Nghin cu x hi cc khoa hcThomas Frdric (Ni dung g bng)

{Chng ta c tng rng ch cn ni v mt i tng no th nh th l khch quan. Nhng xt cho cng,chnh i tng chn la chng ta ch khng phi chngta chn la n v nhng iu m chng ta cho l nhngt tng c tnh nn tng v th gii lpii thng ch lnhng b mt v s non nt trong suy ngh ca chngta. (...) Ni mt ai c t tng khch quan ch l ni ma,ch ng ngh l ngng m. Nu khng c s cnhgic ny, d l c , chng ta s khng bao gi c cmt thi khch quan.}

Gaston Bachelard, Phn tch tm l m chy, 1938

Lp hc chuyn ny l bc nhp mn lfich s v trithc cc khoa hc. Chng ta s bn lun v nhng xcthc m chng ta vn bnh tm tin tng, cng nh nhngquan im thi thng cho rng cc mn khoa hc (khoahc t nhin cng nh khoa hc x hi) phi mang tnhtrung lp v/hoc khch quan bi chng biu pit {bngthc nghim} {ting ni ca t nhin}, hoc {mt cch cphng php} {thc t x hi}.

Ni dung chnh ca lp hc l s phn gii gia khoa hcv phi-khoa hc, v phng php quy npip. y l hai vn c in ca trit hc v khoa hc lun cc mn khoahc c cp n trong hai bi vit, cng rt c in,ca Pierre Duhem v Karl Popper. Hai bi vit ny chyu ni v vt l, song nhng bi hc v khoa hc lunm chng a ra rt c ch vi cc nh nghin cu khoahc x hi v nhn vn. Tuy y ch l mt lp hc nhpmn lfich s v trit hc cc khoa hc, chng ta hy hyvng n cng s l mt cm nang nho nh cho chng ta{trn thc fia}.

Ngy th nht, th hai ngy 16 thng 7

m u, chng ta hy bt u bng mt cu hi sphpim: mc ch ca mt lp tho lun l g? Mt lp tholun fli hi bpin phi c ti liu trc. Hc vin phi cbi trc khi n lp. Nu nh cc bpin cha c, iu mti cng d kin c, th cc bpin nht finh phi tp trungvo ti liu trong thi gian din ra lp hc, lun c ti liubn mnh, c n, c gng tm ra cu tr li cho nhngcu hi m chng ta cng t ra.

Chng ta hy tm hiu mt cht tiu {Nghin cu x hicc khoa hc}. Hn l tiu ny s lm cc bpin ngpicnhin, bi theo quan nim thng thng v cc mn khoahc (nht l nhng mn khoa hc t nhin nh vt l, hahc, sinh hc), l nhng th gii hon ton tch ri vix hi. Nghin cu khoa hc thng l nhng nghin cutrong lnh vc tng mn khoa hc, khoa hc lun. Takhng coi cc khoa hc nh nhng i tng x hi. Chnhiu ny c th lm cc bpin ngpic nhin: lm th no tin hnh mt nghin cu x hi cc mn khoa hc?

Ni dung: ti s chia ni dung lm vic bui sng nay theocc phng php tip cn nghin cu cc mn khoa hcni hin, l trit hc v khoa hc lun cc khoa hc.Chiu nay, nu c thi gian, chng ta s nghin cu ccb mn bt ngun t trit hc v khoa hc lun cc khoahc, l lfich s cc khoa hc, x hi hc cc khoa hcv nhn hc cc khoa hc.

Gii thch ng ngha ca t {khoa hc lun} - pist-mologie: {pistmologie} c cu tpio t {epismete}, quytc, v {logie}, gc la-tinh logos, ngha l nghin cu vnhng quy tc .

Chng ta s nghin cu nhng quy tc khoa hc, phngthc biu hin ca chng, phng thc logic cng nhcch thc nghim. V khng th bao qut ht ch rtrng ln v phong ph ny, ti xin cp theo hai vn ln sau: Vn phn gii

u l s khc bit gia mt tri thc khoa hc v mts hiu bit truyn thng, mt s hiu bit khngmang tnh hc thut? Thng qua cc bi c, chngta s phn tch nhng kh khn trong vic xc finhng phn gii gia khoa hc v phi-khoa hc ny.

Vn quy npipVn ny rt phc tpip: lp lun kiu quy npip l quytrnh i t quan st hng n l thuyt. Tuy nhin, vsao n lpii t ra vn ? l v ta i t ci c bit n vi ci tng qut. Lm sao kim chng mtcch logic mt thao tc nh vy?

gii p vn ny, ti xin im lpii lp lun dindfich v lp lun quy npip. Hy bt u t cch din pitthng thng:

155Nghin cu x hi cc khoa hc

Din dfich: v d, ta c th tm thy n trong {khu trthu{: bpin ang n mt khon thu no , Nh ncc mt h thng min gim thu, gi l khu tr. Nhvy, l mt php tr.

Theo mt cng thc pii s, chng ta c: t gi trfi A, tic th rt ra mt tp hp C nh hn.

Theo mt cng thc logic hoc khoa hc lun, t mt lthuyt tng i ln, ti c th rt ra mt s c on.Nh vy, ta c th ni rng c on rt ra t l thuyt lmt h qu ca l thuyt m ti s kim nghim n mtcch khoa hc.

Lp lun quy npip i theo mt quy trnh hon ton khc.N bt u t mt quan st c bit (quan st t nhin) vt quan st c bit ny, ta rt ra mt l thuyt, mt quylut rng v bao qut hn quan st . Quy trnh ny cv k cc nu xt trn quan im logic, bi v, nu xemlpii s trn, iu ny c ngha l ta c th rt ra mt piilng chnh xc no t pii lng tng ca nhiu piilng cha bit, hoc t tp hp con c ta suy ra mt tphp A ln hn.

Cng thc pii s n gin: t mt gi trfi nh, ta thm vo mt vi pii lng cha bit, ta c th rt ra mt piilng ln hn.

Nh vy, y c mt vn v mt logic: l thuyt l mtsuy din ca mt quan st c bit, iu ny t ra vn th no l quy npip cho cc nh khoa hc lun v logic hc.

cng l mt vn trong nghin cu khoa hc, v ccmn khoa hc t nhin v x hi khng finh tnh khoa hcca mnh chnh l bng vic chng c thc hin bi mtphng php thc nghim quy npip: {ti mang tnh khoahc bi v ti xut pht t quan st}. Nh vy, ta i n mt xut phi l: {khoa hc c da trn mt phng phpthc nghim v quy npip nhng khng logic}.

T xut phi l ny, chng ta s th suy ngh t nhngti liu c pht. Ti yu cu cc bpin c bn trchopin t cc tc phm sau1: Pierre Duhem, 1993. L thuyt vt l: i tng v cu

trc. Paris, Vrin, (in lpii t bn nm 1914, xut phmu tin nm 1906) 450 tr.

Karl R. Popper, 1963. c on v phn bc: s phttrin ca tri thc khoa hc. Routledge v Kegan.

Jacques Bouveresse, 1974. {Trit hc ca cc mnkhoa hc ca Karl Popper}. tpip ch La Rechercheno50, thng 11 tp 5, trang 955-962.

Thomas Kuhn, 1962. Cu trc ca cuc cch mpingkhoa hc. The University of Chicago Press, Chicago,Illinois, USA. (lu rng tc phm ny ang c dfichra ting Vit tpii Knowledge Publishing House)

Nhng bi vit c bn ca trit hc v v lfich s cc mnkhoa hc ny ch ni n khoa hc t nhin, c bit lvt l. Ti khng qun cc bpin l nhng nh nghin cukhoa hc x hi. Vy v sao ti lpii khng chn nhng tiliu khoa hc lun thuc lnh vc ca cc bpin? L do th nht l bi ti hy vng tt c cc bpin c

dfip c nhng ti liu v khoa hc lun mang tnh nntng thuc chuyn ngnh ca mnh (nu khng, cnphi nhanh chng lp y s thiu ht ny);

L do th hai v l l do quan trng nht gii thch s l achn ca t i, l cc khoa hc x hi v nhn vn (xhi hc ca Durkheim, fia l hc ca Vidal, lfich s phibin nin pii, nhn hc cu trc, v.v...) u c gngxy dng tnh khoa hc ca mnh bng cch khai thcphng php lun ca cc mn khoa hc t nhin. Vvy, hiu bit khoa hc x hi t nhng bi vit khoa hclun vt l hc chng hpin, cho php ta nng cao tnhkhoa hc vn rt kht khe trong khoa hc x hi v nhnvn, vi mt quan im vng chc hn, vi {tnh cnhgic hoi nghi}, nh Gaston Bachelard ni n trongopin trch danh ngn u bi hc ngy hm nay.

Ni cch khc, ti cho rng nn xem xt nhng quy tcp dng trong khoa hc t nhin v nhng g cc nhtrit hc v khoa hc lun ni v chng.

1 Bn bi c ny c pht cho hc vin bn tun trc khi kha o tpio bt u, tuy nhin ch c hai bi c c sdng trong ngy u tin ca lp hc chuyn .

Php din dfich l g ?A b = cA > c (Arc) (T mt tp hp A ti c th rt ra mt hp phn c, vi iu kin c phi nh hn AL thuyt T > c bit Pr. (T mt l thuyt T ti c th suy ra mt c on Pr m ti c th th nghim)c on l mt h qu ca l thuyt

Quy npip l g ?c + x + y = Ac > A (Arc)quan st Obs. > l thuyt TL thuyt l mt suy din ca quan st

156 Kha hc ma h Tam o 2007

Khi i chiu khoa hc t nhin vi khoa hc x hi, tihy vng pit c hai hiu ng sau: Tnh khoa hc ca cc {khoa hc mm} (khoa hc x

hi) l tng i gn vi s hnh thnh ca tnh khoahc ca cc mn {khoa hc cng} (khoa hc tnhin). Nhng suy lun ca hai ngnh thc s gingnhau v nguyn tc khoa hc lun v th gii quan;

Ngc lpii, cho thy rng }cc khoa hc cng} p dngnhng php th rt nghim ngt. Chng c mt t duykhoa hc lun rt chuyn su m cc khoa hc x hiv nhn vn vn cha pit c.

kt thc phn m bi, ti mun nhn mpinh rng lphc chuyn ny fli hi tnh s phpim cao nht, v vyti s c gng ni t nht c th. Ti mun chng ta cngthc hin hai phng thc c nh sau: Phng thc c thng thng ln lt tng bi. Cch

c ny mang tnh bfi ng; Phng thc c ch ng, c so snh cc bi

c, tm hiu xem chng i thai vi nhau nh th no.T i mun nhn mpinh n cch c lin thng ny.

T i nhng li cho anh Trfinh Vn Tng, ngi khng ch lmcng tc phin dfich thun ty y, bi anh cng l mtchuyn gia khoa hc lun v nghin cu v Paul Ricur1.

Trfinh Vn TngTi lm lun vn tin s v ti dfich thut cc ti liu trithc v khoa hc lun. Mt chng trong lun vn so snhgia Passeron v Paul Ricur thng qua cch suy lunx hi hc xem xt cch hai tc gi ny xc finh miquan h vi i tng nghin cu, phng php, ngn ngkhoa hc ca cc mn khoa hc x hi v nhn vn. Cngtheo li nghfi ca Frdric Thomas, ti s phin dfichtheo cch gii thch ch khng ch dfich tng ch.

Chng ta s bt u c bi u tin (tr.4) trong PierreDuhem phn tch phng php thc nghim ca ClaudeBernard. Ti s nghfi mt ngi tm tt bi trongkhong mt hoc hai cu.

2 {Nh thc nghim cn phi bit nghi ng, bit trnchpiy nhng finh kin c sn v phi lun lun gic s t do trong t duy. iu kin u tin mtnh bc hc khi nghin cu v cc hin tng tnhin cn tha mn l gi c s t do honton trong t duy da trn phm cht bit nghi ng,bit hoi nghi nh trong trit hc.} (CB)

3 {Chng ta c th theo st din tin tnh cm v suyngh ca chng ta v tpio ra mt qu trnh cho shnh dung, tng tng ca chng ta, min lm saott c cc suy ngh, t tng ca chng ta ch l cic tin hnh cc th nghim mi hflng cung cp

cho chng ta nhng bng chng xc thc hocngoi d kin} (CB). Mt khi th nghim c tinhnh v thu c kt qu r rng, lc lthuyt s can d vo khi qut ha cc kt qu, i chiu, so snh, kt hp v rt ra nhng vn mi cn tin hnh thc nghim. Nu lm cnh vy, th s khng cfln c g tt hn th; {nuthm nhun cc nguyn tc ca phng php thcnghim th s chng cfln g phi lo ngpii na; chngno suy lun cfln ng n, chng cng phipht trin suy lun hn na; tri lpii, nu suy lunt ra sai lm, th s dng phng php thc nghim kim chng v iu chnh.} (CB)

4 {Nhng ngi c nim tin thi qu vo l thuyt hayt tng ca mnh khng nhng khng c tm thsn sng cho nhng khm ph mi, m cfln c tha ra nhng nhn xt ht sc sai lm. H thngnhn xt da trn quan im ch quan v nhngfinh kin c sn ca mnh v khi h tin hnh thnghim, th h ch mong mun tm thy kt qu thnghim mt s khng finh cho l thuyt ca mnh.Chnh v th, nhn xt ca h thng khng khchquan v h thng b qua nhng hin tng rtquan trng, ch bi v nhng hin tng khnga n mc ch m h mong mun. Chnh v th,chng ta cn phi ni rng tin hnh th nghimkhng phi ch khng finh nhng t tng camnh, m n gin l nhm kim tra nhng t tng [...] Kt lun cho tt c nhng iu ny l ngtrc cc quyt finh tin hnh th nghim, chngta cn phi that ra khi finh kin ring ca mnhcng nh finh kin ca ngi khc; cn phi chpnhn kt qu th nghim nh n vn c vi tt cnhng bin c v nhng iu nm ngoi d kin.}(CB) 5 Chng ta hy ly v d ca mt nghin cusinh l hc; nh nghin cu ny chp nhn rngcc chn trc ca ty sng cha cc dy thnkinh vn ng, cfln cc chn sau cha cc dythn kinh cm gic; l thuyt c anh ta chpnhn s dn dt anh ta hnh dung ra mt th nghim;nu anh ta ct mt chn trc no ca ty sng,th s dn n vic lm mt kh nng vn ng camt b phn no ca c th, nhng khng lmmt kh nng cm gic ca b phn ; sau khict chn trc ca ty sng, anh ta quan st hqu ca th nghim ca mnh. Khi anh ta ghi lpii ktqu th nghim, anh ta phi rt khch quan, phithat ra khi tt c nhng quan nim m anh ta c v sinh l hc ty xng; kt qu ghi lpii phi ls miu t trung thc cc hin tng thc t; anhta khng c php b qua bt k s rung ngno d l nh nht, d n tri vi nhng d onca mnh; anh ta khng c php gn ghp hintng cho mt l do th pht no, tr phi tinhnh mt th nghim c bit cho php pht lnguyn nhn ; nu nh khng mun bfi coi lkhng trung thc v mt khoa hc, anh ta phiphn bit mt cch rpich rfli v tuyt i gia h quca nhng d on l thuyt v nhng hin tngthc t quan st c t th nghim ca mnh.

