taksonomska i fitogeografska analiza · istzraživanja su izvršena u sklopu nastojanja da se na...

UNIVERZITET U NIŠU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

TAKSONOMSKA I FITOGEOGRAFSKA ANALIZA

FLORE ZIDINA NIŠKE TVRĐAVE

MASTER RAD

Kandidat: Mentor:

Milan Antić 254 Dr Vladimir Ranđelović

Niš, 2018.

UNIVERSITY OF NIŠ

FACULTY OF SCIENCE AND MATHEMATICS

DEPARTMENT OF BIOLOGY AND ECOLOGY

TAXONOMIC AND PHYTOGEOGRAPHIC

ANALYSIS OF FLORA ON THE WALLS OF THE

FORTRESS IN NIŠ

MASTER THESIS

Candidate: Mentor:

Milan Antić 254 Dr. Vladimir Ranđelović

Niš, 2018.

BIOGRAFIJA KANDIDATA

Milan Antić je rođen 24. maja 1994. godine u Surdulici, gde 2009. godine završava

osnovnu, a 2013. Poljoprivredno-šumarsku školu “Josif Pančić”, smer veterinarski tehničar.

Prirodno-matematički fakultet u Nišu na Departmanu za biologiju i ekologiju upisuje 2013.

godine. Osnovne akademske studije završava 2016. godine, iste godine upisuje Master akademske

studije, smer Ekologija i zaštita prirode, koje u predviđenom roku završava.

Zahvalnica

Najsrdačnije se zahvaljujem svom mentoru prof. dr Vladimiru Ranđeloviću na

razumevanju, strpljenju, nesebičnoj pomoći i savetima koje mi je pružio tokom izrade i pisanja

master rada.

Takođe se zahvaljujem svojoj porodici i prijateljima na velikoj podršci da istrajem u svom

radu.

SAŽETAK

Zelene površine (bašte, parkovi, pejzažne kompozicije) su važni elementi svakog grada.

Teško bi se, u tom smislu, Niš mogao zamisliti bez Tvrđave i Čaira, bez Nišavskog keja i Bubnja

koji predstavljaju “poslednje oaze” uslovno rečeno prirodnih oblika vegetacije. Zidovi različitih

građevina i konstrukcije od cigle, kamena ili betona predstavljaju specifična staništa za neke vrste

biljaka. Oni su retko kolonizovani zbog njihove vertikalne i ravne površine, kao i nepovoljnih

režima vode i temperature. Cilj ovog master rada bila je taksonomska i fitogeografska analiza flore

zidina Niške tvrđave. Na osnovu taksonomske analize, utvrđeno je da su prisutne 94 vrste, koje su

svrstane u 80 rodova i 40 familija. Najzastupljenije familije su Asteraceae, Poaceae, Brassicaceae,

Rosaceae, Polygonaceae, Papaveraceae i Scrophulariaceae. Ove familije obuhvataju 47 vrsta,

odnosno 50% ukupne flore hazmofita Niške tvrđave. Među najzastupljenijim rodovima ubrajaju

se Amaranthus, Chenopodium i Asplenium. Analizom životnih formi biljaka koje rastu na

zidinama Niške tvrđave, utvrđeno je da dominiraju terofite sa 35 vrsta, nakon njih slede

hemikriptofite sa 24 vrste, fanerofite sa 15 vrsta, hamefite sa 7 vrsta, skandentofite sa 6 vrsta,

prelazni tip T/H sa 5 vrsta i geofite sa 2 vrste. Fitogeografskom analizom flore zidina Niške tvrđave

utvrđeno je prisustvo 15 različitih areal tipova. Najveći broj vrsta ima evroazijski tip

rasprostranjenja (36 vrsta), ali su brojne i vrste koje imaju kosmopolitski tip distribucije (15 vrsta).

Ključne reči: fitogeografska analiza, taksonomska analiza, flora zidina, Niška tvrđava, hazmofite

ABSTRACT

Green areas (gardens, parks, landscapes) are important elements of every city. In that sense,

Niš could hardly have imagined without the “Fortress” and the “Cair”, without the Quay of Nisava

and the “Bubanj”, which represent the "last oases" of, conditionally said, natural forms of

vegetation. The walls of various buildings and constructions of brick, stone or concrete represent

specific habitats for some types of plants. They are rarely colonized due to their vertical and flat

surface, as well as adverse water and temperature regimes. The aim of this master thesis was the

taxonomic and phytogeographical analysis of the flora of the walls of the Fortress of Niš. Based

on taxonomic analysis, 94 species were present, which were classified into 80 genera and 40

families. The most abundant families were Asteraceae, Poaceae, Brassicaceae, Rosaceae,

