Tarm Tarihi ve Deontolojisi Dersi

4.Hafta

ESK UYGARLIKLARDA TARIM

Dr. Osman Orkan zer

ESK UYGARLIKLARDA TARIMOrta Asyada Tarm

Orta Asya, denizlerden uzak, geni otlaklar, ller ve dzlklerden meydana gelen sert iklimli bir yerdi. Burada yaayabilmek iin suyun nerede bulunduunu ve ondan yararlanmay bilmek gerekiyordu. Milattan nce 4 bin yldan beri bu alanlarda yerlemelere, genellikle nehir boylarnda rastlanmtr.

Orta Asyada yaayan Trkler uzun sre gebe olarak, basit anlamda avclk ve tarmla geimlerini srdrmlerdir. Genellikle su yollarn takip ederek gmlerdir. Nfusun fazla olmay geimlerini srdrmede zorluk karmam, sonbahardan nce klk yiyeceklerini depo etmilerdir. Avclkla geinenler at ehliletirmi, tekerlei bulup, arabay nakil arac olarak kullanmlar, bu sayede nehir boylarndan kp, daha geni blgelere yaylmlardr.

Orta Asya Trklerinin 2. Yzylda gebe olularna baklarak bunlarn yerleik olmadn sylemek doru olmaz. Pamirde Karategin blgesinde Kumidh (Kumii) yresinde ve Orta Asyann eitli yerlerinde grlen ehir ve kasabalar, Trklerin M.. birok asrdan beri yar gebe yerleik bir hayat srdrdklerine iaret etmektedir. ehirlerin olumas iin youn bir tarla kltrne, bunlarn civarnda ky biiminde yerleimlere gereksinim vardr. Trklerde, zellikle Peenek,Kumar Ouz, Hazar, til, Bulgar Trklerinin yaadklar blgelerde, ehre temel oluturacak biimde ky kuruluu olmad belirtilmektedir. Trkler, askeri amal ehir kale (hisar, kermen) yapmlardr. Issk-Kldolaylarnda sralanan bu yerleim yerleri stratejik ve pek Yolu zerinde bulunmalar nedeniyle ticari adan da nemliydi.

Trklerde ilk defa buday ekilmitir. Bunu arpa, bakla ve mercimek izlemitir. Niasta buday, kzl buday, kaplca ve yulaf Orta Asyada neolitik devirden ok nceleri Trkler tarafndan yetitiriliyordu.

Hayvanclkla uraan Trklerin kyl-yaylac bir hayat yaadn gsteren ok sayda rnek vardr. Klak-Yaylak tarz yaam gnmzde de baz yrelerde srdrlmektedir. Orhun Kitabelerinde yayla, yazn oturulan yer anlamna gelirdi. Hayvanclk iin yayla mevsimi ilkbahardan balar, sonbaharn sonuna kadar srerdi. Yayla, baharda balayan mevsimlik bir otlaktr.

Klak yani kla deyii zaman iinde deiiklie uramtr. Klak, kn klanacak yerdir. Klak bazen bir vadi bazen ky veya ehir olmutur. Geni blgelere yaylm olan Trk kavimleri arasnda, bulunulan yerin zelliklerine gre, hayat tarznda farkllklar grlebilmektedir. Byk hayvan srlerine sahip olan Trkler adr ky veya adr ehir halinde otlar bol, kar az olan, gne gren yerleri seip oralarda klamlardr. Altay Dalar ile kuzeylerinde genel olarak kar dmeyen vadiler klak olarak seilmitir. Dalarn gney yamalar yani gne gren ksmlar klak olarak tercih edilmitir. Klak olan yerde karn ok olmamas ve donun olmamas lazmd. Aksi halde hayvan zayiat (lmler) fazla oluyordu.

Balangta evcilletirdikleri hayvanlar beslemek amacyla tarm yapan Trkler, daha sonralar kendi gda gereksinimlerini karlamak iin topra ekip, bimeye balamlardr.

Mezopotamyada Tarm

Mezopotamya, Yunancada Irmaklar Arasndaki lke anlamna gelmektedir. Bat Asyada, Dicle ile Frat rmaklar arasnda kalan blgeye Mezopotamya denir. Frat ve Dicle rmaklarnn birbirine en fazla yaklat Badattan, kuzeyden Gneydou Toroslarneteine kadar olan topraklarn kuzey kesimini kapsar.