1 http://fr.wikipedia.org/wiki/Paul_Ricoeur

157Nghin cu x hi cc khoa hc

L H Phong LinhHnh nh bi c ni nhiu v cch suy lun vn v cch vn dng n trong khoa hc x hi.

C nhn xt no na khng? y l mt php th nh.Chng ta phi hc cch tm tt mt bi c: l bcc ch ng th nht. Ti c, ti suy ngh cc cu ch,ti tm hiu tng opin. Phi tm ra c v lun cabi (nu nh c lun , bi v khng phi tt c cc bic u c lun ). Chng ta cng c mt tpii y hccch lm ny.

(Im lng, khng c cu tr li no khc)

[Bfi ch ca F. Thomas: {Thc ra, ti khng p li n hcvin ny, bi cu tr li ca chfi khng pit yu cu, chfinhc lpii gn nh y nguyn iu ti ni phn m bi.y l mt phn xpi lm chiu lflng ging vin ch khngphi l phn tch bi c. Ti ch i mt cu tr li khc,mt cu tr li nhm vo phn tch bi. Ti khng giithch v sao cu tr li khng pit yu cu khng lmnn lflng lp hc, nhng c l l mt sai lm.}]

Ti xin tm tt bi ca Pierre Duhem: {Tri vi iuClaude Bernard ni, trong vt l, phng php thcnghim khng th p dng c bi khng th tin hnhmt th nghim c lp vi l thuyt}. y chnh l lun m chng ta s th phn tch su hn.

Cu hi 1 lin quan n nhng opin t opin 2 n opin5: Hy tm nhng nguyn tc chnh trong phng phpthc nghim ca Claude Bernard? Hy gpich chn trongbi nhng chi tit thuc v phpim vi ca mt quy tc. Hydnh nm pht c bi v sau tho lun.

Quch Thfi OanhTi vui mng c tham gia vo lp hc ny, bi v yl nhng cu hi ti vn t ra cho mnh. Khi lm vic, tilun c mt mi nghi hoc, khng bit l thuyt c ngvng khng, bi v l thuyt ca ta lun vp phi s phnbc ca nhiu l thuyt khc. Ti cho rng cn phi nghing, ngay c vi nhng l thuyt ni ting. V ClaudeBernard, ti thy rng tc gi a ra quy tc v s hoinghi; bit hoi nghi gip ta trong nghin cu khoa hc.Nhng ta khng th ch c nghi ng. Khi c s hoi nghi,ta phi tm cch kim nghim n.

Chfi nu c rng mt nh thc nghim gii phi bithoi nghi, mt s hoi nghi trit hc theo kiu Descartes.Cfln t no khc gpich chn khng, ngoi t hoi nghi?S hoi nghi i vi l thuyt? S hoi nghi ny c manglpii cho nh nghin cu mt iu g khng?

Christian CulasClaude Bernard cho rng s hoi nghi l mt phng tin pit c t do mt mc no .

Nguyn Thfi Thu HngVi ti, bn yu t quan trng nht l: s hoi nghi, t dot tng, that khi nhng finh kin, chp nhn cc ktqu ca thc nghim.Thc vy, mt trong nhng t kha cn ghi nh l phit b finh kin v chp nhn cc kt qu. C kin nona khng?

Nguyn c TruynKhi nghin cu, khng phi lc no chng ta cng c mtc s quy chiu l thuyt. Khi lm thc fia, i khi ta davo mt kin, mt cch nhn, mt finh kin. Chng tac nn coi l mt l thuyt hay khng, bi v theoDurkheim, finh kin (prnotion) cng mang tnh h thngch khng phi l mt kin n l.

Hon ton ng, nhng anh i hi nhanh khi ni nt tng ca Duhem. Lc ny, chng ta ang phn tcht tng ca Claude Bernard. C mt t na m ti muncc bpin gpich chn, l {tng tng}. Trong opin ny,tng tng dng vo vic g?

Christian CulasL cng c a ra nhng th nghim ming vy, l tng tng c sn ca ngi ngh s.Cu hi cui cng: trong cc opin ny, ch no Duhemni v quy npip?

Nguyn Thfi Thu HngTi mun ni thm v m anh Christian va nu. Quynpip khng c nhc n trong bi, nhng n tn tpiitrong ci m ta s dng trnh finh kin. T , ta btu kim chng nhng kt qu.

Khoan, ti cho l chfi nhm. Hy tr lpii vi finh nghaca quy npip. Hy c opin 3: thc nghim a ra nhngyu t mang tnh thuyt phc mpinh m. T nhng yu tc tnh thuyt phc ny, {l thuyt c hnh thnh v khiqut ha chng, phi hp chng, t chng rt ra nhngch th thc nghim mi}. chnh l quy npip. Vi tcgi, {khng c g tt hn} th. Claude Bernard cho rngnh vy khng c vn logic c t ra trong phngphp quy npip, tri vi iu m ti trnh by v phngphp quy npip phn m bi.

Tuy vy, Claude Bernard cng a ra nhng iu kin.iu kin quan trng nht l tn tpii nhng yu t mangtnh thuyt phc cao ch khi c mt {s chia ct hon ton,mt vch kn, gia kt qu ca din dfich l thuyt vnhng nhn finh m nhng thc nghim ny a ra}.

l mt v d ca phng php c lin thng, lm traudi k nng c ca cc bpin. {Ci vch ngn} gia thcnghim v l thuyt ny chnh l iu m trc anhTruyn t ra hoi nghi mt cch hon ton ng n khicho rng n khng th tn tpii.

158 Kha hc ma h Tam o 2007

Hy tng hp nhng nguyn tc vng ca ClaudeBernard:- T do- S hoi nghi c phng php- Tng tng- i t ci c bit n ci tng qut- Lopii b nhng finh kin- Khng k n nhng g ta bit- Miu t nhng s vic dping th (khng dn gii)- Trung thc (Khng che du nhng chi tit ca

thc nghim)- Tch ri l thuyt vi quan st

Chng ta hy chuyn qua lp lun ca Duhem: tpii saoDuhem khng tin vo nhng nguyn tc ca phngphp thc nghim Claude Bernard? ng a ra phnbin trn nhng im g? Hy dnh nm pht tm cutr li trong cc opin trch:

Duhem ni g v tnh trung thc?

Nguyn Thfi Thu HngC v nh ng cho rng lopii b nhng finh kin l iukhng tng.

ng. Tc gi khng dng ch {iu khng tng},nhng ta cn s dng nhng t khc vi tc gi giithch , iu chng t ta hiu r bi. Theo Duhem,tch ri hon ton khi nhng tnh cm ca mnh l iukhng th.

Christian CulasTi cho rng mt trong nhng sc thi u tin l Duhema vo y tnh pio c.

ng. Nht l khi ng ni rng l thuyt ca mnh c thsai, iu ny kh m chp nhn c. N kh ch no?L mt nh khoa hc chn chnh, bpin c th nghin cu

mt l thuyt trong nhiu nm.Duhem l mt nh x hi hc tinh t,ng ni rng ng khoan dung vi lthuyt ca mnh; ng hiu r cc nhkhoa hc v bit rng h lun khtkhe vi nhng l thuyt i th. Khm trnh khi cm gic kh chfiu ivi kin ca ngi khc. Thc ra, ca ng l trn thc t c hpinh vtnh trung thc ca ngi lm khoahc l rt him. Nh vy, phn binu tin ca ng nhm vo im yutrong lp lun ca Claude Bernard.

Phn bin th hai l g?

L H Phong LinhPhn bin th hai l bn thn tc gicng da vo vt l phn bcClaude Bernard. Trong khoa hc vtl ca Claude Bernard, bng phngphp quy npip, ng xut mt sphn tch hon ton gia l thuytquan st v vic miu t s vic,nhng Duhem phn bin rng mtnh khoa hc d sao cng cn cmt nim tin. Khi nim tin ny ctpio thnh, ta p dng n trong thcnghim. Nh vy, khng c s phntch trit .

Chng ta ang i ng hng ri y.

ng ni rng vt l khng ging nhsinh l hc. Nhng khng phi lmt lp lun, ch l mt s cntrng bi v vo nm 1906, ClaudeBernard l mt biu tng ca khoa

7 Mt quy tc nh trn khng phi lc no cng d dng tun th c;quy tc ny fli hi nh bc hc phi that hon ton ra khi suy ngh ringca mnh, lopii hon ton khi u mi suy ngh d l nh nht c chnglpii quan im ca ngi khc [...] Theo Claude Bernard t do t duy lnguyn tc duy nht chi phi phng php thc nghim, n khng chph thuc vo cc iu kin vt cht, m c cc iu kin tinh thn, iu lm cho vic thc hnh n kh khn hn nhng cng xng ng hn.

8 Nu phng php thc nghim nh va miu t trn rt kh thc hin, thtri lpii, vic phn tch l gc i vi n lpii rt n gin. Vn t ra s khngging nhau nu l thuyt cn phi a ra kim tra bng hin tng thc tkhng phi l mt l thuyt sinh l hc na, m l l thuyt vt l . y,khng cfln t ra vn l thuyt phi im lng v ng ngoi ca phflngth nghim na, bi v nu khng c l thuyt th s khng th iu chnhc cc cng c v cng khng l gii c cc lun ; nh chng ta thy, khi nh vt l hc tin hnh thc nghim, trong suy ngh ca anhta lun hin hu hai gung my; mt gung my mang tnh vt cht, c thbng thy tinh, bng kim lopii c anh ta iu khin; mt gung my khcbiu thfi di dang m hnh, s tru tng c l thuyt th vo ch cagung my thc t c th v da trn nh vt l hc tin hnh lun gii;hai lung suy ngh ny lin kt cht ch vi nhau trong no ca nh vt lhc; lung suy ngh ny phi cu vin n lung suy ngh kia; nh vt l hcs khng th finh hnh c gung my thc t c th nu khng c slin tng n gung my m hnh, cng ta nh mt ngi Php khngth xy dng c mt khi nim nu nh khng gn vi mt t trong tingPhp th hin khi nim . Nh vy, c s gn b cht ch gi a cc lthuyt vt l vi cc phng php thc nghim c th kim tra cc lthuyt . S gn b cht ch ny lm cho nu thiu ci ny th khng ththc hin c ci kia, t lm cho vic kim tra tr nn ht sc phc tpipv buc chng ta phi nghin cu ht sc t m theo nguyn tc l gc.

9 [...] Xt trn quan im lgc, s khc bit l khng ln lm; i vi nhsinh l hc, nh ha hc cng nh nh vt l hc, vic ghi nhn kt quca mt th nghim thng hm cha trong n l s tin tng vo c mth thng l thuyt c lin quan.

2 Nhiu nh trit hc ch ngh n cc ngnh khoa hc c ngun gc gngi nhau nh sinh l hc hay mt s phn ngnh ca ha hc, nhnghin cu c th suy lun mt cch trc tip da trn cc hin tng thct, phng php duy nht c s dng l gic quan chung ctp trung cao v khng s dng cc biu tng ca l thuyt tonhc. Trong cc ngnh khoa hc ny, s i chiu gi a cc d on l thuytvi kt qu thc nghim tun th theo nhng quy tc rt n gin...

159Nghin cu x hi cc khoa hc

hc. Phn bin Claude Bernard c ngha l tn cng mtbiu tng ca khoa hc. Sau cng, nu Claude Bernardthnh cng trong vic tpio vch ngn, th l bi v sinhl hc l mt mn khoa hc tr, trong khi vt l th tntpii lu i hn nhiu. V nh vy, vt l c tnh quy chunhn trn phng din tru tng, v c ton hc ha mc cao hn.

ng ni iu m anh Truyn nu ra. Nhit k chota bit thng s nhit , nhng ci m ti quan st khngch l nhit , m ton b l thuyt vt l c trong cinhit k . V d n vfi o lng 20oC bn thn n khngc ngha g. Duhem ni rng vt l s dng mt ci myc th (cng c, s o) nhng ng thi cng c mt cimy gin lc tru tng. Hai lopii my ny khng th tchri nhau. ng so snh iu ny vi mi quan h gia v t, gia ci biu pit v ci c biu pit trong ngnng hc (Saussure). Kh c th tch ri hai chic my cth v tru tng ny trong thc hnh khoa hc. Tuy ro n trc, cui cng ng vn vit rng iu ng niv vt l cng ng vi tt c cc mn khoa hc khc.Ci vch ngn kn kia l khng th tn tpii: {cng b ktqu mt thc nghim nhn chung u l s tha nhn mttp hp cc l thuyt}.

ng a ra mt nhng b mi khi ni rng trong ccmn khoa hc tr, cc nh nghin cu c th s dngquan st, v nhng mn khoa hc ny cfln t c l thuytha. Nhng ng lpii ch trch mpinh m rng phng phpthc nghim ca Claude Bernard khng hn g mt {quanim thng thng c chm cht hn} m thi.

l bn ni dung cc bpin cn rt ra t bi c ny. iu khng c ngha l cc bpin phi tin vo chng.

Hy chuyn sang lp lun tip theo: Khoa hc khng c xy dng trn c s ca

quan st. Khoa hc khng c xy dng trn c s ca

thc nghim. Khoa hc khng tin hnh bng quy npip. L thuyt c trc thc nghim.

Trong trng hp nh vy, tnh khoa hc ca l thuyt vtl da trn ci g?

Hy tham kho nm nh t tng v pii tng suy nghv cu hi ny vo thi k ca h: Aristote, Galile,Copernic, Einstein v Newton. i vi Einstein vNewton, l thuyt ca Aristote l sai.

Xin ni thm mt b sung.

Trong lfich s cc khoa hc, c mt dflng quan imng pii cho rng lfich s cc khoa hc phi t bo vmnh chng lpii phng php hi quy, tc l mt phngphp xut pht t thc t ca hin tpii i ngc lpii qukh. Tpii Php, Gaston Bachelard l pii din ca trngphi lfich s hi quy ny. Ni rng vt l ca Newton l sailm v n tr nn li thi so vi vt l ca Einstein l mtphng php lfich s ti trong lfich s cc khoa hc, bi v l mu toan c lpii qu kh bng hin tpii. Phngphp lfich s phi nhm mc ch hiu c h thng vtl Newton thi k ph hp nh th no vi cch conngi hiu bit th gii trong gii hpin ca nhng phngtin v mc ch ca thi k . V vy, phi nhn nhn tng v th gii v cch miu t th gii ca cc v trlun v pii ny khng phi nh mt h thng phi khoa hcch bi v chng li thi, m l hon ton mang tnh khoahc thi k . iu ny gn nh mt pht trin caDuhem: th nghim nhng l thuyt i vi ci m ta cth pit c t thc t. Cng tng t nh vy i vinhng vn x hi: ta c th thu nhn c g t thct thng qua nhng l thuyt x hi?

Sau , Duhem phn tch phng thc th nghim lthuyt ca cc nh nghin cu. ng phn bit gia {thcnghim ng dng} v {thc nghim kim chng}. y,chng ta s ch nghin cu lopii thc nghim th hai - thcnghim kim chng l thuyt. Ti s nghfi mt ngic opin 14 v 16.

Sau khi c bi, cu hi t ra l lm th no phnbc mt l thuyt?

