tbdh6hj 96k.63 4 1.kj h bd6bf40 , 3.s!kj4 a6!6hj · 2020-02-24 · tbdh6hj 96k.63 4 1.kj h bd6bf40...

Perspektywa analizy stosunków międzynarodowych na poziomie państwa wy-daj e się interesującym i obiecującym podej ściem metodologicznym, bowiemeksponuj e podmioty stosunków międzynarodowych, które sytuują interesy dlaniego najważniej sze, j ego bezpieczeństwo, dobrobyt i porządek społeczny. Taperspektywa badawcza wyraża realistyczny paradygmat państwowo-centrycz-nego systemu międzynarodowego z elementami neoliberalnego paradygmatupreferującego analizę na poziomie systemu międzynarodowego. Warto j ednakpodkreślić, że drugi i trzeci poziom analizy j est refleksem wizj i świata z j egozłożoną i wielopoziomową strukturą zarządzania, w której obok państw istniej eogromna liczba aktorów niepaństwowych, oddziałujących na stosunki między-narodowe, ich dynamikę, jakość i efekt końcowy. Zarówno drugi jak i trzeci po-ziom analizy mówi o świecie, w którym dystrybucja potencjałów j est j ednym zestrukturalnych i semistrukturalnych modyfikatorów zachowań państw w śro-dowisku międzynarodowym, obok takich jak więzi wewnątrzsystemowe, wer-tykalne i horyzontalne współzależności ograniczające j ego autonomię, czy pod-noszone w konstruktywistycznej teorii społecznej idee, wartości, myśli, wierzeniai doświadczenia traktowane jako byty ontologiczne w procesie poznania. To onewyrażają świat społeczny, w tym państwa jako byty intersubiektywne mają zna-czenie dla tych którzy j e tworzyli, dla których mają/miały wartość i które są po-dzielane przez rozmaite grupy społeczne, kulturowe czy polityczne.

Za zasadnością szeroko pojmowanego podej ścia realistycznego w którympaństwo i j ego materialne siły są centralnym punktem odniesienia w badaniachnad j ego polityką zewnętrzną przemawiają następujące argumenty. Po pierwsze,historia świata nowożytnego zdaj e się dowodzić, że państwo jako uczestnik sto-sunków międzynarodowych pozostaj e wciąż j ednym z naj istotniej szych skła-dowych systemu międzynarodowego, choć j ego poszczególne elementy zmie-niają swe funkcj e i znaczenie. Jak niewiele innych podmiotów posiada ono dużezdolności adaptacyjne do dynamicznego i zmiennego ze swej istoty środowiskamiędzynarodowego. Po drugie, to właśnie zdolności adaptacyjne pozwoliły muw przeszłości i pozwalają współcześnie „wpisywać” się w nowe otoczenie, noweśrodowisko międzynarodowe, podejmować nowe wyzwania, nie tracąc j edno-

Państwowy poziom analizy

w stosunkach międzynarodowych

TERESA ŁO Ś -NOWAK

15

cześnie swej atrakcyjności jako instytucja polityczna, wspólnota narodowa,kulturowa, historyczna wartość. Po trzecie, patrząc na problem z historycznejperspektywy można przyjąć, że wspólnoty o cechach zbliżonych do nowożyt-nego modelu państwa w kolej nych fazach rozwoju cywilizacyjnego istniałyi rozwijały się właśnie poprzez adaptacj ę do środowiska międzynarodowego.Także najbliższy nam model państwa terytorialnie zorganizowanego, z suwe-renną władzą nad terytorium i ludnością, jaki powstawał po wojnie trzydziesto-letniej przechodzi głęboką ewolucj ę1. Głębię owych zmian wyznacza epoka po-industrialna z nowymi wyzwaniami i zagrożeniami, nieprzejrzystości, niepewnościąi chaotycznością życia społecznego w którym obserwuj emy radykalne zerwanieciągłości historycznej, kwestionowanie prawidłowości historycznych i społecz-nych, zastąpienie kultury domeną „hiperrzeczywistości”, epoka w której obser-wuj emy dekonstrukcj ę tradycyjnych wartości społecznych, ustalonych hierar-chii, czy poczucia bezpieczeństwa. Z drugiej j ednak strony w publicystycei literaturze przedmiotu obserwuj emy odradzanie się wspólnot lokalnych, więzispołecznych, nadziej ę na odbudowywanie tradycyjnych wartości, rodziny,„utraconej ” przeszłości. I właśnie w takim świecie, w „płynnej ” rzeczywistościj est miej sce na państwo i wartości jakie ono symbolizuj e i do jakich zdają sięnawiązywać badacze ponowoczesności, tacy jak Zygmunt Bauman, czy też póź-nej nowoczesności jak Anthony Giddens, Ulrich Beck czy S. Lash. Pomimoograniczeń z jakimi j est ono konfrontowane pozostaj e wciąż cenną wartością dlaj ednostek i zbiorowości. Tworzy swoisty parasol zabezpieczający terytorialnośći suwerenność przed nadmierną ekspansją korporacj i transnarodowych i me-chanizmów rynkowych, w tym finansowych. Pozwala na realizacj ę funkcj i i za-dań, jakie są przypisane państwu niemal od chwili powstania, potwierdzając tymsamym jego ponadczasowość i atrakcyjność. Tak więc – przyznaj e George So-ros, nawrócony alterglobalista – także w epoce postindustrialnej, w warunkachdziałania ponadnarodowych rynków, instytucj i i korporacj i transnarodowychpostrzeganych jako podmioty posiadające narzędzia dominacj i nad państwemi podporządkowywania j ego narodowych gospodarek regułom gospodarki świa-towej. „Podstawową j ednostką życia społecznego i politycznego wciąż pozostaj epaństwo narodowe”2. Jest ono potrzebne, by wyzwalać nowe formy międzyna-rodowej współpracy, współuczestniczyć w postępujących procesach współza-leżności oraz globalizacj i3. Jest to j ednak państwo wpisujące się w ponowocze-sne koncyliacj e organizacyjne, reagujące na zmiany i wpasowujące swój bytw nadchodzące nieznane. Interesująca w tym kontekście j est prognoza JohnaNaisbitt’a badającego wpływ globalizacj i na przyszłość państwa. W pracy Glo-bal Paradoxmówi wręcz o powrocie do „tożsamości plemiennej ”, która może do-prowadzić w pewnym momencie w XXI wieku do powstania tysiąca, a może16

Łoś-Nowak

dwóch tysiąc państw. Nie będą to j ednak państwa „w postaci, jaka znamy od kil-ku stuleci”4.

Transcedentalny, ogląd świata jaki proponują badacze postmodernistycznegokanonu nauki j est iluzją, a wszelkie próby budowania społeczeństwa globalne-go, państwa światowego, czy mechanizmów globalnego, sieciowego rządzeniawymagające akceptacj i kosmopolitycznych kanonów podwójnej tożsamości, mo-ralności lokalnej, kosmopolitycznego obywatelstwa zderzają się z – wydawało-by się dzisiaj banalnym i niemodnym – paradygmatem obywatelstwa, narodowejtożsamości i wielokulturowością postrzeganą jako wartość wzbogacająca systemmiędzynarodowy. Bo to własne państwa są wciąż nośnikami wspólnoty kulturo-wej, gwarantami tworzonych praw, legitymizowaną wyborami władzą. Nawetpobieżna obserwacja życia politycznego, społecznego czy kulturowego utwier-dza nas w przekonaniu, że j ej główny nurt ma miej sce na poziomie państwa, awięc lokalnym, a nie lokalnym, a nie globalnym.

Zygmunt Bauman, pozostający pod wpływem postmodernistycznego rela-tywizmu i zadumy nad światem w Etyce ponowoczesnej pisze o świecie, w którymoświeceniowy empiryzm i fascynacja prawami ustanawianymi, porządkiem za-mierzonym i planowanymustępuj e niedefiniowalności, nieprzewidywalności,nieprzej rzystości, niedookreśloności i wieloznaczności. W takim świecie pań-stwo jawi się jako byt „płynny”, wspólnota budowana „na nowo i odtwarzana cogodzina”, o nieostrych strukturach organizacyjnych, obywatelach „bez adresu”.W takim świecie nie ma miej sca dla państwa, które „popiera natywizm, określaswoich poddanych jako rodaków”, wymusza j ednorodność etniczną, kulturową,religij ną czy j ęzykową, j est nieufne wobec tego co tworzy „wspólne dziedzic-two”, „wspólny los”, „wspólną misj ę cywilizacyjną”5.

