tarihi yeniden düşünmek jenkins

7/27/2019 Tarihi Yeniden Dnmek Jenkins

1/88


2/88

TARHYENDEN DNMEK

Keith Jenkins


3/88

Jenkins, Keith Tarihi YenidenDnmek

ISBN 975-7501-03-4 / Trkesi; Bahadr Sina ener /Dost Kitabevi Yaynlarubat 1997, Ankara, 92 sayfa.

Tarih-Felsefe-Yntem-Aratrma- retim- Kaynaka-Dizin


4/88

ISBN 975-7501-03-4

Re-thinking History

KEITH JENKINS

Routledge, 1991

Bu kitabn tm yaym haklanONK Ltd. ti. araclyla

Dost Kitabevi Yaynlar'na aittir.Birinci Bask, ubat 1997, Ankara

ngilizceden eviren, Bahadr Sina ener

Yayn Danman,aya rYayna Hazrlayan, Raul Mansur

Karlatrmal Okuna, Mustafa YlmazerDzelti, Ebru Eray

Ofset Hazrlk, Halit AtasevenBaskve Cilt, Pelin Ofset

EKitap

Tarama ve Dzelti: efrasiyabYayn:http://ayrac.org

letiim: [email protected]
http://ayrac.org/http://ayrac.org/mailto:[email protected]:[email protected]://ayrac.org/


5/88

M au r een , P h i l i p v e Pa t r i c k i i n


6/88


7/88

Bu kitapta ileri srlen savlardan bazlar, biraz deiik biimleriyle

baka yerlerde, zellikle de Teaching History'de yaynlanmtr. Amabaslm olsalar da olmasalar da, hepsi, son bir ka ylda eitli rencigruplarnn eitiminde, yar kamusal biimde ortaya konulmulardr ve

ben, bazlar olduka geni erimli olan tartmalara katldklar iinkendilerine teekkr etmek isterim. Ayrca, bu kitapta ele alnan pekok konuyu benimle mzakere eden dostlarma; Keith Grieves'e, JohnMcKenzie'ye, Guy Nelson'a ve Richard Pulley'e de teekkr ederim.

Yllardr Peter Brickley'le olan ibirliinin byk yararn grdm ve bukitapta yer alan satrlar, onun fikirleri ve yapc eletirileriyle geiciolmann tesinde bir benzerlik tamaktadr.

Keith JenkinsOcak, 1991


8/88


9/88

Sanyorum her disiplin, Nietzsche'nin de ok ak bir biimde grd

gibi, uygulamaclarna yapmay yasaklad eylerle oluturulur Herdisiplin, dnce ve imgelem zerindeki bir dizi kstlamadan meydanagelir ve herbiri, en az -"tarihsel yntem" denen ey; "yk"nn "olgu"ylailikisinin ne olabilecei hakknda herhangi bir anlaya varmadan"dosdoru ykye girmemek" ve hem kavramsal stbelirlemeden hem ded gcnn arlklarndan (yani "cokuculuk"tan) ne pahasnaolursa olsun uzak durmaktan ibaret olduu lde- profesyonel

tarihyazclkadar tabularla kuatlmtr.Ne ki, bunun karlnda hatr saylr bir bedel denmektedir;kavramsal aygtbastrlm (ki o olmadan, tarihsel bir anlatda sylemseltemsilin nesneleri olan atomik olgular karmak makroyaplar ierisinde

biraraya getirmek ve oluturmak olanakszdr) ve tarihsel yazndaki iirselurak, (tarihsel anlatnn onaylanmam -o nedenle eletirilebilir olmayan ierii grevini gren) sylemin kendisine feda edilmitir

Tarih ile tarih felsefesi arasna kesin bir izgi eken tarihiler, hertarihsel sylemin, rtk bile olsa iinde gelikin bir tarih felsefesi

barndrdn kabule yanamazlar... Tarih ile tarih felsefesi arasndakibalca fark udur: Tarih felsefesi, olgulara sylem ierisinde bir dzenveren kavramsal aygt metnin yzeyine [dek] tarken, (dendii gibi)'uygulamal tarih', kavramsal aygt, anlatnn ardna gizler ve kavramsalaygt burada gizli ya da rtk biimlendirici bir ara olarak hizmet

eder...

Hayden White, Tropics of Discourse, s. 126-7.


10/88


11/88

Giri

Bu kitap, esas olarak 'tarih nedir?' sorusunu incelemeye girien

rencilere hitap etmektedir. Hem bir giri olarak (ilerleyen sayfalarda,szcn tam anlamyla daha nce karlalmam belli konularolabilir) hem de polemik amacyla yazlmtr. zleyen sayfalarda, kabuledesiniz diye deil, aksine eletirel biimde ele alasnz diye bana gretarihin ne olduu hakknda bir sav ne sryorum. Ama, kendi tarih

bilincinize dayanarak, kendi syleminizin denetiminde olacak biimde... refleksif [dnmsel] bir grgelitirmenize yardmcolmaktr.1

inde bulunduumuz zamanda her ikisi de -bir giri metni ve birpolemik- bana zorunlu gibi grnmektedir. Geri piyasada (EdwardCarr'n What Is History ?, Geoffrey Elton'n The Practice of Historyve

Arthur Manvick'in The Nature of History2 gibi popler elkitaplar) tarihegiri nitelii tayan metinler vardr. Ama bunlar, zaman zaman gzdengeirilmi olmalarna ramen, hl yazldktan (1950 ve 1960'l yllarda)

batac edilmekle birlikte, bugn artk eski saygnlklarn yitirmilerdir.Yine bir anlamyla (John Tosh'un The Pursuit of History'si3 gibi son zaman-


12/88

14 TARH YENDEN DNMEK

larda bu tre yaplan yeni eklerde de grld gibi) bunlar, tarihin,yakn zamanlarda ilgili sylemlerde yaanan daha geni ve verimlizihinsel gelimelerden uzak kalmasna neden olmak gibi bir ldetalihsiz bir sonu yaratm, tamamen "ngiliz" metinlerdir. rneingerek felsefe gerekse edebiyat, doalarnn doasnn ne olduusorusuna ok ciddi bir biimde eilmilerdir.4

O nedenle bu yakn sylemler karsnda tarihin kuramsal olarak geri

kaldn sylemek pekl mmkndr. Yanl anlamalar nlemek iinbu konuda sanrm hemen bir aklama yaplmas gerekmektedir.Bir niversite kitaplna giderek felsefe konusundaki metinlerle dolu

raflara bakarsanz, 'felsefi olarak' neyin bilinip bilinemeyeceine dairsnrlar ve temellerle ilgili sorundan beslenen dizi dizi kitaplargrrsnz: Bunlar, ontoloji (varlk kuramlar), epistemoloji (bilgikuramlar) ve yntembilimle ilgili metinler; kukuculuk, dil ve anlam, -idealist, materyalist, gereki, fenomenolojik- zmleme trleri vs.zerine metinlerdir. Sonra edebiyata ayrlm raflar dolarsanz, -edebiyat eletirisinin yannda-edebiyat kuram ile ilgili ayr bir blmn

bulunduunu grrsnz. Burada Marksist, feminist okuma biimlerine,Freudu ve Freud sonras zmlemelere; yapzmcle, eletirelkurama, almlama kuramna ve metinler arascla; iir, anlatbilim,retorik, alegori vs. zerine metinler bulunur Durmayn, tarihe ayrlan

blmeye gein; burada tarih kuramna hibir blmn ayrlmam

olduunu; ancak ansnz varsa, skk dzen sralanm tarih kitaptanarasna her ihtimale kar tktrlm (bugn artk evcilletirilmi olan)Geyl'in, Bloch'un ya da Collingwood'un nadide bir kopyasn, daha daanslysanz "yakn dnem"den bir Hayden White ya da bir Foucault ile

birlikte yukarda szn ettiimiz Elton' ve dierlerini bulabilirsiniz (buifade olduka tuhaf ve biimsiz grnebilir; yerinde bir allmadk).5Baka bir deyile yle bir iki adm ilerlemekle, ok yakn gemie ait,

kuramsal adan zengin metinlerle, tarihin doas zerine yirmi otuz ylnce (ya da Bloch ve adalar szkonusuysa 1930'lu ve 40'l yllarda)yazlmkitaplar ve iki kuak arasndaki uurumu averirsiniz.

Bu, tabi ki tarih ve 'tarih kuram' zerine yazlm yakn dnemlereait son derece incelikli metinlerin -rnein Callinicos ya da Oakeshott;rnein eitli postmodernist almalar; rnein zihin ve kltr tarihialanlarnda kaydedilen gelimeler 6- varolmad anlamna gelmedii gibi,

tarih kuram ve sonularna ilikin bu ilgi noksanlna dnem dnemdikkat ekilmediini sylemek de mmkn deildir. Uzun zaman nce


13/88

GR 15

Gareth Stedman-Jones, ngiliz ampirizminin yoksulluuna iaret etmitir;daha yakn dnemde Raphael Samuel, belge fetiizmi, "olgular"aduyulan saplantl ilgi ve bunlara elik eden "naif gereki" yntembilim

yznden pek ok tarihsel almann gecikmeli yaplabildiinibelirtmiti. Bir ara meslekten tarihiler David Cannadine'nin, tarihin anamecrasn ksrlk, katksz sersemlik ve miyoplukla sulayan denemesinidillerine dolamlard. Yaklak 1850'lerden itibaren nde gelen

yorumcular tarafndan rnek olarak gsterilen Christopher Parker'n'ngiliz tarih yazcl gelenei'nin balca zelliklerini konu alanalmas, her zerresinde belli bir bireycilik trnn hissedildii bu kkladeti (kendi ideolojik varsaymlar hakknda bir an olsun dnmemi

yntembilimsel bir bak asn) ele alr.7 Ne ki bu gibi anmlar vezmlemeler, tarihin doasna ilikin daha popler aratrmalara bilgiseltemel salayacak malzemeden byk oranda yoksundurlar. Kuramsaltartmalar hl bu grbz uygulamac tarihilerin semtine uramamtr

ye kuram zerine tamamen raslant eseri olarak yazlm bir metninarl, szgelimi edebiyat kuram hakknda varolan ynla metninedebiyat incelemesi zerinde sahip olduu etkiyle ayn younluktadeildir.

Ama su da denebilir: Tarih 'modernleecek' ise bu mesafeyi katetmekzorundadr. Bundan tr ben de burada felsefe ve edebiyat kuram gibiilgili alanlardan yararlandm. nk 'tarih yapmak', gemii ve bugn

nasl okuyabileceiniz ve anlamlandrabileceinizle ilgiliyse, bu durumdaanlamlarn 'okunmas'n ve kurulmasn balca sorunlar olarak grensylemlerden yararlanmak bana nemli grnyor 8

yleyse bir metin nasl yaplandrlr? Bu konuya, bilinli olarakksa tutulmu blm ayrlmtr.9 lkblmde. dorudan tarihin neolduu sorusu ile; 'ngiliz' formlasyonlarnn bir tekrar olmayan,ancak bu tr baskn (saduyulu) sylemleri de sorunsaln dnda

brakmayan ve tarihi bir lde daha geni bak alarna amayanayak olacak biimlerde tarih sorununun nasl yantlanabileceim elealyorum. ('Tarih'in aslnda 'tarihler' olduu akldan kartlmamaldr;nk u andan itibaren tarihi, sanki basit ve apak bir ey gibidnmeyi brakmamz ve grnrdeki soruturma nesnelerinin,'gemi' olmas dnda baka herhangi bir ortak zellie sahipolmadklarnkabul etmemiz gerekmektedir.)

kinci blmde, tarihin doas hakknda giri nitelii tayan temeldeerlendirmelerde yzeye kmas kanlmaz olan baz konulara vesorunlara 'yant' aryorum. Burada ileri srdm eyu: Dnem dnemortaya atlm olmakla birlikte bu tr konular ve sorunlar nadiren bir


14/88


balam ierisine oturtulmu ve zmlenmi; genellikle mit krc birbiimde ak ulu braklm ve/ya da gizemli bir kla sokulmulardr.Bu sorunlar unlardr: Gerekte, gemite ne olduunu sylemek,hakikate ulamak, nesnel bir anlaya varmak olanakl mdr? Eerdeilse, bu durumda tarih kanlmaz olarak yorumsal mdr? Tarihselolgular nedir (ve aslnda byle eyler var mdr)? Yanllk nedir ve

tarihilerin yanll ortaya kartp yok etmeleri gerektiini sylemek nedemektir? Gemite yaam insanlara yaknlk duymak [empati]mmkn mdr? Bilimsel bir tarih olanakl mdr, yoksa tarih znde

bir sanat mdr? Tarihin ne olduuna ilikin btn tanmlarda sk skboy gsteren; neden ve etki, benzerlik ve farkllk, sreklilik ye deimegibi kavram iftlerinin konumu nedir?

nc blmde, hareket ettiim noktaya balayp bu metne bilgisel

dayanan verdiini dndm bir balama oturtarak, o zamana dekortaya koymu olacam btn konulan biraraya getiriyorum. ncedende syledim; bu metnin amac, tarihin nelii etrafnda dnen baz savlarnzmlenmesine bir lde yardmc olmaktr. Bu amac ilerletmek

bakmndan, tarih nedir sorusuna baka biimlerde deil de neden bubiimde yaklatm sylerken; kendimi, zerine yorumdabulunduum ve olanaklarn evirip evirdiim sylem iindekonumlandrmamn uygun olacan dndm. unu da hemen

eklemeliyim ki; bunu, kendi dncelerimin ille de ok nemliolmasndan deil; bolukta varolmadmza gre, beni reten, deyim

yerindeyse "beni yazan" zamanlarn, oktandr sizi de yazm veyazmaya devam edecek olmas gayet mmkn olduu iin yaptm. Buzamanlara 'postmodern' diyorum, dolaysyla kitab, kimilerine greiinde yaadmz dnyann ta kendisi olan- 'Postmodern DnyadaTarih Yapmak' balklksa bir balamlatrcblmle sona erdiriyorum.