Tarmn Yakn Douda balad dnlmektedir. nsann ilk tarm yapma abalar muhtemelen yabani ve dk kaliteli bir buday ve arpa cinsinin ehliletirilmesi yoluyla yetitirilmesiydi. Yakn Dou'dan kan insann hayatta kalmas ve gelimesi iin akdar, avdar, kzl buday, keten ve meyve veren allk ile aalar yetitirdii ifade edilmektedir. Bitkilerin Avrupa'ya ulamadan bin yl kadar nce Yakn Dou'da ehliletirildii bilinmektedir.

Asmann kkenini inceleyen bilginler, asma yetitirilmesinin Kuzey Mezopotamya, Suriye ve Filistin'de balad sonucuna varmlardr. Elma, armut, zeytin, incir, badem, amfst, cevizde Yakn Dou'da tremi ve oradan Avrupa'ya ve dnyann dier ksmlarna yaylmtr. Yakn Dou eski bilginlerce dnyann ilk meyve bahesi olarak tanmlanmtr.

lk tarm arac olan orak tatan yaplmtr.Elverili corafi koullar Mezopotamyada yaayan insanlarn yerleik

olmayan avc ve toplayc kltrden tarm, hayvanclk ve kalc yerleime dayal bir kltre gemesini salamtr.

Mezopotamyada doal olarak nemli alanlarda yaplan apa tarm artan gereksinmeleri karlayamaynca, bunun yannda dzenli bir sulu tarm gelimitir. Suyun tarlalara datm amacyla talk, kayalk arazi zerinde bile sulama kanallar almtr. Su seviyesinden yksekte bulunan kanallara su, krk ve su dolaplaryla kartlmtr.

Byk su kanallarnn ina edilmesi devletin idaresi ve kontrol altndayd. Sulama ileri dzenlenmeden nce krallar ve rahipler geni arazileri ellerine geiriyorlar, buralarn sulanp, deerinin artmasyla g kazanyorlard. Kanal inaat devlet iin krlyd. Ancak bu iteki baar yeterli ii bulmaya balyd. Hatta, Babil ve Asur krallar ii bulmak sebebiyle sava bile yapmlardr. Kraln ahsi iletmesi her eyden nemliydi. Byk sermaye sahipleri de yeni topraklar kltr altna almlardr. Kanallarn bakm, arazinin bataklk hale gelmesinden korunmas, bentlerin salamlatrlmas etrafta oturanlarn greviydi.

Kanallarla sulanan arazi iftilere kira ile verilmekte, buralarda esir ve ii altrarak tarm yapyorlard.

Mezopotamyada saban tarm nem kazanm, sabana boyundurukla kz komak, boyundurukla ift srme ii ilk defa burada uygulanmtr.

Tarlalarda en fazla arpa ekilirken, buday, dar, susam, bezelye, keten ve hardalda ekilmekteydi.

Mezopotamyada bahe tarmnn ayr bir yeri vardr. Baheler sulanmakta ve btn yl zerlerinde bitki bulunmaktayd. Bahelerde yetitirilen bitkiler iinde hurma nem tard

Hurmalardan ok ynl yararlanlmaktayd. Meyvesi insan gdas, krlm, yumuatlm ekirdekleri hayvan yemi ve demircilikte yakt olarak, mh sebze olarak yenmekte, yapraklarndan da rgler yaplarak deerlendirilmekteydi. Bahelerin en st ksmnda hurmalar yer alrken, onun altndaki ksmda meyve aalar (incir, zm, armut, badem, kei boynuzu, nar, dut) bulunuyordu. Reinesinden parfm yaplan Mersin aac da yetitirilmekteydi. Bahelerin en aa ksmlarnda sebzeler, baharat bitkileri, yem bitkileri ve iekler retiliyordu. Sebze olarak sarmsak, prasa, soan, marul, tere, anason, safran, fasulye, hindiba, hyar ve turp yetitirilmekteydi. Bahe tarm genellikle ortak ve kiraclar tarafndan yaplmaktayd. Bahe kiralar, tarla kiralarnn drt katyd. Zamanla bu kira ar geldiinden bahe tarm yava yava byk teebbslerin eline gemitir

Anadoluda Tarm

Kk Asya olarak da bilinen Anadolu, Asyann batsnda dikdrtgen eklinde Avrupaya doru uzanm bir yarmadadr.