W tak rozumianej ponowoczesności trwałe instytucj e, jak państwo, ładymiędzynarodowe, polityczne wartości i etykiety im przypisywane stają się „dys-kursywnym fenomenem”, zaś ich atrakcyjność relatywizuj e się, gdy są one kon-frontowane z rzeczywistym światem konkurencj i i walki o przetrwanie. Ale na-wet w „płynnym życiu” państwo, podmiot polityczny, terytorialny i suwerennyj est mimo wszystko potrzebne. Oznacza to, że system państw współcześnie po-zostaj e „instytucją globalną, wywierająca wpływ na życie praktycznie każdegomieszkańca ziemi, bez względu na to, czy zdaj e sobie z tego sprawę, czy teżnie”6. Benjamin Barber – j eden z najbardziej znanych amerykańskich politolo-gów, autor takich prac jak Dżihad kontra McŚwiat czy Skonsumowani nie ukrywa,że „wyczerpuj e się model organizacj i świata oparty na państwach narodowych”,bytach ukształtowanych w XVIII wiecznej tradycj i, w innym świecie, innej rze-czywistości politycznej i kulturowej 7. Nie wszyscy j ednak badacze podzielają tęraczej pesymistyczną dla przyszłości państwa prognozę8. 17

Państwowypoziom analizyw stosunkachmiędzynarodo-wych

Niezależnie od manifestowanych postaw i poglądów kwestionujących ideępaństwowości jako nieadekwatnej do organizacj i świata ponowoczesnego, doj ego skomplikowanej natury, państwa nie tracą (lub czynią to w bardzo wyjąt-kowych okolicznościach) kontroli nad gospodarką narodową, bezpieczeństwem,rozwoj em cywilizacyjnym. Przeciwnie, ich zdolność do regulowania i kontrolo-wania podmiotów niepaństwowych wzrasta proporcjonalnie do sprawności w eko-nomicznej, finansowej, kulturowej czy naukowo-technicznej sferze aktywności.Zatem poznanie świata z j ego różnorodnością kulturową i złożonością organi-zacyjną j est procesem, w którym kwestią zasadniczą j est poznanie jak „dzieliła”się globalna przestrzeń polityczna, jak państwo się w niej odnajdywało, jak jązagospodarowywało, jaką funkcj ę przypisywano granicom dzielonej przestrzenipolitycznej, bez których nie byłoby wspólnot politycznych9. R. Devetak w arty-kule omawiającym postmodernistyczną konstrukcj ę państwa traktowanego jako„podstawowej formy podmiotowości w stosunkach międzynarodowych”, zwra-ca uwagę na niedookreśloność i swoistą niej ednoznaczność w podej ściu badaczytego nurtu do takich kwestii jak terytorialność, suwerenności czy wreszcie gra-nice władzy politycznej. Dla R. Devetaka są one ważne bowiem „Nie ma prze-strzeni politycznej przed wytyczeniem granic”. Znaczy to, że funkcją granicw nowoczesnym świecie j est „wydzielenie suwerennej sfery wewnętrznej z anar-chicznej, pluralistycznej przestrzeni zewnętrznej ”, a każdy podmiot politycznyj est określany właśnie poprzez wyznaczone granice fizyczne, symboliczne orazideologiczne”10. Inaczej widzi problem R. Ashley, B. Walker czy D. Campbell.Państwo j est tutaj postrzegane jako efekt praktyk performatywnych, zaś j egotożsamość j est „performatywnie konstytuowana właśnie poprzez wyraz tego, couważa się za j ej rezultat”11. Ma zatem postać jaką w danym czasie i przestrzenipolitycznej nadają mu ludzie, społeczność zgromadzona na jakimś terytorium12.To interesująca teza szkoły postmodernistycznej zbliżona (choć może nie dokońca) do realistycznej wizj i państwa eksponującej j ego istotną wartość naprzestrzeni rozwoju cywilizacyjnego i stałą obecność w przestrzenimiędzyna-rodowej, której kształt, sposób j ej organizowania i mechanizmy funkcjonowaniazmienia się13.

Zdefiniowanie przestrzeni międzynarodowej fazy ponowoczesności (w j ejpolitycznym i ekonomicznym wymiarze) j est niezwykle trudnym zadaniem. Niemniej j ednak można wydobyć zarówno j ej specyfikę, nowe podmioty funkcjo-nujące w owej przestrzeni, nowe reguły zachowań, nową filozofię uprawianiapolityki, a przede wszystkim „swoistą symetrię pomiędzy różnymi sferami życiaspołecznego, zwłaszcza między sferą polityki i ekonomiki. Przesunięcie akcen-tów z przestrzeni politycznej w stosunkach międzynarodowych w kierunku prze-strzeni ekonomicznej, będące konsekwencją ekspansj i korporacj i działających18

Łoś-Nowak

w gospodarce globalnej i wyznaczających j ej ekspansywne oblicze sprawia, żeświatowe rynki finansowe wymykają się coraz bardziej kontroli ich działalnościprzez międzynarodowe rządowe organizacj e jak i suwerenne państwa narodowe.Novum j est także zmieniający się gwałtownie kraj obraz międzynarodowej prze-strzeni. Wypełniają ją nowi aktorzy, nierzadko silniej si swą pozycją w systemiemiędzynarodowym oraz finansowymi możliwościami”14.

Od połowy kat 50. XX wieku w przestrzeni międzynarodowej pojawili sięnowi aktorzy, wypracowywano nowe reguły „gry” w polityce światowej w sferzefinansów, a globalizacja i współzależność sygnowała proces przed którym niema ucieczki. Czy j ednak jak podkreślają przedstawiciele ruchów alterglobali-stycznych są to symbole tworzące swoistą „atmosferę klęski żywiołowej” wokół„umierających państw narodowych15. Czy może j ednak procesy globalizacj ii współzależności oraz transgraniczności wymuszają – także na państwachnarodowych – budowanie nowych struktur organizacyjnych tejże przestrzeni(politycznej, gospodarczej i kulturowej ), redefinicj ę ich wzaj emnych zależnościi powiązań. Nie ulega wątpliwości, ze proces zagęszczania przestrzeni między-narodowej, zwłaszcza j ej ekonomicznego wymiaru siłą rzeczy skutkuj e osła-bianiem państwa i niedocenianiem państwowego „wkładu” w stabilizacj ę i roz-wój gospodarczy oraz bezpieczeństwo16. Tradycją uświęcone formy kontaktówmiędzynarodowych są zastępowane przez nowe rozwiązania. Wymuszają j eprocesy globalizacj i, transgraniczności i współzależności17. Jedną z propozycj ij est dość nieostra formuła global governance lub j eszcze bardziej zawoalowanyw treści i przesłaniu model sieci światowego zarządzania18. Nie zmienia to j ednakfaktu, że „suwerenne państwo o ustalonych granicach, udowodniło, że j est naj -lepszą organizacją mogącą zapewnić pokój wewnętrzny i wspierać warunki ko-rzystne dla ekonomicznej prosperity”, że tylko ono ma „wciąż wyłączne prawodo związania całej społeczności prawem międzynarodowym”19.

\\\\\\

Wobec procesów globalizacj i, transgraniczności, i „kaskadowej” współzależ-ności, „zagospodarowanie” przestrzeni międzynarodowej przez coraz to nowychuczestników i graczy w polityce światowej, oraz dominacj i zwolenników neoli-beralnej wizj i państwa, globalnej gospodarki politycznej, zorganizowanej wedleneoliberalnego paradygmatu wolnej gry „sił rynku”, teorie o „przej ściowości”państwowych form organizacj i świata”, o j ego niezdolności do uczestniczeniaw polityce globalnej, o słabości w konfrontacj i z korporacjami trans graniczny-mi, nasilającymi się ruchami anty globalistycznymi, ruchami społecznymi &c. ,zagrożeniami nie powinny szokować. Przeciwnie, powinny pobudzać do głęb- 19


szej refleksj i nad system międzynarodowym i j ego konstrukcją, nad modelami„zarządzania” w globalnym świecie, wreszcie nad fenomenem państwa i istotąpaństwowości.

Historia i współczesność, zwłaszcza doświadczenia ostatniego dwudziesto-lecia zdają się j ednak dowodzić, że państwa jako racj onalni aktorzy politykiświatowej są wciąż atrakcyjnym podmiotem politycznym, zdolnym uruchamiaćmechanizmy adaptacyjne, zmieniać formy organizacyjne stosunków międzyna-rodowych, metody sprawowania władz i budować wizj e organizacj i świataw którym rezerwują sobie stabilne miej sce. Nie są to j ednak zmiany na tyle ra-dykalne, by organizacja polityczna i społeczna, jaką j est współczesne polis utra-ciło sens istnienia i potrzebę aktywności w środowisku międzynarodowym. Jakdotąd nie pojawił się żaden poważny aktor zagrażający państwu w jego narodo-wej i terytorialnej edycj i20. Nawet zwolennicy teorii merkantylistycznych niekwestionując liberalnej koncepcj i rozwoju, której trzon stanowi wzrost i mo-dernizacja, chociaż różnią się wyborem strategii osiągania celów podstawowych,tj. rozwoju, dobrobytu i bezpieczeństwa. Rozwój oznacza – jak głoszą zwolen-nicy teorii merkantylistycznych – nie tylko wzrost, ale i podział dóbr i dobrobyt.Dystansując się ponadto wobec tez liberałów, jakoby w pogoni za realizacjąswych ambicj i korporacj e transnarodowe zatraciły tożsamość narodową, stającsię stri^e graczami globalnymi zwracają uwagę, że współczesne państwa i kor-poracj e narodowe pozostają ze sobą w dużej bliskości, pamiętają o swej tożsa-mości narodowej, a negowany symbol terytorialnej i politycznej organizacj ispołeczeństwa, jaką j est państwo, stanowi wciąż wartość umożliwiającą realiza-cj ę także korporacyjnych celów21.