Polygonaceae, Papaveraceae and Scrophulariaceae. These families include 47 species, that is,

50% of the total flora of the chasmophytes of the Fortress of Niš. Among the most represented

genera are Amaranthus, Chenopodium and Asplenium. By analyzing the life forms of plants that

grow on the walls of the Fortress of Niš, it is determined that 35 types of therophytes are

dominated, followed by hemicryptophytes with 24 species, phanerophytes with 15 species,

chamaephytes with 7 species, scandentophytes with 6 species, transitional type T / H with 5 species

and geophytes with 2 species. The phytoogeographic analysis of the flora of the walls of the

Fortress of niš revealed the presence of 15 different isal types. The largest number of species have

a Eurasian type of distribution (36 species), but there are many species that have a cosmopolitan

type of distribution (15 species).

Key words: phytogeographic analysis, taxonomic analysis, flora walls, Fortress of Niš,

chasmophytes.

SADRŽAJ

1. UVOD ....................................................................................................................... 1

1.1 Dosadašnja istraživanja flore zidina u urbanim sistemima u svetu i u Srbiji ........ 2

1.2 Geografske i druge karakteristike istraživanog područja ...................................... 5

1.3 Fitogeografski položaj i potencijalna vegetacija okoline Niša .............................. 8

1.4 Značaj flore zidina za urbane ekosisteme ............................................................. 9

2 MATERIJAL I METODE .......................................................................................... 11

3 REZULTATI I DISKUSIJA ....................................................................................... 12

3.1. Pregled flore zidina Niške tvrđave ......................................................................... 12

3.1 Taksonomska analiza flore zidina Niške tvrđave ................................................ 22

3.2 Analiza životnih formi flore zidina Niške tvrđave .............................................. 24

3.3 Fitogeografska analiza flore zidina Niške tvrđave .............................................. 30

3.4 Značaj flore zidina Niške tvrđave ....................................................................... 32

4 ZAKLJUČCI .............................................................................................................. 34

5 LITERATURA ........................................................................................................... 35

Milan Antić Master rad

1

1. UVOD

Zelene površine (bašte, parkovi, pejzažne kompozicije) su važni elementi svakog grada.

Kao suštinski deo slike grada i njegove okoline, proširuju ekološku raznolikost i u suštini

omogućavaju gradovima i urbanim sredinama da budu pogodnije za život. Tamo gde postoje,

zelene površine pružaju brojne društvene, ekološke i ekonomske usluge (Escobedo et al., 2008;

Conway and Urbani, 2007; McPherson et al., 2005).

U gradu postoje i gradski biotopi koji se definišu kao urbana ili sinurbana flora i

vegetacija. To naravno, nisu samo parkovi, uređeni i održavani travnjaci, drvoredi, cvetne

žardinjere, zelene aleje i ograde, botaničke bašte i vrtovi, nego i preostali, istina malobrojni,

fragmenti prirodnih ekosistema koji još uvek odolevaju naletima intezivne urbanizacije.

Predstavljajući poslednje prirodne oaze zelenila, ovakve površine su kuriozitet mnogih velikih

gradova u svetu, po kojima se oni generalno prepoznaju. Teško bi se, u tom smislu, Niš mogao

zamisliti bez Tvrđave i Čaira, bez Nišavskog keja i Bubnja koji predstavljaju “poslednje oaze”,

uslovno rečeno, prirodnih oblika vegetacije. Naravno, teško je zamisliti u gradskom jezgru neki

veći kompleks autohtone vegetacije, mada se tu i tamo u uslovima konzervativne sredine mogu

prepoznati neki njeni elementi, kao što je to slučaj sa vodenom vegetacijom u rečnim

ekosistemima.

Mnoge biljne vrste i njihove zajednice se u gradovima spontano razvijaju bez ikakve

pomoći čoveka, a veoma često i uprkos samom čoveku. Da li zbog neznanja ili subjektivnih

estetskih kriterijuma i shvatanja, skloni smo, veoma često, da sve te čudesne i specifične biljke

označimo kao korov. Definišući ih, na taj način, kao nepoželjne, nismo ni svesni da one u

gradskim uslovima, kao i sve ostale gajene biljke, obavljaju mnoge korisne funkcije ne samo

za čoveka, već i za sva ostala živa bića.