15/88

1Tarihin Nelii

Bu blmde, 'tarihin nelii' sorusunu ele almak ve yantlamak

istiyorum. Bunu yaparken ncelikle kuramsal olarak tarihin neolduuna bakacam; ikinci olarak, uygulamada ne olduunuinceleyeceim; ve son olarak, sadece 'tarih sorunu' hakknda deil, onukuatan baz grler ve deerlendirmelerle ilgili size akla uygun birkavray kazandracak kadar kapsaml olmasn umduum -

yntembilimsel olarak temellendirilmi kukucu/ironik- bir tanmierisinde, kuram ile uygulamaybiraraya getireceim.

Kuram zerine

Kuram dzeyinde iki noktann altn izmek istiyorum. Bu paragraftagenel hatlarn izip, gelitirmeyi daha sonraya brakacam birinci noktaudur: Tarih, dnya hakkndaki bir dizi sylemden biridir. Bu sylemler,dnyay (grnr olarak zerinde yaadmz fiziksel maddeyi)

yaratmazlar; ama onu kendilerine ml ederler; sahip olduu btnanlam ona


16/88


sylemler verir. Dnyann, tarihin (grnrdeki) soruturma nesnesinioluturan blm, gemitir. u halde bir sylem olarak tarihnesnesinden farkl bir kategori oluturur; gemi ile tarih, farkleylerdir.Bunun yannda gemi ile tarih, gemiin sadece tek bir tarihselokunuunu kanlmaz klacak biimde birbirine dikilmi de deildir.Gemi ile tarihin seyri birbirlerinden bamszdr; birbirlerinden dalarkadar uzaktrlar. Bu yzden ayn soruturma nesnesi, farkl sylemsel

pratikler tarafndan, farkl biimlerde okunabilir (bir manzara,corafyaclar, sosyologlar, tarihiler, sanatlar, iktisatlar vs. tarafndanfarkl biimlerde okunabilir/yorumlanabilir) ; bu arada her biri kendiiinde, zaman ve mekn d farkl yorumsal okumalar vardr; tarihszkonusu olduunda, tarihyazclbuna tanktr.

Yukardaki, kolay bir paragraf deildir. Hepsi de aslnda gemi iletarih arasndaki ayrm etrafnda dnyor olmakla birlikte, bir ynnermede bulundum. Dolaysyla ileride onun ve yol at tartmalarn,

kuramsal olarak tarihin ne olduu [sorununun] aydnlatlmasna katksolabilmesi iin, bu ayrm anlamanzn yaamsal nemi vardr. Bundantr gemi ile tarih arasnda varolan farkll ayrntl bir biimde elealp daha sonra buradan doan belli bal sonulardan bazlarn gzdengeirerek nemli grdm bu konular inceleyeceim.

Tarihin, gemie dair, ama kategorik olarak ondan farkl bir sylemolduu fikriyle balamama izin verin. Bu ayrm daha nce gz ard

ettiyseniz, ya da pek fazla aldr etmediyseniz, bu fikir de imdi size tuhafgrnecektir. Bunun byle olmasnn, bu ayrmn genellikle ilenmeden

braklmasnn nedenlerinden biri, ngiliz okurlar olarak bizlerin, -gemi hakknda yazlm/kaydedilmi bir ey olaraktarih ile gemiinkendisi arasnda ayrm olduu gereini gzden karmak gibi bir eilimesahip olmamzdan ileri gelmektedir;1 nk dnya tarihi bizim iin herikisini de ierir. O nedenle, her yerde nceden olmu olan eyler iin

her zaman 'gemi' szcn kullanmakla, tarih yerine de (buradatarihilerin yazdklareyler anlamnda) 'tarihyazm' szcn koymakla,bu fark tescil etmek daha doru olacaktr. Yine byk harfli Tarih'i,ilikilerin btn toplamn gstermek amacyla kullanmay brakmak ve

yerine, tarihilerin ilgi nesnesi olarak 'gemi' [ile] tarihilerin[gemile] ilgilenme tarz olarak 'tarihyazm' kavramlarn kullanmak

yerinde olacaktr. Gelgelelim alkanlklar kolay braklamyor; ben de

gemi, tarihyazm ve ilikilerin btnln ifade ederken 'tarih'szcn kullanyorum. Ama byle yapsam bile, bu ayrm aklmdankarmyorum. Siz de byle yapmalsnz.


17/88

TARHN NEL 19

Ne ki, gemi ile tarih arasndaki ayrma getirilen bu akln nemsizgrnmesi ve kiiye u soruyu sordurmas gayet mmkndr: Ne olmuyani? Bunun ne nemi var? Gemi ile tarih arasndaki ayrmnanlalmasnn neden bu denli nem tadna ilikin rnek anmamaizin verin.

1 Gemi, olup bitmitir ve edimsel olaylar olarak deil; ancak rneinkitap, makale, belge vs. gibi son derece farkl yaynlar araclylatarihiler tarafndan geri getirilebilir. Gemi, olup bitmitir ve tarih,tarihilerin uralarnda ondan karttklareydir. Tarih, tarihlilerin(ya da tarihi gibi davrananlarn) eseridir ye biraraya geldiklerinde

birbirlerine sorduklar ilk sorulardan biri, neyle uratklardr. Sizlerin tarih yaparken ("niversiteye tarih okumak zere gideceim"derken) okuduunuz kitaplarda, dergilerde vs. cisimlemi olan buitir, uratr. Bu, tarihin tam tamna ktphanede ve kitap rafla

rnda olduu anlamna gelir. rnein onyedinci yzyl spanyas ileilgili bir derse girdiinizde, gerekte onyedinci yzyla ya da span

ya'ya gitmezsiniz; elinizde okunacak kitaplar listesi, ktphaneyegidersiniz. Onyedinci yzyl spanyas oradadr; kartoteks numaralarnn arasnda bir yerlerde. "Kraat etmeniz" iin retmenlerinizsizi baka nereye yollayabilir ki? Elbette gemiten izler bulabileceiniz baka yerlere de -rnein spanya'nn arivlerine- gidebilirsiniz.

Ama nereye giderseniz -gidin, nerede bulunursanz bulunun, 'oku-mak' zorundasnzdr. Bu okuma, kendiliinden ya da doal deil, -rnein eitli derslerde- renilmi ve baka metinlerle bilgiselolarak desteklenmi (anlam-landrlm) bir okumadr. Tarih(tarihyazm); metinler aras, dilsel bir kurulutur.

2 Diyelim, ngiltere'nin gemiinden bir blm -rnein onaltncyzyl- akademik dzeyde aratryorsunuz. Balca bavuru kayna

nz da mesela Elton'nEngland under the Tudors'u olsun. Snftaonaltnc yzyln deiik grnmlerini ele alyor, notlar tutuyorsunuz; ama kendi yaz ve dzeltilerinizin byk blmnde Elton'dan

yararlanyorsunuz. Snav gelip attnda, yantlarnz buram buramElton kokuyor. Snav verdiniz, ngiliz tarihi konusunda bir derece,

yani 'gemi'in grnmleri zerinde gr ileri srme hakkn veyeterliliini kazandnz. Oysa aslnda Geoffrey Elton konusunda birderece ald

nz

sylemek daha doru olurdu: nk Elton'

n ge

mi hakkndaki kendi okumalarn kartrsak, ngiltere'nin gemiine dair sizin 'okumanz'dan geriye ne kalmaktadr?


18/88


3 Gemi ile tarih arasndaki ayrma ilikin bu ksa iki rnek, zararszgibi grnebilir, ama aslnda ok byk sonular vardr. rnein(Yunanistan'da, Roma'da, Orta ada, Afrika'da, Amerika'da...)milyonlarca kadn yaam olmasna karn, pek az tarihte, yanitarihsel metinlerde yer alr. Kadnlar, deyim yerindeyse "tarihtensaklanm", yani ou tarihinin anlatsndan sistematik olarakdlanmlardr. O nedenle, bir yandan hem kadnlar hem erkeklererkeksilii oluturan balantlar aratrrken, feministler bugn"kadnn tarihini yeniden yazma"y grev edindiler.2 Siz de bunoktada durup, baka ka grubun, halkn, snfn tarihlerde ihmaleuradklar; nedenleri; ayet bu gzard edilmi gruplar tarihselanlatnn odana yerletirilseler, u an odakta yer alan gruplar dakenara itilselerdi, bunun ne gibi sonular olabilecei zerinednebilirsiniz.

leride, gemi ile tarih arasnda ayrm yapmann anlam ve nemi ileierdii olanaklar hakknda daha ok sz edilecek. Ama imdi, dahanceki bir paragrafta (5. paragraf) yer alan baka bir sav ele almakistiyorum. Orada, gemi ile tarihin, herhangi bir grngnn birdenfazla biimde okunmasna olanak vermeyecekekilde birbirine dikilmiolmadklarn; her birinin kendi iinde, zaman ve mekn d farklokumalar yoluyla, ayn soruturma nesnesinin farkl sylemler

tarafndan farklbiimlerde okunabileceini sylemitim.Bu sav bir rnekle aklamak iin, pencereden bir manzaraya

bakmakta olduumuzu hayal edelim (tabi pencerenin erevesi,szcn tam anlamyla manzarann da 'ereve'si olduu iin,manzarann tmn gremeyiz). n planda birka yol; arkada evlerinsralandbaka sokaklar; ortalarnda iftlik evleriyle uzayp giden tarlalar;

bir ka mil tede, ufka yaslanm tepelerin srtlarn grelim. yle

ortalama bir uzaklkta da bir kasaba pazar bulunsun. Gkyzne depuslu bir mavi hakim olsun vs.Bu manzarada 'corafi' denebilecek hi bir ey yoktur. Ancak bir

corafyacnn, bu manzaray corafi bakmdan anlatabilecei aktr.rnein topra, blgenin ekim adetleri ve tarlalarn yapsna greokuyabilir; yollar, bir dizi yerel/blgesel iletiim ann bir paras halinegelebilir; iftlikler ve kasaba, belli bir nfus dalm rntsne gre

okunabilir; arazinin yapsn gsteren dzey haritalar izilebilir;iklimbilimci corafyaclar, iklimle havay; buradan yola karak diyelimsulama trlerini aklayabilirler. Bu yolla szkonusu grnt baka bir eyoluverir, yani corafi bir ey. Ayn biimde bir toplumbilimci de aynmanzaray toplumbilimsel


19/88

TARHN NEL 21

olarak alp kurabilir: Kasaba halk, meslek yaps, aile bykl vs. iinbir veri haline gelir; nfus dalm, snf, gelir, ya, cinsiyet asndan elealnabilir; iklim, bo zaman etkinliklerini biimlendiren bir etken olarakgrlebilir vs.

Yine, tarihiler de ayn manzaray kendi sylemlerinedntrebilirler. Tarlalarn bugnk hali, itleme ncesi dnemle;nfusun bugnk durumu 1831'deki, 1871 'deki nfusla

karlatrlabilir; toprak mlkiyeti ve siyasal iktidar, zaman ierisinde elealnarak zmlenebilir; manzarann bir parasnn nasl ulusal bir parkadahil edildii; demiryolu ve kanaln nasl ilevsizletii vs. incelenebilir.

Bu manzarada corafyaya, sosyolojiye, tarihe vs. ikin hi bir eybulunmad verili olduuna gre, unu aka grebiliriz: Bu manzara,ne tarihilerin ne de dierlerinin buluudur (tm bunlar gerektenoradadr); onlarn bulduklar, bu manzarann sahip olduu sylenebilecek

betimleyici kategorilerle anlamlardr. Her biri bu hammaddeden yolakarak onu okumann ve hakknda konumann bir yolunu bulmak(sylemde bulunmak) iin analitik ve yntembilimsel aralar olutururlar.Bu anlamda dnyay bir metin gibi okuruz ve mantksal olarak buokumalar bitimsizdir. Bununla unu kastetmiyorum: Dnya/gemihakknda sadece ykler yaratrz (yani nce dnyay/gemii bilir, sonraonun hakknda ykler kurarz). Kastettiim ok daha gl bir iddia:Dnya/gemi, bize zaten daima ykler olarak sunulurlar ve bu

yklerin gerek dnyaya/gemie karlk gelip gelmediklerini, buyklerden (anlatmalardan) syrlarak bilemeyiz; nk "gereklik"i,"zaten her zaman" [varolan] bu anlatmalar oluturur. Ele aldmzrnekte bu, u demektir: (Ancak bir okuma olarak anlaml hale gelen)szkonusu manzara, bu okumalarbir kerede ve sonsuza dek belirleyemez;demek ki corafyaclar, burada sadece sylediklerini "corafi bakmdan"temellendirerek, manzaray bitmeden tkenmeden yorumlayabilir ve

yeniden yorumlayabilirler (okuyabilir ve yeniden okuyabilirler). Bununyannda, bir sylem olarak corafyann her zaman varolmadbilindiine gre, corafyaclarn okumalar belli bir zaman ve mekndabalam ve farkllam olmakla kalmaz; corafyaclarn kendileri de,iinde i grdkleri sylemi oluturan eyleri ok farkl biimlerdeanlamlardr/okumulardr; yani dnyay okumann bir yolu olarakcorafyann yorumlanmaya/tarihselletirilmeye ihtiyac vardr.

Toplumbilim ve tarih iin de durum budur Farkl toplumbilimciler vetarihiler, hi bir zaman yerinde saymayan; her an dalan ve yenidenoluan/dzenlenen; daima konumlandrlmve konumlandrlmakta olan


20/88


ve bu yzden onu kullananlar tarafndan sylemler olarak, durmadanyeniden incelenmesi gereken sylemler araclyla ayn grngy farklbiimlerde yorumlarlar.