Szkoła postmodernistyczna, pozostając w opozycj i do tradycj i liberalnej orazrealistycznej w postrzeganiu państwa narodowego, suwerenności czy siły jakowartości dodanej w polityce zewnętrznej, buduj e wizj e świata w którym jest onraczej wytworem subiektywnym człowieka, j ego doświadczeń, wiedzy, przeko-nań i ustawicznej zmiany, zaś wszelkie próby nadawania im wartości są zabie-giem socj otechnicznym, krępującym procesy poznania, zamykającym procespoznawczy w puste schematy poj ęciowe. Badana rzeczywistość częścią którejj est przywołane wcześniej państwo ma zdecydowanie narracyjny kontekst, j estbardziej „rzeczywistością narracyjną” powstałą w umyśle badacza22. Państwow tym uj ęciu j est kreacją podmiotu kreującego i niczym więcej. Zatem badaniej ego istotności nie może być obiektywnym procesem niezależnie od tego, czypatrzymy na państwo w paradygmacie realistycznym, czy modernistycznym. Je-go postać j est zawsze „skażona” subiektywną percepcją badacza. Realistycznyparadygmat i j ego podstawowe kanony – pisze A. Wendt „budzą kontrowersj e”bowiem „ograniczają nasze myślenie o polityce światowej” w wymiarze wielkich20

Łoś-Nowak

przestrzeni, na poziomie globalnym i ponadnarodowym. Z drugiej j ednakstrony –zauważa – znacząco ją kształtują”23. Są bowiem na tyle interesujące, żestanowią punkt odniesienia do „społecznej teorii stosunków międzynarodo-wych”, w której sferę ontologii wypełniają idee, wartości, historia24. Niezależnieod różniących się podej ść teoretycznych nie ulega wątpliwości, że skala, zasięgi głębia uczestni^wa państw i aktorów niepaństwowych w stosunkach między-narodowych i polityce światowej są różne, bowiem różne są racj e i interesypaństw, różne możliwości. Różnorodne są także oczekiwania społeczności mię-dzynarodowej wobec państw o zróżnicowanym przecież potencjale i doświad-czeniu, oraz uczestników niepaństwowych25.

Fakt, że w ostatnich dwóch dekadach często mówiło się o zmierzchu państwaw stosunkach międzynarodowych, o schodzeniu ze sceny politycznej świata,ustępowaniu miej sca podmiotom niepaństwowym, zwłaszcza korporacj omtransnarodowym, to j ego schyłek nie wydaj e się bliski. Przeciwnie, państwowraca do „gry” w polityce światowej. Po fazie fascynacj i neoliberalną teorią de-kliningu, obecnie przeżywa swoisty renesans wartości i symbolu. W idei ob-umierania państwa j est bowiem j ego początek tyle, że nieco inny. „Nekrologi”o śmierci państwa wydają się przedwczesne26, a budowanie państwa ponowo-czesnego rozbudza emocj e i nadziej e27. Przypomina to średniowieczną legendęo „złotym Grallu”, symbolu nieśmiertelności i obietnic dla tych, którzy chcąprzeniknąć głębiej j ego sekrety, dotrzeć do istoty j ego funkcjonowania, oddzie-lając treść od symboli. Zatem państwo podobne do „Świętego Gralla” od czasównowożytnych, fascynuj e, zajmuj e wyjątkowe miej sce w systemie międzynaro-dowym, badaniach i wyobraźni ludzkości. Dla poznania i zrozumienia i tegoczym jest państwo i jaką rolę odgrywa w stosunkach międzynarodowym nie-zbędna j est także analiza układu sił w polityce światowej, czyli system między-narodowy lub systemowy rozkład sił. Francis Fukuyama, doszukując się przy-czyn j ego słabości mówi, iż zagubiło ono „wymiar państwowości” i aby goprzywrócić należy przemyśleć formę państwowości z j ej organizacją wewnętrz-na, zdolną sprostać wyzwaniom XXI wieku, na nowo określić skalę zakresui aktywności wewnętrznej i zewnętrznej oraz odbudować siłę władzy państwo-wej. To pozwoli „stworzyć macierz”, dzięki której będzie można „przyporząd-kować” rozmaitym krajom świata rozmaite „miary państwowości”28 i łatwiejodpowiedzieć na pytanie o źródła j ego słabości i siły, a także dlaczego, pomimokrytyki, czy wręcz uznania go „historyczny epizod”, j est wciąż podmiotem po-żądania, woj en i szczególnej afirmacj i. Czy j est bardziej Lewiatanem, czy możeGargantułą, a może na naszych oczach ubiera się w „nowe szaty”? Jaką w końcuma wartość dla ładu międzynarodowego, j ego struktury i względnej stabilnościsystemu międzynarodowego. 21


Reasumując zasadna j est teza, że w świecie państwowo centrycznym jaki zdo-minował system międzynarodowy do przełomu XIX i XX wieku refleksją naj -bardziej efektywną i oczywistą wydawał się poziom państwa narodowego Wmiaręj ednak jak komplikował się system międzynarodowy, jak wzbogacało się i róż-nicowało środowisko międzynarodowe ten poziom analizy stawał się niewy-starczającym dla poznania źródeł j ego sukcesów i porażek w realizacj i swychfundamentalnych funkcj i. Wzrastająca aktywność organizacj i międzynarodo-wych i ich skuteczność w rozwiązywaniu wielu złożonych problemów światazglobalizowanego zdawała się wskazywać, że państwo w edycj i podmiotu tery-torialnego, z suwerennością zamkniętą w modelu westfalskim stawało się akto-rem o małej skuteczności, nierzadko niezdolnym sprostaniu oczekiwań, jakiespołeczeństwo wiązało z j ego powstaniem i istnieniem. Wchodząc w ponowo-czesny system międzynarodowy, w ponowoczesny porządek międzynarodowypaństwo – zdaniem niektórych badaczy – jako instytucja polityczna i społecznanie sprawdza się, gdyż świat ponowoczesny potrzebuj e nowych mechanizmówglobalnego zarządzania, nowych form współpracy i nowych strategii29. Nieznaczy to j ednak, że j est zbędne. Jak podkreślono we wcześniej sformułowa-nych tezach j ego obecność w systemie międzynarodowym uwiarygodnia j egoatrakcyjność i swoistą ponadczasowość. Co prawda – podkreśla na przykładSusan Strange – w wieku globalizacj i państwo j est ograniczone w rozwiązywa-niu swoich problemów wewnętrznych, niezdolne do efektywnego wypełnianiaswej funkcj i wewnętrznej i zewnętrznej ale istniej e jako ważny komponent ładuświatowego, obok wielu innych podmiotów30. Nie można wprawdzie wykluczyćświata bez państw, ale j est to wciąż odległa i raczej niejasna perspektywa31.Mieści się ona w filozofii postmodernistycznego kosmopolityzmu i kosmopoli-tycznej koncepcj i modernizmu, która właśnie w państwie narodowym, teryto-rialnie zorganizowanym widzi największą przeszkodę w procesie budowaniaspołeczeństwa i świata kosmopolitycznego32.

Państwo narodowe: wyjątkowy i ponadczasowy fenemen społeczny, polityczny i kulturowy

Ograniczenia, jaki narzuca konwencja artykułu nie pozwalają na pogłębioną re-fleksj ę na temat genezy państwa narodowego, ewolucj i j ego funkcj i, ról odgry-wanych w środowisku międzynarodowym i alokacj i władzy w systemie między-narodowym33. Warto j ednak poświęcić nieco uwagi temu problemowi po to, abymóc zrozumieć głębię zmian jakie się dokonują w nim samym i systemie, które-go j est ważnym elementem.

Panta rei i „Niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki”, dwie znanemaksymy Heraklita z Efezu, filozofa związanego z jońską szkołą przyrody,22

Łoś-Nowak

twórcy teorii wiecznego ruchu i zmienności rzeczy wpisują się we współczesnydyskurs na temat państwa, j ego przyszłości, wyjątkowości i ponadczasowości,pobudzają do refleksj i o państwie, j ego zmiennej naturze i konstrukcj i, niepew-nej przyszłości i systemie międzypaństwowym, którego podstawowe elementymogą okazać się nietrwałe. Dają też nadziej ę na odnalezienie „kodu” państwo-wości czy „macierzy” Fukuyamy i zrozumienia fenomenu j ego ponadczasowo-ści. Rodzą potrzebę refleksj i nad przeszłym, teraźniej szym i przyszłym świa-tem, nad tym co j est w nim swoistym artefaktem tracącym swoją atrakcyjnośćw konfrontacj i z nowymi wyzwaniami, a co decyduj e o j ego ponadczasowości.Zakładając, że państwo w zasadniczym przesłaniu pozostaj e takie samo, tomaksymy Heraklita z Efezuwydają się mieć zastosowanie do dyskusj i o pań-stwie, j ego ponadczasowym wymiarze i atrakcyjności.