Zidovi različitih građevina i konstrukcije od cigle, kamena ili betona predstavljaju

specifična staništa za neke vrste biljaka (Sl. 1). Oni su retko kolonizovani zbog njihove

vertikalne i ravne površine, kao i nepovoljnih režima vode i temperature. Naročito je spora

njihova kolonizacija u centrima velikih aglomeracija. Biljke starih zidina su dodatni ukrasni

elementi i doprinose izgledu arhitektonskih i istorijskih predmeta. Spore biljaka koje nemaju

cvetove (paprati i mahovine) i lišaja lako se prenose vetrom na velike udaljenosti, zato ovi

organizmi među prvima kolonizuju zidove. Oni su takođe manje osetljivi na nepovoljne

temperaturne i vodene uslove. Vaskularne biljke mogu normalno da rastu u pukotinama gde


2

ima bar malo humusa. Ova vrsta supstrata se formira u pukotinama koje sadrže kalcijum ili

pukotinama ranije kolonizovanih od strane lišaja i mahovina.

Slika 1. Pavit (Clematis vitalba) na krovu jedne od barutana u Niškoj tvrđavi

Flora i vegetacija zidova različitih objekata bile su često predmet botaničkih

istraživanja. Neki od prvih botaničkih opisa takvih staništa su iz 19. veka. Obuhvataju zidove

drevnih rimskih konstrukcija kao što je Koloseum, ili istorijske zidine Palerma i Napulja

(Weretelnik, 1982). Istraživanje flore zidina pruža bolje razumevanje urbanog okruženja

(Woodel, 1979, Darlington, 1981, Francis, 2011). U isto vreme ovakva istraživanja su od

posebnog značaja za održavanje i očuvanje arheoloških spomenika (Cleere, 1984, 1989).

Rezultati ovog istraživanja su važni za utvrđivanje raznovrsnosti zidne flore na

proučavanom lokalitetu (Niška tvrđava), kao i mera za održavanje starih zidova i njihove

okoline.

Ciljevi ovog rada su: popisivanje svih vrsta na zidinama tvrđave; utvrđivanje njihove

učestalosti; taksonomska, ekološka i fitogeografska analiza na osnovu florističkog spiska. Ova

istzraživanja su izvršena u sklopu nastojanja da se na prostoru tvrđave oformi botanička bašta.

1.1 Dosadašnja istraživanja flore zidina u urbanim sistemima u

svetu i u Srbiji

U periodu od dve godine Payne (1989) je proučavao relativnu učestalost različitih vrsta

biljaka na različitim tipovima zidova u oblasti Chew Valley (Avon, Engleska). Posmatrao je

samo cvetnice i papratnjače. Bršljan (Hedera helix) je pokrivao veći deo površine starih zidova


3

često gušeći ostale biljke. Imao je problem sa identifikacijom Rubus fruticosus i Rosa canina,

jer nisu sve biljke imale cvetove i plodove. Tipična trava starih zidova bila je Poa compressa,

uglavnom zastupljena na vrhovima zidina. Iznenađujući kolonizator ovih zidova bila je Elymus

caninus. Asplenium adianthus-nigrum je bila vrlo retka. Polipodiofite su bile zastupljene na

vrhu ali i na stranama zida, pokazujući sklonost ka zasenjenim mestima. Najzastupljenija vrsta

bila je Polypodium interjectum.

Brandes (2002) je istraživao floru zidova istočnog Krita. Vegetacija zidova zgrada često

je veoma siromašna vrstama. Bilo je 16 alohtonih vrsta, neke od njih su: Ailanthus altissima,

Aeonium arboretum, Aloe vera, Antirrhinum majus, Aster squamatus, Centranthus ruber.

Postoji visok nivo reliktnog endemizma među hazmofitama Krita (Turland et al., 1993) ali je

samo nekoliko njih uspelo da se razvije na staništima kao što su zidovi: Aristolochia cretica,

Arum purpureospathum, Campanula saxatilis ssp. Saxatilis, Centaurea raphanina ssp.

Raphanina, Petromarula pinnata, Sedum litoreum ssp. praesidis, Senecio gnaphalodes i

Verbascum arcturus.

Boratynski i sar. (2003) istraživali su floru zidina u mestu Krosno Odrzanskie u

zapadnoj Poljskoj. Terenska istraživanja sproveli su 1999. i 2000. godine. Bilo je 96 vrsta

vaskularnih biljaka iz 35 različitih porodica. Dominirale su autohtone vrste i vrste sposobne za

vegetativnu propagaciju. To se može objasniti time što zidine napravljene od kamenja i cigala

spojenih malterom koji sadrži kalcijum, predstavljaju zamenu stena za hazmofite. Na ovakvim

staništima hazmofite pronalaze jedinu mogućnost za rast i širenje areala u nizijama, gde su stene

odsutne (Zajac, 1973, 2001). Dakle zidovi su mesta koja nisu baš pogodna za kolonizaciju

alohtonih vrsta. Biljke koje naseljavaju zidine produkuju veliki broj sitnih semena, što je jako

bitna odlika za kolonizaciju zidina. Asocijacije Asplenietum trichomano rutae murariae i

Cymbalarietum muralis su prvi put prijavljene u ovom regionu Poljske. Pet taksona je bilo

karakteristično za ovo stanište, dok su ostali bili uobičajeni taksoni gradske flore.