O halde, bir sylem olarak tarihin gemiten kategorik olarak farklolduu savnn tantlandn varsaymama izin verin. Bununla birlikte

blmn banda, tarihin nelii karsnda kuramsal dzeyde iki noktannaltn izeceimi sylemitim.imdi sra ikincisine geldi.

Gemi ile tarih arasndaki ayrmn nda; gemii, kendi tarihiiinde bir lde ele geirmek isteyen tarihiyi bekleyen sorun udur:Bu iki eyi birbirine nasl uygun klacaktr? En azndan onu sylem yapan,eer tarihin (inan ya da koyuttan ok) bilgi olma savysa, tarihin neolduuna ve ne olabileceine dair olaslklarn belirlenmesinde bu

balantnn nasl kurulduunun, tarihinin gemii nasl bilmeyealtnn yaamsal bir nemi olduu aktr (Demek istediim;tarihiler kendilerini kurmaca yazar olarak grmezler ama ellerinde

olmadan yle de olabiliyorlar) .3 Ancak gemi ile tarih arasndakifarkllktan dolay; ve tarihilerin zerinde alt soruturma nesnesiaslnda var olmad, sadece gemiten geriye baz izler kalm olduu ve

bu nesne davurumlarnn ounda bu izlerden ibaret olduu iin,tarihilerin, [tarihini bilgi [olduu] iddialarnnde pek ok snrlamalar

bulunduu aktr. Ve benim iin, gemi ile tarihin birbirine uydurulma[uygun klnma] srecinde, son derece problematik kuramsal alan

vardr: Epistemoloji, yntembilim ve ideoloji alanlar. ayet tarihin neolduunu anlayacaksak, bunlarn herbirinin ele alnmasgerekmektedir.

Yunanca epistemeden -bilgi- gelen epistemoloji szc, bilgikuramlarnn felsefi alann ifade eder. Bu alan, herhangi bir evi nasl

bildiimizle ilgilidir. Bu anlamda tarih, baka bir sylemin, felsefenin birparasdr; kendi bilgi alannda -gemi- neyi bilmenin olanakl olduu

genel sorusuna dahildir. Buradaki sorunu hemen farkedeceksiniz;varolan bir eyi bilmek zaten zordur: 'tarihte gemi' gibi edimsel olarakvarolmayan bir konu hakknda bir eyler sylemekse ok daha zordur. Onedenle bu tr her bilginin byk lde geici, deneysel bir niteliktamas ve hi kukusuz gemite yaam insanlar zerinde etkisi

bulunmayan her tr varsaym ve bask altnda alan tarihilertarafndan oluturulmu olmas kesin gibi grnmektedir. Ne ki, yine

de tarihilerin, bize 'reel' tarih; ilgili anlatlarnn yanlsz, hatta doruolduu nesnel bir gemi manzaras sunmaya altklarn gryoruz. Butr kesinci savlara ulamann olanakl olmadn -ki eskiden de olanakldeildi- dnyorum.u anki du-


21/88

TARHN NELG 23

rumumuzda bunun -nc blmde de aklayacam gibi- apakolmas gerektiini sylemeliyim. Yine de bunu kabul etmek, kukuya yeramak, tarihin nelii hakkndaki dncelerinizi etkileyecektir; yani budurum size, tarihin ne olduuna ve olabileceine dair yantnzn bir ksmnsalar. Gemiin gerekte bilinemeyeceini kabul etmek, tarihi(mantksal olarak) olmasn istediiniz bir ey olarak grmek (olgu iledeer arasnda varolan ayrm buna olanak tanr; ayrca da ynla tarih

vardr), belli tarihlerin salt epistemolojik deil, yntembilimsel ve ideolojikolarak da, nasl baka trl deil de bu tarzda oluturulduklar sorusunuortaya kartr. Burada bilebildiklerimizin ve bilebilme biimimizin gle

bir etkileimi sz konusudur. Ne ki, bir anlamda bu, sadece tarihinepistemolojik olarak krlgan bir nitelie sahip olmasndan ileri gelir. Bunoktann zerinde durulmas gerekiyor nk bir kerede ve nihaiolarak, imdi ve sonsuza dek bilmek olanakl olsayd, birden fazla tarihin

yazlmas gerekmezdi; yine, saysz tarihinin o bir tek tarihi ayn biimde

tekrar tekrar yazmasnn ne anlam olurdu? Tarih ('gemi/gelecek' deil,tarihsel kurulular) dururdu ve tarihin (tarihilerin) durmas dncesinisama buluyorsanz, vazgein; nk yle deildir: Tarihin durmas[dncesi], rnein sadece Orwell'in 1984'nde yer almaz, 1930'larn

Avrupasnda yaanan bir deneyimdir de. Orwel'in byle dnmeyeiten de bu yer ve bu zamandr

O halde epistemolojik bakmdan krlganlk, tarihilerin eitli

okumalarda bulunmasna -bir gemi, bir sr tarih- olanak vermektedir.Peki, tarihi epistemolojik bakmdan bu denli krlgan yapan nedir?Bunun drt temel nedeni vardr.

Birincisi (burada David Lowenthal'n The Past is a Foreign Country 4

kitabndaki savlar izliyorum), 'ierikler'i neredeyse snrsz olduundan,hibir tarihi gemiteki olaylarn btnln kapsayamaz ve bu nedenle

yeniden kapsayamaz. Gemite olanlarn ancak bir blm aktarlabilir

ve hibir tarihinin anlatm, gemie tam olarak karlk gelmez:Gemiin salt oylumu, tek bana btnsel bir tarihin nnde engeloluturur. Gemiin byk blm yazl deildir; olann da byk

blm kaybolmutur.kincisi; bir anlatm deil, olaylar, durumlar vs. olduundan, hibir

anlatm da gemii olduu gibi yeniden kapsamaz. Gemi geridekaldndan, bir anlatm gemie gre deil ancak dier anlatmlara gre

snanabilir. Baz tarihilerin anlatlarnn, dier tarihilerin yorumlarnagre daha "doru" olduundan szederi; bize dier btn anlatmlarkendisi-


22/88


ne gre lmemize olanak verecek, derinlemesine, gerek bir tarih,gerek bir anlat yoktur. Dier yorumlarn salt eitlemelerinden ibaretolaca, temelden doru bir "metin" yoktur; btn varolan bueitlemelerdir. Kltr eletirmeni Steven Giles, bu konuda ok zl bir

yorumda bulunmaktadr: Gemite kalm olan eyler, daima, o zamanadek yaplm yorum tabakalarnn oluturduu keltiden geilerek ve ozamana kadarki yorumsal sylemlerin oluturduu okuma alkanlklar

ve kategoriler araclyla anlalrlar.5 Bu igr, bize u sav belirlemeolana vermektedir: eyleri bu biimde grmek, tarihsel incelemeyi(gemii) zorunlu olarak bir tarihyazm (tarihiler) incelemesi halinegetirir; tarihyazm da bylelikle, tarih incelemesinin dnda fazladan

bir ey olarak deil, gerekte onu oluturan ey olarak grlr. Bukonuya 2. blmde geri dneceim. imdi nc noktay

belirtelim.ncs; ne denli dorulanabilir, geni kabul grebilir ya da

snanabilir olursa olsun tarih, kanlmaz olarak bir kiisel yap; "anlatc"sfatyla tarihinin bak asnn davurumu,olarak kalr. Kendisi dekukulu olan dorudan bellekten farkl olarak tarih, baka birileriningzlerine ve seslerine dayanr; tarihi, gemiteki olaylarla bizim onlarhakkndaki okumalarmz arasnda yer alan bir yorumcu araclylagrrz. Elbette Lowenthal'm dedii gibi, yazya geirilmi tarih, okuratarihinin kaynaklarna erime olana tanmakla, "uygulamada"

tarihinin bir eyler yazma konusundaki mantksal zgrln kstlar.Ama yine de tarihsel malzemelerin seimine tarihinin bak as veeilimleri ekil verir ve bunlardan kartlacak anlam da bizim kendikiisel [anlam] yaplarmz belirler 'Bildiimiz' gemi, her zamanolumsaldr; kendi grlerimize, 'imdimiz'e baldr. Bizler naslgemiin rnysek, bilmen gemi de (tarih) bizim yapntmzdr.Gemie ne denli dalm da olsa, hi kimse kendini bildiklerinden ve

varsaymlarndan syramaz. Gemii aklamak iin diyor Lowenthal,"tarihiler, gerek yazk tarihin tesine geip bugnk dncetarzmzla hipotezler olutururlar... Maitland: 'bizler moderniz;szcklerimiz, dncelerimiz modern olmaktan kurtulamaz. lkngilizler olmamz iin artk ok ge' demitir".6 Bu durumda

yorumlayc ve d kurduran szcklerin canlandrc gc nndehemen hibir snr yok demektir. Decrees To The Planet'de air

Khlebnikov, "Bak" diyor, "gne bile boyun eer benim sz dizimime".7

"Bak" diyor tarihi de, "gemi boyun eer benim yorumuma".Bu biraz iirsel olduysa, o zaman [herkesin] kaynaklara ulaabilir

oluunun, aynanda tarihinin btnsel zgrln engellemesi, amaey-


23/88

TARHN NEL 25

leri, arkas gelmeyen yorumlara son verecek ekilde kesinlememesikonusunu dnyevi bir rnekle aklayalm. Hitler'in iktidara geldiktensonraki niyetleriyle kinci Dnya Sava'nn nedenleri hakknda bir doluanlamazlk vardr. A. J. E Taylor ile H. Trevor-Roper arasndaki uzunsrm nl bir tartma da bunlardan biridir. Anlamazlk, tarihiolarak deerlerinden kaynaklanyor deildi; ikisi de son derecedeneyimli, ikisi de 'yetkin'diler; ikisi de belgeleri okuyabildii gibi,

szn ettiimiz rnekte ounlukla da ayn belgeleri okumulard.Ancak yine de anlaamadlar. Demek ki kaynaklar demek deil aynolaylar/kaynaklar, sadece tek bir okumann izlenmesini salamyor.

Epistemolojik krlganlkla ilgili yukardaki neden, tarihingemiten daha az bir ey olduu; tarihilerin ancak gemiin paralarnkapsayabilecekleri dncesine dayanmaktadr. Ama drdnc nokta;geriye bak yoluyla gemi hakknda, gemite yaam olaninsanlardan bir biimde daha fazla ey bildiimizi ileri srmektedir.Gemii modern kavramlara tercme ederken ve belki de o zamana dek

varolmayan bilgileri kullanrken, tarihi hem gemi hakkndaunutulmu olanlar ortaya kartr hem de daha nce bir arayagetirilmemi eyleri bir araya getirir. Bylelikle insanlar ve toplumsaloluumlar, ancak geriye bakla grlebilecek sreler haline sokulurlar

ve gemiten kalan izlerle belgeler, diyelim hibir znesine anlamlgelmeyebilecek bir rnty arklamak zere, ilk balamlarndan

(ama ve ilevlerinden) kopartlrlar. Ve Lowenthal'n dedii gibi,btn bunlar kanlmazdr. Tarih daima gemiin farkl grnlerinibiraraya getirir, deitirir, abartr: "Zaman ksaltlr, ayrntlar seilir vebelirginletirilir, eyleme younlalr, ilikiler basitletirilir; olaylar...(kastl olarak) deitirilmez ama... onlara anlam verilir."8 En ampirikkroniki bile zamana ve mekna biim Vermek amacyla anlatsal yaplar

bulmak zorundadr: "Res gestae*, pekl birbiri ardna gelen lnetli eyler

olabilir ... ama bu biimde grnmesiolanakszdr, nk daha sonrabtn anlam ondan kartlacaktr."9 Daha sonra Lo-wenthal, son szolarak unlar sylyor: ykler, balantlar ne kardklarndan,krlmalarn, kopmalarn roln nemsemediklerinden; bilindii

biimiyle, tarihler bize gemiin aslnda olduundan daha anlalrgrnmektedir.

O halde bunlar, balca (ve iyi bilinen) epistemolojik snrlardr. Ben

bunlarhzl ve izlenimci bir biimde ortaya koydum. Siz de Lowenthal'

* Baa rl a r .


24/88


ve bakalarn okuyabilirsiniz. Ama imdi daha ileri gitmek niyetindeyim.nk, neyi bilebileceimizle ilgili bu epistemolojik snrlarn, tarihininelinden geldiince denedii ve ortaya kard yollarla bir balantsolduu aktr. Ve epistemolojide olduu gibi tarihilerin yntemlerindede, doru olmalarndan dolay kullanlmas zorunlu kesin yollar yoktur;tarihilerin yntemleri de, epistemolojileri kadar krlgandr.