Każda epoka, każda cywilizacja tworzyła formy organizacyjne odpowiada-jące potrzebom czasu, miej sca i historii, nowe kodeksy postępowania, nowewartości. Każda z nich nieco inaczej traktowała czas i przestrzeń oraz formy za-rządzania nią, bowiem dla każdej z nich miały one inny wymiar i wartość.W każdej j ednak ze znanych nam ludzie gromadzili się na określonym skrawkuziemi, tworzyli wspólnoty wyznające podobne wartości, cele dla których budo-wano warownie i drogi, środki komunikowania się &c. Nie zawsze j ego organi-zacja, zwłaszcza struktura władzy były tożsame. Można zatem parafrazującsłynną frazę Carla von Clausewitza na temat woj en i wojny powiedzieć, iż takjak każda epoka ma swoj e wojny, tak każda epoka ma swoją, sobie właściwąformę państwa i państwowości, wymaga nowych instytucj i zarządzania proce-sami gospodarczymi i społecznymi, nowych idei i wartości, adekwatnych donowego czasu i innej funkcj i przestrzeni. Taką metamorfozę przechodziło pań-stwo i wciąż przechodzi potwierdzając swą zdolność do przystosowywania siędo nowej rzeczywistości, do zmian jakie niosła rewolucja przemysłowa, rewo-lucj e społeczne i polityczne, antykolonializm i dekolonializacja, erupcja nacj o-nalizmów i wiele innych. Budowanie państwa j est zatem „niekończącym sięprocesem”, symbolem powstawania i upadania, „burzenia j ego podstaw i two-rzenia ich od nowa”. Państwa bardziej aniżeli inne komponenty systemu mię-dzynarodowego podlegają procesowi reprodukcj i, przez co j ego nieprzydatnecechy są zastępowane innymi, bardziej progresywnymi wobec zmieniającej sięrzeczywistości.

Można przyjąć z dużym uproszczeniem, iż powstawanie państw narodowychwiąże się nierozerwalnie z procesami wkraczania w nowoczesność, czyli naprzełomie wieku XVII i XVIII, kiedy po zakończeniu wojny trzydziestoletniejtworzył się międzynarodowy system państw. Przez ponad 350 lat system tenzmieniał się, podobnie jak j ego główni aktorzy. Nie na tyle j ednak, by upraw- 23


dopodobnioną była teza o j ego o „słabnięciu” i ograniczonych możliwościachw konfrontacj i z potężnymi organizacjami transnarodowymi, zmieniającymi j e-go miej sce w systemie międzynarodowym, sposób funkcjonowania i dawnąatrakcyjność. Zarówno to budowane na porządku starożytnej polis, czy na ideachwniesionych do społeczności międzynarodowej po zakończeniu wojny trzy-dziestoletniej, jak i Lewiatan zagubiony w świecie „między-epok”, było onoi j est wartością, którą z trudem, ale i nadzieją budowano, widząc w tym szansęna dobrobyt dla j ego mieszkańców, stworzenie podmiotu zdolnego zapewnićład i bezpieczeństwo, oraz mogącego tworzyć i egzekwować prawo34. Możnawięc idąc za Markem Twainem powiedzieć, iż „informacja o śmierci państwa j estprzedwczesna”, bowiem zajmuj e ono wciąż bardzo ważne miej sce nie tylkow wyobraźni badaczy, ale mieszkańców i zwykłych zjadaczy chleba właściwiew każdym pokoleniu. Jest źródłem cierpień, ale i marzeniem dla tych, którzy gonie posiadają, lub utracili.

Fundamentalna transformacja systemu politycznego średniowiecznej Euro-py zrodziła zapotrzebowanie na silne państwo z władzą scentralizowaną, zdolnądo opanowania chaosu politycznego, gospodarczego i kulturowego, tworzeniapraw dla swoich poddanych, czuwania nad bezpieczeństwem wewnętrznymi zewnętrznym. Charakterystyczne dla wieków średnich horyzontalne i werty-kalne rozproszenie władzy w epoce nowożytnej ustępowało silnej i scentralizo-wanej władzy królów. Tak postrzegane państwo – aby się rozwijało – musiałodysponować silną armią i – co niezwykle ważne – prawem do prowadzenia wo-j en, odbierając tym samym ten niewątpliwy przywilej innym grupom i kastomspołecznym. Tak więc monopolizacja prawa do prowadzenia woj en w rękachsuwerennej władzy stawała się j ednym z najważniej szych punktów progowychw budowaniu państwa jako instytucj i politycznej. Epoka industrialna rodziłazapotrzebowanie na inny model państwa. Atrakcyjnym stawało się państwo no-woczesne, rozwijające nowe formy j ego organizacj i, rywalizujące o rynki zbytu,surowce i ręce do pracy, wnoszące do systemu międzynarodowego wartościTakże epoka poindustrialna stworzyła państwo i społeczeństwo poindustrialne,wchodzące w kolej ną falę rozwoju cywilizacyjnego.

Nawet ten pobieżny siłą rzeczy przegląd zmian cywilizacyjnych, jakie doko-nywały się w systemie międzynarodowym przez ostatnie 350 lat, a zwłaszczaw drugiej połowie XX wieku symbolizującego nową jakość wykazuj e, iż bar-dziej aniżeli inne czynniki zmieniały one koncepcj ę państwa „samotnego j eźdź-ca” i „strażnika granic, walczącego z przeciwnościami losu w kierunku państwawspółistniejącego ze środowiskiem międzynarodowym, działającego jak „pastransmisyjny” łączący to co wewnętrzne z tym, co poza granicami państw naro-dowych, czyli w środowisku międzynarodowym.24

Łoś-Nowak

Nie ulega wątpliwości, że porozumienia z Münster i Osnabrück z paździer-nika 1648 r. kończące wojnę trzydziestoletnią zapoczątkowały proces budowynowoczesnego systemu międzynarodowego, systemu tworzonego przez pań-stwa i dla państw. „Od tamtej pory – piszą R. Jackson i G. Sørensen – systempaństw stanowi główną – być może nawet definiującą – cechę nowoczesności”35.W miarę j ednak jak system ten zmieniał się, pojawiali się nowi aktorzy, w szcze-gólności organizacj e transnarodowe, jak komplikowały się wzaj emne relacj e:państwo – podmiot niepaństwowy, jak wyłaniały się nowe centra władzy, pyta-niem często stawianym była kwestia miej sca państwa w systemie międzynaro-dowym, w polityce światowej, pytanie o j ego przyszłość. Towarzyszyło temurefleksja badawcza zorientowana na poznanie istotnych sił sprawczych i prze-słanek skuteczności j ego aktywności i racj onalności zachowań w środowiskumiędzynarodowym.

Jakie państwo w powestfalskim świecie?

Obserwowana współcześnie alokacja władzy z poziomu państwa narodowegona poziom regionalny, transgraniczny, globalny a często ponadnarodowy, rodziokreślone konsekwencj e dla państwa, j ego pozycj i w systemie międzynarodo-wym, funkcj i i odgrywanych ról. Zakładając, że państwo pozostaj e wciąż waż-nym komponentem systemu międzynarodowego, a system państw j est j ego za-sadniczą częścią, ważnym stają się pytania, jak j e badać, które ze znanychw nauce o stosunkach międzynarodowych podej ść teoretycznych wydają sięmieć wartość eksplanacyjną pozwalającą wyjaśnić, zrozumieć i określić j egowłaściwości najpełniej, wpisując j e we współczesną rzeczywistość i j ej skompli-kowaną naturę.

Renesans państwa jako największej politycznej i terytorialnej organizacj ispołeczeństwa nie dziwi zwolenników i przedstawicieli szeroko rozumianegonurtu realistycznego w nauce o stosunkach międzynarodowych. Dla nich bo-wiem państwo było i pozostaj e podstawowym źródłem alokacj i siły i władzy,miej scem, które zapewnia bezpieczeństwo i ochronę przed zagrożeniami ze-wnętrznymi i wewnętrznymi, oraz wyzwala pokłady społecznej aktywności,skierowanej na umacnianie j ego roli i pozycj i w stosunkach międzynarodowych.Inaczej także aniżeli przedstawiciele neoliberalnej szkoły postrzegają źródłasiły i słabości państwa. Świat ponowoczesny za sprawą korporacj i transnarodo-wych, wszechpotężnej globalizacj i, transnarodowych powiązań i współzależ-ności zmienił nie tylko system międzynarodowy i j ego strukturę, tworzącw stopniu historycznie niespotykanym jego sieciowy kształt, ale także przy-śpiesza procesy znane w przeszłości, jak decentralizacja władzy na poziomie 25


globalnym i regionalizacja. To zaś zmniej sza lub zmienia zasięg sprawowaniawładzy przez państwo narodowe, pośrednio relatywizując zasadę suwerenności,zaś takie procesy jak globalizacja, współzależność i transgraniczność rodzą wy-zwania, z którymi nie każde z nich umie sobie radzić. Modernistyczna krytykaklasycznego realistycznego nurt badawczego rozwijała się w trzech płaszczy-znach. Na pierwszej j ego twórcom zarzucano właśnie brak naukowych metodbadawczych. Na drugiej normatywizm, holizm oraz ideologizujący sposób opi-su i wyjaśniania zachowań się państw w środowisku międzynarodowym. Trzeciapłaszczyzna dotyczyła poziomu analizy, z jakiej klasycy-realiści badali politykęzagraniczną państwa. Państwowo-centryczny poziom analizy j ego zachowań,działań i oddziaływań w środowisku międzynarodowym postrzegają jako nie-wystarczający, uznając właściwym poziom systemu międzynarodowego36. Czyrzeczywiście?

