı sanayi ürünlerinin ihracatı da artmıştır. Bu dönemdeki tarımsal

politikalar, ürün, üretim ve üretici odaklı ve bölgesel temelli olmuştur. Tarım

sektöründeki işletmelerin küçük ölçekli ve dağınık yapıda olması, pazara ulaşım ve

örgütlenmedeki yetersizlikler, aynı zamanda tarım sektöründeki eğitimin ve yayım

hizmetlerinin yaygınlaşmaması önemli sorunların başında gelmektedir.63

Bu plan döneminde tarım sektöründeki amaç ve hedefler, toplumun sağlıklı gıda

ihtiyacını karşılayan, yüksek teknolojinin kullanıldığı, altyapı ve örgütlenme sorunlarını

çözmüş, verimliliğin yüksek olduğu, etkin ve talebe uygun üretim yapmak ve uluslararası

rekabet gücünü artırmak ve doğal kaynakları sürdürülebilir kılmaktır.64

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan günümüze kadar geçen süreçte, kırsal

alanların sorunlarına yönelik çözüm arayışlarına girilmiş ve bu yönde çok yönlü çabalar

harcanmıştır. Bu kapsamda kırsal alanların kalkındırılması amacına yönelik farklı

yaklaşımlar geliştirilmiş ve uygulanmıştır. Bu faaliyetler kimi zaman yasal düzenlemeler

ve kamu teşkilatlanmaları şeklinde, kimi zaman da sosyal içerikli projelerin ve

kalkınmaya yönelik perspektiflerin oluşturulduğu toplantılar veya konferanslar şeklinde

61 Kalkınma Bakanlığı, 2013, s.29. 62 Kalkınma Bakanlığı, 2013, s.29. 63 Kalkınma Bakanlığı, 2013, s.98. 64 Kalkınma Bakanlığı, 2013, s.100.

24

gerçekleştirilmiştir.65 Son yıllarda Türkiye dahil bütün ülkelerde kırsal kalkınmanın,

farklı bir politika alanı ve düzenlenmesi gereken yeni bir ekonomik yaklaşım olarak daha

önemli hale geldiği görülmektedir.

Türkiye, kırsal kalkınma konusunda çok fazla model deneyen ve uygulayan

ülkelerden birisi olmuştur. Genellikle büyük ölçekli, sektörel yaklaşımı ön plana alan,

hedefi tarımsal üretimi arttırmak olan ve kamu tarafından merkezden yönetilen bu

çalışmalar iyi bir yönetişim yaklaşımı sergilenmediği için istenilen sonuçlara ulaşmada

etkili olamamıştır.66

1.3. KIRSAL KALKINMANIN ARTAN ÖNEMİ

Ülkelerin gelişimini en çok etkileyen faktörlerin başında doğal kaynaklara olan

yakınlıkları ve uzaklıkları, dolayısıyla jeopolitik konumları gelmektedir. Ülkeler

arasındaki gelişmişlik farklarını etkileyen bu temel sebep dışında, bazı önemli etkenler

de vardır. Bu etkenlerden en önemlisi Sanayi Devrimi’dir. Sanayi Devrimi’nden önce

bazı devletlerin zengin olması ve diğer devletlerden bazılarını egemenlikleri altına

almalarının en önemli nedenleri; verimli topraklara sahip olmaları, örgütlenme bilincinin

olması ve yetenekli ve güçlü liderlerinin olmasına bağlıdır. Sanayi Devrimi ile birlikte ve

sonrasında devrimin değişimini yaşayabilen ülkeler, çok kısa sürede çok büyük

gelişmelere imza attılar ve milli gelirleri çok yükseldi. Bu ülkelerin uzun yıllar boyunca

kaydettiği bu gelişmeleri, devrimi yaşayamayan ülkeler gerçekleştiremediler ve

aralarında yaptıkları ticaretler sonucunda sömürülmekten kurtulamadılar. Bunun

neticesinde bu ülkeler arasındaki gelişmişlik farkları her geçen gün daha da arttı. İkinci

Dünya savaşından sonra ülkeler, gelişmiş ve az gelişmiş ülkeler olarak ikiye ayrıldılar.