Buraya kadar, tarihin tarihilerce oluturulan deiken bir sylem

olduunu ve gemiteki deneyimlerin mutlaka tek bir okuma biiminigerektirmediini ileri srdm; bak deitirin, grngeyi kaydrn,karnza yeni okumalar ksn. Fakat tarihiler bunlar bilmelerineramen, ou srarla bilmezden gelmekte; nesnellik ve hakikat iin

youn aba harcamaktadrlar. Ve bu hakikat aray, ideolojik veyntembilimsel konumlar yatay kesmektedir.

rnein (bir lde) ampirik sada yer alan G. Elton, The Practice ofHistory'de10, aratrma zerine olan blmn banda unlar sylyor:"O halde tarihsel inceleme, bir hakikat aray demektir." Ve ayn

blmn sonunda; -O [tarihi], inceledii eyin gerek olduunu bilir,[ama] gerein tmn asla yeniden ele geiremeyeceini [de] bilir ...tarihsel aratrma ve yeniden kurma srecinin hi bir zaman sonaermeyeceini bilir; ama ayn zamanda bunun, almasn gerekd ya dagayri meru bir hale getirmeyeceinin de bilincindedir- gibi bir dizi kayda

yer vermekle birlikte bu tr uyarlarn, Elton'in balangta dile getirdii

"hakikat arayn ciddi bir biimde etkilemedii aktr.Bir lde Marksist solda yer alan E. P Thompson, The Poverty of

Theory'de11 yle yazyor: "Bir sredir ... materyalist tarih kavram ...kendine bir gven gelitirmitir. Olgun bir pratik olarak... Marksistgelenekten doan belki de en gl disiplindir. Benim yaammsresince bile ... dikkate deer gelimeler kaydedilmitir ve bunlarnbilgide ilerlemeler olduu varsaylmtr." Thompson, bunun, bu tarz bir

bilginin 'bilimsel kantlama'ya tabi tutulabilecei anlamna gelmediinikabul etmekle birlikte, yine de gerek bilgi olduunu savunmaktadr.Bir lde ampirik merkezde yer alan A. Marwick ise The Nature of

History'de 12 "tarihilerin anlatmlarnn znel boyutu" dedii eyi nekartr; ama onun iin bu, diyelim tarihinin ideolojik konumundandeil, kantlarn doasndan ileri gelen bir eydir: Tarihiler, "kaynaklarneksikliine bal olarak az ok kiisel bir yorum sergilemek zorunda

kalrlar" . Hal bu olunca, Marwick, "ahlki" karmalarn en azaindirebilmek iin tarihilerin "sk yntembilimsel kurallar" gelitirmekgibi bir


25/88

TARHN NEL 27

grevleri olduunu belirtir. Bu durum Marwick'i Elton'a balar: "Elton,keskin bir grle, tarihsel aklamann evrensel kurallara balolmamasndan, bu aklamann sk kurallarca idare olunmadanlamnn kartlamayacan belirtir." Demek ki btn bu tarihileriin hakikat, bilgi ve meruiyet, sk yntembilimsel kurallardan veilemlerden tremektedir. Yorumcu aka ket vuran nokta budur

Benim savm farkldr. Benim amdan yorumu belirleyen sev, yntem

ile kantn tesinde, nihai olarak ideolojide yatmaktadr. nk outarihi, kesin bir yntemin nemi konusunda hem fikirdir; ancak hangikesin yntemden sz edildii noktasnda sorun vardr. Yntem zerineolan blmnde Marwick, (ihtimal ki) iinden seimde bulunulacak birdizi seenek ortaya koyar. rnein, gnlnz kimi ekiyorsa onu izleyin:Hegel'i, Marx', Dilthey', Weber'i, Popper', Hempel'i, Aron'u, Colling-

wood'u, Dray'i, Oakeshott'u, Danto'yu, Gallie'i, Walsh'u, Atkinson'u,Leff'i ya da Hexter'i. Veya modern ampiristlerin, feministlerin, Annales

Okulu'nun, yeni Marksistlerin, yeni slupularn, ekonometricilerin,yapsalclarn ya da post-yapsalclarn; hatta Marwick'in kendisinin bileizinden gitmek isteyebilirsiniz! En az yirmibe olaslk! Bu listeyi uzatmakda son derece mmkndr. Ama sorun udur: Sizi, "daha gerek ve doru"

bir gemie hangi yntemin gtreceini nasl bilebilirsiniz? Elbette heryntem kesin olacaktr; yani isel olarak tutunumlu ve tutarl olacak;ama gelgeldim kendine gndermede bulunan bir nitelik tayacaktr. Yani

sadece nasl kendi iinde geerli olacak savlarda bulunulacananlatacaktr. Btn seeneklerin bunu yapaca dnlrse, yirmibekadar seenei birbirinden ayrt etme sorunu olduu gibi duracaktr.Thompson net ve titizdir; Elton da yle; o halde neye dayanarak birinitekine yeleyeceiz? Marwick'e mi? Neden ona? Yani, diyelim sak

yntemiyle yaptklarndan; tarih yapma nedenlerinden holanld diyeThompson'n yelenme olasl yok mu? Dier herey eitse, neden biri

de byle bir grbenimsemesin ki?zetlersek, yntemin hakikate giden yol olduunu sylemekyanltcdr Dizi dizi yntem var; ama aralarndan seimde bulunmaysalayacak, zerinde anlalm bir lt yok. Marwick gibileri sk sk,diyelim ampiristler ile yapsalclarn, aralarndaki btn yntembilimselfarklara, ramen, temel ilkeler zerinde anlatklarn ileri srerler. Ama

bu da byle deildir. yle grnyor ki Marwick ve benzerleri,

yapsalclarn, ampirist olmadklarn en kesin biimde aklamak iin herareye bavurduklarn; kendilerini dierlerinden farkl klmak iintamamen kendile-


26/88


rine zg yaklamlar gelitirdiklerini bilmezden gelmektedirler.imdi, 'tarihin doas'na giri nitelii tayan tartmalarda dnemdnem boy gsteren, yntemle ilgili baka bir sav ele almak istiyorum.Bu sav kavramlar hakkndadr ve yledir: Yntemler arasndaki farklargiderilemese de btn tarihilerin kullandkilit kavramlar yok mudur?Bu da ortak bir yntemsel temelin bulunduu anlamna gelmez mi?

u bir gerektir: Btn tarih trlerinde 'tarihsel kavramlar' denen

terimlerle karlalr (bunlara 'tarihilerin kavramlar' denmez; byleliklesanki bu kavramlar bir biimde kendi kendini yaratan bir tarihe aitlermigibi, gayr ahsi ve nesnel grnrler). Bu kadarla da kalmaz; bukavramlardan, muntazaman tarihin "anayurdu" olarak sz edilir. Zaman,tanklk, empati [duygudalk], neden ve etki, sreklilik ve deime vs.

bu tr kavramlardandr.Bu kavramlarla "i grmeyin" demiyorum; ama bu belli kavramlar

kullanldklarnda, aslnda apak ve zaman dlarm, tarihsel bilgininevrensel yap talarn oluturuyorlarm gibi bir izlenim verdiklerinidnyorum. Halbuki bu ironiktir; nk tarihten sz aan [birkonumann] yapmak zorunda olduu eylerden biri, tarihin kendisinitarihselletirmek; btn tarihsel anlatlar zamana ve mekna balgrmek, dolaysyla bu anlatlardaki kavramlar evrensel anayurtlar [anakavramlar] olarak deil; zgl, yerel ifadeler olarak grmektir Butarihselletirimi, "sradan" kavramlarla gstermek kolaydr.

Tarih alannda kaydedilen yeni gelimeler hakknda yazd bir yazdaeitimci Donald Steel, 1960'larda be byk kavramn (zaman, mekn,ardklk, ahlki yarg ve toplumsal gerekilik) nasl tarih yapmaklazdeletirildiini gstererek, baz kavramlarn 'ana kavramlar' halinegeliini anlatmaktadr.13 Steel, bunlarn; zaman, tanklk, neden ve etki,sreklilik ve deime, benzerlik ve farkllk gibi tarihin 'kilit kavramlar'noluturmak zere 1970'lerde elden geirildiklerine iaret etmekte;

School's Council History, GCSE, Akademik anmlar iin temeloluturduklarn ve gerek niversitelerde gerekse dnda etkin halegeldiklerini anlatmaktadr Anlalacagibi bu 'eski' ana yurtlar, yirmibe

yldan fazla bir zamandr pompalanp durmaktadr. Oysa neevrenseldirler ne de bu sfatla tarihilerin yntemlerinden doarlar; dahaok genel eitim dncesinin bir rndrler. deolojik olduklar daapaktr; zira unu sormak mmkn: (Egemen [tarih]) alann

dzenlemek zere; yap-zne, st belirlenme, konjonktr, eitsizgelime, merkez-evre, baskn-marjinal, temel-styap, kopu,soykt,mentaliti, hegemonya, sekin, paradig-


27/88

TARHN NEL 29

ma vs. gibi kavramlar kullanlsayd, o zaman ne olurdu? Dorudanideolojiyi ele almann zaman geldi galiba.Bir rnekle balamama izin verin. Bir okul ya da niversite ders

programna, gerek anlamda tarihsel denebilecek (dier tarihlerdenfarksz), ama konu alan ve yntembilimsel yaklam siyah, Marksist,feminist bir bakasna gre seilmibir ders koymak, zaman ve meknolarak u noktada mmkn gzkmektedir. Ancak ben byle bir ders

bulunabileceinden kukuluyum. Neden? Bunun tarih olmayacandandeil (nk olacaktr), ama siyah Marksist-feministlerin devletmfredatna byle bir ders koydurtabilecek gce gerekte sahipolmadklarndan tr. Ne ki bu soru, hangi derslerin "uygun" olduunakarar vermi olanlara, ders programnn hazrlanmasn etkileyecek gcesahip olanlara sorulacak olsayd, byk olaslkla hepsi de u konuda aynfikirde olurlard: Byle bir dersin bulunmaynn nedeni, ideolojikolacak olmasndan ileri gelmektedir: yani byle bir tarihin gdleri,per se

tarihe dsal kayglardan gelecek; ikna etmek amacyla belli bir grkazandrmann, bir konumu iletmenin aracolacaktr.imdi, 'tarih olaraktarih' ile 'ideolojik" tarih' arasndaki bu ayrm, unu ima ettii ve imaekmesi istendii iin ilgi ekicidir: Baz tarihler (ki genellikle bunlaregemen tarihlerdir) hi bir biimde ideolojik deildir; insanlara grkazandrmaz ve 'konu'yla ilgisiz gemi manzaralar sunmazlar. Fakat

betimlemelerle dolu tarihlere verilen anlamlarn zaten byle bir ey

olduunu; bu anlamlarn tarihte ikin olarak bulunmadklarn (bizonlar oraya koymadan nce anlamlarmzn [tarihsel] "manzara"da

bulunmadn); anlamlarn gemie dar-da(kilerde)n verildiini dahance grmtk. Tarih, asla kendisi iin deil, daima birileri iindir.

Bundan dolay, zgl toplumsal oluumlarn, zgl konularda sylevvermek zere kendi tarihilerine gereksinim duyduklarn sylemek aklauygun grnmektedir. Yine kendilerine stnlk tannm grlerin.

toplumsal oluumlarda varolan gl egemen bloun karna olduunu;bu tr grlere otomatik olarak bir kerede ve sonsuza dek geerli olmakzere ulalmadn; "bu, budur; ite o kadar" denerek, meydanokumadan uzak ya da gvenlikte olmadklarn sylemek de akla uygungrnmektedir. Kendinde tarihin ideolojik bir yap olmas; gilikilerinden eitli biimlerde etkilenmi kimselerce durmadan yenidenilenmesi ve yeniden dzenlenmesi anlamna gelmektedir, nk

egemenler kadar egemen olunanlarn da gemie ilikin, kendi pratiklerinimerulatracak, uygunsuz diye egemen sylemin gndeminden uzaktutulmas gereken


28/88


yorumlar vardr. Bu anlamda verilecek mesajlarda durmadan yenidendzenlemelerin (bu yeniden dzenlemelerden genellikle akademik 'grayrlklar' diye sz edilir) yaplmas gerekir; nk halk(lar) kendikarlar dorultusunda seferber etmeye altklarndan, egemenolanlarla bal olanlarn gereksinimleri gerek dnyada durmadan

yeniden ilenmektedir. Tarih, bu tr atmalar ierisinde biimlenir vetarih [boyunca varolan] bu atan gereksinimlerin, tarihin ne olduu

konusundaki ekimeleri etkiledii aktr.yleyse bu noktada 'tarih nedir' sorusuna gereki biimlerde yantaramann yolunun, 'ne' yerine 'kim' szcn geirmek ve sonuna da'iin' szcn eklemekten getiini grebiliriz. Dolaysyla soru 'tarih"nedir?' deil, 'kim iin tarih?' olmaktadr. Byle yapmakla, tarihinsorunsallatn grebiliriz; nk bu, farkl gruplar iin farkl eylerianlaml klan tartmal bir kavram/sylem olmaktadr. Bu anlamda bazgruplar, iinde atma ve acnn yer almad, arnk bir tarih olsunisterler; kimileri quietisme [dingincilie] gtrecek bir tarih isterler;

bazlar tarihin etin, sert bir bireycilii somutlatrmasn isterler;kimileri devrim iin strateji ve taktikler versin; bazlar da kar devrimiin gerekeler sunsun isterler vs. Bir devrimci iin tarihin, bir tutucununolmasn istediinden nasl da farkl olacan grmek hi zor deildin Yinetarihten yararlanma yollan zerine bir liste yaplsa, bunun mantksalolmasa bile pratik bakmdan sonsuz olacan grmemek olanakszdr.

Demek istediim, herkesin bir kerede ve sonsuza dek zerinde anlamayavarabilecei bir tarih, nasl bir tarih olurdu? Bir rnekle bu sylenenleriksaca aklamama izin verin.