L H Phong LinhKhi ta th nghim mt l thuyt, nu kt qu thc nghimkhng ng vi c s l thuyt , th ta c th ni lthuyt l sai.

Ai c th a ra mt v d c th? finh lut vpin vt hpdn ni g?

N ni rng cc thin th hp dn nhau. Hy ly mt vd vi ci bt ca ti: nu ti th ci bt ny ra, finh luttin on iu g s xy ra? Rng n s ri. C cn thitphi lm thc nghim khng? V nu nh ti bung taym bt vn nguyn trn khng th sao?

Nguyn Thfi Kim HoaN ng trong mt hon cnh nht finh thi. V d, nuta trong khng gian v tr, ci bt s l lng trongkhng trung.

- Cc nh nghin cu khng phi lc no cng trungthc. Thm ch khng th fli hi h mt s trunglp ton din trong cng tc th nghim.

- Trong vt l, khng th thc hin mt th nghimno m thiu mt c s l thuyt.

- Thc nghim da trn nim tin vo mt l thuyt.- C th phng php thc nghim p dng c

cho cc mn khoa hc tr, nhng khng phi chocc mn khoa hc trng thnh.

160 Kha hc ma h Tam o 2007

ng, nhng bi v ta ang trn mt t, finh lut nirng ci bt s ri xung, rng n s chfiu lc hp dn catri t. Ti thc hin hnh ng, th nghim c xcnhn. Trong trng hp ngc lpii, mt gi thuyt c tra l ti bfi in.

Vy, tr li cho cu hi v s hp thc ha mt lthuyt, ta c th a ra nguyn tc u tin: nguyn tclp lun bng s phi l. L thuyt tin on mt s kin,thc nghim l nhm tpio ra s kin . Nu s kin xy ra, l thuyt c cng c. Trong trng hp ngclpii, th l thuyt khng c xc nhn hoc n cn phic xem xt lpii. l iu cc bpin cn phi hiu k khic opin ny.

Vi Duhem, c mt cch th hai th nghim l thuyt, l th nghim mu cht (experimentum crucis), m ngtham kho ca Francis Bacon, l mt phng php phnx gia hai l thuyt i th. Th nghim mu cht cngtng t nh phng php lp lun bng bng s phi l:bt u bng mt gi thuyt; nu gi thuyt tn tpii, lthuyt u tin l ng, nu khng, chn l thuc v lthuyt th hai.

Mt phng php th ba cng dng lpii php chng minhtrc tip ca Newton: ch c th xy dng mt l thuyttrn c s nhng gi thuyt c kim chng bng thcnghim, ln lt tng gi thuyt. Mt gi thuyt khngc thc nghim kim chng s khng bao gi cchp nhn. Hy c cc opin 33 v 34.

Cng nh Claude Bernard, Duhem cho rng kt quca mt d kin, mt thc nghim, ch c th c avo mt l thuyt nh mt gi thuyt b sung khi thcs n c thc nghim kim chng. Mt l thuytl mt h thng cc finh lut, cc gi thuyt. cc ch ng trong l thuyt, tt c cc gi thuytphi c kim chng trn thc nghim trong khunkh khung l thuyt. Newton rt ra finh lut vpin vthp dn bng cch a vo ba finh lut vt l thinvn ca Kpler.

Trn y l ba phng thc th nghim mt l thuyttrong bi ca Duhem. Phn tip theo ca bi, Duhem tcu hi: liu chng c p dng c khng? (liu c phikhoa hc c tin hnh theo cch khng?) Duhem ni rng lp lun bng s phi l khng p

dng c, v ta khng bao gi bit c yu t nobfi thc nghim bc b.

Trong phng php th hai, ta khng th phn x hail thuyt i th bng vic ph nhn mt tin oncha xy ra, bi v mt ln na hai l thuyt ny baogm mt tp hp cc d kin, mt tp hp cc githuyt, cc xut logic v ta khng bit thnh phnno ca l thuyt l sai.

V phng php th ba, xy dng l thuyt tng bcmt, ti s ni c th v phng php ny sau.

Duhem rt ra kt lun nh sau: {Tm lpii, nh vt l hckhng bao gi c th th nghim mt gi thuyt n cm ton b tp hp cc gi thuyt. Khi thc nghim xungt vi nhng d on ca chnh n, nh vt l bit crng t nht mt trong cc gi thuyt thuc tp hp ny lkhng th c chp nhn v phi c sa i; nhngthc nghim khng cho anh ta bit gi thuyt no phic thay i}.

Trong khoa hc lun, iu quan trng l phi hiu cl thuyt cp n vn g ca th gii. Nhn finh caDuhem, sau ny c nh logic hc Quine dng lpii, cbit n di ci tn lun {Duhem-Quine}. Nguyn tckhng th ct nh mt l thuyt l thuc lun {DuhemQuine}.

Php n d ny ca Duhem ng c phn tch. i viDuhem, mt nh nghin cu ging nh mt bc s, trongkhi Claude Bernard cho rng anh ta ging nh l mtngi th ng h ng trc ci ng h bfi cht. Khoahc l mt phpim tr, mt th gii ring bit, c mi quanh vi th gii m ta hay gi l th gii {thc tpii}, v n cgng tip cn vi th gii thc tpii y mc gn nht.

25 y, quan nim ca chng ta v phng phpthc nghim khc kh xa quan nim ca nhngngi khng chuyn trong vic s dng n. Theoquan nim chung thng thng, mi mt gi thitc nh vt l hc s dng u c th c xemxt mt cch ring l, c kim tra mt cch ringl bng th nghim, v sau khi tri qua tt c ccbin php th nghim, kim tra lm c s khngfinh gi trfi ca n, th gi thit chnh thc ca vo h thng cc gi thit ca vt l hc. Trnthc t, vn khng n gin nh vy; vt l hckhng phi l mt c my c th tho ri cc bphn; khng th chpiy th v iu chnh mt bphn no ca c my mt cch ring l; vt lhc l c mt h thng chnh th, gia cc b phnc mi quan h hu c vi nhau; l mt c thm ngi ta khng th vn hnh mt b phnnu khng c s tham gia ca cc b phn khc cc mc khc nhau; nu c mt s trc trc no xy ra trong qu trnh vn hnh, th nh vt l hcphi quan st tc ng i vi ton b h thng vt trong mi quan h vi ton b h thng tmra b phn no cn iu chnh, ch khng th tchri b phn ra v xem xt ring l. Ngi th sacha ng h, khi nhn c mt chic ng hhng, s tho ri n ra kim tra tng chi tit, bphn tm ra chi tit, b phn bfi hng; nhngngi bc s, khi cha trfi cho ngi bnh, khngth gii phu tng b phn c th ca ngi bnh kim tra c; anh ta cn phi xem xt, tm kimngun gc, nguyn nhn ca cn bnh thng quanhng du hiu tc ng ln ton b c th; xttrn kha cpinh ny, cng vic ca nh vt l hc,khi kim tra s ng sai ca mt gi thit, rt gingvi cng vic cha bnh ca bc s, v khc xacng vic ca ngi th sa cha ng h.

161Nghin cu x hi cc khoa hc

Song s phn i ny v cng phc tpip v mi quan hgia l thuyt v thc nghim c cng thuc tnh .By gi hy ni v phng php th ba, phng phpchng minh trc tip ca Newton. Newton tuyn b ng da vo quan st nhng chuynng ca cc hnh tinh nh vo knh vin vng v voba finh lut c bn (finh lut Kpler) suy ra mt cchtru tng nhng finh lut sau:

Trn y l mt v d in hnh v cu chuyn lfich schnh thng cc khoa hc, trong phng php quy npipc p dng mt cch hon ho: ta i t quan st nnhng finh lut dui dping ton hc ha nng cao. Sau ta rt ra mt quy lut tng qut, tc l mt l thuyt cgi trfi i vi ton v tr. Liu Duhem c tin vo dflng lfichs chnh thng ny khng? Khng. ng nghi ng v tmcch phn bc n ( 38).

Cn c mt thi hoi nghi. Trong lp lun quy npip caNewton, ng coi mt tri l n vfi so snh bt bin. ngcng lm nh th vi tt c cc hnh tinh khc. Nhng vlc hp dn gia cc vt th trong h mt tri, Newtonthay th s so snh tnh ny bng mt xut khc mDuhem din gii nh sau:{Hai vt th no trong h mt tri c lc hp dn nhau,chuyn ng v pha bn phi v gp nhau. Chuynng ny t l thun vi tch s ca khi lng, v nghficho bnh phng ca khong cch gia chng; l thuytny gi finh tt c chuyn ng v lc sinh ra cng mts hping so snh; s hping ny l im mc l tng mnh hnh hc c th tpio ra, nhng khng mt vt th nonh du mt cch chnh xc v c th vfi tr ca n trongkhng gian}.

Nh vy, khng th c kh nng Newton xy dng lthuyt ny t thc nghim v nhng finh lut ca Kpler(42). Nh vy, khc xa hon ton nguyn tc v lc hpdn m ng c th rt ra da vo phng php khi qutha v quy npip t nhng finh lut quan st ca Kpler,ng chnh thc ph nhn nhng finh lut ny. Duhem ktlun rng: nu l thuyt ca Newton l chnh xc, cc finhlut ca cn phi sai. Tm lpii, finh lut vpin vt hp dn

l tri ngc vi nhng finh lut caKpler v khng c xy dng tmt phng php quy npip trn c snhng finh lut c kim chngbng thc nghim.

Vy th nguyn l vpin vt hp dn lg nu nh l thuyt ny khng crt ra t thc nghim v lp lun quynpip? Ni mt cch n gin hn, nunguyn l ny ng l c tn tpii th nn t u? N tn tpii nh th no?

Vi Duhem, finh lut ny mang gitrfi tng trng v gn ng. iu nykhng phi l mt khim khuyt. Trilpii, n cho ta thy ci m n chophp chng ta c th lm: tin hnhnhng tnh ton (mc d l vi nhngpii lng gn ng), so snh nhngg ta quan st c trong khng gianvi nhng g finh lut tin on. Tmlpii, s mu m ca l thuyt cfln

quan trng hn c mc kim chng bng thc nghimca chnh n. Kim chng bng thc nghim lpii khngquan trng bng tnh ph qut ca nhng tnh ton m lthuyt c kh nng m ra. Mt l thuyt c gi trfi l mtl thuyt to bpio, theo cch ni ca Karl Popper. Chngta s xem xt n vn ny chiu nay.

im ny, tnh khoa hc ca l thuyt ch mc gnton din. Song chng ta c tt c nhng yu t cacu tr li m Duhem a ra:

finh lut Kpler (36)- {Tia vect i t mt tri n mt

hnh tinh qut mt khu vc t lvi thi gian trong ngi taquan st c s chuyn ngca hnh tinh}.

- {Qu pio ca mi hnh tinh tpiothnh mt vflng lp m mt tri ltm im}

- {Bnh phng thi gian hnh tinhquay ht mt vflng t l vi lpphng trc ln ca qu pio hnhtinh }

Suy din ca Newton- Mi hnh tinh lun lun chfiu mt

lc hp dn hng v pha mt tri

- Lc ht i vi mt hnh tinh thayi ty theo khong cch t hnhtinh ti mt tri v t l nghfichvi bnh phng ca khong cchny

- Nu cc hnh tinh cch mt trimt khong bng nhau, th s chfiumt lc ht t mt tri t l thunvi khi lng ca mi hnh tinh

------------------------------------------ Ba suy din ny a ra lut finh

lut hp dn: hai vt th hp dnnhau bng mt lc t l thun vitch ca khi lng ca chng vt l nghfich vi bnh phngkhong cch gia chng

- 65 Tm cch tch ri nhng gi thit ca vy l lthuyt vi nhng gi thit khc c lin quan nngnh khoa hc ny kim chng mt cchring l chng khc g lm mt vic khng tng;bi vic thc hin v biu din mt th nghim vtl fli hi phi chp nhn v s dng c mt tphp cc gi thit l thuyt.

- Bin php kim tra thc nghim duy nht i vi lthuyt vt l m bo c tnh lgc l so snhTon b mt h thng l thuyt vt l vi ton btp hp cc finh lut thc nghIm c lin quan, vnh gi xem h thng ny c c phn nh y bi h thng kia hay khng. [...]

162 Kha hc ma h Tam o 2007

Vi Duhem, tt c din ra trong h thng l thuyt vt lnh th khoa hc bao gm hai th gii: 1/ th gii lthuyt; 2/ th gii ca ton b cc finh lut thc nghim,c biu din bi cc cng thc ton hc ha. Th giith hai khng phi l th gii thc. Cfln c mt th giith ba l th gii thc.

iu m cc nh khoa hc u t c th lm, l xemliu th gii l thuyt c qu xa vi th gii ca cc finhlut thc nghim khng. Nu n qu xa, Duhem ni rngkhi l thuyt l {qu qut}, rng {c cu bfi mt ra}.Trong trng hp , ta vt b l thuyt tm mt lthuyt khc ng hn ( l mt {s thay i h binthin}, theo cch ni ca mt nh trit hc v x hi hccc khoa hc ni ting khc sau ny Thomas Kuhn),hoc ta chnh sa l thuyt v cch ny {t tn km hn}.Lm th no la chn mt trong hai gii php trn?La chn th no gia vic t b hoc sa i mt lthuyt? Duhem xut mt lopit cc tiu ch sau:

Chng ta s phi i nhanh hn v khng thi gian, vlp hc thiu si ni. Nhng chng ta cng khng b mtiu g bi cc bpin s cfln dfip c lpii bi ny. Cho nlc ny, ti vn cha th lm ci vic m ti rt mun lm, l vpich ra cu ni gia lp lun ca Duhem (mi quanh gia l thuyt v thc nghim) v ci m ta c th rtra t cho khoa hc x hi. Bi vit ca Popper s gipchng ta thc hin nhim v ny chiu hm nay.

Cc bpin c bnh lun g v bui lm vic sng nay khng?

Quch Thfi OanhKh c th t cu hi c th, ngay c khi cng biging r rng. Vic i mt vi s phong ph ca ccl thuyt khin ti cm thy lo lng. C nhng khi cnhng tc gi ln, ti thy quan im ca h c trnh

by rt chc chn, nhng ti vn cm thy c g khngn trong nhng l thuyt ny. Nghin cu khoa hc mtgc no l mt dping nghin cu theo hp ng,trong mt gii hpin thi gian nht finh, ta khng th i nmt l thuyt thc s. Trong vai trfl ca mt chuyn gia,ti quan tm n phng php lun dn tc hc. Ti thi liu ng s cp n n hay khng?

Chfi mun ni v nhng l thuyt, trng phi hay nhngni dung truyn thng?

Khi cc bpin ng trc nhiu trng phi, cc bpin s thyl tt c chng khng tng thch vi nhau. Cu hi tra l ta s chn trng phi no? Hon cnh ny skhuyn khch cc bpin ch khng ch gy ra s lo lng. Vnu nh cc bpin khng bao gi tm c cu tr li thcng tt. Khi ta lm mt lun vn nghin cu, trong phnm u, ta phi ni v l thuyt, gii thch khung l thuytca lun vn, kt hp vi nhng l thuyt khc. iu cnthit l phi lp lun cht ch. Mt s l thuyt khngtng thch. Phng php lun dn tc hc l mt trngphi anglo-saxon, kh c th kt hp vi cc trng phikiu Bourdieu. Nhng tpii sao khng nh! Ta c th sdng nhiu l thuyt phn tch i tng nghin cu.