Jak piszą R. Jackson i G. Sørensen zbadanie ogólnego, systemowego rozkła-du sił nie wystarcza, aby wystarczająco dobrze poznać i zrozumieć czym jestpolityka zagraniczna państwa. Tworzą ją bowiem także j ednostki, charyzyma-tyczni politycy, grupy społeczne, aparat władzy.Wśród wielu uczestników tegoprocesu znajdują się także zintegrowane grupy decydentów o różnych preferen-cjach politycznych, aspiracjach i celach, a to oznacza, że w zależności od tego,jakie struktury mają decydujący wpływ na j ej formułowanie taka j est w danymprzypadku polityka zagraniczna państwa, j ej ostateczna treść, czyli to wszystko,co j est przekazywane na zewnątrz. I to te podmioty odgrywają ważne role w pro-cesie j ej formułowania i realizacj i37. W ostatecznym bowiem rachunku politykazagraniczna prowadzona j est przez państwa, na rzecz państwa i j ego mieszkańców.

Można zgodzić się z tezami kosmopolitycznej wizj i systemu międzynarodo-wego, że westfalska formuła państwa narodowego w wieku globalnych powią-zań stała się gorsetem zbyt ciasnym, aby na nim budowania nowy porządek i no-we reguły gry w świecie polityki38. Tego faktu nie kwestionują zwolennicyrealistycznego oglądu rzeczywistości i miej sca w niej państwa narodowego. Na-wet j eśli widzą, iż znaczenie państwa malej e, to malej e w j ednych obszarach j egoaktywności zaś w innych wzrastają j ego funkcj e i możliwości sterowania proce-sami w kierunku pożądanym dla siebie39. Globalizacja, transgraniczność i współ-zależność „wymaga nie tylko istnienia państwa i to z kilku powodów, ale pań-stwa silnego i sprawnego”40. Jego usytuowanie w systemie międzynarodowym,obok korporacj i transnarodowych, organizacj i rządowych i pozarządowych, dys-ponujących nierzadko potencjałem ekonomicznym i finansowym przekraczają-cym potencjał niej ednego suwerennego państwa nakłada na nie nowe obowiązki,czyni odpowiedzialnym za rozwój gospodarczy, społeczny, bezpieczeństwo. W no-wej rzeczywistości musi ono „działać jako superarbiter, regulator i gwarant rzą-26

Łoś-Nowak

dów prawa”41. To państwo wciąż – pomimo zjawiska deterytorializacj i procesówdecyzyjnych w sprawach ważnych dla państwa, to ono kontroluj e terytorium,zachowało prawo do użycia siły i egzekwowania prawa w relacjach wewnętrz-nych i zewnętrznych. Ma większą niż inni uczestnicy stosunków międzynarodo-wych rolę do odegrania. Jest niezbędne dla regulacj i rynków, ochrony prawczłowieka, demokracj i, zapewnienia warunków do życia, adaptacj i społeczeń-stwa do zmieniającej się rzeczywistości międzynarodowej. Alexander Wendtw pracy Społeczna teoria stosunków międzynarodowych zwraca uwagę, że niezależnieod głębokich zmian, jakim międzynarodowy system podlega, państwo nie traciwiele ze swej atrakcyjności. W dalszym ciągu pozostaj e podstawowym medium,poprzez które przechodzą do systemu międzynarodowego wpływy innych ak-torów na stosunki międzynarodowe, na rozwiązywanie wielu złożonych wielo-płaszczyznowych i wielopoziomowych zależności42. Jest ono co prawda pod-miotem dzisiaj trudniej szym do j ednoznacznego zdefiniowania, bardziej „bytemrozmytym” ale j est zbiorem właściwości, które określają istotę państwowości,„której żaden element składowy nie j est niezbędny” i który „zmierza ku stwo-rzeniu spójnych homeostatycznych skupień”43. Aby istnieć na nowo „przebudo-wuj e” koncepcj ę przestrzeni i suwerenności, uruchamia zdolności adaptacyjnedo nowej rzeczywistości, nowego świata i nowych wyzwań44. Terytorium, jakotrwały komponent państwa, miej sce budowy państwowości zdaj e się ulegaćznaczącym zmianom w ocenie j ego wyjątkowości także ze względu na dośćzasadniczą zmianę w postrzeganiu wojny jako instrumentarium polityki zagra-nicznej. Dla realistycznego ortodoksy j est ona naturalnym przedłużeniem poli-tyki zagranicznej państwa, celem której j est zapewnienie narodowego bezpie-czeństwa i dobrobytu narodu. Państwo ma także monopol na posiadanie i użyciesił militarnych. Motyw bezpieczeństwa przed zewnętrzną ingerencją i zagroże-niami zewnętrznymi z czasem ulegał wzbogaceniu o inne oczekiwania i zadania,co z kolei wymuszało tworzenie instytucj i zdolnych do ich wypełnienia45. To zaśwymuszało budowanie administracj i, której stopniowo przekazywano funkcj e„gospodarza”, rządzenia, tworzenia prawa i j ego egzekwowania, zakreślania granictego, co (lub kogo i na jakim obszarze) należało bronić, z czasem powiększaćwłasne terytorium, wyznaczać i wzmacniać granice państwowe .Współcześnieswoista etatyzacja wojny stanowi j edną z ważniej szych przesłanek przemawiają-cych za trwaniem przy raczej klasycznej formule państwa i państwowości. Pro-blem j ednak w tym, iż koncepcja wojny jak też sposób j ej prowadzenia, zmieniłasię pod wpływem zmian dokonujących się we współczesnym świecie47.

Tak jak ewoluuj e terytorialność współczesnego państwa tak na próbę wysta-wiona j est kolej na cecha do – niedawana niezwykle ważna w procesie budowaniai trwania państwa, a mianowicie idea narodu i tożsamości narodowej. W zgloba- 27


lizowanym współzależnym i transgranicznym świecie, poczucie przynależnoścido narodu i państwa może osłabiać ale z drugiej strony wzmacniać więź fak-tyczną z państwem. Współczesne migracj e pokazują, że poczuciu przynależno-ści państwowej i narodowej i więzi z państwem nie przeszkadza fakt zamieszki-wania i pracy w innym państwie, fascynacja zaś różnymi kulturami może tylkowzmacniać przywiązanie do własnych kulturowych symboli i wartości. Z j ednejstrony pozwala wyróżnić „nas” i „onych” oraz określać specyficzne cechywspół-czesnego świata, z drugiej pozwala spoj rzeć na tożsamość jak na „wyróżnik” i wznacznym stopniu państwowotwórczy element, który nie eliminuj e z państwa,j ednostki mającej poczucie różnych tożsamości w różnym czasie, lub przynaj -mniej dwie z nich. Pozwala także przypisać państwu cechy antropomorficzne,takie jak pragnienia, przekonania, odczuwanie oraz intencj onalność działań48.To właśnie kryzys tożsamości wielu państw pokomunistycznych po 1989 r., aletakże kraj ów z trudem budujących swą tożsamość w Afryce Środkowej, na Bli-skim Wschodzie czy w Azj i był przyczyną ( j edną z wielu) ich rozpadu, we-wnętrznych słabości i chaosu. Fakt, że w ostatnich latach wielubadaczy widziw nim „konstrukcj ę teoretyczną”, proj ekt i wytwór intelektu, którego istota j estkonsekwencją naszych o nim wyobrażeniach, doświadczeniach i wiedzy, proj ektbardziej sine die, o nieostrych formach organizacyjnych, wolny od rygorów na-rzuconych przez historię i tradycyjne podej ście do j ego istoty i sensu istnienia,nie czyni go mniej atrakcyjnym aniżeli był w przeszłości. Szkoła krytycznej teo-rii stosunków międzynarodowych z Linklaterem, R. Cox’em, Ch. Reus-Smithemdystansując się wobec państwa w edycj i tradycj i realistycznej widzi w nim za-grożenie dla alternatywnych form organizacj i społeczeństw. Stąd też programo-we hasło szkoły krytycznej sprowadza się do krytyki instytucj i państwa. Jawi sięono jako podmiot wykluczający inne, bardziej progresywne formy organizacj iżycia społecznego, wolne od ograniczeń ludzkiej wolności i tym samym przy-czynienia się do możliwych zmian w stosunkach międzynarodowych49. Nawią-zując w swych pracach do zmian jakie w funkcjonowaniu państwa dokonują sięw zglobalizowanym świecie widzi w nim antytezę modelu westfalskiego wska-zując, iż ponowoczesna formuła państwa j est zaledwie „instrumentem do re-strukturyzacj i gospodarek narodowych tak, aby stały się one bardziej elastycznew stosunku do wymagań i zasad globalnej gospodarki kapitalistycznej ”50. Nie-mniej j ednak nawet kosmopolityzm dystansujący się wobec koncepcj i państwanarodowego swoj e przemyślenia zaczyna od państwa, eksponując potrzebę re-definicj i j ego głównych celów i zadań, autonomii w przestrzeniu terytorialneji podziału j ego aktywności na sferę narodową i międzynarodową51.

Doceniając wagę eksponowanych słabości i ograniczeń z jakimi j est konfron-towane współczesne państwo, przejawów j ego słabości podnoszonych przez28

Łoś-Nowak

szeroko rozumiany nurt postpozytywistyczny należy j ednak podkreślić, że toz państwem, podmiotem suwerennym i terytorialnym wciąż wiążemy nadziej ena większe bezpieczeństwo, wolność, ład, sprawiedliwość i dobrobyt. Na pewnoj est tak, że zmieniający się system międzynarodowy zmienia optyka widzeniapaństwa, generatory j ego atrakcyjności i zdolność zapewniania tych podstawo-wych wartości, ale też wyzwalają się j ego zdolności adaptacyjne do zmieniają-cego się środowiska międzynarodowego i rządzących w nim reguł. W efekcietych przemian to ono pozostaj e głównym punktem odniesienia w procesie orga-nizacj i i funkcjonowania współczesnego/ponowoczesnego systemu.