1984 adl romannda Orwell, bugnn denetimini ellerindebulunduranlarn gemii, gemii ellerinde tutanlarn da gelecei kontrolettiklerini sylemiti. Bu saptama kurgu olmann ok tesinde bir eydir.yle ki, bugn yaamakta olanlar, kendilerine imdi ierisinde bir yer

bulmak, bugnk ve gelecekteki yaam tarzlarn merulatrmak iinbir evveliyata, maziye ve seleflere gerek duyarlar. (Olgu-deer ayrmverili iken, gemiin "olgular" -ya da baka herhangi bir ey- aslndahibireyi merulatrmaz; ancak burada dile getirilen konu, insanlarnsanki yleymi gibi hareket etmeleridir.) nsanlar, szcn tamanlamyla bugnlerinin ve yarnlarnn kklerini dnde bulmakihtiyacndadrlar. u son zamanlarda kadnlar, siyahlar, dinsel gruplar,

eitli aznlklar vs. hep bu dnlerin araynda olmular ve -gemiinsaysz anlaty besleyebildii ve besleyecei dnlrse- bulmulardrda. Gncel varolulara dair aklamalar ve gelecee ilikin programlar, hep

bu gemiler iinde yaplr. Biraz geriye


29/88

TARHN NEL 31

gidersek, alan snflar da tarihsel olarak tasarlanmbir yrnge yoluylakendilerine bir kk bulmaya almlardr. Yine burjuvazi de, biraz dahageriden kendi eceresini oluturmu, kendinin ve bakalarnn tarihinikurmaya balamtr. Bu anlamda btn snflar/gruplar, kollektifzyaamyklerini yazmlardr. Tarih, ksmen insan(larn) kimliklerini

yaratma tarzdr. Geri bu tr yerlere girenlerin, btn ilgili taraflarasndan yaamsal neme sahip olduklarn grebiliyoruz; ama tarih,okul ve akademi ders programlar iinde bir yer olmaktan ok daha fazla

bir eydir.Bu hep bildiimiz bir ey deil midir? Tarih gibi bylesine nemli

'merulatrc' bir grngnn, gerek ihtiyalardan ve iktidar[ilikilerinden] kaynakland ak deil mi? unun dnda sanyorumyle: Tarihlerin srekli olarak yeniden yazlmasndan sz ederkenegemen sylem, bunu gerek ihtiyalar yerinden oynatacak bir

biimde yapmaktadr; her kusan kendi tarihini yeniden yazdn

sylerken, pek de yumuaktr. Ama nasl ve neden? Bunun Orwell'dertk bir biimde anlan yantyledir: nk iktidar ilikileri, birbiriyleatan merulatrma hareketleriyle ilgisi bulunan herkes iin "bilgiolarak tarih"in zorunlu olduunu syleyen ideolojik sylemler retir.

Kuramsal adan tarih nedir tartmasna son noktay koymama izin verin.Tarihin, epistemolojiden, yntembilimden ve ideolojiden olutuunu ilerisrdm. Epistomoloji gemii gerekten bilmemizin asla mmkn

olamayacan; gemi ile tarih (tarihyazm) arasndaki akln ontolojikbiraklk olduunu, yani bunun tam da eylerin doasndan ileri geldiini vehibir epistemolojik giriimin bunu kapayamayacan gstermektedir.Tarihiler, yorumcu tarihinin etkisini azaltacak yollar tasarlamlar vesonralar eitli biimlerde evrenselletirmeye alacaklar (bunlaruygulayan herkes, beceriler, kavramlar, rutinler ve ilemlerden oluannesnel anayurda ulaabilecektir) kesin yntemler gelitirmilerdir. Ama

ynla yntembilim mevcuttur; anayurt denen eyi oluturan kavramlar,gncel ve tarafl bir yap oluturur ve ben, tarih temelde tartmal birsylem olduundan; iinde halk(lar)n, snflarn ve gruplarn,zyaamyksel yoldan szcn tam anlamyla holarna giden birgemi yorumu yarattklar bir sava alan olduundan, grdmzfarkllklarn varolduunu ileri srdm. Bu basklarn dnda, ne kesin

bir tarih ne de egemen seslerin, ak bir iktidar [vaz] ya da rtk biribirlii yoluyla birbirlerini dengelemesiyle ulalabilecek (geici) birmutabakat vardr. Son olarak; tarih, kuramdr ve kuram ideolojiktir ve ideolojimaddi karlardr.deoloji, toplumsal formasyonumuzda esas olarak bu amala kurulmu


30/88


kurumlarda -zellikle niversitelerde- tarih yapmann gnlk pratikleridahil, tarihin her ke bucana szar. imdi tarihe bu tarz bir pratikolarak bakalm.

Pratik zerine

Az nce, pek ok yerde ve pek ok farkl nedenlerle tarih yapld

ve yaplaca; meslekten tarihin de byle bir ey olduu, yani (btn)yksek eitim kurumlarnda, zellikle de niversitelerde alan(genellikle) maal tarihilerin rettii bir tarih olduu sonucuna

varmtm. The Death of the Past'ta14 tarihi J. H. Plumb, meslektentarihi (tpk Elton gibi) gemite olanlarn gereini belirlemeye almasreci olarak tarif etmitir. Daha sonra bu sre; yolu yarm yamalak,sindirilmemi ve (Plumb'n gznde) i kurgulardan temizlemek iin,popler bellek/ sa-duyu/reete-bilgi trnden "gemiler anlaylarna

kar kartlabilecektir. On Living in an Old Country'de 15 Patrick Wright,Plumb'n iinin olanaksz (nk bizim de daha nce grdmz gibi,sorunsal-d tarihsel (ve tarihilerin) hakikatler [i] yoktur); amacnnistenir, arzulanr bir ama olmamakla kalmayp (nk, diyelim popler

bellekte, zaman zaman "resmi" tarihe kar karken yararlanlabilecekgler ve alternatif okumalar pekl bulunabilir. Wight, bu noktadaOrwell'in 1984'ndeki proleterlerin belleklerini dnmemizi

nermektedir) ayn zamanda belleklerin yok edildii bir yer olan eitimkurumlarnn da popler bellek trnn toplumsallama srelerine skskya bal olduunu ileri srmektedir. yle ki, meslekten tarihilerkendilerini tepeden trnaa akademik ve kardan uzak bir klktasunsalar, u ya da bu yolla bir "mesafe" braksalar bile; bu uygulamaclarnideolojik mcadelenin hi de dnda olmadklarn, tersine bu kavgadaen egemen konumlan igal ettiklerini; tarih mesleinin, egemen

ideolojilerin tarihi gncel olarak 'akademik bir biimde'eklemlemelerinin bir ifadesi olduunu grmek epey aydnlatcolmaktadr. Daha geni bir kltrel ve "tarihsel" adan bakldnda,ulusal niversitelerimize yaplan milyonlarca poundluk yatrmn,toplumsal oluumun yeniden retiminin btnleyici bir paras olduu;dolaysyla bu kurumlarn, kltrel bekiliin (akademik standartlar) veideolojik denetimin n saflarnda yer aldklar son derece aktr; ayet

yle olmasalard, kim takard onlar!u ana dek tarihi, gerek karlarn ve basklarn arasnda varolanatlaklara yerletirmeye altm dnlrse; sadece 'tarihin gerek


31/88

TARHN NEL 33

nelii' ile ilgili alann esas olarak onlarn tarih tarznn tanmlanmasndandolay deil, ayn zamanda akademi seviyesinde ve lisans derslerindeincelenen tarih tr de bu olduu iin 'bilgince' basklar gznnde

bulundurmam gerekiyor. Sizler bu tr derslerle aslnda akademik tarihesokulursunuz; bylelikle meslekten tarihiler haline gelmeniz salanr.Peki meslekten tarihi olmak nedir ve meslekten tarihiler nasl tarih

yaparlar?16

yle balayalm: Tarih, uralarndan dolay kendilerine tarihidenen bir grup emeki tarafndan retilir; bu, onlarn iidir. Tarihilerie giderken yanlarnda belli tanmlanabilir eyler bulundururlar.

Bunlardan birincisi, tarihinin kendi deerleri, grleri ve ideolojik,bak alar gibi kiisel eylerdir.

Yanlarna ikinci olarak epistemoloiik nkabul ve varsaymlar, alrlar.Bunlar her zaman bilincinde olunan eyler deildir; ama tarihiler 'bilgi'yeulamann yollarn "kafalarnda" bulundurmak zorundadrlar. Burada

bir dizi -ekonomik, toplumsal, siyasal, kltrel, ideolojik vs.- kategorive bu kategorilerin iinde yer alan ya da onlar yatay kesen (rneinsiyasal bir kategori iinde, diyelim snf, iktidar, devlet, egemenlik,meruiyet vs. gibi) bir dizi kavramla, insanolunun sreklilii (ya da

baka bir ey) hakknda kapsaml varsaymlar yer alr Bu kategoriler,kavramlar ve varsaymlar araclyla tarihi hipotezler oluturacak,soyutlamalarda bulunacak ve bazlarn dahil edip bazlarn atarak,

malzemelerini dzenleyecek ve yeniden dzenleyecektir. Tarihiler aynzamanda teknik szlkler de kullanrlar ve bunlar da (kanlmazolarak anakronik olmak bir tarafa) sadece ne sylediklerini deil,syleme biimlerini de etkiler. Bu kategoriler, kavramlar ve szlklerdurmadan elden geirilir; ama bunlar olmasayd tarihiler, eylerhakknda ne lde anlap anlaamadklar bir yana, birbirlerininsylediklerini bile anlamayacaklar gibi, kendi anlatlarn da derleyip

toparlayamazlard.(ncs, tarihilerin, malzemeleriyle daha yakndan almalarnsalayan alklar ve ilemleri (szcn dar anlamyla yntemleri) vardr;

bunlar, malzemenin kkenini, konumunu, gerekliini, gvenilirliinisnamann yollarn olutururlar... Bu alklar, younluk ve kesinlikdereceleri deise de btn malzemelere uygulanacaktr (bir dolusrme ve hata ortaya kar). Burada, bktracak kadar ayrntlarla dolu

bir dizi teknik yer alr; bunlar, ou zaman 'tarihinin ustal' olarakanlan pratiklerdir. Geerken, sz arasnda deindiimiz bu teknikler,tarihleri yapan etkenler bilekesi ierisinde hi de stn kr bir yer igaletmezler. (Fakat


32/88


tarih 'beceriler'den ibaret deildir.) yle ki, bu pratiklerle silahlanmtarihi, bir tarih 'kurmaya' ('tarihler yapmaya') ok daha dorudan birbiimde giriebilir

Drdncs zerinde alacaklar ve 'gelitirecekleri' eitlimalzemeler bulmaya koyulurken, baka tarihilerin (kitaplarda,makalelerde vs. cisimlemi, birikmi emek-zaman oluturan)

yaynlanm almalaryla yaynlanmam malzemeler arasnda mekik

dokurlar. Bu yaynlanmam, 'az ok yeni' malzemelere, gemiin izleri(szcn tam anlamyla gemiten kalan iaretler; belgeler, kaytlar,eserler) gzyle baklabilir. Bu izler, bilinen (ama ok az kullanlm)izlerle; yeni, kullanlmam ve muhtemelen bilinmeyen eski izlerin birkarmdr. Yani daha nce kullanlm ama az ok yeni/yenice izlerin

bulunmasndan tr imdi daha nce igal ettiklerinden farklbalamlara yerletirilebilir olan malzemelerdir. Bu durumda tarihi, -hep'zgn tezler' bulma-arzusuyla baklan-bu unsurlar, yeni (ve eitli

yollarla dzenlemeye ve bylelikle bir zamanlar somut olan bu izleri'dncede somut'a, yani tarihilerin anlatlarna dntrmeye

balayabilir. Bu noktada tarihi, szcn tam anlamyla gemiin izleriniyeni bir kategori iinde yeniden retir ve bu (gemii tarihe)dntrme edimi, onun asl iidir.

Beincisi; aratrmalarn tamamlayan tarihiler, bunu yazya dkmekdurumundadrlar Epistemolojik, yntembilimsel ve ideolojik etkenler

burada bir kere daha ortaya kar, aratrma srecinin her evresindeolduu gibi gnlk pratiklerle birbirlerine balanrlar. Gnlk

yaamdan gelen basklar, deien bir nitelik tamakla birlikte unlarierir:

1 Aileden ve/ya da arkadalardan gelen basklar ("Hafta sonundayapacak baka bir i yok muydu! ine biraz ara veremez misin?);

2 yerindeki basklar; faklte ve blm bakanlarndan,meslektalardan, kurumsal aratrma politikalarndan ve hadisylemekten ekinmeydim; rencilere bir eyler retme

ykmllnden kaynaklanan basklar; hepsi de kbus gibiker.

3 eitli nedenlerden dolay yaynclarn yaratt basklar; SzckSays: Szck sayszerindeki kstlamalar, yabana atlacak gibi

deildir. Kitaplar 'normal' boyutlarndan te bir orannda daha ksaya da drt kat daha byk olsalard, tarihsel bilginin ne denlifarkl olacan bir dnn!Format: Sayfa bykl, bask, kitabn iinde ekil, uygulama vs.olup olmayaca, bibliyografya, dizin, ciltleme, kitapla birlikte kaset


33/88

TARHN NEL 35

ya da video verilip verilmeyecei; btn bunlar birer etkendir.Piyasa: Piyasas, tarihinin neyi nasl syleyeceini etkileyen birgedir; 1789 Fransz Devrimi'nin, kk okul ocuklar, Avrupalolmayanlar, 'uzman devrimciler', meslekten olmayan ama ilgiliokurlar iin ne denli "farkl" olmas gerekeceini bir dnn.

Son teslim tarihi:Yazarn aratrmasn bitirip yazmas iin gerekli

toplam sreyle bu zamann nasl ayarland (haftada bir gn m,hafta sonlar m, yar yl tatillerinde mi), diyelim kaynaklardan

yararlanma artlarn ve tarihinin iine younlamasn vs.etkileyecektir. Yine yayncnn da iin yerine getirilmesiyle ilgilikoyduu artlar da sk sk belirleyici olabilmektedir.Edebi biem: Tarihinin nasl yazd (polemik amal, sylemsel,ssl, bilgie, ya da btn bunlarn bileimi eklinde), dilbilgisel,

szdizimsel ve anlambilimsel bakmdan gc; btn bunlar anlatyetkiler ve yayncnn kendi biem ve format tercihleri vs. nedeniyle,bunlar zerinde oynama yaplmas gerekebilir. Dzeltmenler:Yaynclar el yazmalarn okunmak zere; malzemenin dzenlenibiimine bal olarak metinde kkl deiiklikler yapmalar sonderece mmkn kiilere gnderirler (rnein elinizdeki bu metninilk hali imdikinden iki kat daha bykt); yine baz editrlerinadeta baltalarnbiledikleri herkesin malumudur. Yeniden yazmak:Metin baskya gidinceye kadar her evresinde bazksmlar yeniden

yazlr. Bazen blmlerin , hatta bazen on adet tasla olur.Balangta pek parlak olduuna hkmedilen dnceler, on kez

yazmaya kalktnzda artk yavan ve skc gelmeye balar; yinebalangta yaznza dahil ettiiniz eyleri sonradan kartrsnz,kalanlarn iiyse ou zaman ansa kalmtr. Yazar, ok uzunzaman nce okunmu ve (ounlukla eksik olarak) not alnm

btn bu izleri ilerken, kimbilir ne tr yarglar iin iinekarmaktadr?