Chng hpin, t i s a ra mt s v d v nhng {trngphi} i u nhau trong mn lfich s cc khoa hc (nhngngi theo thuyt thc chng, trng phi Merton, Kuhn,thuyt tng tc v phng php lun dn tc hc nghincu x hi hc phflng th nghim). Khi ta lm lun vnnghin cu lfich s cc khoa hc, c cn thit phi l a chnmt trng phi ring bit v lopii tr cc trng phi khcra khng? T i th khng ngh nh vy. Claude Bernard chorng khoa hc v x hi l hai phpim vi tch ri (quan imthc chng), nhng c bui sng hm nay chng ta btu xem xt tnh o tng ca s chia ct ny. Tri lpii,nhng pii biu khoa hc khc ni rng hai phpim vi khoahc-x hi lng ghp nhau, nhng cng bo lu kin rnglun tn tpii mt {hpit nhn cng} ca khoa hc c lp viyu cu v nh hng t x hi (Bourdieu pht trin lunc ny sau Canguilhem). Vi nhng ngi theo thuyttng tc v khoa hc lun dn tc, hai phpim vi khoa hc-x hi khng th bfi tch ri. Nu nh ta xp lopii tt c cctrng phi ny, iu m t i vn khng thch lm, ta s cmt bn l nhng ngi duy l , v mt bn l nhng ngitheo thuyt tng i v thuyt can thip. V tha bpin, hyl a chn chin tuyn ca mnh i! Khng, tt hn l hytha nhn tt c nhng gi trfi truyn thng bin s v tndng chng xy dng mt khung l thuyt cht ch.Mc ch ca nhng ngi theo thuyt tng tc l c mtquan im khng xc finh i vi cng tc nghin cukhoa hc vn lun c gng lch mnh gi a hai cng vicgian nan l gii thch khoa hc bng t nhin hay bng xhi. T i c phi xc finh vfi tr ca mnh trong s tt c nhngtrng phi ny khng? C th, mt lc no (cui bilun vn). Nhng d sao hy lun gi cho mnh s t doc cn nhc tt c nhng quan im khc nhau.

1/ Tnh mu m (48)Ni chung, cng ng khoa hc khng t b lthuyt ca mnh.

2/ Dping thc duy thc n dping thc tng trng(ton hc) (49)Gia hai l thuyt, cc nh khoa hc s chn lthuyt c ton hc ha cp cao hn.

3/ Nim tin (trong khi cc php th ni chung vn cflns si) (50)Nhng v d trong lfich s Ha hc v nim tin dnhcho nhng l thuyt ca Lavoisier mc d cc thnghim vn cfln s si

4/ Ta c th tin vo mt {l thuyt qu qut} chng non cfln c ch v lnh mpinh (66)Cui cng, la chn, ta c nhng tiu ch chquan khc. Duhem cng nu ra:

5/ S tinh t (67)6/ Lng tri (68)7/ S thanh lfich ca l thuyt v cc finh lut

Lp lun i khi c cc thuyt gia t lntrn ht

Hy tip tc ni dung lm vic vi mt tc gi khc,Karl Popper.

Lun im ca Karl Popper nh sau: mt l thuyt phi ckh nng bfi phn bc th mi mang tnh khoa hc, tc ln phi c tri qua nhng th nghim khc nghit ckh nng ph finh n. Phng php ca Popper khc hnphng php ca Pierre Duhem, bi v vn l vn kimchng bng thc nghim rng l thuyt l sai, nhng ccbpin s thy l ng t vn theo cch hon ton khc.

Theo tc gi, c nhng vn g t ra?

Hy tr lpii khi nim phn gii v quy npip. u bi, ngmt lopit cc cu hi c t ra:

Cu tr li c in l hy tham kho phng php thcnghim ca Newton hoc Claude Bernard. Karl Popperni rng {khoa hc khc vi gi-khoa hc - hay {siu hnhhc} - bi tnh cht thc nghim trong phng php can, ch yu l phng php quy npip da vo quanst hoc th nghim}. Cng nh Duhem, ng khng hilflng vi cu tr li c in ny v vn phn gii (giakhoa hc v phi-khoa hc) v vn quy npip ca phngphp thc nghim (logic ca chng minh?).

Karl Popper sng tpii Vin (o). Vo thi k , rt nhiucc t tng c pht trin: ch ngha Marx, v thc(phn tm hc ca Freud), thuyt tng i ca Einstein,tm l hc c th ca Adler. Thi trai tr, ng t ra chomnh mt cu hi: ch ngha Marx c ging nh thuytvt l ca Einstein khng? N c cng mt phng thct duy nh tm l hc c th khng? C chnh ng khngkhi thuyt lfich s ca Marx, phn tm hc ca Freud vtm l hc c th ca Adler cng fli hi tnh khoa hctng ng nh thuyt tng i ca Einstein?

Hy c opin 8:

L H Phong LinhTrong opin ny, ti chn t {kim chng}, cc tc gi tmcch kim chng nhng g c quan st c ni ra. T, c rt nhiu tnh ch th, h khng ngng tm cchkim chng nhng kt qu ca thc nghim.

Ti khng chc l Popper ni v tnh ch th.

L H Phong LinhNgay c nu nh tc gi khng ni v tnh ch th, ti thyl trong hi thopii v trng hp m Adler phn tch, ngni rng ng da vo kinh nghim ca mnh, iu ny cngha l c tnh ch th.

Tht vy, chng ta ang bn v tm l.

Theo quan im ca mt nh phn tm hc, khi ti nirng {ti khng cn phn tm hc}, c th tm gngphn tm hc phn chiu lpii: {bpin ni l bpin khng cn,nhng cn phi hiu l bpin cn}. Nu nh ti vn ni lti rt khe v rng ti khng cn bt c mt liu phpphn tm hc no, l thuyt s ni rng bnh nhn anggiu thc bnh ca mnh. Trong trng hp , mt lthuyt khng bao gi c th bfi phn bin. Cho d ti cgii thch g i na, iu ny s lun lun ph hp vikhung l thuyt ca n. Popper cng ni nh vy v chngha Marx: ch ngha Marx l mt l thuyt ca lfich s,ch ngha duy vt lfich s. Ni mt cch chm bim, muthun giai cp s l c lc ca lfich s v nhng ngitheo ch ngha Marx c th t duy ton b lfich s nhnlopii thng qua lp lun ny, tt c nhng s kin lfich sc th c hiu t gc phn tch ny.

Kt lun ca Popper c th c hiu nh sau: khi ta cmt l thuyt v i tm nhng bng chng thc t cho lthuyt , nu kt qu ca quan st cho thy l thuytl ng, iu ny ch ni ln rng mt s vic c thc hiu di nh sng ca mt l thuyt. iu nykhng c ngha l l thuyt mang tnh khoa hc. Popperthm ch cho rng nu mt l thuyt lun c kimchng, chng t l thuyt khng mang tnh khoa hc.Lp lun ca ng l phn-quy npip: khng phi l v mtl thuyt ngy cng c kim chng m n mang tnhkhoa hc hn.

Tm lpii, trong mi quan h gia l thuyt v thcnghim, iu quantrng vi Popperkhng phi l bitliu cc l thuyt cng hay khngm l liu chng cmang tnh khoahc hay khng, tcl liu phngphp ca l thuytc khoa hc haykhng.

163Nghin cu x hi cc khoa hc

1. {Khi no ta phi tha nhn tnh khoa hc ca mt lthuyt?}

2. {Tiu ch no cho php hnh thnh bn cht hoc tnhkhoa hc ca mt l thuyt khng?}

3. Lm th no phn bit khoa hc vi siu hnh hc?

4. Lm th no phn bit khoa hc vi gi-khoa hc?

8 c im tiu biu nht ca trping hung tri thc ny, theo ti, l mt ln sng khng dt nhngs khng finh, nhng s quan st {kim chng} nhng l thuyt c lin quan; nhng ngi ngh cc l thuyt khng t ln nhn mpinh n kha cpinh ny. [...] Cc nh phn tch l thuytca Freud nhn mpinh rng cc l thuyt ca h vn lun lun c kim chng bi nhng {quanst lm sng}. Lin quan n Adler, mt th nghim m ng yu cu ti thc hin lpii dun rt su m trong ti. Nm 1919, ti bo co ng mt trng hp, m theo ti, khng honton ph hp vi l thuyt ca ng, nhng ng khng c kh khn g khi phn tch, l giida trn l thuyt ca mnh v tm l t ti m khng cn nhn thy tn mt a tr . Ti hi bfisc v ti hi ng bng cch no ng c th khng finh chc chn nh vy. ng tr liti rng: {Nh mt nghn mt khc nhau trong kinh nghim ca ti}; ti tr li lpii nh sau: {vitrng hp mi ny, ti on rng kinh nghim ca ngi c ti mt nghn l mt mt}.

164 Kha hc ma h Tam o 2007

ng khng ni l phn tm hc v ch ngha Marxkhng phn nh g thc t, ng ni l chng ta khngbao gi c th th nghim chng, nh vy nhng lthuyt ny khng mang tnh khoa hc.

l s khc bit vi thuyt tng i ca Einstein.Thuyt tng i cho php a ra nhng d on. Nhngd on ny m bo gi trfi ca l thuyt. gii thchr hn, hy ly v d v nht thc ton phn.

N cho php a ra nhng phng on c m bo v gi trfi ca hc thuyt ny: (nhng h qu ca hc thuyt)

Chng ta rt ra c kt lun g?

Thc nghim nh ny khng khng finh gi trfi ca thuyttng i, n khng finh d on, v nh vy n cngc l thuyt. Thc nghim ny khng chng minh lthuyt l sai. Popper quan tm nht n vic thc nghimc th bc b l thuyt hoc khng bc b l thuyt.iu quan trng l nguy c m d on phi i mt. yl mt v d v cp quan h {th thch-sai lm}.

Quan st khng phi kim chng rng l thuyt ngm rng liu l thuyt c sai hay khng. Popper l mt tcgi quan trng trong lfich s cc khoa hc bi v, vi lp lunca ng v s bc b, ng a ra mt cu tr li cho vn phn gii v gii quyt n bng khi nim bc b.

L H Phong Linhopin ny rt phc tpip. Nu nh ta khng tm cch kimchng theo phng php quy npip, lm sao ta c th nirng mt l thuyt c mang tnh khoa hc hay khng?

ng c th tr lpii khi nim bc b ny c khng, vti cha hiu r?

Mt l thuyt c th c mt lopit cc quan st khngfinh, iu khng m bo tnh khoa hc ca lthuytQuan st hoc kim chng ch c gi trfi nu chngkhng finh mt d on c nguy c bfi phn bcMt l thuyt phi lopii tr c mt s s vicMt l thuyt m khng th a ra nhng d on nhvy th khng th bfi bc b, v v vy, n khng mangtnh khoa hcCht lng u tin ca mt l thuyt khoa hc l phic kh nng bfi bc b (chng minh l sai)Mt chng c xc minh l mt th nghim nghim khcnhm chng minh rng mt l thuyt l sai, nhng thtbpii

Bi hc:

S khc bit trong thuyt tng i ca Einstein l g?

165Nghin cu x hi cc khoa hc

Popper tha nhn vai trfl ca quan st-thc nghim,nhng ng khng ng h lp lun quy npip kimchng, ng a ra mt gii php khc.

Christian CulasAnh c th a ra mt v d rt c th v mt pht biukhng mang tnh khoa hc c khng? Ch ngha Marxv phn tm hc l nhng h thng l thuyt phc hp.Ta c th ly v d v mt pht biu no c khng?Nu anh mun, chng ta hy nghin cu mt v d ngin hn l nhng hc thuyt ln, v hy ly v d v haifinh sau: {tt c cc con chim thin nga u trng} v{c nhng con qupi trng}.

Nguyn c TruynTi mun th xem mnh hiu r hay cha. Nu ta ni{tt c cc con chim thin nga u trng}, c phi ta angtm cch ph cp hin tng ny khng? T s ph cpny, ta t cu hi liu n c th bfi bc b hay khng?Khi ta ni {c nhng con qupi}, nh vy ta khng tm cchph cp, v vy n c kh nng bfi bc b, nh vy l nkhng mang tnh khoa hc.

ng, anh hiu gn chnh xc ri y.

Popper mun nhc n nguy c v tnh {liu lnh} ca xut khi mun tr nn khi qut nht c th. y, skhc bit gia hai pht biu, l t {tt c}, c tnh khi

qut hn l t {c nhng}, vn mang ngha hp hn vkhng cha ng nhiu nguy c.

Cng ging nh vy khi bpin tranh lun vi mt ngi no hon ton tin tng vo l thuyt ca mnh. Hy ly vd v nhng ngi theo thuyt t do, h cho rng thfitrng c th iu tit ton b x hi. Chng ch g khi bpina ra cho h nhng phn lun, h s lun lun tm thytrong thc t x hi nhng v d phn bc lpii bpin v ni vi bpin rng thfi trng c th iu tit nhng vnng ca x hi. Cng nh vy i vi mt ngi theo chngha Marx, v vn quan h sn xut chng hpin.

Ti ngh l ti tr li c cu hi ca chfi Linh: Popperni v thc nghim, quan st v mi quan h gia lthuyt v thc nghim. Mt cch n gin, ta thy rngDuhem ng h logic ca kim chng. Popper ngh rnglogic kim chng ny khng cho php phn bit giakhoa hc v phi-khoa hc, ng ngh rng logic ca phnbc mi gip ta c c s phn bit ny.

Nguyn c TruynChng ta tm ra mt s n khp gia khoa hc v phi-khoa hc: iu ny da trn mt s ph cp ti a in mt phn bc. C phi i tng ca l thuyt cckhoa hc l a ra s lng nhiu nht nhng l thuytv hin thc khch quan chng i u nhau?

Nu mt l thuyt lun c kim chng trong trngquan st ca ti, iu vi Popper c ngha l ti c thc bt k mt hin tng no di lng knh . Nhngiu ny khng chng minh cho ti thy cht lng calng knh v nht l khng khng finh c tnh khoa hcca l thuyt .

Popper nu ra hai iu: khi quan st th gii, ti cn chpnhn nguy c l phi p v knh ca ti, tc l ph v lthuyt ca ti. chp nhn nguy c ny, l thuyt cati phi c mt quyn nng d on ln.

Nguyn c TruynL thuyt tt nht c phi l l thuyt a ra c nhius hoi nghi nht khng?

L l thuyt i mt vi nhiu nguy c nht. Ti khng bitta c thi gian nghin cu bi vit ca Bouveresse haykhng. Cc bpin hy ch khng suy din ngcngha, v khi pht trin logic ca Popper, ta c th ni rngl thuyt tt nht l l thuyt t ph hp nht vi thc t.y khng phi l iu Popper mun ni.

Quch Thfi OanhTheo tiu ch v tnh khoa hc ca Popper, mt l thuyttt bao gm mt s lng ln nhng d on m ta cth bc b hoc kim chng. Trong trng hp , thct l bao la v khng th quan st ht c.