Dünya Bankası tarafından daha sonra az gelişmiş ülkelerin adı “Gelişmekte Olan

Ülkeler” olarak değiştirildi. 67

Gelişmiş ülkeler, gelişmekte olan ülkelerden, ekonomik, demografik ve sosyo-

kültürel özelliklerine göre ayrıcalık gösterirler. Gelişmekte olan ülkelerin ekonomileri

65 Muzaffer Bakırcı, “Avrupa Birliği Yeni Dönem Kırsal Kalkınma Politikası, Türkiye’nin Uyumu ve Yaratacağı Etkiler”, Türkiye Coğrafya Dergisi, 2006, S.47, s. 57. 66 Bülent Gülçubuk, “Kırsal Kalkınma Politikaları ve Yönetişim”, http://www.tepav.org.tr/upload/files/1389102404-

8.7._Bolgesel_Kalkinma_ve_Yonetisim_Sempozyumu.pdf#page=46, (15.10.2017). 67 Gürlük, a.g.m., 2.

http://www.tepav.org.tr/upload/files/1389102404-8.7._Bolgesel_Kalkinma_ve_Yonetisim_Sempozyumu.pdf#page=46http://www.tepav.org.tr/upload/files/1389102404-8.7._Bolgesel_Kalkinma_ve_Yonetisim_Sempozyumu.pdf#page=46

25

tarıma dayalıdır. Nüfusun büyük çoğunluğu tarım sektöründe faaliyet gösterir ve milli

gelirdeki en büyük pay da tarıma aittir.68

Dünya Bankası’nın 2000-2001 raporuna göre dünya genelinde yaşam ve sağlıkla

ilgili bazı göstergeler verilmektedir (Tablo 2).

Tablo 1.2. Dünya Genelinde Yaşam ve Sağlıkla İlgili Bazı Göstergeler (000.000)

YILLAR 1995 2025

Yoksullukla Yaşama 2400 3300

Yetersiz Beslenenler 1800 500

Açlıktan Ölenlerin Sayısı 20 10

Kirli Sudan Ölenlerin Sayısı 9,1 3,7

Sağlık Kuruluşlarına Erişememe 1500 700

Yetersiz Barınma 1100 700

Okula Erişememe 1000 500

İşsizlerin Sayısı 100 200

Kaynak: World Bank 2000-2001 Report, s.274-290, Washington D.C. Aktaran: Gürlük, a.g.m., s.3.

Bu tablodan elde edilen verilerin kırsal alanlarda görüleceği düşünülmektedir.

2025 yılında kırsal nüfusun dünya nüfusuna oranının %40 civarında olması beklenmekte,

bu da kırsal alanların kalkındırılmasının önemini bir kez daha ortaya çıkarmaktadır. Yani

2020’li yıllarda insanlar hala açlıktan ölebilecek, hala kirli sulardan hastalanabilecek, hala

barınma sorunlarıyla karşılaşabileceklerdir. Gelişmekte olan ülkelerin bu sorunları

gelişmiş ülkeleri de rahatsız etmeye devam edecektir. Bu yüzden kırsal kalkınma her

ülkenin kendi sorunu olmasının yanında uluslararası tarım politikasının da gündeminde

olan konuların başında gelmektedir.69

Nüfusun hızla artması, çevresel sorunlar, refah seviyesindeki düşüş, sosyo-

kültürel yozlaşma ve göç olgusu nedeniyle kırsal alanda kalkınma çalışmalarının önemi

giderek artmıştır. Kırsal kalkınma çalışmalarında yoksulluğu önleme ve/veya azaltma en

önemli içerik konusu olmuştur. Kalkınmakta olan ülkelerin neredeyse tamamının

ekonomik yapıları tarım ağırlıklıdır ve tarım en fazla istihdam sağlayan alandır. Tarım

68 Gürlük, a.g.m., 2. 69 Gürlük, a.g.m., 3.

26

sektöründe çalışanlar genel olarak niteliksiz işçilerdir. Ayrıca işletmeler genellikle küçük

tarım işletmeleri ve aile işletmeleri şeklinde oluşmakta bu da tarım çalışanlarının belirli

seviyede yaşam standardı sağlayacak gelirden yoksun olmalarına neden olmaktadır.