Falan filan. Btn bunlar bilinen eylerdir (ka tane d etkenin, yani'gemi'in dnda kalan etkenin, sizi ve yazdklarnz etkilediini durup

bir dnn); ama burada vurgulanan ey udur: Bu basklardan hibirinin, aslnda bu blmde ele alnan basklarn hi birinin, anlatlan

olaylarla; yani diyelim Birinci Dnya Sava srasnda insangcplanlamasyla bir ilgisi yoktur. Yine burada da gemi ile tarih arasndadipsiz bir uurum almaktadr.


34/88


Altncs; buraya kadar yazlm, olanlar, tarihlerin retimleriyleilgiliydi. Ama ayn zamanda metinlerin de okunmas, tketilmesigerekmektedir. Pastaynasl pek ok farkl yoldan (yava yava ya da tka

basa yiyerek), farkldurumlarda (ite ya da arabada) bakaeylerle birlikte(ok yerseniz sindirim gl ekersiniz) ve farkl ayarlarla(rejimdeyseniz, dnden dne) tketiyorsanz (ki bunlarn hi biri birkez daha tmyle ayn yoldan gereklemezler); ayn biimde metinlerin

tketilmesi de yinelenmeyen balamlarda gerekleir. ki okumann,birbirine tpatp benzemesi olanakszdr. (Bazen metnin kenarlarnanotlar dersiniz, bir zaman sonra dnp baktnzda bunlar neden

yazdnz hatrlamazsnz: Oysa ayn sayfada yer alan ayn szcklerdironlar; yleyse anlamlar anlam nasl muhafaza ederler?) u halde aynkii tarafndan yaplsa bile hibir okumann ayn etkiyi yeniden

yaratmas garanti deildir, ki bu da yazarn kendi niyet ve yorumlarnokura zorla dayatamayaca anlamna gelir. Tersine, okurun da yazarnniyetini tam olarak anlamas olanakszdr.. Ayrca ayn metin nce dahageni bir sylem, sonra bir baka sylem iine katlabilir: Mantksalsnrlar yoktur, her okuma eylemi baka bir yazma eylemidir. Bu; hermetnin, baka ortak-metinler* ierisinde pek ok anlama gelebildii bir

yapzmeci [deconstructionist] metinler dnyasdr. Buras,'farklln dnyas'dr.

Ne ki, bu son szler, ortaya sanki bir sorun kartyor gibidir (ama

karnza sorun kartan, sizin okumanzdr; bakalm sizin sorununuzbenimkinden farkl m?). Benim karma kan sorun u: Yukardasylenenlerden, herey yorumsal bir aktan ibarettir, gibi bir sonu ksa

bile, aslnda gayet ngrlebilir biimlerde ve yollardan 'okuruz'. Ozaman okuma biimlerinin bunca ayrntl olmasnn nedeni nedir?sabet; ayrntlar her zaman yzer gezer olduklarndan -zel eylerden,her zaman kastedilenden daha az ya da daha ou anlalacaktr-, herkes

ve herey zerine genel anlamalar olur; ayrntlarda bir anlama szkonusu deildir. Bu genel anlamalar iktidardan kaynaklanr; burada birkere daha ideoloji konusuna geliyoruz. nk metinlerin tamamen keyfi

biimlerde kullanlmasn engelleyen ey, belli metinlerin baz metinleredierlerinden daha yakn olmas; cinslere, trlere az ok yerletirilebilirolmas; insanlarn (metinlerde ifadesini bulan) gereksinmelerine az okuygun olmasdr. Bu yzden Orwell'den sonra bu metinler, kendileri de

nihayetinde keyfi olan, ama gruplarn ve snflarn daha kalcgereksinim-

* Con-text: Ayn zamanda "balam" anlamna gelir -n.


35/88

TARHN NELG 37

leriyle ilgisi bulunan (kitap listeleri, okuma nerileri, Dewey saylar gibi)belirli yerler ve ilikiler gsterirler: Toplumsal bir sistem ierisindeyayoruz, toplumsal raslantsallkta deil. Bu karmak ama gz nndebulundurulmas gereken zsel bir alandr. Yine bu noktada, bumeselenin nasl iyi ilenebileceinin ele alnd Scholes. Eagleton. Fish

ve Bennett gibi kuramclarn metinlerine bakabilirsiniz.17 Ayn zamanda(mantksal olarak kendini ele vermesi gerekmeyen ama byle olan metin[in yol at]) bu artc, karmak durumun, rencilerde skagrlen yorum kaygsyla ilikisini de dnebilirsiniz. Kayglar udur:Eer tarihin, tarihilerin snrl, yetersiz bir tanklna dayanlarak

yaplan; kanlmaz olarak yorumsal bir ey olduunu; ve her savn en azyarm dzine yn bulunduunu, o yzden de tarihin greli olduunuanlarsamz, o zaman ok rahatlkla yle dnebilirsiniz: Tarih mademsalt yorumdur, gerei kimse bilmemektedir, o halde bunca sknt niye?

Eer herey greliyse bundan ne kar? Bu, 'talihsiz grecilik' adnverebileceimiz bir zihin durumudur.

Bir anlamda eylere byle bakmann olumlu bir yn vardr. Eskikesinlikleri reddettiinden ve bu kesinliklerden yarar salayanlar tehiredilebildiinden, zgrletiricidir. Ve bir anlamda herey grelidir(historisisttir). Fakat ister zgrletirsin, ister zgrletirmesin, yine deinsanlarda eksiksiz bir ama duygusu yaratr. Ama buna gerek de yoktur.

Baka insanlarn tarihlerini zmek [deconstruct], yaptklarnz bilerekyapmanz salayacak (tarihin her zaman birileri iin olduunu sizehatrlatacak) bir biimde kendi tarznz oluturmanzn bir ngereidir.nk, dediim gibi, her ne kadar mantksal olarak btn anlatlarproblematik ve greli de olsa, asl sorun bazlarnn gerekte egemendierlerininse marjinal olmasndadr. Hepsi mantksal olarak ayndr, amagerekte birbirlerinden farkldrlar; (nihai olarak bunun bir temeli olmasa

da) hiyerarik bir deer sralamas iinde yer alrlar. Bu durumda soru,'neden' sorusu olur ve yant da udur: nk bilgi iktidarla ilikilidir vetoplumsal oluumlarda en fazla gce sahip olanlar bilgiyi datrlar, ve

bilgiyi ellerinden geldiince karlarna gre merulatrrlar. Kuramsalolarak grecilikten k yolu budur; yani iktidar pratikte zmlemek. O

yzden greci bir bak as, aresizlie ve umutsuzlua deil, ilerin veeylerin nasl ilediklerini genel olarak anlamaya gtrr. Bu,

zgrletiricidir. Refleksif olarak, siz de tarih yapabilirsiniz.


36/88


Bir Tarih Tanmzerine

leri srdm sadece u: Esas olarak tarih, tarihilerin yaptklareydir. O zaman bu yaygarann nedeni ne? Tarihin nelii bu deil mi? Bir

bakma yle, ama btnyle bu olmad ak. Dar alma anlamndatarihilerin yaptn betimlemek olduka kolaydr; bir i tarifi yapabiliriz.

Ne ki sorun, bu etkinlii, iinden kt toplumsal oluumdaki gilikileri iine soktuumuzda; farkl insanlar, gruplar ve snflarnkendilerine, "benim/bizim iin tarihin anlam nedir ve ondan nasl

yararlanlabilir ya da ktye kullanlabilir?" diye sormalardurumunda (kibunun yaplmas arttr) ortaya kmaktadr. Gerek kullanm gerekseanlam bakmndan; 'tarihin nelii' sorusu, akladm gibi 'kimin iintarih' sorusuna dntnde, tarih problematik hale gelmektedir.Hesab kapatan izgi budur; yleyse, benim iin tarih nedir? te birtanm:

lerini; epistemolojik, yntembilimsel, ideolojik ve pratik konumlarasndan karlkl tannan yollarla yapan, rnleri dolamasokulduunda; mantken sonsuz ama aslnda herhangi bir verili anda

varolan ve egemen olandan marjinal olana uzanan bir tayf zerindetarihlerin anlamlarn datp yaplandran g ilikilerine karlk

gelen bir dizi yararlanma ve suistimale konu olan, yaadklarzamanlar tarafndan koullandrlm bir grup ii (bizimkltrmzde ok byk oranda maal tarihiler) tarafndanretilen, grnte dnyann bir yz, yani gemi zerine,deiken, problematik bir sylemdir.18


37/88

2Baz Sorular veBaz Yantlar zerine

Tarihin bir tanmn verdikten sonra, imdi bu tanm, tarihin doashakknda sklkla karmza kan baz temel sorulara yant verebilecekekilde ele almak istiyorum. Bu, ksa bir metin olduundan yorumlarmda ksa olacak; ama ksa olsun olmasn, nereceim yantlarn dahaincelikli, ayrntl ve nitelikli karlklarn verilmesini olanakl klacak bir

yne ve yola iaret edeceini umuyorum. Ayrca bunun gerekli bir rehber('bir tr kaba tarih rehberi') olduunu dnyorum; nk, tarihindoasna ilikin sorular dnem dnem ortaya atlmakla beraber,'kararlarnzkendinizin vermesini' mmkn klacak biimde bu sorular

ak brakmak gibi bir eilim vardr. Ben de bunu yapmak istiyorum, ama'tarihin doas' ile ilgili eitli tartmalarn ancak belli belirsizalglandklarnn farkndaym (buna uyacak ok sayda seenein, temelparalara ilikin pek ok olas dzenlemenin varolduunukastediyorum); dolaysyla kuku ve zihin karkl hl varlnsrdrebilmektedir. O yzden deyim yerindeyse bir deiiklik olarak

burada belli sorulara ve yantlara yer verilecektir.


38/88


1 Tarih sylemlerinde hakikatin yeri nedir?2 Nesnel tarih (nesnel 'olgular' vs.) diye bir ey var mdr, yoksa tarihsadece bir yorum mudur?

3 Yanllk nedir ve bundan kurtulalm derken ne gibi sorunlar ortayakmaktadr?

4 Duygudalk nedir; salanabilir mi, nasl, neden ve eersalanamyorsa bu ynde aba harcamak neden bunca nemli

grlyor?5 Birincil ve ikincil kaynaklar (izler) ile 'kantlar' ve 'kaynaklar'arasndaki farkllklar nedir? Burada sz konusu edilen nedir?

6 Bu kavram iftleriyle (neden ve etki, sreklilik ve deime, benzerlikve farkllk) ne yaparsnz ve bunlar kullanarak sizden istenenleriyapmanz mmkn mdr?

7 Tarih bir sanat mdr yoksa bilim mi?Hakikat zerine

Gemiin hakikatini bilip bilemeyeceimizle ilgili sorunu daha nceele aldm hatrlarsnz. Tarihsel aratrmann amacn, gerek (doru)

bilgi edinmek olarak belirleyen Elton'n ve bakalarnn savlarn aktarmve bunun, kesin konuursak, ulalabilir bir ey olmadn ilerisrmtm. Yine, bunun neden byle olduuna dair epistemolojik,

yntembilimsel, ideolojik ve pratik nedenler gstermeye almtm.Ancakimdiye kadar ortaya konan noktalarn gelitirilebilmesi asndanbunlarn dnda iki alann daha incelenmesi gerektiini dnyorum:Birincisi, ayet gemiteki hakikatleri nihai olarak bilmemiz mmkndeilse, o zaman neden onlar aratrmay srdryoruz; ikincisi, tarihsylemlerinde-byle bir eyin varolup olmadna bakmadan- 'hakikat'kavramnasl bir ilev grr?

Hakikate neden ihtiya duyuyoruz? Bir adan bunun yant ak gibigrnyor. nk, onsuz -nesnellik, z, zsel, yansz vs. gibi eyleribelirleyen ve rten kesinliki kavramlar gsz kalrd. Nesnellikolmadan, ayn grngnn rakip anlatlar arasnda nasl ayrm

yapabiliriz? Daha dnyevi bir rnek verirsek; 1832 Reform Yasas'nn ennemli nedenlerini nasl saptayabiliriz? Bu tr tasalar yakamz

brakmayacak gibi grnyor.