{Tt c cc con thin nga u mu trng{: iu nykhng th kim chng, nhng c th bfi phn bc- Khng th c kim chng, bi v ti khng th

thng k ton b cc con thin nga trn th gii, tis khng bao gi chc chn c rng mnh khng b qun d ch mt con thin nga c thchc chn rng tt c cc thin nga u mu trng

- C th bfi phn bc, bi v ti c th d on rngnu ti tm ra d ch mt con thin nga c mu sckhc, l thuyt ca ti s sai

L thuyt mang tnh khoa hc v n c th bfi phn bc.T i c th d on rng nu t i tm ra d ch mt conthin nga c mu sc khc, l thuyt ca t i s sai. V lthuyt ny bfi ph finh v trn thc t c nhng con thinnga khng mang mu trng. L thuyt khoa hc bfi bcb v c nhng con thin nga nu. Nhng chng no tacha tm ra thin nga nu, l thuyt cfln c gi trfi.

{C nhng con qupi trng{: c th kim chng cnhng khng th bfi phn bc.- Kim chng c, bi v nu nh ti tm ra d ch

mt con qupi mu trng, l thuyt ca ti s ckim chng

- Khng th bfi phn bc, bi v cho d ti khng tmthy mt con qupi trng no - nhng lpii tm thy qupi mi mu sc - khng g ngn cn ti t gi thitrng vn tn tpii (c th u ) nhng con qupitrng. L thuyt ny khng mang tnh khoa hc.

166 Kha hc ma h Tam o 2007

Chfi hon ton hiu bi.

Cu tr li ca Popper rt n gin: mt l thuyt cngbao trm nhiu nhng quan st v d on, n cng cnguy c bfi chng minh sai. Nh vy, vi Popper, mt lthuyt khng bao gi c kim chng.

By gi, hy chuyn sang vn th hai ca Popper, vn quy npip. V im ny, cc bpin cn tham kho mthc gi, l trit gia ngi Anh Hume, th k 18. y lmt tc gi rt quan trng v ch ngha kinh nghim. Khita ni v quy npip, hai hc gi cn tham chiu chnh lHume v Popper.

Vi h, v mt logic, khng c ngh rng nhng trnghp m chng ta khng c thc nghim ging vi nhngtrng hp m chng ta thc nghim. Ni mt cchkhc, khng phi l v t i thc nghim mt ln m t i c c s hiu bit v hin tng. Thm ch sau khi quanst mt s lp lpii hoc mt s kt hp n finh cc i tng,chng ta cng khng c php suy din cho d l v mts vt khng phi l mt i tng m ta thc nghim.

Mt v d c in a ra trong cc lp hc trit nh sau:iu g chng minh cho ti bit l mt ci cy khi xungth gy ra ting ng khi m chng c ai nghethy ting ng ? Hume v Popper cho rng v mtlogic, chng c g cho php khng finh iu ny.

Chng ta hy chuyn sang opin 20 trong bi ca Karl Popper:

Popper cho rng Hume cha bao gi tha nhn tt ctm quan trng ca phng php phn tch logic m bnthn ng xy dng nn. Nu nh ta khng th lp lunbng quy npip, vy th lm th no pit n tri thc?

T gc {tm l} (theo ngha tm l nhn thc), Humecho rng chng ta c tri thc nh vo qu trnh lp i lplpii. Nh vy ta c th ni rng tri thc khoa hc c hnhthnh t thi quen.

Cu tr li ny khng lm hi lflng Popper, v gc tml a Hume ra khi lp lun thun trit hc v phn tchkhi tr li mt cu hi v quy npip. Popper cng cho rngchng ta hiu bit bng mt phng php khng quynpip (khi lm nh vy, Hume hn c mt quan imduy l). Ni rng ra, nu chng ta hiu bit nh quy npipv s lp lpii, tc l nh vo mt phng php phi-khoahc. that khi kt lun kiu thuyt tng i chorng khoa hc thc nghim l phi l, Popper lp lunnghfich o. Th gii khng c tpio ra bi nhngnhng quy tc m ta tng tng. Ni nh Foucauld, thgii {ng nh kin} v {lp lnh nh sao}. Chnh t duyca chng ta fli hi mt s hp thc trong ci a dpingri nh t vfl y.

Ti cho rng c mt xu hng bm sinh tm kim nhngtnh quy tc v mt nhu cu gn nh l mang tnh hinsinh l phi tm ra n. Tr lpii vi v d v trng lc ca cibt: hoc l l thuyt sai, hoc l ti bfi in. y l mtcch din pit ci nhu cu v s hp thc ha trong ccquan st ny.

Christian CulasTi cha hiu lm. Cu hi ca ti tm tt th ny: nunh khng c s lp i lp lpii, nu nh tt c u khcnhau, khoa hc c cfln tn tpii khng?

Chng ta bit rng khoa hc tn tpii r nt hn l cc finhlut. Hy ly v d v fia l hc ca Vidal vn khng ccoi l mt mn khoa hc bi v n ch c gi trfi cp fiaphng. Popper cp n chnh iu : khoa hc lkh nng xy dng nhng l thuyt thit lp trt t th gii.Tn tpii th gii ca cc l thuyt, th gii ca cc finhlut thc nghim v th gii thc. ng c gng lm r miquan h rt phc tpip ny. Chc chn rng th gii phctpip hn rt nhiu ci m khoa hc biu pit. Song khoahc c mt sc mpinh hiu bit th gii m cc tri thckhc khng c c. Khi lp lun nh vy, Popper xcfinh mi quan h gia l thuyt v quan st: th gii rtphc tpip, tip cn n ti cn nhng cng c phn tchhiu qu m ti i chiu {h thng ton phn} vi {tphp cc finh lut thc nghim}.

Ta hy tip tc phng php chng minh lp lun bngphn bc sau tr lpii lnh vc khoa hc x hi.

C Hume v Popper u ng rng {khng c phtbiu nhng l thuyt v nhng quan st c ng m phiv nhng sng tpio v phng on to bpio nhm kimnghim chng v lopii b chng nu khng tng ng vicc quan st}.

20Ti thy rng Hume cha bao gi tha nhn tt c ngha ca s phn tch lgc ca mnh. Sau khibc b quan nim lgc ca php quy npip, ng vp phi vn sau: chng ta thu nhn tri thc nhth no - vi t cch l d kin tm l - nu nhphng php quy npip khng c c gi trfi lgcca n v khng th l gii c mt cch hp l ?C th c hai cu tr li cho vn ny: 1) chng ta thu nhn tri thc bng mt phngphp khng mang tnh quy npip. Cu tr li ny cho php Hume duy tr c mt s finh hngnht finh mang tnh duy l; 2) chng ta pit n tri thc bng cch nhc lpii vbng php quy npip, v nh mt phng phpkhng c gi trfi l gc, khng c l gii mt cchduy l , do vy, tt c nhng g c coi l tri thc chn thun l mt hnh thc ca nim tin - mt nimtin da trn thi quen. Cu tr li ny hm rng bnthn tr thc khoa hc cng mang trong mnh tnhkhng duy l v do vy, tnh duy l ch chim mt vfitr khng ng k, thm ch phi t b n

167Nghin cu x hi cc khoa hc

Trong logic ca nghin cu, c hai yu t c p dng:t tng gio iu v t tng ph phn.

T tng gio iu:L thuyt l mt finh lut thit lp trt t ca t nhin. hatng khoa hc ngha l s dng l thuyt tm ra nhngtnh quy tc trong thin nhin m finh lut tin on.Trong t tng ny, nhng g i lp vi nhng phnkhng c xu hng bfi coi l {loi k sinh}. Popper chorng t tng ny l cn thit. T tng gio iu caPopper cui cng cng khng khc my vi {h bin ha}ca Thomas Kuhn.

T tng ph phn: Bn cpinh t tng gio iu, cfln c mt t tng phphn lun tm cch phn bc nhng g cc finh lut don. T tng ph phn sn sng thay i finh luttrong khi t tng gio iu th ngc lpii.

Vi Popper, khoa hc l mt s giao thoa thng xuyngia t tng gio iu v t tng ph phn. Sau y lnhng kt lun ca ng v quy npip: {Mt l thuyt khoa hc khng bao gi chnh xc, thmch tnh khoa hc ca n ph thuc vo vic n c th lmt l thuyt sai}.

ng rt ra 4 kt lun ln:

Popper cho rng mnh gii quyt c vn trit hcmun thu, l vn quy npip, bng cch xut cckhi nim {c on v bc b}.

i vi cu hi ca cc bpin v phng php lun, bygi ch cfln vic so snh Duhem v Popper v ch tnhkhoa hc.

C hai hc gi u ng rng quy npip l mt iuhoang tng. Ni quy npip l hoang tng c ngha l: Khoa hc khng i t ci c bit n ci tng qut; Thc nghim khng tpio ra l thuyt; L thuyt c trc thc nghim

Mt s im khc nhau gia Duhem v Popper:

L H Phong LinhVi Popper v Duhem, nghin cu xc sut c mang tnhkhoa hc khng? Xc sut c s dng rt nhiu, nhtl trong kinh t, chng hpin nh nghin cu thi cakhch hng. N c mang tnh khoa hc khng?

y l nhng vn c Jean Pierre Olivier deSardan v Franois Roubaud cp n tpii phin hcton th. Theo ti, cc phng php khoa hc x hi cachng ta ph hp vi phng php ca Duhem v nhvy chng rt c lin quan n xc sut.

Hy ly v d v cc cuc iu tra h gia nh m FranoisRoubaud gii thiu: {ng sau cu hi ti t ra, ti c ch i (hoc d liu)}. Chng ta ang ni v mt lthuyt dn n nhng thc nghim thu thp d liu.Ngay khi cc thc nghim khng finh d liu, ta ni rngphng php l mang tnh khoa hc v cuc iu tra cthc hin nh mt thc nghim xc minh kh vng chc xut bn bi vit. Jean Pierre Olivier de Sardan cng gii thch vi chng ta rng cc cu hi bn thn nlpii lm ny sinh nhng cuc iu tra mi. Ta nhn rngthc nghim lm phong ph thm l thuyt. Cngging nh l ta lun c xu hng {sp xp}, {tho lp}nhng l thuyt ca chng ta nh Duhem ni. Nu nhta quy chiu logic kim chng, cc khoa hc x hi chcchn l cc mn khoa hc; tri lpii nu ta p dng nhng

1. Phng php thc nghim da trn quy npip nhmphn bit khoa hc vi phi-khoa hc ch l mt iuhoang ng

2. Khoa hc vn ng bng vic a ra nhng con to bpio (ban u thng rt t c thcnghim nhng c mt quyn nng d on rt ln)

3. Thc nghim dng th nghim mt cchnghim khc nhng c on ny

4. Mt l thuyt khng da trn thc nghim, n c thphn khng lpii nhng th nghim m n phi tri qua

i vi Duhem- Mt th nghim duy

nht khng cho baogi cho php bc bmt l thuyt bi v thnghim khng chocho bit gi thit noca h l thuyt cnphi c lopii b

- Mt l thuyt bfi mt thnghim bc b c thbfi vt b hoc cthay i, ty vo thinch

- Mt l thuyt cngc nhiu th nghimkhng finh, n cngtin gn n hin thckhch quan

- Nh vy, mt l thuytkhoa hc c mt cp xc sut tng i ln

Duhem lp lun t gc logic kim chng, cchlp lun kh mang tnhtrc gic

i vi Popper- Ch mt th nghim

cng bc bmt l thuyt

- Mt l thuyt bfi mt thnghim bc b phic b i

- Mt l thuyt cngc th nghimkhng finh, l thuyt cng t tnh khoahc v n khng th bfiphn bc

- Khi nim cp xcsut khng h quantrng bi n khng chophp phn bit nhnggi-khoa hc. V vy,nhng tiu ch caPopper kht khe hn

Popper lp lun theo mtlogic phn bc, mt cchlp lun hon ton phn-trc gic

168 Kha hc ma h Tam o 2007

tiu ch ca Popper, th c rt t mn khoa hc x hi cth hi t nhng tiu ch v tnh khoa hc ca Popper.iu cn ghi nh, l cc trit gia v cc nh khoa hclun a ra cho chng ta nhng hnh nh rt a dping vkhoa hc, h a ra nhng cch nhn rt khc nhau vkhoa hc v tnh khoa hc. Nn c mt s hiu bit ti av vn ny ngy cng ci thin mi quan h cachng ta vi phng php v i tng nghin cu. ium ti trnh by ngy hm nay ch l kin thc v lflng mlfich s v trit hc cc khoa hc, c th h tr phngphp v nhng biu hin khoa hc ca ring chng ta.

Christian CulasTi ng rng c nhiu quan im khc nhau, nhngti cng mun ni thm rng: t khong ba thp k nay,nht l trong x hi hc, c mt n lc xy dng l thuytt nhng d liu in d. Trong logic m anh a ra, tathy c s lng hp l thuyt-thc nghim. C ngha l,trong khoa hc x hi, ta bt u thc fia vi mt khungcfln nhiu khong m, bi ta khng th d on ht. Nkhng cng nhc nh trong khoa hc t nhin.

iu anh ni chnh xc l phng php ca Duhem.

Christian CulasTi cho rng c mt s khc bit ln: Vi Duhem, lthuyt l mt tp hp hon chnh, c hp thc ha bithc nghim. Trong khi , ban u, ta ch c mt lthuyt cha hon chnh, cn c b sung bng nhngd liu in d. iu cho php ta tip cn vi thc tx hi.

Nu ta ni rng trong khoa hc t nhin, l thuyt ban utpio nn thc nghim nhm tm hiu th gii thc vn cfln dping ng c, ti khng chc l mt hnh nh pv cch vn hnh ca khoa hc t nhin. Anh ni rngc nhng c th ring ca khoa hc x hi, y lpii l mtch tranh lun khc, nhng phi cn trng khi ta nikhoa hc x hi khng fli hi tnh khoa hc da trnnhng tiu ch kim nghim, thc nghim, xc sut, mitng quan vi thc t, v.v. Nhng tiu ch ny c bnlun t lu trong khoa hc t nhin, trong c c nhngkhoa hc mu mc nh vt l. y l ton b ni dungchnh ca bui hc ngy hm nay.

Trong bi vit ca Thomas Kuhn bn v nhng h binha, ta thy c mt ngnh khoa hc thng thng, thcu. ng cng ni rng trong khoa hc thng thng, cig sn sng st nhp ci mu thun vi nhng quanst. V vo mt thi im no , cng ng khoa hcc th ni rng h bin ha ang bfi khng hong. V vy,ti tin rng t mt quan im khoa hc lun, khoa hc xhi c cng nhng vn vi khoa hc t nhin.

Christian CulasT i c mt cu hi h i kh chfiu, nhng l cu hi m tt cmi ngi hn u t ra: lm th no xc lp cu ni

gi a ci m ta ni v khoa hc t nhin v khoa hc x hi?