U istraživanju koje su sproveli Pavlova i Tonkov (2005) proučavana je flora

arhitektonskog rezervata Nebet Tepe u gradu Plovdivu (Trakijska ravnica) u periodu od 1998-

2003. Broj biljaka koje spontano rastu oko zidova utvrđenja i na trotoarima bio je 131. Flora

ovog mesta sadrži relativno visok procenat ruderala i korova. Najbrojnije su hemikriptofite.

Porodice sa najvećim brojem vrsta bile su: Asteraceae (14), Fabaceae (13), Poaceae (12),

Brassicaceae (8), Scrophulariaceae (7), Caryophyllaceae (7). Vrste Cerastium tauricum

Spreng. i Melica transsilvanica Schur su prvi put zabeležene na ovom lokalitetu za floru

Trakijske regije.


4

Nedelcheva i Vasileva (2009) proučavale su raznolikost, varijabilnost, i poreklo flore

zidina u centralnom delu Ćustendila. Oblast istraživanja bio je Nacionalni arhitektonski

rezervat. Studija je sprovodena za dva perioda 1998-2001 i 2007-2008. Tokom istraživanja

utvrđeno je ukupno 122 taksona (na zidovima i njihovom susednom području): Magnoliophyta

(110), Polypodiophyta (5) i Bryophyta (7). Najviše je bilo biljaka iz porodice Fabaceae (20),

zatim Poaceae (18), Asteraceae (10), Caryophyllaceae (6), Lamiaceae (5) i Rosaceae. Prema

tipu životne forme dominantne su bile hemikriptofite. Broj jednogodišnjih vrsta je bio veći na

vrhovima zida, a višegodišnjih na zidnoj osnovi. Od osnove do vrha zidova, smanjivala se

raznolikost vrsta. Zidovi koji su okrenuti prema severu imali su bogatiju floru. Alohtone vrste

bile su Petrorhagia glumacea, Eleusine indica, Bromus tectorum i Rumex crispus. Zidna flora

ovog lokaliteta pokazala je karakteristike slične evropskim i mediteranskim zidnim florama.

Nedelcheva (2011) je istraživala i zidnu floru dve zgrade u Bugarskoj, Istorijskog

muzeja i Derviševe kupke (16. vek), koje se nalaze u centralnom delu grada Ćustendila.

Istraživanja su obavljena u roku od 5 godina (2005-2010). Prethodni podaci za istu oblast

pokazali su da zidna flora uključuje više od 120 vrsta vaskularnih biljaka. Tokom poslednje tri

godine gradska uprava je sprovela program urbanog održavanja, uključujući i stare gradske

zidine. Ove aktivnosti su promenile stanje zidova. Obnovljeni i očišćeni zidovi predstavljaju

jedinstvenu priliku za spontanu kolonizaciju od strane raznovrsnih biljaka iz okoline. Prisustvo

različitih vrsta zavisi od karakteristika zida koje su odgovarale papratima (Asplenium

trichomanes i Asplenium rutamuraria) i tipičnim kserofitama (Arenaria serpyllifolia).

Alohtone vrste kao što je Acer negundo i Catalpa speciosa, bile su uglavnom prisutne na krovu

zgrada. Drveće negativno utiče na strukturu zidova i predstavlja osnovni problem za njihovo

očuvanje. Neke od vrsta predstavljaju dodatne ukrasne elemente i doprinose arhitekturi

lokacije, naročito mahovine, paprati i cvetne biljke (npr. Cymbalaria muralis, Sedum

hepanicum, Chelidonium majus, Oxalis spp., Trifolium spp.). Ukupna zastupljenost alohtonih

vrsta na ispitivanim zidovima je 17%, najčešće porodice od njih su Asteraceae, Brassicaceae,

Poaceae, Fabaceae i Oxalidaceae, a nekoliko njih su takođe veoma invazivne (npr. Ailanthus

altissima, Acer negundo, Oxalis spp.). Na osnovu prethodnih i sadašnje studije procijenjeno je

stanje zida i date su preporuke za održavanje starih zidina i njihovog susednog područja.