Ama neden? Dolayszca pratik olann tesine duyulan bu kesinlikarzusu nereden gelmektedir? Bunun, 'bat gelenei'ne dairgenellemelerden, belirsizliin ortasnda yolunu yitirmekten duyulanpsiko-sosyal kor-


39/88

BAZI SORULAR VE BAZI YANITLAR ZERNE 41

kulara dek, pek ok nedeni vardr Platon'un (adalete, erdeme, en iyidevlete dair) mutlak bilginin saf biimleriyle mmkn olduu ve felsefitemellendirme yoluyla soruturulabilecei hakkndaki gr (bunun dayle bir ierimi vardr: Eer erdemin ne olduu bilinirse, erdemsizdavranmak ussal olmaz; iyi/doru bilgi, iyi/doru bir pratie yolamaldr) gz nne alndnda, Filozof A. N. Whitehead'in sklklaanlan batdaki egemen felsefi gelenek ('Bat Gelenei') Platon'a dlendipnotlar silsilesi[nden ibarettir] eklindeki yorumu, bu bakmdan okaklaycdr. Tanr kelm, Hakikat'in szdr ve O'nu bilmek Hakikati

bilmektir; Hristiyanln, herkesi ve hereyi doru yanl lsne greyarglamann ltn salad eklindeki Hristiyan savlar da,yaamsal nem tamaktadr. Buna ek olarak; bat dncesinde,(felsefe, teoloji, estetik vs. gibi) pek ok davurumuyla sz ile dnyaarasnda hakikatin karlkllk kuramlar araclyla belli bir balantkurmaya ynelik bitmeyen abalar da, ykc kukuculuu (sofizmi,

adcl, anti-fundamentalizmi) uzun zaman yanlarnayaklatrmamlardr. Ayrca ussalln ve bilimin gelimesinin ve bilimin'ie yarar' duruma gelmesinin de bunda katks vardr. Bunun yannda,gnlk yaamda hakikat ile eanlamllarnn ortak olarak kullanlmas("gerei syle"; "bunu gerekten syledin mi?"; "sana naslgvenebilirim?"; "kesin olarak emin misin?"); eitimdeki deneyimler("doru yant bana kim verecek?", "yeniden deneyin, bu yanl"); bunun

yannda btn altrma kitaplarnda yer alan belletici uygulamalar; veyine, 'ierikleri'nin nasl hazrlandn grmemiz olanaksz olduundan,gzmz korkutan btn ders kitaplar; btn bunlarda hakikat, sankidoal bir eymi gibi grnr.

Fakat kltrde hi bir ey doal deildir. Bugn Platoncu mutlaklariin bildiimiz hi bir temel yoktur. Bugn Tanrnn olmaddncesiyle

yayoruz. Sz ile dnya arasndaki balantlar [ncel zdk, [sonra

da] keyfi ve pragmatik bir biimde [yeniden] kurduk. Bu yzylda akln,usdl tantlayc bir biimde gzden ve gten dremediini grdk.Geri fizikilerle mhendisler almalarna ve varsaymsaltmden-gelimsel akl yrtmelerine ara vermeden devam ettiler; ama

baarlarnn temelleri bir muamma olarak kald: "Yaln ve apakanlamnda d dnya dzenliliin koyutlaryla, aratrmac ussallnmatematiksel ve kurall beklentileriyle neden akmaldr, bunu kimse

bilmiyor".1

Ve saduyuyu, bitmeyen tlerini, nedenleri ortadankalktktan ok sonra anlyoruz: Sanki Kopernik'in gne sistemi,Batlamyusu modeli kknden skp atmam gibi, hl 'gneindodu'unu ve 'batt'n sylyoruz.i boal-


40/88


m eretilemeler; anlamlan anm, ypranm sz sanatlar,szlmzde ve gramerimizde yer etmitir. Gnlk konuma dilimizinyapsna, kesine, bucana girmitin 2

Btn bunlar, eer hl bu szc kullanmak mmknse, bildiimizeylerdir. Bizler ahlk-d, kukucu, alayc ve laikizdir; bu bizimkltrmzdr. Belirsizlik bizim can yoldamzdr; hakikati nce

bozduk, sonra izini srdk ve dilsel bir iaret, bir kavram olarak yenidenbulduk. Hakikat; grngler dnyasna girmekten aciz, kendinegnderide bulunan bir sz sanatdr: Sz ve dnya, sz ve nesne

birbirlerinden ayr durmaktadr. imdi bu noktalar genel terimlerleinceleyelim ve sonra grngsel gemi ile sylemsel tarih arasndaki

benzer ayrlkla ilikilendirip, birinci soruya noktay koyalm.The Order of Things'deMichel Foucault, szckler ile eyler arasndaki

karlkln sama da olsa pratik bir anlamolduuna dikkat eker:

Bu kitap, Borges'de rastladm bir blmden; okuduumda,dncenin -amzn ve corafyamzn damgasn tasa da bizimdncemizin- btn o bildik snr talarn tuzla buz eden (varolaneylerin o yabani bolluunu evcilletirmekte kullanageldiimiz btndzenli yzeyleri ve btn dzlemleri yerle bir eden ve Ayn ile tekiarasndaki eski ayrmmz kertmekle tehdit ve rahatsz etmeyisrdren) bir kahkahadan dodu. Bu satrlarda 'falanca bir in

Ansiklopedisinden sz edilmekte ve bu ansiklopedide hayvanlar yleayrlmaktadr:(a)mparatora ait olanlar(b)mumyalanmolanlar(c)evcil olanlar(d)st domuzlar(e)sirenler(f)

masal [hayvanlar](g)babokpekler

(h) bu snflamada yer alanlar(i) kuduruklar(j) saylamayanlar(k) ok ince deve ty frayla izilmi olanlar(1) vs.(m) biraz nce su testisini krm olanlar(n) sinekler gibi ok uzaklara gidenler.Bu artc snflamada, adeta byk bir srayla yle bir eyin fark-


41/88


na varmaktayz: Baka bir dnce sisteminin egzotik bys diyeaklanan ey, bizim snrmz oluturmakta, bizim amzdan bylebir eyidnmenin bsbtn olanakszln ifade etmektedir.

Foucault'nun meselesi aktr. Tanmlama, keyfi bir itir; buradakikeyfilik bize son derece tuhaf gelmektedir, ama ansiklopediyi hazrlayaniin tamamen anlamldr. Ayn biimde bizim yapacamz bir tanmlama

da ona garip gelirdi. u halde burada gzden karlan nokta, szck ilednya arasnda herhangi bir zorunlu balantdr. Bu anlamda, edebiyatve kltr kuramcs George Steiner yle yazyor:

Bat tarihinde... says ok az olan gerek devrimlerden birini... szckile dnya arasndaki ... bu kopma ... oluturur. Gl szcnde nekk, ne yaprak ne de diken vardr. Pembe, krmz ya da san da deildir.Koku da vermez.Kendi bana [per se]tamamen keyfi, bobir iarettir.

Bu szcn sesbilimsel elerinde, kkenbilim tarihinde ya dadilbilgisel ilevlerinde, beylik bir biimde gndermede bulunduunainandmz ya da tahayyl ettiimiz nesneye karlk gelecek hibirey bulunmamaktadr.4

Avrupallarn, yaklak iki yz yl nce hakikatin her zamanyaratldn, asla bulunmadn anladklarn syleyen Amerikal

pragmatist Richard Rorty de bu "kopma"nn altn izmektedir.5 Ne ki,szck ile dnya arasnda ortaya kan bu kaymaya ve btnanlamlarn/hakikatlerin olumsal durumlar iinde yaratlm olmalarnaramen, eyler hl [szcklere] karlk geliyor gibi grnmektedirler.

Ama neden? inde bulunduumuz bu kukucu-ironik durumda byleolmalar gerekmezdi. Oysa yukarda bunun nedenlerini anmtm:Kltrmzde, hakikat ile kesinliin yaratlmadna, bulunduuna

inanan (Platonculuk, Hristiyanlk, akl, bilim, gnlk yaam alkanlklargibi) uzun, baskn bir gelenein varlndan ve son blmde gsterdiimgibi, kesinliki uygulamalar sayesinde kuramsal nihilizmi hl kendindenuzak tutmay baaran Orwelci/ ideolojik yaknlklardan tr. Bunakarn, bir eyin sylenmesini engelleyen ve sadece belli eylerinanlatlmasna izin veren ey, nihai olarak, iktidardr: Hakikat, onu doruklacak gce sahip birilerine baldr. (Dediim gibi, bu 'hakikatler' doru

olsun, olmasn) hakikat kavramna bir sansrc gibi ilev grdren,budur. Foucault, Pouer/Knowledge'de bu noktay ylebelirlemektedir:


42/88


Hakikat, iktidarn dnda deildir ... Ancak ok sayda basklamalarsayesinde retilir ... Her toplumun ... hakikate ilikin kendi 'genelpolitika's vardr: Yani doru kabul ettii ve ilevsel kld sylemtrleri; doru ve yanl nermeleri ayrt etme olana verenmekanizmalar ve rnekler; hakikatin ediniminde onay verilmiteknikler ve ilemler; doru saylan eyleri sylemeyi stlenmikimselerin stats. ... "hakikat" derken," 'bulgulanacak ve kabuledilecek hakikatler toplam'n deil, 'doru ile yanln birbirindenayrt edilmesini salayan kurallar toplam' ve, hakikat 'uruna'olmayan; hakikatin stats ve yerine getirdii ekonomik ve siyasalrolle ilgili bir sava konusu olarak anlalan 'doruya biilen gcnzel etkileri'ni kastediyorum. 'Hakikat'; nermelerin retimi,dzenlenmesi, datm, dolam ve ileyiiyle ilgili olarakdzenlenmi bir ilemler sistemi olarak anlalacaktr. 'Hakikat' ...onu reten ve srdren iktidar sistemleriyle ... balantldr ...

[Hakikat], bir 'hakikat rejimi'dir6.

Btn bu savlar, kolaylkla tarihe de uygulanabilir Tarih, bir sylem,bir dil oyunudur: tarihteki 'hakikat' ve benzeri ifadeler, yorumlar amann,dzenlemenin ve kapamann aralardr. Hakikat, bir sansrc gibidavranr; izgiyi eken odur. Sylemdeki bu tr hakikatlerin, iktidarasndan onlar oraya birilerinin koymas ve orada tutmas gerekir

gerekten "yararl kurgular" olduklarn ve iktidarn 'hakikat' kavramn,denetim uygulamak amacyla -hakikat rejimleri- kullandn biliyoruz.Hakikat, dzensizlii nler; onu ilevsel olarak maddi gereksinmelere

balayan, bu dzensizlik korkusu ya da olumlu olarak ifade edersek,(zgr olmayanlar iin) zgrlk korkusudur.

Olgular ve Yorum zerine

Olgular ve/karsnda yorum sorunu, genellikle yle formllendirilir:Kesin olarak bilebildiimiz tarihsel olgular (rnein olay tarihleri) varmdr, yoksa tarih 'salt yorum' mudur?

Olgusal olarak doru gibi grnen 'gemi eyler' var mdr? Busoruya bir anlamda evet diyebiliriz. rnein Byk Sava ya da BirinciDnya Sava ad verilen [olgunun] 1914 ile 1918 arasnda meydanageldiini biliyoruz. Margaret Thatchet'n 1979'da iktidara geldiini

biliyoruz. ayet bunlar olguysa, demek ki bildiimiz olgular vardr. Ne ki,nemli ve 'doru' olmakla birlikte bu tr olgular, tarihilerin elealdklar daha kapsaml


43/88


konular ierisinde beylik eylerdir. Buna karlk tarihiler tek tekolgularla (tekil olgular olarak olgularla) ilgilenmezler; nk byle birilgi, tarihsel sylemin sadece kronik [vakayinme] ad verilen blmyleilgilidir. Oysa tarihiler hrsl kimselerdir; sadece olan deil, nasl veneden olduklarn, bu eylerin anlamn ortaya koymak isterler.Tarihiler bunu kendilerine grev olarak koyarlar. (Kastettiim, tay

bu denli yksee karmalar gerektii deil). Bu anlamda szkonusu

olan asla kuru kuruya bir olgu meselesi deil, aklamalarn inassrasnda olgularn karlkl olarak tadklar arlklar, konumlar,

bileimler ve anlamlardr. Bu, kanlmaz bir yorum boyutudur vetarihiler, gemiteki olaylaranlam rntlerine dntrdklerinden (ki

bu onlarn olgular olarak aynen temsiliyle asla salanamazd),problematik bir nitelik tar. nk 'olup bitenleri' ortaya karmann

yntemleri olsa da, 'olgular'n ne anlama geldiinin sylenmesini

mmkn klacak bir yntem yoktur. Steiner'i bir kez daha anmamzgerekecek. Bir metin, diyor Steiner;

sesbilgisel, dilbilgisel ve szlkbilimsel unsurlarna gre ... analitikve istatistiksel olarak incelenebilir ... Ama ... bu yaklamlar anlambiimselletirmeye kalktklarnda, sesbilgisel elerden...anlambilimsel elere yneldiklerinde ... ortaya son derece belirgin

bir kusur kar ... Bu, analitik-dilbilimci teknikle... asla ikna edicibiimde sala-namayacak ... bir ilerlemedir.7

Bunun, bir sylem olarak tarih iin de geerli olduu aktr. Gemi,okunacak ve anlam kazandrlacak ('eski' metinlerle dolu) bir metin oldu-

una gre, herhangi bir metinselliin snrlarnn eletirisi, [tarih-gemi]iin de geerlidir. Deitirilemez anlamlar oluturmann yntemi

yoktur;anlaml olmas iin btn olgularn, onlar ierdii besbelli olan, ama

basite onlardan kaynaklanmayan yorumlamac okumalara sokulmasgerekir; ampiristlere dert olan, olgu-deer ikiliinin buna olanak vermesi,

bunu gerektirmesidir.8Tarihilerin, almalarnda bu savlar kabul etmeleri gerekir.

Ekseriyetle bunu yapmazlar ya da yapsalar bile bu savlan nadiren

kullanrlar. Tarihiler, ou zaman yorumlarn 'zaten daima orada olanolgular'dan trediklerini ve gerekten doru-dakik yorumun geici veksmi bir yorum olduunu; 'merkez'de, verili ve yorumsuz bir tarzdakonunun olgularnn bulunduunu varsayma eilimindedirler.