Theo ti, c hai h qu khi p dng khoa hc lun cckhoa hc t nhin khi ta ng v bn khoa hc x hi: mt tnh cm gn gi gia hai ngnh khoa hc: u

p dng logic kim chng; h qu ngc: khoa hc t nhin fli hi nhng th

nghim kht khe hn l khoa hc x hi. t khi ta tra cu hi liu cc chng minh rt ra t thc nghimc trng hay khng? Ta c th din pit thc t nhvo cc l thuyt. Nhng mi quan h vi thc t lg? Chng ta khng bit nhiu v n v chng ta t khi trung thc t ra cu hi ny.

Trong khoa hc x hi, ta cng cng quan im viDuhem. Cc bpin s ni vi ti: trong trng hp , tpiisao ta lpii dnh thi gian bn v Popper trong khi ni dungny lpii rt kh hiu? Nu chng ta ang ng h logic kimchng v khng gn gi vi logic phn bc, c th thnhthong cng nn p dng Popper, tc l p dng nhngth nghim c th ph hng nhng l thuyt ca chngta. Chng ta ang ni v nguyn tc phn cch caPopper m chng ta khng gn b vi n. Ti khng bitiu ny c th xy ra hay khng. Nhng ta c th thchin lopii nghin cu ny.

Quch Thfi OanhTi khng bit bi ging cp n vn tnhkhch quan thuc phpim tr i tng nghin cu v,phng php, hay cha. Chng ta c gng cc cngtrnh nghin cu c chp nhn v lm cho nhiungi hiu nht. Lm sao xy dng mt phngphp a ngnh?

V vn khch quan ha, c phi cu hi ca chfi linquan n tnh khch quan ca nhng tri thc c ara khng?

Quch Thfi OanhTi ly v d v vic bo tn mt vng t v s trao igia cc nh nghin cu khoa hc x hi v khoa hct nhin.

Sau bui hc ngy hm nay, nu chfi ni {tri thc ca til thc}, th ti ngh l chfi khng hiu bi. Nhng nutrong t {tnh khch quan}, chfi hiu mt s cu trc logic,quy tc, mt mi quan h no gia l thuyt v thcnghim, mt tri thc, th ng nh vy, chng ta chni n iu .

C nhn ti khng thch t {tnh khch quan}, bithng thng ngi ta s dng n mt cch cngnhc, ni { l khch quan, anh im i}. Tri lpii,khoa hc l mt h thng cc tranh lun. Chng talm khoa hc nhm t ra nhng cu hi ch khngphi ni { l khch quan, ti c l}, hoc { lkhoa hc, anh im i}.

169Nghin cu x hi cc khoa hc

Chng VI: L thuyt vt l v phngphp thc nghim (Trch Ti liu xut bnVrin, 1993, 273-332)

I. S dng phng php thc nghim kim tramt vn l lun trong lnh vc vt l khng ngin nh trong lnh vc sinh l hc 1 Mc ch ch yu ca l thuyt vt l l xc finh vphn lopii cc quy lut thc nghim: nh gi mt lthuyt vt l c c s hay khng c c s, phng php

Lu : Ti liu ny l ti liu c bn c s dng trongnghin cu trit hc v khoa hc lun v cc ngnh khoahc. N nh du mt bc ngot quan trng trong cchxc finh v nhn nhn v cc ngnh khoa hc. Do vy,cn tin hnh dfich ton b ti liu ny sang ting Vit phc v rng ri ngi c Vit Nam. i vi nhngngi c th c c trc tip bng ting Php, c thtm thy v ti ti liu ny ({L thuyt vt l}) t trang webca Th vin quc gia CH Php (BNF-Gallica) tpii fia chsau: http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k951903

Bi cTi liu ca Pierre Duhem, 1993. L thuyt vt l: i tng nghin cuv cu trc. Paris, Vrin, (Ti bn ca ln xut bn nm 1914, Xut bnln 1 nm 1906) 450 trang

Nhng cu hi chnh lin quan n ni dung Chngny: - Claude Bernard pht trin nhng nguyn tc

no cho phng php thc nghim?- Duhem a ra nhng l l g phn bc quan

im cho rng tnh khoa hc c xy dng datrn thc nghim?

- Theo Duhem, tnh khoa hc ca l thuyt vt l datrn nhng c s no?

- Duhem mang lpii cho chng ta nhng bi hc g vfinh lut vpin vt hp dn? finh lut l sai? finhlut i ngc lpii cc finh lut Kpler? finh lut khng mang tnh quy npip? finh lut khngda trn c s thc nghim? finh lut ch datrn c s lflng tin? l mt m hnh tnh ton?

Sau khi c xong ti liu ny, anh/chfi hy bnh lun vkhng finh sau: {iu rt khoa hc, iu cchng minh bng thc nghim}.

duy nht l so snh gia h qu ca l thuyt v nhngquy lut thc nghim m n th hin v phn lopii. Ngynay, khi chng ta phn tch rt chi tit cc c imca mt th nghim vt l hay mt finh lut vt l, chngta c th xc finh c cc nguyn tc trong vic so snhgia th nghim v l thuyt; chng ta c th xc finhc bng cch no nhn bit mt l thuyt ckhng finh hay bfi ph finh bi cc hin tng thc t.

2 Khi ni v khoa hc thc nghim, nhiu nh trit hcch ngh n cc ngnh khoa hc c ngun gc gn ginhau nh sinh l hc hay mt s phn ngnh ca hahc, nh nghin cu c th suy lun mt cch trctip da trn cc hin tng thc t, phng phpduy nht c s dng l gic quan chung c tptrung cao v khng s dng cc biu tng cal thuyt ton hc. Trong cc ngnh khoa hc ny, si chiu gia cc d on l thuyt vi kt qu thcnghim tun th theo nhng quy tc rt n gin; ccquy tc ny c tc gi Claude Bernard pht trinv th hin c ng trong nguyn tc duy nht sau y:{Nh thc nghim cn phi bit nghi ng, bit trn chpiynhng finh kin c sn v phi lun lun gi c s t do trong t duy. iu kin u tin mt nh bchc khi nghin cu v cc hin tng t nhin cn thamn l gi c s t do hon ton trong t duy datrn phm cht bit nghi ng, bit hoi nghi nh trongtrit hc.}1

3 Nu l thuyt gi c nhng th nghim cn thchin, th khng cfln g tt hn th: {Chng ta c th theost din tin tnh cm v suy ngh ca chng ta v tpio ramt qu trnh cho s hnh dung, tng tng ca chngta, min lm sao tt c cc suy ngh, t tng ca chngta ch l ci c tin hnh cc th nghim mi hflng cungcp cho chng ta nhng bng chng xc thc hoc ngoi

1 Claude Bernard, Nhp mn Y hc thc nghim, Paris, 1865, tr. 63.

Phi chng, y, Duhem c s phn bit gia ngnhkhoa hc {non tr} v ngnh khoa hc { c lfich slu i }?

170 Kha hc ma h Tam o 2007

d kin}1. Mt khi th nghim c tin hnh v thuc kt qu r rng, lc l thuyt s can d vo khi qut ha cc kt qu , i chiu, so snh, kt hpv rt ra nhng vn mi cn tin hnh thc nghim.Nu lm c nh vy, th s khng cfln c g tt hn th;{nu thm nhun cc nguyn tc ca phng php thcnghim th s chng cfln g phi lo ngpii na; chng nosuy lun cfln ng n, chng cng phi pht trin suylun hn na; tri lpii, nu suy lun t ra sai lm, th sdng phng php thc nghim kim chng v iuchnh}2. Nhng chng no th nghim vn ang cfln ctin hnh, th chng l thuyt vn phi tuyt i ngngoi ca ca phflng th nghim; l thuyt phi gi im lngv nguyn cho nh bc hc mt mnh i din vi cchin tng thc t; cc hin tng thc t ny phi cquan st, chim nghim mt cch khch quan, v t,khng bfi nh hng bi cc finh kin c sn; hin tngthc t c th khng finh cc d on l thuyt nhngcng c th i ngc lpii cc d on ny; nhng quanst m nh thc nghim rt ra t th nghim ca mnh phil bn v trung thnh, t m v chnh xc cc hin tng:kt lun th nghim khng c chng ta phi onmfl xem nh khoa hc tin vo h thng no v nghi ngh thng no.

4 {Nhng ngi c nim tin thi qu vo l thuyt hayt tng ca mnh khng nhng khng c tm th snsng cho nhng khm ph mi, m cfln c th a ranhng nhn xt ht sc sai lm. H thng nhn xt datrn quan im ch quan v nhng finh kin c sn camnh v khi h tin hnh th nghim, th h ch mongmun tm thy kt qu th nghim mt s khng finhcho l thuyt ca mnh. Chnh v th, nhn xt ca hthng khng khch quan v h thng b qua nhnghin tng rt quan trng, ch bi v nhng hin tng khng a n mc ch m h mong mun. Chnhv th, chng ta cn phi ni rng tin hnh th nghimkhng phi ch khng finh nhng t tng ca mnh,m n gin l nhm kim tra nhng t tng ...Nhng, tt nhin cng c th xy ra trng hp nhngngi qu tin vo l thuyt ca mnh, th s khng qutin vo l thuyt ca ngi khc. V vy, t tng ch pioca nhng ngi khinh thfi ngi khc ny l i tmnhng im cha c trong l thuyt ca ngi khcv tm cch phn bc chng. T tng ny cng lpiitc hpii i vi khoa hc. Khi nhng ngi nu trn thchin th nghim, h lm nh vy ch nhm ph hymt l thuyt thay v tm kim chn l. H cng thnga ra nhng nhn xt sai lm, bi v h ch a vo ktqu th nghim nhng g ph hp vi mc ch ca mnhv b qua nhng g khng gip pit n mc ch . H

chm chm gpit b tt c nhng g i theo hng khngfinh l thuyt m h ang tm cch nh . Nh vy,chng ta c dn dt theo hai con ng i lp nhau a n cng mt kt qu, l lm sai lch khoahc, sai lch hin tng thc t. [...] Kt lun cho tt cnhng iu ny l ng trc cc quyt finh tin hnhth nghim, chng ta cn phi that ra khi finh kinring ca mnh cng nh finh kin ca ngi khc; cnphi chp nhn kt qu th nghim nh n vn c vi ttc nhng bin c v nhng iu nm ngoi d kin.}3

5 Chng ta hy ly v d ca mt nh nghin cu sinhl hc; nh nghin cu ny chp nhn rng cc chntrc ca ty sng cha cc dy thn kinh vn ng, cflncc chn sau cha cc dy thn kinh cm gic; l thuytc anh ta chp nhn s dn dt anh ta hnh dung ramt th nghim; nu anh ta ct mt chn trc no caty sng, th s dn n vic lm mt kh nng vn ngca mt b phn no ca c th, nhng khng lmmt kh nng cm gic ca b phn ; sau khi ct chntrc ca ty sng, anh ta quan st h qu ca thnghim ca mnh. Khi anh ta ghi lpii kt qu th nghim,anh ta phi rt khch quan, phi thot ra khi tt c nhngiu quan nim m anh ta c v sinh l hc ty xng;kt qu ghi lpii phi l s miu t trung thc cc hin tngthc t; anh ta khng c php b qua bt k s rungng no d l nh nht, d n tri vi nhng d onca mnh; anh ta khng c php gn ghp hin tng cho mt l do th pht no, tr phi tin hnh mt thnghim c bit cho php pht l nguyn nhn ; nunh khng mun bfi coi l khng trung thc v mt khoahc, anh ta phi phn bit mt cch rpich rfli v tuyt igia h qu ca nhng d on l thuyt v nhng hintng thc t quan st c t th nghim ca mnh.

7 Mt quy tc nh trn khng phi lc no cng d dngtun th c; quy tc ny fli hi nh bc hc phi thathon ton ra khi suy ngh ring ca mnh, lopii hon tonkhi u mi suy ngh d l nh nht c chng lpii quanim ca ngi khc; tnh kiu cng, lflng k khngc c c hi xm chim tm tr ca anh ta, ging nhtc gi Bacon ni {anh ta khng bao gi c c nhnquan thm m dc vng ca con ngi}. Theo ClaudeBernard, t do t duy l nguyn tc duy nht chi phiphng php thc nghim, n khng ch ph thuc vocc iu kin vt cht, m c cc iu kin tinh thn, iu

1 Ibid. p. 64.2 Ibid. p. 70.3 Sd. tr. 67.

Anh hay chfi hy lp danh sch cc quy tc ca phngphp thc nghim theo quan im ca Claude Bernard

171Nghin cu x hi cc khoa hc

lm cho vic thc hnh n kh khn hn nhng cngxng ng hn.

8 Nu phng php thc nghim nh va miu t trnrt kh thc hin, th tri lpii, vic phn tch lgc i vi nlpii rt n gin. Vn t ra s khng ging nhau nul thuyt cn phi a ra kim tra bng hin tng thc tkhng phi l mt l thuyt sinh l hc na, m l l thuytvt l. y, khng cfln t ra vn l thuyt phi imlng v ng ngoi ca phflng th nghim na, bi v nukhng c l thuyt th s khng th iu chnh c cccng c v cng khng l gii c cc lun ; nhchng ta thy, khi nh vt l hc tin hnh thc nghim,trong suy ngh ca anh ta lun hin hu hai gung my;mt gung my mang tnh vt cht, c th bng thy tinh,bng kim lopii c anh ta iu khin; mt gung mykhc biu thfi di dang m hnh, s tru tng c lthuyt th vo ch ca gung my thc t c th v datrn nh vt l hc tin hnh lun gii; hai lung suyngh ny lin kt cht ch vi nhau trong no ca nh vtl hc; lung suy ngh ny phi cu vin n lung suyngh kia; nh vt l hc s khng th finh hnh c gungmy thc t c th nu khng c s lin tng n gungmy m hnh, cng ta nh mt ngi Php khng th xydng c mt khi nim nu nh khng gn vi mt ttrong ting Php th hin khi nim . Nh vy, c sgn b cht ch gia cc l thuyt vt l vi cc phngphp thc nghim c th kim tra cc l thuyt . Sgn b cht ch ny lm cho nu thiu ci ny th khngth thc hin c ci kia, t lm cho vic kim tra trnn ht sc phc tpip v buc chng ta phi nghin cuht sc t m theo nguyn tc lgc.

9 Ni ng ra, khng ch c nh vt l hc phi s dngn l thuyt vo thi im tin hnh th nghim hay phnnh lpii kt qu th nghim; nh ha hc, nh sinh l hc,khi s dng cc cng c vt l nh nhit k, p k, nhitlng k, in k, ng k, cng mc nhin tha nhntnh chnh xc ca cc l thuyt lm c s cho s hopitng ca cc thit bfi ny, cng nh tnh chnh xc cacc l thuyt mang lpii ngha cho cc khi nim trutng nh nhit , p sut, nhit lng, cng dflngin, nh sng phn cc qua ngi ta c th c c

cc ch dn c th trn cc cng c ny. Nhng nhng lthuyt v nhng cng c m h s dng thuc lnh vcvt l; bng vic chp nhn cc cng c v cc l thuyt, m nu khng c chng th cc ch dn trn khngcfln ngha, v hnh chung, nh ha hc v nh sinh lhc t nim tin vo nh vt l hc, tha nhn nh vtl hc khng th sai lm. Tri lpii, nh vt l hc lpii bucphi ng trc s la chn, hoc i theo l thuyt ringca mnh, hoc phi tun theo l thuyt ca ng nghip.Xt trn quan im lgc, s khc bit l khng ln lm;i vi nh sinh l hc, nh ha hc cng nh nh vt lhc, vic ghi nhn kt qu ca mt th nghim thnghm cha trong n l s tin tng vo c mt h thng lthuyt c lin quan.