Tak jak przej ście od średniowiecza do epoki nowożytnej wprowadziło dosystemu międzynarodowego terytorialną i suwerenną j ednostkę geopolityczną,tj. państwo, zmieniając sposób organizacj i świata, tak „wej ście” w ponowocze-sność zakwestionowało atrakcyjność państwowo organizowanego systemu mię-dzynarodowego i centralne w nim miej sce dla państwa, otwierając „puszkę Pan-dory” i niekończący się dyskurs jak badać stosunki międzynarodowe, któryz analitycznych poziomów jest naj lepszy, bardziej efektywny w rozwiązywaniuproblemów z jakimi j est dzisiaj konfrontowane52. Ta „wojna” o państwo, którema jak naj efektywniej wypełniać swoj e wewnętrzne i zewnętrzne funkcj e wydaj esię być zrozumiała. Świadczy nie tyle o j ego upadku czy słabnięciu, ale o po-trzebie ( j uż uświadomionej – tłn) adaptacj i do warunków, jakie pojawiły sięw kolej nym cyklu rozwoju świata lub przemyślenia idei świata ponad-pań-stwowego. Stąd – jak sądzę – zasadnym wydaj e się postulat przyj rzenia siępaństwu od nowa. Pomoże to zrozumieć drogę, jaką przeszło od najwcześniej -szych form organizowania życia społecznego (z czasem politycznego) pozosta-jąc wciąż niezbędnym elementem systemu międzynarodowego.

\\\\\\

Świat ponowoczesny za sprawą korporacj i transnarodowych, wszechpotężnejglobalizacj i, transnarodowych powiązań i współzależności zmienił nie tylkosystem międzynarodowy i j ego strukturę, tworząc w stopniu historycznie nie-spotykanym jego sieciowy kształt, ale także przyśpieszył procesy znane z prze-szłości, jak decentralizacja władzy na poziomie globalnym i regionalizacja, de-terytorializacja, depolityzacja. To zaś zmieniło zasięg sprawowania władzy przezpaństwo narodowe, wymuszając potrzebę innego spoj rzenia na terytorium i su-werenność, terytorialność i środowisko międzynarodowe, jako źródła genero-wania j ego siły. Suwerenność od XVII wieku symbol całkowitej zwierzchnościwładzy nad terytorium i ludnością staj e się suwerennością „dzieloną” z innymipodmiotami czy „uwalnianą” na ich rzecz. Zawsze j ednak decyzj e o tym z kim 29


„dzielić” się władzą lub na czyją rzecz ją „uwolnić” podejmują konstytucyjniedo tego uprawnione podmioty władzy państwowej 53.Widać to szczególnie ja-skrawo na przykładach współpracy państw w regionach czy obszarach do nie-dawna nie mających znaczenia dla bezpieczeństwa szeroko rozumianego, rozwojugospodarczego i dobrobytu. W ostatnim okresie np. nasiliło się zainteresowanieArktyką i boga^wami, jakie w sobie kryj e. Państwa arktyczne już rozpoczęływyścig o kontrolę nad strefami podlegającymi ich jurysdykcj i54. Wzrasta zain-teresowanie akwenami morskimi na Morzu Śródziemnym, Bałtyckim, Północ-nym, Oceanem Indyj skim i innymi. Są one naturalnym ogniwem integrującympaństwa w regionie, ale też są źródłem boga^w państw przybrzeżnych. „To naakwenach decydowały się często losy państw”, wykorzystując otwartą prze-strzeń stawały się one mocarstwami55. Nie sposób więc przyjąć, że podejmującwspółpracę między sobą nie kierują się względami „na dobro własne”. To inte-resy państw są czynnikiem stymulującym bądź hamującym współpracę mię-dzynarodową nad przyj ęciem konwencj i klimatycznej. „.. .proces negocj owaniareżimu (zmian klimatu – tłn) i prowadzenia negocjacj i w ramach reżimu wa-runkowany j est zdefiniowanymi interesami uczestniczących w nim państw, któ-re odzwierciedlają ich wewnętrzne możliwości, posiadane zasoby i działaniagrup interesów”56. Proces ten ma miej sce niezależnie od faktu, iż problem zmianklimatycznych j est problemem globalnym, dotyka wszystkie państwa i niemalwszystkie sfery j ego aktywności. j potrzeby57.

Podobnie ewoluuj e wartość jaką j est terytorium. To wyznaczane granicamiterytoria państw wypełniają wciąż przestrzeń polityczną, nadając j ej dużej dy-namik, definiują sferę zewnętrznej i wewnętrznej suwerenności. Granice co naj -wyżej zmieniają swoj e funkcj e58. Współczesnemu państwu bowiem coraz trud-niej j est zapewnić dobrobyt i bezpieczeństwo zamykając się w kokonie narodowychgranic59. Tylko te państwa, które swoją terytorialność rozumieją jako j edenz typów koncentracj i swej siły wygrywają współczesne „wojny”. Są to j ednakwojny o rynki zbytu, a nie nowe terytoria. Te zaś, które kurczowo trwają w po-zycjach startowych mechanicznego pojmowania władzy i suwerenności skazująsię na ekonomiczny i socjalny niebyt60. To one właśnie są wykorzystywane dlapotwierdzenia słuszności teorii o słabnącym państwie, o j ego niezdolności doistnienia, źródle niesprawiedliwości generującym więcej problemów niż j estw stanie rozwiązywać samodzielnie. Dotyczy to zwłaszcza tych „spętanych przezhistorię”, „niepewnych swej roli, często przepuszczających okazj e do polepsze-nia swego losu”. To one z trudem wpisują się w ponowoczesny świat, w erępostindustrialną bowiem zbyt długo pozostawały poza tworzonym w Europieod XVII wieku systemem państw, będąc podporządkowanym imperialnymrządom europej skim i dopiero w połowie XX wieku po przyj ęciu przez spo-30

Łoś-Nowak

łeczność międzynarodową w 1960 r. Deklaracj i o Przyznaniu NiepodległościKrajom i Narodom Kolonialnym rozpoczynały trudną drogę budowania państwa,odnajdywania swego miej sca w systemie o utrwalonej państwowości, tradycjach,doświadczeniu i nierzadko imponującym zapleczu rozwiązań instytucj onal-nych, potencjale ekonomicznym, naukowo-technicznym, kulturowo-cywiliza-cyjnym. Powstałe po 1960 roku państwa są w tym procesie zapóźnione o j edenprzynajmniej cykl rozwojowy, pełen „ekspansj i siły, dobrobytu, wiedzy, naukitechnologii wykształcenia, urbanizacj i, idei obywatelstwa, wolności, równości,praw...” &c.61 O tym jak trudnym jest to proces pokazują krwawe wojny domo-we, skrajne ubóstwo większości państw świata ponowoczesnego. I chociaż licz-ba populacj i świata żyjącej za mniej niż 1,25 dol. dziennie spada, to j ednak wciążj est ogromna62.

Wspomniana wyżej dychotomia między państwem westfalskim a powestfal-skim (ponowoczesnym) najwyraźniej zaczęła dawać znać właśnie w poszerzaniuuprawnień władczych instytucj i unijnych o ponadnarodowym charakterze kom-petencj i. Unia Europej ska i j ej państwa członkowskie zostały skonfrontowanez wielką wizja europej skiej wspólnoty celów, wartości, tożsamości, z wciąż obec-nym etosem narodu i państwa narodowego. Oba te podmioty musiały się odna-leźć, aby proces europeizacj i rozumiany jako „transfer rozwiązań, wartości lubstandardów z poziomu europej skiego na poziom narodowy lub odwrotnie...” niezostał zatrzymany w pół drogi63. Może to być podyktowane troską o Unię i j ejwiarygodność jako „władczy” podmiot prawa międzynarodowego, ale też wy-rażać obawy państw o pełzająca tendencj ę do ograniczenia pola ich autonomii.Są to powody – choć nie j edyne – dla których stan rozwiązań wewnątrz unij nych– budzi wciąż spore kontrowersj e. W dyskusjach podnoszony j est zarzut nie-dostosowania ich do głębokich zmian w systemie międzynarodowym, j ego struk-turze, braku „rozsądnego” przywództwa, słabości samej UE, która w obecnymstanie instytucj onalnych rozwiązań nie dysponuj e siłą zdolną do „zagospodaro-wania” przestrzeni międzynarodowej tak, aby móc odgrywać w niej rolę stabili-zatora, kreatora czy lidera. Można także za neoliberalnymi badaczami, przyjąćjako uprawdopodobnioną tezę, że państwo narodowe, „narodowa gospodarka”,„narodowe państwo dobrobytu” jako ekskluzywny podmiot zdaj e się odchodzićw przeszłość, a w systemie międzynarodowym władze przejmują instytucj enieterytorialne, zwłaszcza finansowe (np. BŚ, MFW), polityczne (G9, G20),wspólnoty gospodarcze czy ogromne korporacj e transnarodowe o kapitale prze-kraczającym nierzadko walory finansowe naj silniej szych ekonomicznie państw,poważnie osłabiając pozycj ę państwa w środowisku międzynarodowym64. Cinowi uczestnicy stosunków międzynarodowych mają co prawda własną tożsa-mość korporacyjną, własne interesy i mechanizmy działania wykraczające poza 31