Informacije o flori koja kolonizuje urbane zidove na Mauricijusu su oskudne. Cilj

studije koju su sproveli Pynee i sar. (2017) bilo je istraživanje obilja i različitosti vrsta

pronađenih na tri različite vrste zidova (stari bazalt, novi bazalt i beton) u Port Luju. Zidna flora

Port Luja imala je ukupno 68 vrsta biljaka (37 porodica, 61 rod), od kojih su 62 bile

skrivenosemenice, a 6 su bile pteridofite. Ukupno je bilo 54 alohtonih vrsta (79%), 12


5

autohtonih vrsta (18%) a za dve vrste se sumnjalo da su domaće (3%). Stari bazaltni zidovi

imali su 17 vrsta (25%), dok je samo jedna vrsta (1%) bila prisutna na novom bazaltnom zidu,

pet vrsta (7%) su bile prisutne i na starim i na novim bazaltnim zidovima, 15 vrsta (22%) na

starom bazaltu i betonu i jedne vrsta (1%) samo na betonskom zidu. Ukupno 29 vrsta (43%)

bilo je prisutno na svim tipovima zidova.

1.2 Geografske i druge karakteristike istraživanog područja

Niš se nalazi u severnom delu jugoistočne Srbije, 10 km uzvodno od ušća Nišave u

Južnu Moravu. Izgrađen je na obalama Nišave u istočnom delu niške kotline.

Jugoistočna Srbija obuhvata područje južno od Nišave i istočno od Južne Morave. U

geomorfološkom pogledu, ovo područje je brdsko-planinsko sa nekoliko prostranih ravnica u

velikim kotlinama (Vranjska, Leskovačka, Niška i Pirotska). Najveća reka u ovom delu Srbije

je Južna Morava, a njene pritoke su Vlasina i Nišava.

Niška tvrđava je jedan od najznačajnijih kulturno-istorijskih spomenika grada Niša.

Nalazi se na desnoj obali reke Nišave, u samom centru grada. Smatra se da su je sagradili Turci,

što je, zapravo, samo delimično tačno. U antičkim vremenima sagrađena je rimska tvrdjava od

kamena, preteča današnjeg izgleda iste tvorevine. Svoj konačni izgled je, nakon burne istorije

rušenja i ponovnog gradjenja, dobila 1723. god. od strane turske ruke, kao artiljerijsko

utvrdjenje. Poseduje 4 kapije: Stambol vrata, Beogradska vrata, Vodena vrata i Vidinska vrata.

U ovoj tvrdjavi je, pored velikog broja znamenitih istorijskih ličnosti, rodjen i Konstantin

Veliki. Sa poligonalnom osnovom od osam bastionih terasa zauzima površinu od 22ha, 80 ari i

52 m² (Sl. 2). Dužina bedema iznosi 2.100 metara, visina 8 metara, a prosečna širina zida je 3

metra. Sa spoljne strane bila je okružena rovom ispunjenim vodom, čiji je severni deo sačuvan

i danas. Osim dobro očuvanih masivnih kamenih zidina, sačuvane su južna Stambol i zapadna

Beogradska kapija. Sačuvane su i vodene kapije, vidljivi su ostaci severne, Vidin kapije, kao i

jugoistočne Jagodinske kapije.

Utvrđenje Naisus postajalo je na mestu današnje Niške tvrđave. Predstavljalo je čitav

grad sa vojskom i administracijom. Polovinom 2. veka sagrađena je prva rimska tvrđava od

kamena na ovom mestu. Srednjovekovna tvrđava podignuta je na temeljima ranijeg antičkog i

vizantijskog utvrđenja. Veliki srpski župan Stefan Nemanja osvojio je grad 1183. godine. Grad

Niš je konačno ušao u sastav Srbije za vreme cara Dušana, ali ga Turci zaposedaju 1427. godine.

Tokom treće i četvrte decenije 18. veka na mestu starog utvrđenja (vizantijska tvrđava) Turci

http://mediolanum39.weebly.com/sr-nisava.html

http://mediolanum39.weebly.com/ovaj-269lanak-ne-postoji.html



6

su izgradili sasvim novu bastionu artiljerijsku tvrđavu po Vobanovom sistemu, u cilju odbrane

nove granice prema Habsburškoj monarhiji.

Slika 2. Stambol kapija Niške tvrđave

Danas ona predstavlja kompleksan spomenik kulture i idealno je mesto za jutarnju kafu,

večernji izlazak, šetnju i razgledanje, ili kulturnu edukaciju. Iako se u njoj nalazi više sjajnih

ugostiteljskih objekata, umetnički paviljon, salon 77, Letnja pozornica koja gostuje neke od

najvažnijih kulturnih dešavanja u ovom gradu, meteorološka stanica i mnogi spomenici njen

turistički potencijal daleko je od iskorišćenog.

U tvrđavi se nalazi veliki broj ostataka burne niške istorije. Jedan od najstarijih ostataka

je zbirka nadgrobnih spomenika (Lapidarijum, I – IV vek).