44/88


imdi, bu size biraz soyut gelmi olabilir; dolaysyla burada sz konusuolan eyi bir rnekle gstermeme izin verin.Geenlerde yaynlanan bir makalesinde 9 tarihi Robert Skidelsky,

tam da bizim tarttmz bu sorunu ele ald. Skidelsky, yazsnda tarihselolgularn ou zerinde bir uyumazlk bulunmadn; greciliin,zerinde temel bir fikir birlii bulunan bilgi klliyatnn kuralltartlmasna bir tehdit yneltmediini; ve gemi hakkndaki 'bizim'

yorumlarmzn byk blmne, paylalm deerlerin ve grlerinhkim olduunu belirtmektedir. Yorumlama etkinliinin srdnSkidelsky de kabul etmektedir; ama o bunun, paylalan merkezin tartmagtrmedii kenar alanlarda yer aldn ileri srmektedir; gerekten derakip (marjinal) bak alar arasnda karar, byle bir merkeze gre

verilmektedir.Bu gr son derece ak bir dille ifade eden Skidelsky, pek ok

tarihinin adna konumaktadr ve sylediklerini zet biimde,

rnekleyerek aklamak mmkn. rnein, Avrupa'da iki savaarasndaki dnemde yaanan temel olgular; olup bitenleri, ne zaman veneden olduklarn, byk lde bildiimiz sylenebilir. (Yattrmagayretleri, Mnih vs. hakknda) bu genel uylam etrafndauyumazlklar kmam deildir, ne var ki olgulara sayg gsterilmekte

ve yeniden ele alnrlarken zlerine dokunulmamaktadr. Buuyumazlklarn genellikle (D. C. Watt, A. J. R Taylor gibi) belli

tarihilerle balants vardr ve buna tarihyazmsal boyut adverilmektedir. Yani tarihiler, iki sava aras dnemin tek tk paralarnyeniden yorumlarlar; tarihyazmsal olan budur ve burada rencilertarihilerin sylediklerini inceleyebilirler.

Buradan yle bir ey kyor: Tarihyazm ancak bilginin marjinlerindeortaya kyorsa, btn tarihi tarihyazm olarak gren (rnein benimkigibi) bir yaklam da bu durumda marjinal hale gelmektedir (yani yanl

kabul edilmektedir). Hep duyarm; rencilere tarihilerin sylediklerinebakmayp, dikkatlerini gerekten olmu olanlara evirmeleri gerektiisylenir; 'uygulamal' tarih yapmalar gerekir. Ama bu benim btn syle -diklerime ters dmektedir. ayet tarih, yorumsa; tarih, tarihilerineseriyse. bu durumda 'uygulamal' tarih incelemesi denen ey, aslndatarihyazmdr. Benim savma gre, Skidelskyvari yorumsuz [yorum d]merkez dahil, herey sylemsel bir kurulutur; yani szde merkez, salt

donmu, katlam bir yorumdur. Demek ki Skidelsky ve benzerleriylebenim aramdaki fark burada yatmaktadr Kendi grm desteklemekiin aadaki temellendirmede bulunmak istiyorum.

Yine iki sava arasdnem rneine devam edersek, benim grm


45/88


yledir. Bakalaryla birlikte Skidelsky de, 1918-39 yllar arasyla ilgilizerinde anlalan geni bir olgusal bilgi btn olduunu ilerisrecektir.

Kenarlarda kalan ve ze ilikin olmayan tek tk olgular yenidenelealnabilir, ama ana gvde deimeyecektir. Ayrca bu marjinaluyumazlklar 'sol' ve 'sa' olarak tanmlamak da bu yazarlar iinolaandbir durum

deildir. yleyse bu modeli yle gstermek mmkndr:

Burada denge konumundaki merkez, itiraza konu deilmi, tartmadym gibi grnmektedir. Yine, sanki merkezde yer alan 'denge(li)deki'bir tarihinin, solda ve sada bulunan kart grlerin lehine ve aleyhineolan noktalan nesnel biimde grp tartabilecei fikrini uyandrmaktadr.deolojik konumlar onun dnda, solda ve sada yer ald iin, bu merkezde'liberal' (ideoloji-d) olunabilir; sa ve soldan biri kazanacak olsa, budurumda denge bozulacak; bir dengesizlik ortaya kacaktr. Bumerkezden bakarak, kardan ve ilgiden uzak bir biimde ('bir yandan ...te yandan' diyerek) hkmde bulunulabilir.

Ama dnn ki kendimi imdi sreen bir tayf zerinde sola, merkezeve saa koyuyorum. Dolaysyla aadaki eski model

u duruma geliyor;


46/88


Burada, merkezin aslnda herhangi bir eyin merkezi olmadnhemen grmekteyiz. Tersine bu kez elimizde, verilmi (mantksalbakmdan sonu olmayan) tayfn bir ucuna doru toplanm sol/merkez/sakonumlar var. Dolaysyla yantlarn merkezden dengeli bir uzaklktan

verildii sylendiinde, bunun neyin merkezi olduu bilinmekistenecektir. nk sol/merkez/sa grubunu, tayf zerinde herhangi bir

yere kaydrdnzda, btn kavram problematik hale getirmeden,

merkezin merkezsizlemediini greceksiniz: Bir tayfn merkeziolamaz.Eer hala anlalmayan bir taraf kaldysa, kemeri biraz daha skmama

izin verin. Bugn ngiltere'de marjinal/muhalif yorumlarn (bylesyleyebilmemizi ve bu yargda bulunabilmemizi salayacak) Marksist-Leninist bir merkez etrafnda dnp dnmedii sorulabilir mi?

Bunun yant sanyorum hayrdr Ama neden hayr? 1918-39 arasnailikin (faizm, Byk Vatansever Savan nedenleri vs. zerine) ynlaMarksist-Leninist anlat bulunmaktadr; dolaysyla dier anlatlarnetrafnda marjinal yorumlar olarak yer alacaklar (yorum d/verili)merkez niye bu olmasn? Bu, gerekd bir rnek deildir; zira SSCB'deMarksist-Leninist anlatlar merkezde yer almaktayd. Bizim 'paylalm'merkezimiz SSCB'de 'burjuva' idi; onlarn marjiniydi. Baka bir deyile'bizim' merkezimiz, sadece 'bizim'dir. Skidelsky'n, bizim merkezimizinherkesin merkezi (evrensel) olduu ve yalnzca bir baka nokta olmayan,

gerekten bir merkezin varolduu sav, yanl gibi grnmektedir. Bensetersine byle merkezlerin olmadn, tamamen tarihyazmsal olarakoluturul-mu ve yle okunmas gereken yerel egemenlik vemarjinallik rntleri bulunduunu dnyorum. Hepimiz iinolduu gibi, Skidelsky'nin konumunu da igal ettii, doldurduu o zglsylem belirlemektedir; hatta bu anlamda onu 'igal eden, dolduran', yanionu tarihi yapan bu sylemdir ve ayet konumlarn ideolojik doas

konusunda haklysak, konumlarn ideolojik olduklar konusunda dahaklyzdr: Unutmamalsnz ki, tarihler birileri iindir. imdi yanllksorununa geiyorum.

Yanllk zerine

Tarihsel yanllk/tarihilerin yanll kavramna, her yerde rastlamakmmkndr: Okullarda, say

sz zet tarih kitab

nn amalar/hedefler

blmnde, niversitelerde ve hemen hemen her tarihsel metindeerlendirmesinde. Yanllk belgelerin, birincil ve ikincil kaynaklarn vekantlarn okunmas srasnda, aka dile getirilir ya da rtk olarak

varsaylr. Asln-


47/88


da yanllk (ve ortaya kartlmas) son derece anlaml bir ey olarakgrlmektedir. Yoksa yle deil midir? Be evreli bir sav ileri srmemeizin verin.10

Birincisi; yanllk, ancak yanszlk, yani bir tr nesnellik, hatta hakikatile kart olarak kullanlrsa anlamldr. Yanszlk = hakikati [bowlingtetopu takip eder gibi] takip etmek; ('yanllk'taki sorunu daha imdidengremiyor musunuz?).

kincisi; tarihsel almada yanllk, en dzenli olarak ampirist tarihte,yani belli bir tip tarihte boy gsterir. Ampirist tarih, gemiin bir biimdenesnel olarak yeniden yaratlabilecei dncesine baldr. Tarihi, zgnkaynaklara gider, bunlarkant olarak kullanr, ince ince dipnotlar hazrlar

vs. Ve bu temelde tamamen belgeli bir anlat ortaya koyar. Elbette -Elton gibi- ampiristler de kesinlikli anlatlara ulalamayacan bilirler,ama yine de bunu amalamaktan geri kalmazlar. Vantrolou andran(ve byk olaslkla yanl) tarihi tarafndan dolaymlanmadan, olgularn'kendileri adna' konumalar istenir.

Bu tip yaklamn merkezinde nesnellik bulunduundan, yanllnburada bir anlam vardr. Yanllk burada, bir sava uydurmak amacylakaynaklar arptmak, belgeleri gizlemek, kantlar tahrif etmek anlamnagelir...

Fakat tarih, ampiristin tarihinden baka eyler de olabilir, ki ncnokta da budur (sadece Marwick'in sralad yirmibe adet tarih eidini

anmsamak yeter). Bu anlamda tarih, rnein gruplarn/snflarn, onukendilerinin yapmak suretiyle gemii anlamlandrma biimi olarakgrlebilir: Burada gemi, Marksistler, sa-radikaller. feministler vs.asndan anlaml olacak biimde oluturulabilir. Elbette bu oluumlarnherbirinde verili okumalarn geerliliinin snanmasn salayan(dipnotlarda kaynak gndermeleri vs. gibi) mekanizmalar olacaktr; ama

bu sylemlerde, 'yanllk' szcne neredeyse hi rastlanmaz. rnein,

diyelim Marksizmde pek ok farkl izgiden (taraftan) sz edildiigrlecektir: radi ya da ekonomist eilimler, Gramsci ya da Althuserciokumalar, Trokici sapmalar vs. Ama bu izgiler, yanllk olarakanlmayacaklardr: nk herkes, Gramsci yanllarnn, gemiiekonomist Marksistlerden farkl bir biimde kullanacaklarn bilir;dolaysyla Gramsci'nin yanl olduunu sylemenin ne anlam vardr?Hangi yansz anlatya gre Gramsci yanl olacak; Trokici mi yoksa

burjuva bir anlatya gre mi?Drdnc nokta. Tarihe -hepsi de konumlu bir dizi okuma olarak-bu biimde baklrsa, yanlln derecesi hakknda kendisine bakarak h-


48/88


kmde bulunabileceimiz konumsuz bir lt bulunmad aktr.Aslnda kavramn genel olarak kullanlmasnn -rnein feministlerinyanl olduunu sylemenin- hemen hi bir anlam yoktur; nkfeministler de bu yargnn ataerkil bir konumdan yaplp yaplmadnsoracaklardr. Sadece bu da deil. Kaynaklarn dilsiz olmalar da, -'kaynaklarn syledikleri'ne titizlikle kulak verilirse, yanll ortayakartp yoketmek mmkndr- ampirist iddiasn temelsiz brakmaktadr.'Kaynaklarn syledikleri'ni amlayan tarihilerdir; bu yzden ynlatarihi (kendi tarzlarnda bir drstlk ve titizlikle) ayn kaynaklara

bavuruyor, ama oradan farkl anlatlarla ayrlmyorlar m; tarihilerintmnn de anlatacak kendi anlatlar yok mu?

Dolaysyla beinci nokta, bir sorudan ve bu soruya verilen yanttanolumaktadr. Soru u: Fakat durum buysa; yanllk, eer (a) ampirizmiinde anlaml oluyorsa, (b) eer ampirizmin, bir anlatmda kaynan

yol gstericiliine balkalnarak hakikate ulalaca iddiasproblematikse

ve (c) 'feministler yanldr' trnden genel nermelerin pek bir anlamyoksa, bu durumda "yanllk" terimi neden genel olarak kullanlmaktadr?Sanyorum bunun yantu olabilir:

1 Yanllk, ampirizm iinde 'merkezi' bir yer igal etmektedir.2 Bu ampirist kip (olgular szde kendileri adna konuturmak), sadece

mantksal ya da zorunlu olarak deil, tarihsel olarak da (olumsal

biimde) liberalizmle balantldr. Burada hkm vermek, eylerilp bimek ve her iki taraf da grmek renilir; burada gemi,kendi uruna (ona duyulan sevgiden dolay) aranr; olgular grntekendi balarna, yardmsz konuurlar. Bu kip, okullarda, kolejlerde,niversitelerde adeta yer etmitir: Bu, toplumsal yapmzda[oluumumuzda] da egemen kiptir.

3 Bu kip egemen olduundan, kendi tarz ileri grmenin biricikyoluymu gibi davranr: Kendini evrenselletirir. Ama bunu yaparkenampirizm sadece kendi (greli) baarlarn deil, baarszlklarn daevrenselletirir. Bildiimiz gibi, ampirizmin en byk sorunu, hakikatsoruturmasnda kendi hakikatlerini son kertede yorum olarakgrmesidir. Ampirizm bu sorunla yzlemek istemez; bu gereisavuturmak iin doru anlat anlayna sarlr ve hakikat denen eyin,

yanlln ortaya kartlp yok edilmesiyle elde edilebileceini iddiaeder. Fakat herey son kertede yorumsa ve birinin yanll baka

birinin hakikatiyse, o zaman ne olacak? Bu anlamda yanllk sorunuzellikle ampirizme


49/88


ilikin bir sorundur; ama ampirizm egemen yaklamoluturduun-dan, bu sorununu yaymakta, sanki herkesin sorunuymu gibigstermektedir. Ama yle deildir. Kukusuz baka sylemlerin isel

tutunumla vs. ile ilgili kendi sorunlaryok deildir -bunun da zerindedurulmas gerekir-, ama bu sorunlar ifadelerini yanllkta bulmazlar.

Sonu olarak, bizim kltrmzde rencilerin yanllk kavramylaher yerde karlamas ok mmkndr; ancak bu sorun sanki baz

yerlerde problematik bir nitelik tamaktadr. lle de kullanlacaksa vekullanldnda, zgl ve yerel olarak kullanlmas gerekir. (Deyim

yerindeyse ideolojik olarak kullanlmaktadr). Bunun dnda tarih farklbiimlerde oluturulduundan, gerekle ilgili sorunlar da farklbiimlerde ele alnrlar.

Empati (Duygudalk) zerine

tarihi yeniden düşünmek jenkins

Documents