poziom narodowych lub międzyrządowych interakcj i w kierunku powiązańtransnarodowych. Nie można j ednak nie dostrzegać, że w coraz bardziej kom-plikującej się rzeczywistości międzynarodowe j te nieterytorialne podmioty eko-nomiczne, gospodarcze czy polityczne wykorzystują w polityce światowej toż-samość narodową i narodowe emblematy, a w przypadku konfliktu interesów nalinii narodowe/państwowe versus interesy zbiorowości ponadnarodowych lubtransnarodowych, wybierają strategie bliższe interesom państwa w którym po-wstawały i funkcjonują ich firmy-matki. Praktyka pokazuj e także, że globalnesieci korporacj i „przywdziewają kostium narodowy” wtedy, gdy j est dla nich„wygodniej szy”65, gdy okazują się niezdolne do rozwiązywania problemówo zasięgu globalnym, jak na przykład kryzysów finansowych świata, głodu,klimatycznych katastrof, ekologicznych czy surowcowych lub zawodzą podej -mowane przez nie strategie. Argumentem staj e się wówczas przeświadczenie, iżsą one przedłużeniem państw narodowych dla których globalne problemy mająewidentnie lokalny wymiar i lokalne konsekwencj e zaś państwowo-centrycznepodej ście do analizy systemu międzynarodowego nie eliminuj e ze współcze-snych stosunków międzynarodowych relacj i o charakterze transnarodowym,subnarodowym i ponadnarodowym. Przeciwnie, pozwalają przenosić klasycz-nie pojmowane stosunki międzynarodowe na wyższe poziomy relacj i, co zdaj esię potwierdzać zdolność państwa narodowego do adaptacj i w nowym i nie-rzadko nieprzyjaznym mu środowisku, do wzbogacania mechanizmów współpracyw globalnym systemie o wielopoziomowe mechanizmy zarządzania. Jest to procesnieuchronny i dlatego właśnie to państwo w j ego klasycznej edycj i przechodzinajwiększą metamorfozę, zrzucając „gorset” modelu westfalskiego jako zbytciasny w optyce ponowoczesności, osłabiający j ego możliwości i siłę oddziały-wania na system międzynarodowy, formy organizacyjne i instytucj e zapewnia-jące stabilność w turbulentnym środowisku międzynarodowym.

Współczesność, wnosząc do westfalskiego modelu systemu międzynarodo-wego jakościowo nowe podmioty władzy spowodowała duże rozproszenie wła-dzy na poziomie ponadnarodowym zaś sieciowy charakter organizacj i sprawił,że proces decydowania w obszarze gospodarki staj e się coraz bardziej globalnyzaś polityka zdaj e się tkwić na poziomie narodowo-państwowym. Państwazdają się dostrzegać tę nową cechę środowiska międzynarodowego i odchodząod tego westfalskiego kanonu, ale czynią to wówczas, gdy współpraca po-nadnarodowa czy subnarodowa „oferuj e (.. .) im o wiele lepsze, skuteczniej szeinstrumenty realizacj i preferencj i narodowych niż te, które tradycyjnie znajdująsię w gestii państw”66. Trudno odrzucić powyższe konstatacj e. Można przyjąć,iż „porzucanie” westfalskiego modelu państwa i państwowości, tego „przycia-snego” gorsetu, w jakim do niedawna funkcjonowało w systemie międzynaro-32

Łoś-Nowak

dowym wzmacnia j ego atrakcyjność i ponadczasowość. Jako zjawisko symboli-zuj e proces „redystrybucj i” władzy i j ej rozproszenie na poziomie globalnym,wymusza nowe spoj rzenie na państwo jako źródło władzy wyłącznej nad tery-torium, gospodarką, finansami. Nie oznacza j ednak bynajmniej, iż we współ-czesnym świecie znaczenie państwa malej e, że zmniej sza się zakres j ego władzy.Zakres jego władzy zmienia się, ale nadal jest większy aniżeli pozostałych uczest-ników stosunków międzynarodowych.

przypisy

1 . T. Łoś – Nowak, Państwo ponowoczesne: ile tradycji ile ponowoczesności ,[w:] A. Lisowska i A. W. Jabłoński, Wizje dobrego państwa. Państwo w procesachprzemian. Teoria i praktyka, Toruń2009, s. 17 i nast. S. P. Sanaj czyk, ZmierzchLewiatana? Spór o pozycję państwa we współczesnych stosunkach międzynarodowych,[w:] E. Haliżak, I. Popiuk – Rysińska, Państwo we współczesnych stosunkachmiędzynarodowych, Warszawa 1995, s. 160 i n.

2. G. Soros, Kryzys światowego kapitalizmu, Warszawa 1999, s. 16-73. R. Keohane, J. Nye, Powers and Interdependece: World Politics in Transition, Bo-

ston 1997, s. 28 i nast., J. Rosenau, Turbulence in World Politics. A Theory ofChange and Continuation, Princenton 1990, A. Jabłoński, Wposzukiwaniu teoriiglobalizacji [w:] Z.M. Nowak [red.] Wymiary globalizacji. Aspekty polityczno-kulturowe, Opole 2002, s. 15 i nast.

4. Za R. Jackson, G. Sørensen, op. cit., s . 229 [???????]5. Z. Bauman, Wieloznaczność nowoczesna. Nowoczesność wieloznaczna, Warszawa

1995, s. 90-107.6. R. Jackson, G. Sørensen, Wprowadzenie do teorii stosunków międzynarodowych.

Teorie i kierunki badawcze, Kraków 2012, s. 18 .7. McŚwiat rządzi. Wywiad z B. Barberem [w:] „Wprost” , nr 1 /6 stycznia 2013, s. 55.8 . K. J. Holsti, The Necrologists ofInternational Relations [w:] „Canadian Journal of

Political Science”, no 4/1985; R. O. Keohane, J. Nye, Power and Interdependence,New York 2001, s. 4.

9. A. Moraczewska, Granice międzypaństwowe w różnych paradygmatach naukowych[w:] R. Kuźniar [red.] Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, Lublin2005, s. 657 i nast.

10. R. Devetak, Postmodernizm [w:] S. Burchill, R. Devetak, A. Linklater, M.Paterson, Ch. Reus-Smith, J. True Teorie stosunków międzynarodowych, War-szawa 2006, s. 249.

11. Cyt. za ibidem, s. 255.12. Ibidem s. 256. 33


13. R. Jackson, Classical and Modern Thought on International Relations, New York2005.

14. M. Geise, Wybrane aspekty przemian strukturalnych w gospodarce światowej w la-tach 20 08-2010 [w:] „Transformacj e. Pismo interdyscyplinarne”, Warszawa,2012, s.22 i nast., J. Stiglitz, Wizje sprawiedliwej globalizacji, Warszawa 2007.

15. Szerzej P. Mikiewicz, Narracje alterglobalistyczne jako fundamenty krytycznej teo-rii stosunków międzynarodowych, Wrocław, 2011, s. 71 i nast.

16. E. Luttwak, Turbokapitalizm. Zwycięzcy i przegrani gospodarki światowej, Wro-cław, 2008., E. Wnuk-Lipiński. Świat międzyepok. Globalizacja, demokracja,państwo narodowe, Kraków 2005, K. Marzęda– Młynarska, Korporacje mię-dzynarodowe: nowy fenomen polityce światowej [w:] T. Łoś – Nowak, [red.] Poli-tyka Zagraniczna. Aktorzy – potencjały – strategie,Warszawa 2011, s. 236 i nast.

17. R. O. Keohane, J. S. Nye, Realism. Complex Interdependence, [w:] M. Williams[red.] International Relations in the Twentieth Century, London 1989., J. N. Rose-nau, The Study ofGlobal Interdependence: Essays on the Transnationalization ofWorld Affairs, London 1980, T. Łoś – Nowak, Od chaosu do ładu międzynarodo-wego. Wposzukiwaniu nowych form organizacji stosunków międzynarodowych,„Wrocławskie Studia Politologiczne”, nr 2/2002,

18. T. Łoś – Nowak, Od chaosu do ładu międzynarodowego. Wposzukiwaniu nowychform organizacji stosunków międzynarodowych, „Wrocławskie Studia Politolo-giczne’, nr 2/2002., J. Gołebiowski, Globalizacja a dylematy globalnego rządzenia[w:] J. Rymarczyk [red.] Regionalizacja i lobalizacja gospodarki światowej, t. I,Wrocław 2003, s. 210.

19. K. N. Waltz, Globalization..., cyt. za: Scott Burchill, Realism i Neorealizm,[w:] S. Burchill, R. Devetak, A. Linklater, M. Paterson, Ch. Reus-Smith, J.True, Teorie stosunków międzynarodowych, Warszawa 2006 s. 131.

20. K. Waltz, Man, the State and War, New York 1959.21. J. E. Thompson, S. D. Krasner, Global Transa^ions and the Consolidation ofSo-

vereignty [w:] E. Czempiel, J. N. Rosenau [red.] Global Changes and TheoreticalChallenges: Approaches to World Politics for the 19 90, Lexington MA 1989.

22 . D. Campbell, National Deconstru^ion. Violence, Identity and Justice in Bosnia,Minneapolis 1998, s. 34.