Sastoji se od 41 nadgrobnog spomenika, pronađenih u tvrđavi, ali i na području

Jelašnice, Svrljiga i Knjaževca. Antička ulica u blizini Lapidarijuma kao i ostaci rimskih termi

levo od ulaznog platoa i ranovizantijske ulice u Tvrđavi (pored Bali-begove džamije) potiču iz

perioda vladavine Rimljana i vizantijske obnove grada od V do VI veka. Hamam je najstariji

sačuvan objekat iz perioda turske vladavine na prostoru Niša i jako je dobro očuvan. Kupatilo

je izgrađeno uz Stambol kapiju 1498. godine kao zadužbina Mehmed bega. Arsenal, skladište

oružja i municije koje se nalazi desno od ulaza kod Stambol kapije, korišćeno je, osim za

skladištenje, i za popravku i izradu vojnih materijala. Od 1972. Godine, kada je restauriran,






7

ovaj prostor se koristi kao galerija. Bali begova džamija, nalazi se u centralnom delu Tvrđave,

sa desne strane glavne staze koja vodi od ulaza. Zbog ovih i mnogih drugih znamenitosti,

Tvrđava je neizostavna turistička atrakcija grada Niša.

Postojeći zeleni fond uglavnom je u lošem stanju i zahteva ozbiljnu plansku zamenu.

Pojedine zone unutar Tvrđave rasterećene su od visokog zelenila zbog toga što se smatra da

ono može negativno uticati na arheološke ostatke pod zemljom, ali i na postojeće vidljive

objekte. Zona bedema potpuno je oslobođena visokog zelenila jer ono u velikoj meri utiče na

njihovu destabilizaciju. Visoko zelenilo ostaje sastavni deo platoa namenjenih deci i južnog

dela centralnog platoa. Čitavim prostorom preovladava nisko zelenilo i travnate površine, dok

su centralne tačke, trgovi i platoi, obogaćeni i cvetnim površinama (Petrović, 2016).

Slika 3. Klima-dijagram grada Niša

U ovom području zastupljena je umereno-kontinentalna klima, ali je mezoklima

uslovljena razlikama u nadmorskoj visini i brojnim uticajima koji dopiru dolinama Vardara,

Južne Morave i Nišave, usled čega je izražen njen prelazni karakter. Srednja godišnja

temperatura u nižim predelima (oko 200m nv.) je oko 12ºC, na nešto većim visinama (oko 700

m nv.) je između 9 i 10ºC, dok je na području Vlasine (1200 m nv.) samo 6,4ºC. Najviši vrhovi

na ovom području imaju srednju godišnju temperaturu između 2 i 5ºC. Najmanje srednje

mesečne temperature su januara, pa je on najhladniji mesec ovog podneblja. Najtopliji meseci

su jul i avgust. Temperatura vazduha od zime prema letu se postepeno povećava, tako da

proleće nastupa veoma sporo. Temperature sporo opadaju i u jesen, tako da su jeseni veoma

tople. Ovo povoljno utiče na razvoj biljnog pokrivača. Vegetacioni period u nižim predelima je


8

duži od 250 dana, u brdskim predelima je oko 230 dana, dok je u planinskim predelima oko

200 dana.

Puni razvoj vegetacije počinje kada temperature dostignu 15ºC. Na nižim nadmorskim

visinama to se događa već u aprilu, u brdskim predelima u maju, a u planinskim predelima u

junu. Poznato je da je ovo područje u balkanskim okvirima ima skoro najmanje padavina u toku

godine i da spada u semiaridna (polu-suva) područja. Prosečna godišnja količina padavina u

okolini Niša iznosi svega 550 mm. Sa povećanjem nadmorske visine povećava se i količina

padavina, ali nigde ne prelazi 900 mm (npr. na Vlasini 839 mm, što ovo područje ipak izdvaja

u podneblje sa humidnim klimom). Ova količina padavina nije podjednako raspoređena u toku

godine. Kao što se vidi iz klima dijagrama (Sl. 3) postoje dva maksimuma padavina, od kojih

je jedan krajem proleća (maj-jun), a drugi u toku jeseni (novembar). Najsuvlji meseci su jul,

avgust i septembar.

1.3 Fitogeografski položaj i potencijalna vegetacija okoline Niša

Ovo područje pripada istočnomezijskoj florističkoj provinciji balkanskog florističkog

podregiona i srednjeevropskog florističkog regiona (Stevanović, 1992), odnosno balkanskoj

florističkoj provinciji borealnog regiona i holarktičkog carstva (Tahtajan, 1986). Okolina Niša

se odlikuje prisustvom velikog broja endemičnih biljnih vrsta, a posebno tercijarnih

endemorelikata, kao što su nadaleko čuvene Ramondia serbica i R. nathaliae, od kojih je ova

druga otkrivena upravo u neposrednom okruženju grada, u Jelašničkoj klisuri. Osim toga,

upravo u okolini grada ove dve vrste žive zajedno, u simpatriji, dok su im ostali delovi areala

potrpuno razdvojeni (Stevanović et al., 1987).