Özellikle son yıllarda dünya genelinde uygulanan neo-liberal politikalar neticesinde

hükümetlerin uyguladığı tarım politikaları ve tarım sektöründe yapılan devlet

desteklerinin sektörden çekilmesi bu sonuçların daha şiddetli yaşanmasına yol açmıştır.

Küresel boyutlarda uygulanan yapısal uyum programları, ülkeler arasındaki gelir

dağılımının bozulmasına, yoksulluğun artmasına sebep olmuştur. Dünya Ticaret

Örgütü’nün tarım ürünlerinin üretimi ve pazarlanması ile ilgili aldığı kararlar,

sanayileşmiş ülkelerin çiftçilerinin gelirlerini artırırken, az gelişmiş ülkelerin çiftçilerini

zarara uğratmıştır. Bu kararlar ve uygulamalar sonucunda, bazı çiftçiler tarlalarını terk

ederek kentlere göç etmiş, bazı çiftçilerde ücretli tarım işçisi olarak çalışmak zorunda

kalmıştır.70

Kalkınmakta olan ülkelerin geneline baktığımızda, küçük tarım işletmelerinin

ihmal edildiğini görmekteyiz. Uygulamalarda genellikle istihdam artırıcı politikaların,

büyük ölçekli tarımsal üretim yapan işletmelere sağlandığı görülmektedir. Bunun nedeni

istihdam açısından küçük aile işletmelerinin önemsiz görünmesinden

kaynaklanmaktadır.71

Gelişmekte olan ülkelerin çoğunda ekonomik ve politik güç kentlerde

toplanmakta, uygulanan politikalarda kırsal kesim önemsenmemekte, kırsal kesim ulusal

kaynaklardan daha az yararlanmaktadır. Modernleşme kuramcıları, ülkeler geliştikçe

olanakların kentten kıra doğru yayılacağını böylece kır-kent arasındaki farkların

azalacağını iddia etseler de özellikle gelişmekte olan ülkelerde bu durum oldukça

gecikmiş kır-kent arasındaki uçurum artmıştır.72

Türkiye’de küreselleşme ve liberalleşme politikalarından en çok etkilenen kesim

tarım sektörü olmuştur. Tarım sektöründe dış ticaretin serbest olması, tasfiye edilen

korumacı politikalar, uluslararası anlaşmalar ve özelleştirme gibi uygulamalardan

milyonlarca insan etkilenmiştir. Tarım politikaları; küçük işletmelere sahip çiftçileri ve

70 Şinasi Öztürk, “Kırsal Yoksulluk ve Neoliberal Ekonomi Politikası”, Uluslararası Sosyal

Araştırmalar Dergisi, 2008, c.1, S.5, s.613. 71 Öztürk, a.g.m., s.616. 72 Öztürk, a.g.m., s.620.

27

topraksız kırsal nüfusu etkilemiş ve bunları yoksulluğa, işsizliğe, kente göçe ve sigortasız

çalışmaya mecbur bırakmıştır. Bunların sonucunda kırsal alanlarda artan yoksulluk, ülke

genelinde ciddi sorunlara neden olmuştur.73

Bazı ülkelerde yapılan çalışmalara göre, tarımsal yatırımlar açlığın önlenmesi ve

yoksulluğun azaltılması konusunda hem kırsal alanda hem de kentsel alanlarda diğer

sektörlere yapılan yatırımlardan daha etkili sonuçlar vermektedir.74

Ekonomik kalkınma, gelişmekte olan ülkeler için üzerinde önemle durulması

gereken ciddi bir süreçtir. Uluslararası konjonktürlere ve son yıllardaki ekonominin

gelişimine bakıldığında, ülkelerin kalkınma süreçlerini hassasiyetle tamamlamaya

çalıştıkları görülmekted