II. Mt th nghim vt l khng bao gi ch bc bmt gi thuyt n l, m thng l c h thng lthuyt tng th10 Nh vt l hc, khi tin hnh th nghim hay ghi lpiikt qu th nghim, mc nhin tha nhn tnh chnhxc ca c mt tp hp cc l thuyt. Chng ta hy cchp nhn nguyn tc ny v xc finh xem c th rt rat nhng h qu g khi nh gi vai trfl v ngha lgcca mt th nghim vt l.

11 trnh nhm ln, cn phn bit gia hai lopii thnghim, l th nghim ng dng v th nghim thnghim.

12 Gi s bpin ang ng trc mt vn vt l cngii quyt trn thc t; tpio ra mt hiu ng no ,bpin mun s dng cc kin thc ca nh vt l hc; vd bpin mun bt mt bng n dy tc; nhng l thuytc tha nhn s ch dn cho bpin phng tin giiquyt vn ; nhng s dng phng tin ny, bpincn phi thu thp c mt s thng tin. V d bpin cnphi xc finh sc in ng ca b pin tch in m bpinang s dng; bpin tin hnh o sc in ng; chnhl mt th nghim ng dng; th nghim ny khng nhmmc ch xc finh xem cc l thuyt c tha nhn cchnh xc hay khng, m ch n thun nhm ng dngl thuyt vo mt trng hp thc t; thc hin thnghim, bpin s dng cc cng c vn hnh da trnnn tng cc l thuyt ; nh vy, y khng c gnh hng n tnh lgc.

13 Nhng, nh vt l hc khng ch s dng cc thnghim ng dng. Chnh thng qua th nghim ng dngm khoa hc c th gip cho thc tin; nhng khng

Phn 7 v 8: Hai cp ca vic {hoi nghi} i vitnh hin thc ca phng php thc nghim c thhin nh th no?

Duhem s dng php n d no miu t miquan h th nghim/l thuyt? Nhng yu t no lmcho li n d khng tng thch vi quan im caClaude Bernard cho rng c s tch bit tuyt i giagia th nghim v l thuyt?

Claude Bernard nh gi tnh {khoa hc} ca mt lthuyt da trn thc nghim. i lp vi quan im ny,Duhem cho rng thc nghim trc tin phi da trnmt tp hp cc nim tin. Anh/chfi hy i chiu haiquan im ny vi thc tin nghin cu ca mnh xc finh xem quan im no l ph hp nht?

172 Kha hc ma h Tam o 2007

phi thng qua th nghim ng dng m khoa hc csng tpio ra v pht trin; v bn cpinh th nghim ngdng, cfln c th nghim th nghim.

14 Mt nh vt l hc phn bc mt finh lut no ;anh ta nghi ng mt im l thuyt no ; anh ta s lgii s nghi ng ca mnh nh th no ? Anh ta ch ratnh khng chnh xc ca finh lut nh th no? T mtgi thit bfi phn bc, anh ta suy on v mt hin tngthc t cn th nghim; anh ta tp hp cc iu kin mbo cho hin tng thc t xy ra; nu hin tng thct khng xy ra, th gi thit m anh ta a ra r rngl thiu cn c.

15 Tc gi F.-E. Neumann a ra gi thit rng trongmt tia sng phn cc, s dao ng ca n song songvi mt phng phn cc. Rt nhiu nh vt l hc nghing gi thit ny: Bng cch no M. O. Wiener chuynmi nghi ng ny thnh mt khng finh chc chn phn bc gi thit ca Neumann? T gi thit ny, ng rt ra h qu nh sau: nu chiu mt chm tia sngvi gc 45o ln mt mt tm knh, giao thoa vi chm nhsng ti, phn cc thng gc vi mt phng ti, th s xyra cc vin tua sng ti k tip nhau song song vi mtphng phn chiu; ng thc hin tt c cc iu kincn thit m bo cho cc vin tua ny xy ra v chngminh rng hin tng d on khng xy ra; ng ktlun rng gi thit do F.-E. Neumann a ra l sai; vrng trong mt tia sng phn cc, s dao ng khngsong song vi mt phng phn cc.

16 Cch chng minh nh vy t ra ht sc thuyt phcv kh phn bc tng t nh phng php chng minhbng phn chng m cc nh hnh hc vn thng sdng; suy cho cng, cch chng minh ny cng da trnphng php phn chng, ch c khc l trong phngphp chng minh ny l phn chng bng thc nghim,cfln trong phng php chng minh kia l phn chngbng lgc.

17 Trn thc t, cfln phi thm vo mt yu t na l gi trfi chng minh ca phng php thc nghimphi rt cao, thm ch l tuyt i; nhng iu kin mbo cho vic p dng phng php thc nghim l rtphc tpip so vi nhng g m chng ta va gi thit; vicnh gi kt qu l rt kh khn v fli hi phi ht sccn thn.

18 Mt nh vt l mun chng minh tnh khng chnhxc ca mt gi thit; rt ra t gi thit ny mt hintng d on s xy ra, tin hnh th nghim xemhin tng ny c xy ra hay khng, l gii kt qu ca

th nghim ny v nhn thy rng hin tng d on khng xy ra, nh vt l khng ch gii hpin vic sdng gi thit gy tranh ci ; anh ta cfln s dng c mttp hp cc l thuyt m anh ta tha nhn; hin tngm anh ta suy on khng ch c rt ra t gi thit gytranh ci xt mt cch ring l, m c gn kt vi tphp cc l thuyt c lin quan; nu hin tng c suyon khng xy ra, th nguyn nhn khng phi ch gnvi s khim khuyt ca gi thit gy tranh ci, m gnvi c mt tp hp cc l thuyt m nh vt l hc sdng; iu duy nht m th nghim mang lpii cho chngta l trong tt c cc gi thit c s dng suyon hin tng ny v nhn thy rng n khng xyra, th t nht cng c mt gi thit sai lm; nhng sai lm nm u, th th nghim khng cho chng ta bit.Liu nh vt l hc c tuyn b rng sai lm ny nmchnh trong gi thit m anh ta ang mun phn bc chkhng phi u khc? Nu tuyn b nh vy, anh tamc nhin tha nhn tnh chnh xc ca cc gi thit khcm anh ta s dng; chng no nim tin ny cfln, chng kt lun ca anh ta cfln c gi trfi.

19 Ly v d th nghim do Zenker hnh dung ra v doM. O. Wiener thc hin; suy on vic tpio ra cc vintua trong mt s tnh hung, ch ra rng cc vin tuany khng xy ra, M. O. Wiener khng ch sdng gi thit ni ting ca F.-E. Neumann, gi thit mng ta mun bc b; ng khng ch tha nhn rngtrong mt tia sng phn cc, nhng s dao ng l songsong vi mt phng phn cc; m ng cfln s dng ccgi thit, cc finh lut, cc xut tpio thnh quan imchung c chp nhn rng ri; ng tha nhnrng nh sng dao ng theo chu k n gin; nhngs dao ng ny l bnh thng trong tia sng; tpii miim sng, lc trung bnh ca chuyn ng rung phnnh cng nh sng; s tn cng ca phn t nhnh du cc mc khc nhau ca cng ny;chnh bng vic kt ni cc gi thit khc nhau ny, vnhiu gi thit khc na vi gi thit ca Neumann mng a ra suy on v tha nhn rng th nghim phn bc lpii suy on; nu, theo M. Wiener, iu bfiphn bc ch c lin quan n duy nht gi thit caNeumann, nu ch gi thit ny phi chfiu trch nhimv sai lm bfi pht l, l v M. Wiener cho rng ttc cc gi thit khc m ng vin dn u chnh xc.Nhng nim tin ny khng m bo tnh lgc cn thit;khng c g ngn cn chng ta coi gi thit ca F.-E. Neumann l chnh xc v mt trong nhng gi thitcfln lpii l sai lm; hn na, nh M. H. Poincar chngminh, cng c th rt gi thit ca Neumann ra khi thnghim ca M. O. Wiener, nhng vi iu kin cng rtb gi thit s dng lc trung bnh ca chuyn ngrung o cng nh sng; c th cho s daong song song vi mt phng phn cc m khng stri vi kt qu th nghim, min l thc hin o cng nh sng bng th nng trung bnh ca mi trngbfi chuyn ng rung lm bin dping.

Ngi ta gi th no v cch lp lun theo hnh hc ny?

173Nghin cu x hi cc khoa hc

20 Nhng nguyn tc ny c tm quan trng c bit.Chng ta c th p dng chng vo mt v d th hai;chng ta la chn mt th nghim c coi l c tnh quytfinh trong lnh vc quang hc.

21 Chng ta bit rng Newton pht minh ra l thuytv cc hin tng quang hc, l thuyt pht sng. Theol thuyt pht sng, nh sng c tpio thnh t nhnghpit nh li ti c phng ra vi mt vn tc cc ln t mttri v cc ngun sng khc; cc hpit nh ny thm thuvo mi vt th trong sut bng cc phn sng khc nhautrong mi trng m chng chuyn ng, chng chfiutc ng ca cc lc ht v y; lc ht v y ny rtln khi khong cch gia cc phn t rt nh; lc ht vy ny gim i khi cc phn t ri xa nhau. y l nhnggi thit c bn. Kt hp cc gi thit c bn ny vi mts gi thit khc (m chng ta vn thng v tnh lngqun) s gip a ra mt gi thit hon chnh v s phnxpi v khc xpi nh sng; c bit, cc gi thit dn nh qu sau y: ch s khc xpi nh sng t mi trngny sang mi trng khc bng vi tc chuyn ngca hpit sng trong mi trng m n thm thu chiacho tc chuyn ng ca hpit sng trong mi trngm n that ra.

22 Arago s dng h qu ny chng minh s muthun gia l thuyt pht sng vi hin tng thc t; thtvy, t gi thit ny c th rt ra mt gi thit khc: nhsng truyn trong mi trng nc nhanh hn trong mitrng khng kh; th nhng, Arago s dng mtphng php ring so snh vn tc truyn nh sngtrong mi trng khng kh vi vn tc truyn nh sngtrong mi trng nc; thc ra, phng php khngth ng dng c, nhng Foucault iu chnh lpii thnghim sao c th thc hin c n, v ng thchin c; ng nhn thy rng nh sng truyn trong mitrng nc chm hn trong mi trng khng kh; nhvy, vi Foucault, c th kt lun rng h thng pht sngmu thun vi thc t.

23 Ti s dng cm t {h thng pht sng}, ch khngs dng cm t {gi thit pht sng}; tht vy, nhng cim kt qu th nghim chng minh l sai lm l tphp cc gi thit c Newton chp nhn, v sau c c Laplace v Biot chp nhn; l c mt h thngl thuyt t ngi ta rt ra mi quan h gia ch skhc xpi v vn tc nh sng trong cc mi trng khcnhau; nhng khi phn bc c mt tp hp h thng lthuyt ny, khi tuyn b rng h thng l thuyt chang sai lm, th nghim lpii khng cho chng ta bit sailm nm u; c phi nm trong gi thit c bn l nh

sng c tpio ra t cc hpit nh li ti c phng ra vi vntc cc ln t cc vt pht sng? Hay nm trong mt githit khc v lc ht, lc y theo cc hpit sng chfiulc tc ng trong mi trng ni chng lan truyn?Chng ta hon ton khng bit. S l liu lnh khi tin rng- hnh nh Arago cng ngh nh th - th nghim caFoucault phn bc chnh l thuyt pht sng, l thuyt chorng tia sng c tpio thnh t cc hpit nh c bn ravi vn tc ln; nu cc nh vt l tha nhn gi thit ny,th h da trn n xy dng mt h thng quanghc ph hp vi th nghim ca Foucault.

24 Tm lpii, nh vt l hc khng th s dng phngphp th nghim kim tra mt l thuyt ring l, mphi kim tra c mt tp hp cc l thuyt c lin quan;khi kt qu th nghim tri vi d on ca anh ta, cngha l th nghim cho anh ta bit rng t nht mt trongcc gi thit trong tp hp cc gi thit c cha ng sailm v phi c iu chnh; nhng th nghim khng chcho anh ta bit l gi thit no.

25 y, quan nim ca chng ta v phng php thcnghim khc kh xa quan nim ca nhng ngi khngchuyn trong vic s dng n. Theo quan nim chungthng thng, mi mt gi thit c nh vt l hc sdng u c th c xem xt mt cch ring l, ckim tra mt cch ring l bng th nghim, v sau khi tri qua tt c cc bin php th nghim, kim tra lm cs khng finh gi trfi ca n, th gi thit chnh thc ca vo h thng cc gi thit ca vt l hc. Trn thct, vn khng n gin nh vy; vt l hc khng phil mt c my c th tho ri cc b phn; khng th chpiyth v iu chnh mt b phn no ca c my mtcch ring l; vt l hc l c mt h thng chnh th, giacc b phn c mi quan h hu c vi nhau; l mtc th m ngi ta khng th vn hnh mt b phnnu khng c s tham gia ca cc b phn khc ccmc khc nhau; nu c mt s trc trc no xy ratrong qu trnh vn hnh, th nh vt l hc phi quan sttc ng i vi ton b h thng v t trong mi quanh vi ton b h thng tm ra b phn no cn iuchnh, ch khng th tch ri b phn ra v xem xtring l. Ngi th sa cha ng h, khi nhn c mtchic ng h hng, s tho ri n ra kim tra tng chitit, b phn tm ra chi tit, b phn bfi hng; nhngngi bc s, khi cha trfi cho ngi bnh, khng th giiphu tng b phn c th ca ngi bnh kim trac; anh ta cn phi xem xt, tm kim ngun gc,nguyn nhn ca cn bnh thng qua nhng du hiu tcng ln ton b c th; xt trn kha cpinh ny, cng vicca nh vt l hc, khi kim tra s ng sai ca mt gi

Phn 15-19: V sao vic kim chng/bc b mt lthuyt bng {thc nghim} khng bao gi hon ton tincy? Vy, rt cc, thc nghim mang lpii nhng g?

V sao Duhem thch s dng cm t {h thng} thay vcm t {gi thit{? S x l th no i vi kt qu thnghim tri vi d on l thuyt?

174 Kha hc ma h Tam o 2007

thit, rt ging vi cng vic cha bnh ca bc s, vkhc xa cng vic ca ngi th sa cha ng h. [...]

III. Khng th ng dng c nguyn tc{Experimentum crucis} trong vt l hc 26 Chng ta cn phi nhn mpinh n iu ny, bi v y, chng ta ng chpim n mt trong nhng im cbn ca phng php thc nghim nh n c s dngtrong vt l hc. Phng php phn chng, that tin cv nh ch l mt phng tin phn bc, c th trthnh mt phng php chng minh; chng minh mtgi thit l ng, th ch cn chng minh gi thit i ngclpii gi thit l sai; chng ta bit rng cc nh hnh hcHy Lpip tng s dng phng php chng minh ny.