Ovaj deo Srbije se nalazi u zoni klimatogene šume hrastova sladuna i cera (Quercetum

frainetto-cerris s. lato) (Sl. 4). Samo najviši, severno eksponirani delovi planina u okru\enju

grada se nalaze u klimazonalnom pojasu okarakterisanom bukovim šumama (Fagetum

montanum s. lato), dok su termofilnija staništa na nadmorskim visinama iznad 700 m obrasla

kitnjakovim šumama (Quercetum petraeae s. lato). Za samu nišku kotlinu potencijalna

vegetacija je šuma hrasta lužnjaka i jasena, Fraxino-Quercetum roboris, koja bi se razvijala na

većem delu ovog prostora da nije antropogenog uticaja, dok bi se pored reka razvijale zajednice

bele i krte vrbe (Salicetum albo-fragilis) i vrbovo-topolove šume (Salici-Populetum s. lato).

Termofilne padine neposredne okoline grada okarakterisane su zajednicom belograbića

Cayrpinetum orientalis serbicum (Ranđelović et al., 1996).


9

Potencijalna šumska vegetacija je u većoj meri degradirana, pa se na površinama koje bi

potencijalno bile pokrivene šumom, razvija sekundarna travnjačka vegetacija. U pojasu

hrastovih šuma razvijena je livadska vegetacija okarakterisana različitim vrstama familije trava.

Slika 4. Potencijalna vegetacija jugoistočne Srbije (Fukarek, Jovanović, ed. 1983)

1.4 Značaj flore zidina za urbane ekosisteme

Opšte je poznato da biljke predstavljaju nezamenjivi deo prirode. U gradskim uslovima

njihova uloga je višestruka. Doprinos melioraciji životne sredine može se sagledati kroz njihovu

zaštitnu, sanitarno-higijensku, dekorativno-estetsku ulogu kao i pozitivni uticaj na mikroklimu.

Biljke flore zidina kao i ostalog zelenila u gradovima deluju kao "akumulatori" jer

apsorbuju atmosferske zagađivače i utiču na smanjenje čestica i gasova u vazduhu (Braun et

al., 2007; Ilić i sar., 2009; Tangahu, 2011; Ilić, 2015; Glibovytska, 2017; Rostunov i sar., 2017).

Urbane šume mogu obavljati tri zdravstvene funkcije: 1) prevencija bolesti; 2) terapija; i 3)

oporavak od bolesti. One mogu smanjiti direktne i indirektne uzroke određenih bolesti i urbane

stresore, kao što su ultravioletna zračenja, zagađenje vazduha i buka, a mogu i pomoći u

hlađenju životne sredine. Drveće je odličan filter za zagađivače i čvrste čestice. Ono apsorbuje

zagađujuće gasove (kao što su ugljenmonoksid, oksidi azota, ozon i sumpor-oksidi) i filtrira

čvrste čestice poput prašine, prljavštine ili dima iz vazduha zarobljavanjem na listovima i kori.


10

Prilikom projektovanja i oblikovanja parkova i zelenih površina treba voditi računa i o

otrovnim i alergenim vrstama. Na važnost ove problematike ukazuju Vlahović i Karlović

(2013) koje su u florističkom istraživanju okoline dečjih vrtića i škola evidentirali 182 primerka

otrovnih i 129 primerka alergenih biljaka. Kao najzastupljeniju otrovnu vrstu navode šimšir

(Buxus sempervirens L.), a najzastupljenija alergena vrsta bila je breza (Betula pendula Roth).

Međutim, biljke zidina često štetno utiču na građevinske objekte u smislu

biodegeneracija i biodeterioracije. Biodegeneracija podrazumeva fizičko oštećivanje

građevinskih objekata pod uticajem korenovih sistema i stabala biljaka. Biodeterioracija se

može definisati kao bilo koja nepoželjna promena u svojstvima materijala nastalog vitalnim

aktivnostima organizama (Motti, Stinca, 2011). Kada su u pitanju zidovi, ova pojava se odnosi

na razlaganje građevinskog materijala pod uticajem biljnih izlučevina. Očigledno je da su

mnogi građevinski materijali manje-više bioreceptivni, odnosno lako primaju žive organizme,

i time podložni biološkom pogoršanju.