23. A. Wendt, Społeczna teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2008, s. 19.24. R. Devetak, Posmodernizm [w:] S. Burchil, A. Linklater [red.] Theories ofIn-

ternational Relations, New York 1996.,A. Linklater, The Transformation ofPoliti-cal Community. Ethical Foundation ofPost-Westphalion Era, Cambridge MA 1998.

25. T. Łoś – Nowak, Polityka zagraniczna. Aktorzy – Potencjały – Strategie, War-szawa 2011.

34

Łoś-Nowak

26. K. Holsti, The Necrologist ofInternational Relations, „Canadian Journal of Poli-tical Science”, nr 4/1985.

27. P. Frankowski, Ponowoczesne państwo i jego miejsce w wyłaniającym się ładzieświatowym [w:] M. Pietraś, K. Marzęda [red.] Późnowestfalski ład międzynaro-dowy, Lublin 2008, s. 335 i nast.

28. Fr. Fukuyama, Budowanie państwa. Władza i ład międzynarodowy w XXI wieku,Poznań 2005, s. 22.

29. McŚwiat rządzi. Wywiad z B. Barberem [w:] „Wprost” , nr 1 /6 stycznia 2013, s.55., M. Albrow, The Global Age: State and Society Beyond Modernity, Stanford1997.

30. S. Strange, The Retreat of the State. The Diffusion ofPower in the WorldEconomy, Cambridge 2003.

31. J. Nakonieczna, Inny świat jest możliwy [w:] R. Kuźniar [red.], Porządek mię-dzynarodowy u progu XXI wieku, Lublin 2005, s. 601 i nast.

32. A. Linklater, Beyond Realism and Marksizm: Critical Theory and InternationalRelations, Basingstoke, 1990.

33. T. Łoś – Nowak, Paradygmat realistyczny – projekcja porządku międzynarodowegow XXI wieku [w] R. Kuźniar [red.] Porządek międzynarodowy. . . ,s . 21 i nast.

34. Jego powstanie ponad 350 lat temu symbolizowało największą w historiipolityczną zmianę w organizacj i świata, stosunków międzynarodowych i ła-du międzynarodowego. Nowym przede wszystkim było zakwestionowanieśredniowiecznego modelu władzy rozproszonej między kościelną i świecką.Tworząca się w owym czasie scentralizowana władza świecka symbolizowałanarodziny suwerenności, której nosicielem stawał się niezależny od Kościołarząd. Co prawda suwerenem pozostawała j ednostka a nie naród, niemniejj ednak znaczącym przełomem w procesie ewolucj i wspólnot terytorialnychbyło wyzwolenie się władców europej skich spod religij no-politycznejzwierzchności Kościoła i zwierzchników Kościoła.

35. R. Jackson, G. Sørensen, Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych. Teoriei kierunki badawcze, Kraków 2012, s.9. J. Stossinger, The Anatomy ofNation Stateand the Natura ofPower [w:] R. Little, M. S. Smith [red.] Perspe^ives on WorldPolitics, London, New York 1990, s. 23., B. Buzan, The Idea ofthe State and theNational Security [w:] ibidem, s. 42.

36. M. P. Sullivan, P. Sullivan, Power In International Politics, South Carolina 1990,s.73 i nast., J. Stoessinger, The Anathomy ofthe Nation-State and the Nature ofPo-wer [w:] R. Little, M. Smith [red.], Perspe^ives on World Politics. A Reader,London 1991, s. 23-33.

37. R. Jackson, G. Sørensen, op. cit., s . 250.35


38. T. Pogge, World Powerty and Human Rights: Cosmopolitan Responsibilities andReforms, Cambridge MA., 2002. Porównaj także S. Żukowski, Kosmopolityzmi postmodernizm a ład światowy, [w:] „Żurawia Papers”, Zeszyt 13 /2009, B. Ba-ran, Postmodernizm, Kraków 1992.

39. M. Webber, M. Smith [wraz z D. Allen, A. Collins, D. Morgan, A. Ehtesha-ni] Foreign Policy in a Transformed World, London 2002, s. 16 i nast., A. Gid-dens, The Consequences ofModernity, Standford 1990.

40. J. Symonides, Wpływ globalizacji na miejsce i rolę państwa w stosunkach między-narodowych [w:] E. Haliżak R. Kuźniar, J. Symonides [red.], Globalizacja astosunki międzynarodowe, Warszawa 2003, s. 149.

41. Ibidem, s. 149.42. A. Wendt, Społeczna teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2008, s. 18 .43. L. Hansen, R.B.J. Walker, Deconstructing IR [w:] I.B. Neumann, O. Waever,

The Future ofInternational Relations, London 1997, s. 324.44. Op. cit., s . 324.45. Można zaryzykować tezę, że w większości współczesne państwa są dziećmi

woj en, w wyniku których rozpadały się imperia, a na ich gruzach powstawałynowe lub, tak jak Stany Zj ednoczone budowały swą państwowość na dziewi-czych terenach, których gospodarzamiu byli Indianie, wydzierając im po ko-lei ziemie i j ej boga^wa. Tak było z Francją, W. Brytanią, Hiszpanią, Rosją,Niemcami i wieloma innymi. Na zdobytej ziemi kolonizowano ludnośćmiej scową, zasiedlano ziemię, grodzono.

46. Warto podkreślić, iż dopiero w XVIII wieku, w 1718 r., po raz pierwszy wEuropie pojawiły się granice państwowe, wyznaczane na ówczesnych mapachpolitycznych. Stały się one potrzebne, bowiem zapewniały ochronę przednaj eźdźcami, zwłaszcza na obszarach peryferyjnych, których ludność niebyła w stanie obronić się sama, zakreślały granicę panowania, umożliwiałyadministrowanie państwem, były źródłem bogacenia się, tworzyły na obsza-rze podległym suwerenowi sądownictwo i zapewniały j ego przestrzeganie.

47. B. Balcerowicz, Teorie, koncepcje wojny (i pokoju) po zimnej wojnie [w:] RKuźniar[red.] Porządek międzynarodowy u progu XXwieku,Warszawa 2005, s. 472.

48. A. Wendt, op.cit., s . 186.49. A. Linklater, Beyond Realism, s . 1, 7.50. R. Devetak, Teoria krytyczna [w:] S. Burchill, R. Devetak, A. Linklater, M.

Paterson, Ch. Reus-Smith, J. True Teorie stosunków międzynarodowych,War-szawa 2006, s. 222.

51. U. Beck, The Cosmopolitan Vision, Cambridge MA 1997, A. Wendt, Construc-ting International Polities, „International Security”, vol. 20, no 1 /1995, s. 73.,

36

Łoś-Nowak

A. Linklater, The Transformation ofPolitical Community. Ethical Foundations ofthePost-Westphalia Era, Cambridge 1998.

52. Szerzej Ch. Brown, op. cit.53. The Limits ofState Autonomy. Societas Groups and Foreign Policy Formulation,

D. Skidmore and V. M. Hudson [red.], Boulder 1993, s. 49 i nast.54. P. Mickiewicz,Morze Bałtyckie w polskiej strategii bezpieczeństwa morskiego,

Wroclaw2012.55. D. Rossa [red.] Współpraca akwenowa państw we współczesnych stosunkach mię-

dzynarodowych, Gdynia 201156. M. Pietras, Międzynarodowy reżim zmian klimatu, Lublin 2011, s. 1357. Ibidem, s. 110 i nast.58. A. Moraczewska, op. cit.59. Nawet tak spektakularny wymiar terytorialności, jak zdolność bicia własne-

go pieniądza, do niedawna j eden z fundamentalnych atrybutów suwerennościpolitycznej w UE stracił swój magiczny wymiar.

60. J. N. Rosenau, New Dimentions ofSecurity. The Intera^ion ofGlobalizing andLocalizing Dynamics.[w:] „Security Dialog”, nr 3 /vol.25, 1994 ., s . 258 i nast.

61. R. Jackson, G. Sørensen, Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych. . . , s . 9.62. Jak podaj e Bank Światowy w 2005 r. poniżej progu ubóstwa żyło 25,2%

ludności świata (tj. za mniej niż 1,25dol. dziennie). W prognozie na 2015 r.przewiduj e się, że spadnie ona do 15%. Za mniej niż 2 dol. dziennie w roku2005 żyło 47% ludności świata. W prognozie na 2015 r. przewiduj e się, żespadnie ona do 33,7%.

63. J. Ruszkowski, Ponadnarodowość w systemie politycznym Unii Europejskiej, War-szawa 2010, s. 362., Patrz także, A. Dumała O pojęciu, mechanizmach i instru-mentach europeizacji, „Annales UMCS 2007, se^io K, vol. XIV.

64. Szerzej, World Investmen Report 20 0 0. Cross-border Mergers and Acqusitationsand Development, United Nations, New York-Genewa 2000., M. Geise, Wybraneaspekty przemian strukturalnych w gospodarce światowej wlatach 20 08-2010,„Transformacj e. Pismo interdyscyplinarne”, 2012, s. 22 i nast.

65. M. Albrow, The Global Age: State and Society Beyond Modernity, Stanford 1997,s. 170., cyt. za S. Żukowski, Kosmopolityzm i postmodernizm a ład..., s . 90.

66. J. Ruszkowski, op. cit., s .36.

37


tbdh6hj 96k.63 4 1.kj h bd6bf40 , 3.s!kj4 a6!6hj · 2020-02-24 · tbdh6hj 96k.63 4 1.kj h bd6bf40...

Documents