Anadoluda ekonomik hayat tarma dayalyd, ancak tarm ekonomisi Msr ve Mezopotamyaya gre geri idi. Suni sulama yapmak dalk arazide zordu ve Nil gibi bereketli mil tabakas brakan bir akarsu bulunmuyordu. Anadoluda yaayan insanlar yamuru beklemek zorundayd. Havalar iyi gidince bol rn oluyor, kt gidince ktlk oluyordu.

Anadolu M.. 2000-1800 de devir ekonomisi hakknda bilgi veren Kltepe tabletlerine gre Asurlu tccarlar Anadoludan altn, gm, simli kurun, kei kl ve yapa toplayp Asura sevketmekte, oradan da kuma ve kalay getirmekteydiler. kisi de yumuak birer metal olan bakr ve kalayn bileiminden son derece sert bir alam olan bronz elde ediliyor ve bu alam sava aletleri, tarm aletleri, bak v.b. yapmnda kullanlyordu. Bu d ticaretin gerekletii dnem D Ticaret Devrimi olarak grlebilir. Yerli halk tarmla uramakta ve borcunu hasat zamannda demekteydi.

At bu devirde sava arabalarna koulmaktayd. Ulam vastas olarak eek nemlidir.

Karum ve Kltepe kazlarnda hububat daneleri, el deirmenleri, hububat muhafazas olarak kullanlan kpler ile ta ambarlar bulunmutur. Buday yetitirildii bilinmektedir. Borca karlk tarlalarda ii olarak allabiliyordu.

Hitit Devletinin (M.. 1800-1200) ekonomisi tarma dayal idi. Byk iftlikler, meyve baheleri ve zm balar yer almaktayd. Buday, arpa, avdar yetitirilmekte, arpadan bir nevi bira yaplmaktayd. zmden arap yaplyordu.

Sabana, kz koulmaktayd ve bu kira ile tutulabiliyordu. Ekili tarlaya yeniden tohum atan kimse lme mahkum ediliyordu.

Tarla fiyatlarn devlet tespit ediyordu. Hayvan olarak; sr, domuz, at, katr, eek, koyun, kei, kmes

hayvanlar yetitirilmekteydi. Arclk yaplyordu. Bal ve peynir gda maddesi olarak kullanlyordu. At yetitiriciliine nem veriliyordu.

Hititler 12,5 gram arlndaki gm ubuk ya da halkalar ekel olarak adlandrp, para birimi olarak kullanmlardr. 40 ekel=500 gram gm kabul ediliyordu. Hitit yasalarnda 1 koyun= 1 ekel, 38,5 kg buday=0,5 ekel gibi fiyatlar yazldr.

Anadoluda glerin olduu yllarda, ie kapal bir ekonomi yaps eklinde bitki ve hayvan yetitiricilii ile mamulecilik yaplmtr. Her ev kendine yetecek tarzda retim yapyordu.

Tarm, vadi ve ovalarda yaplyor, tarlalar gbreleniyor ve nadas uygulanyordu.

Zeytinya yemekte ve aydnlatmada kullanlyordu.

Anadolu nce Romallarn, sonra da Bizans mparatorluunun hakimiyetine girdi. Bizansllar dneminde meyvecilikteki usuller korundu, ayrca portakal, limon ve dut yetitirilmeye alld.

Amerikada Tarm

Milattan Sonra 2 inci yzyln banda Amerikada hepsi de yksek blgelerde olumu drt ayr kltr dairesi belirlenebiliyordu.

a) Kuzey Orta Amerikada, Aztekler ve Mayalar b) Gney Amerikada, Kordilier c) Amerika bat sra dalarnda, Tschibcshalar d) Gneyde, nkalar. Gney Amerikann en ileri uygarlklarnn temeli youn

tarmd. Bu tr tarmn en gelimi rnekleri Byk Okyanus kys boyunca uzanan And dalarnda , zellikle Perudaki dalarda ve ky eridinde, Bolivyann bir ksmn kaplayan Orta Andlarda ortaya kmtr.

Aztek ve Mayalar arasnda sk ilikiler vard. nka Devleti en yksek gelime dnemine nka Anayna

Capac (1475-1525) idaresinde ykselmitir.

nkalarda tarma alnmam arazi rahipler, kral ve tebaaya olmak zere ksma ayrlarak datlmaktayd. Ayrlan arazilerin byklkleri farklyd. Tebaya verilen arazi ky topluluuna aitti. Bu arazi miras ola