27 Nhng ngi nhn thy s gn gi gia phng phpphn chng bng th nghim v phng php phnchng lgc cho rng trong vt l hc ngi ta c th sdng mt l l tng t nh l l m -clt thng s dngtrong hnh hc. T mt nhm cc hin tng, bpin cmun rt ra mt kt lun l thuyt chc chn v khngth phn bc khng? Bpin hy lit k ra tt c cc gi thitc th c l gii v nhm cc hin tng ny; sau ,s dng th nghim phn bc hoc kim chng, lopiib tt c cc gi thit sai gi lpii gi thit cui cng; khi, gi thit ny khng ch cfln l mt gi thit na m tr thnh mt khng finh chc chn.

28 Gi s trong trng hp c bit ch lit k c haigi thit; bpin hy tm kim cc iu kin th nghim saocho trong gi thit ny th tpio ra mt hin tng ny, cflntrong gi thit kia th tpio ra mt hin tng hon tonkhc; hy thc hin cc iu kin v quan st nhngg din ra; ty theo vic bpin quan st hin tng th nhttrc hay hin tng th hai trc, bpin s phn bc githit th hai hay gi thit th nht; gi thit no khng bfiphn bc s c tha nhn; lc , cuc tranh lun ngng v mt chn l mi trong khoa hc c tm ra. chnh l phng php chng minh bng th nghimm tc gi cun Novum Organum gi l: {Hin tng chthp}, trn c s lin tng n gc ph hnh ch thp ngi ta ng trc s la chn gia nhiu con ngkhc nhau.

29 C s tn tpii ca hai gi thit v bn cht ca nhsng; theo Newton, Laplace v Biot, nh sng l mtchm cc hpit bn ra vi vn tc cc ln; theo Huygens,Young v Fresnel, nh sng tpio thnh t nhng dao nggy ra sng lan truyn trong mt mi trng nht finh;y l hai gi thit duy nht t ra c c s; hoc l schuyn ng l do vt th m n lm cho rung ng vn gn vo tpio ra, hoc l s chuyn ng c chuynt vt ny sang vt khc. Theo gi thit th nht, nhsng lan truyn trong mi trung nc nhanh hn trongmi trng khng kh; theo gi thit th hai, nh sng lanTruyn trong mi trng khng kh nhanh hn trong mitrng nc. Chng ta hy cng dng ln th nghim ca

Foucault; chng ta hy cho mt tm gng quay trfln theotrc ca n; di con mt ca chng ta c hai vt sngc hnh thnh, mt vt khng mu v mt vt muxanh nhpit. C phi vt mu xanh nhpit nm bn tri vtkhng mu? l bi v nh sng truyn trong mi trngnc nhanh hn trong mi trng khng kh. Nh vy, githit v sng nh sng l sai. Tri lpii, c phi vt muxanh nhpit nm bn phi vt khng mu? l v nhsng truyn trong mi trng khng kh nhanh hn trongmi trng nc. Nh vy, gi thit sng nh sng bfi bcb. Chng ta s dng knh lp kim tra hai vt sngv nhn thy rng vt xanh nhpit nm pha bn phi vtkhng mu; nh vy l cuc tranh lun ng ng; nhsng khng phi l mt vt th; l mt s chuyn ngrung c lan truyn bi te; nh vy, gi thit v phtsng l c c s; nhng gi thit v sng nh sng cngkhng th bfi nghi ng; th nghim mu cht ny trthnh mt trong nhng ni dung mi trong lun thuytkhoa hc.

30 Nhng iu chng ti trnh by trong phn trn chothy s l sai lm khi gn ghp cho th nghim caFoucault mt ngha qu gin n v mt tm quan trngmang tnh quyt finh nh vy; th nghim ca Foucaultkhng nhm xc finh s ng sai gia hai gi thit nl l gi thit pht sng v gi thit sng nh sng, m lgia hai trng phi l thuyt, hai h thng chnh th l Quang hc Newton v Quang hc Huygens.

31 Nhng tpim thi chng ta hy chp nhn rng, trongmt trong hai h thng ny, tt c u ng, tt c ucn thit xt v mt lgc, tr mt gi thit duy nht; t ,chng ta chp nhn tip rng nhng hin tng thc t,khi bc b mt trong hai h thng, cng ng thi bc blun gi thit gy tranh ci nm trong h thng bfi bc b. Liu t c th suy ra rng chng ta c th tm thytrong nguyn tc experimentum crucis mt phng phpkhng th ph nhn c chuyn mt trong hai githit thnh chn l c chng minh hay khng? Tngt nh phng php chng minh mt gi thit hnh hcbng phn chng cho php khng finh tnh chc chnca gi thit ? Gia hai finh l hnh hc tri ngcnhau, s khng c ch cho mt finh l th ba v cngmt vn ; nu finh l ny sai, th nht thit finh l kial ng. Liu c th gii quyt c mt cch tuyt inh th gia hai gi thit vt l hay khng? Liu chng tac bao gi dm khng finh rng s khng th c mt githit th ba ngoi hai gi thit ? nh sng c th l mtchm cc hpit; nh sng cng c th l mt s chuynng rung m sng ca n c lan truyn trong mitrng n hi; vy c g cm chng ta hnh dung nhsng l mt ci g khc na ngoi hai ci trn? R rngl Arago c suy ngh nh th khi ng a ra mt s lachn rpich rfli: Phi chng nh sng lan truyn trong ncnhanh hn trong khng kh? {nh sng l mt vt th.Liu iu tri lpii c xy ra khng? nh sng l mt lnsng.} Nhng chng ta rt kh c th by t quan im

175Nghin cu x hi cc khoa hc

mt cch rch rfli nh vy; tht vy, Maxwell ch rarng nh sng cng c th l mt s nhiu in theo chuk c lan truyn trong mi trng in mi.

32 Khng ging nh phng php phn chng ca ccnh hnh hc, phng php phn chng bng thcnghim khng c quyn nng chuyn mt gi thit vt lthnh mt chn l khng th bc b; c c quynnng ny, cn phi lit k ra c y mi gi thitkhc nhau m mt nhm hin tng nht finh c th tpiora; th nhng, nh vt l hc khng bao gi chc chn lit k ht c mi gi thit c th t ra; tnh xc thcca mt l thuyt vt l khng th quyt finh c mtcch rpich rfli.

IV. Ph phn phng php Newton. V d th nht:C hc thin vn33 S l o tng khi mun da trn phng phpphn chng bng thc nghim xy dng h thng ll tng t nh phng php phn chng lgc; tronghnh hc, a ra mt khng finh chc chn, ngi tacfln s dng nhiu phng php khc ngoi phngphp per absurdum; phng php chng minh trc tip chn l c chng minh bi chnh gi thit ca ra, thay v phi tm cch chng minh gi thit ngclpii l sai; c l phng php ny l phng php honho nht ca qu trnh suy lun. C l l thuyt vt l sthnh cng hn trong cc tm tfli ca mnh nu th hctheo phng php chng minh trc tip. Nh th, ccgi thit t l thuyt vt l rt ra nhng kt lun camnh s phi c chng minh, kim nghim tng githit mt; mi gi thit s ch c chp nhn nu n cy chc chn m phng php thc nghim cth mang lpii cho mt gi thit tru tng v khi qut;c ngha l gi thit hoc s l mt finh lut c crt t qu trnh quan st thng qua vic s dng haiphng php ca t duy l quy npip v khi qut ha,hoc s l h lun ton hc suy ra t cc finh lut ;mt l thuyt da trn cc gi thit nh th s khng cg l v on v gy nghi ng; l thuyt xng ngc tin cy, vi tt c nhng kh nng m chng ta sdng pht hin ra cc quy lut t nhin.

34 chnh l mt l thuyt vt l c Newton khixng, khi ng kin quyt lopii b khi trit hc t nhinmi gi thit cho rng s quy npip khng th c rt rat th nghim; khi ng khng finh rng vi mt nn vt l

lnh mpinh, mi gi thit u phi c rt ra t cc hintng v c khi qut ha bng phng php quy npip.

35 Phng php l tng m chng ti va trnh by trn xng ng c gi l phng php Newton. Ngoira, phi chng Newton cng theo ui phng phpny khi ng xy dng h thng l thuyt vpin vt hp dn,v nh vy a vo h thng cc l thuyt ca ngmt v d tuyt vi nht? Phi chng finh lut vpin vt hpdn ca Newton cng c rt ra t cc finh lut mKpler pht hin ra bng qu trnh quan st, nhngfinh lut m s suy lun khng chc chn lm bin ii v s quy npip lm ph bin cc hu qu?

36 y l finh lut Kpler th nht: {Tia vect i t mttri n mt hnh tinh qut mt khu vc t l vi thi giantrong ngi ta quan st c s chuyn ng ca hnhtinh}. T finh lut ny, Newton suy ra rng mi hnh tinhlun lun chfiu mt l c hp dn hng v pha mt tri.

finh lut Kpler th hai: {Qu pio ca mi hnh tinh tpiothnh mt vflng lp m mt tri l tm im}. T finh lutny, Newton suy ra rng lc ht i vi mt hnh tinh thayi ty theo khong cch t hnh tinh ti mt tri v tl nghfich vi bnh phng ca khong cch ny.

finh lut Kpler th ba: {Bnh phng thi gian hnh tinhquay ht mt vflng t l vi lp phng trc ln ca qupio hnh tinh }. T finh lut ny, Newton suy ra rngnu cc hnh tinh cch mt tri mt khong bng nhau,th s chfiu mt lc ht t mt tri t l thun vi khi lngca mi hnh tinh.

37 Cc finh lut thc nghim do Kpler thit lp nn vbfi chuyn i bi t duy hnh hc cho thy tt c nhng cim ca l c tc ng ca mt tri i vi mt hnh tinh;bng php quy npip, Newton khi qut ha kt qu thuc; ng tha nhn rng kt qu ny th hin mt quylut theo mi phn ca vt cht u c tc ng nphn vt cht khc v ng a ra nguyn tc ln sau: {Haivt th hp dn nhau bng mt l c t l thun vi tch cakhi lng ca chng v t l nghfich vi bnh phngkhong cch gi a chng.} Nguyn tc vpin vt hp dn c tm ra bng phng php quy npip m khng cn phis dng mt gi thit gi tng no.

38 Chng ta hy xem xt k hn vic p dng phngphp Newton ny; chng ta hy xem liu vi mt s

Bng cch no xc finh c mt th nghim mucht. V sao th nghim ny l khng th xc finh c?V sao {ci khng th} ny l mt s nh cuc trongmt h thng vt l hn l mt s tha nhn mt gi thit c kim chng?

Anh/chfi bit g v hai h thng quang hc c Duhemly lm v d?

y, Duhem mang lpii g cho cc finh lut Kpler?

Trong mc ny, Duhem mang lpii g cho finh lutvpin vt hp dn ca Newton.

176 Kha hc ma h Tam o 2007

phn tch lgc hi cht ch hn mt cht th ci v bngoi cht ch v n gin ca cch suy lun trn ccfln ng khng.

39 m bo s r rng ca cuc tranh lun ny,chng ta hy bt u bng mt nguyn tc rt quen thucvi nhng ngi lm trong ngnh c hc: S khng thni n lc hp dn i vi mt vt th trong nhng honcnh xc finh trc khi ch ra im quy chiu, gi thit lc finh, c dng xc finh chuyn ng ca tt ccc vt th; khi thay i im quy chiu th lc tc ngca cc vt th xung quanh i vi vt th cng ihng v thay i pii lng theo nhng quy tc ca chc. Sau khi thng nht nh vy, chng ta hy theo dis suy lun ca Newton.

40 Trc tin, Newton ly mt tri lm im quy chiuc finh; ng quan st chuyn ng ca cc hnh tinh sovi im quy chiu ny; ng tha nhn rng s chuynng ny tun theo cc finh lut Kpler; ng rt ra githit sau: Nu ly mt tri lm im quy chiu cho tt ccc lc hp dn, th mi hnh tinh chfiu mt lc hp dnhng v pha mt tri t l thun vi khi lng ca hnhtinh v t l nghfich vi bnh phng khong cch n mttri. Cfln mt tri, vi t cch l im quy chiu, khngchfiu mt lc hp dn no.

41 Newton p dng cch suy lun tng t khi nghincu chuyn ng ca cc v tinh. i vi mi v tinh, ngly hnh tinh m v tinh xoay quanh lm im quychiu c finh: Nu nghin cu chuyn ng ca mttrng, th tri t l im quy chiu; nu nghin cuchuyn ng ca cc khi quay quanh sao Mc, th imquy chiu l sao Mc. Cc finh lut tng t nh finh lutKpler c s dng lm quy tc cho cc chuyn ngny; t c th a ra gi thit mi nh sau: nu lyhnh tinh m v tinh quay quanh lm im quy chiu cfinh, th v tinh ny chfiu mt lc hp dn hng v phahnh tinh, lc hp dn t l nghfich vi bnh phngkhong cch n hnh tinh. Nu mt hnh tinh c nhiuv tinh, nh trng hp ca sao Mc, gi thit cc v tinhny cch hnh tinh mt khong cch nh nhau, th ccv tinh ny chfiu mt lc hp dn t hnh tinh t l thunvi khi lng ca chng. Cfln hnh tinh khng chfiu mtlc hp dn no t pha v tinh.

42 chnh l nhng gi thit m cc finh lut Kplerv chuyn ng ca cc hnh tinh v vic m rng pdng cc finh lut ny cho chuyn ng ca cc v tinhcho php a ra di mt hnh thc xc finh. Thay thcho cc gi thit ny, Newton a ra mt gi thit khc

c th c th hin nh sau: Hai thin th bt k u tcng ln nhau mt lc hp dn nht finh hng theo bnphi, lc hp dn ny t l thun vi tch ca khi lngca chng v t l nghfich vi bnh phng khong cchgia chng; theo gi thit ny, th mi chuyn ng, milc hp dn u quy chiu v cng mt im; im quychiu ny l im mc l tng m nh hnh hc c thtpio ra, nhng khng mt vt th no c th xc finh cvfi tr chnh xc, c th ca im quy chiu trong v tr.

43 Phi chng, nguyn tc vpin vt hp dn ny ch ls khi qut ha nhng gi thit c a trn c s vndng cc finh lut Kpler v m rng p dng cc finhlut ny cho chuyn ng ca cc v tinh? Phi chngphng php quy npip c th rt ra c nguyn tc trnt hai gi thit ny? Hon ton khng. Tht vy, khngcfln g c th khi qut hn hai gi thit trn; nguyn tctrn khng ch khc bit so vi hai gi thit , m cflnmu thun vi chng. Nu chp nhn nguyn tc vpin vthp dn, nh nghin cu c hc c th tnh ton c ln v hng ca lc hp dn i vi cc hnh tinh v mttri khi ly mt tri lm im quy chiu, v anh ta s thyrng cc lc hp dn ny khng ging vi nhng g nura trong gi thit th nht. Nh nghin cu c hc cngc th tnh ton c ln v hng tc ng ca cclc hp dn i vi sao Mc v cc v tinh ca sao Mckhi ly sao Mc lm im quy chiu c finh, v anh ta snhn thy rng cc lc hp dn ny khng ging vinhng g nu ra trong gi thit th hai.

44 Nh vy, khng th kt lun rng nguyn tc vpin vthp dn c rt ra t