11

2 MATERIJAL I METODE

U radu je istraživana flora zidina na području Niške tvrđave. Istraživanja su se zasnivala

na obilasku terena, prikupljanju biljnog materijala, pravljenju herbarijuma, utvrđivanju

brojnosti vrsta injihovoj identifikaciji.

Za identifikaciju vrsta korišćena je sledeća literatura: “Flora Srbije I-X (Josifović, 1970-

1979; Sarić, ed., 1986).

Nomenklatura i klasifikacija biljnih vrsta usklađena je sa bazom podataka Euro+Med

database (http://ww2.bgbm.org/EuroPlusMed), a za vrste kojih nema u ovoj bazi, koriščćena je

baza The Plant List (http://www.theplantlist.org/).

Popis flore je sačinjen prema abecednom redu familija, rodova i vrsta. Za svaku vrstu

navedeni su sledeći podaci: areal - tip/grupa kojoj vrsta pripada i životna forma.

Taksonomska analiza je urađena na osnovu zastupljenosti pojedinih taksona u

dendroflori Niške tvrđave. Taksonomska struktura je prikazana grafički.

Fitogeografska analiza je urađena na osnovu pripadnosti vrsta florističkim areal

tipovima. Pripadnost vrsta flornim elementima određivana je po principima podele Mojzela

(Meusel et al., 1965.), koja se zasniva na podudarnosti areala vrsta sa odgovarajućim

florističkim horionima (Stevanović, 1992). Zastupljenost pojedinih areal tipova je grafički

prikazana.

Životne forme su date prema Raunkieovom principu, koji su razradili Elenberg i Miler-

Domboa (Ellenberg, Mueller - Dombois, 1967. in Mueller- Dombois, Ellenberg, 1974.), a u

"Flori Srbije" delimično izmenio Stevanović (1992a.).

.


12

3 REZULTATI I DISKUSIJA

Tokom terenskih istraživanja koja su obavljena jula i avgusta 2018. godine

identifikovane su 94 različite vrste, koje su svrstane u 80 rodova i 40 familija.

3.1. Pregled flore zidina Niške tvrđave

POLYPODIOPHYTA

POLYPODIOPSIDA

POLYPODIACEAE

1. Asplenium ceterach L.

Ch herb (zeljasta hamefita)

Mediteransko-submediteranski

2. Asplenium ruta-muraria L.


Cirkumholarktički

3. Asplenium trichomanes L.


Kosmopolitski

PINOPHYTA

PINOPSIDA

CUPRESSACEAE

4. Thuja orientalis L.

P scap (fanerofita sa stablom)

Alohtoni istočnoazijskog porekla

MAGNOLIOPHYTA

MAGNOLIOPSIDA

ACERACEAE

5. Acer negundo L.


Alohtoni severnoameričkog porekla


13

AMARANTHACEAE

6. Amaranthus albus L.

T scap (terofita sa stablom)


7. Amaranthus hybridus L.


Alohtoni južnoameričkog porekla

8. Amaranthus retroflexus L.



ARALIACEAE

9. Hedera helix L.

Semp S lig (večno zelena drvenasta skandentofita)


ASTERACEAE

10. Achillea millefolium L.

H scap (hemikriptofita sa stablom)

Evroazijski

11. Artemisia absinthium L.

Ch suffr caesp (hamefita u obliku poluodrvenelog žbuna sa tipičnom formom žbuna)

Evroazijski

12. Artemisia campestris L.

T scap/H scap (terofita sa stablom / hemikriptofita sa stablom)

Evroazijski

13. Bellis perennis L.

H ros (hemikriptofita sa rozetom)

Srednjeevropsko-mediteranski

14. Carduus acanthoides L.

T scap bienn (dvogodišnja terofita sa stablom)

Evroazijski

15. Cirsium vulgare (Savi) Ten.

T scap bienn/H scap (, dvogodišnja terofita sa stablom / hemikriptofita sa stablom)

Evroazijski


14

16. Crepis setosa Haller f.



17. Cichorium intybus L.


Srednjeevropski

18. Erigeron annuus (L.) Desf.



19. Erigeron canadensis L.



20. Lactuca serriola L.


Evroazijski

21. Senecio vernalis Waldst. et Kit.


Mediteransko-pontski

22. Sonchus arvensis L.


Evroazijski

23. Taraxacum officinale Weber


Evroazijski

BIGNONIACEAE

24. Catalpa bignonioides L.



BORAGINACEAE

25. Anchusa officinalis L.


Srednjeevropski


15

BRASSICACEAE

26. Capsella bursa-pastoris (L.) Medicus

T ros (terofita sa listovima u obliku rozete)

Kosmopolitski

27. Cardaria draba (L.) Desv.


Evroazijski

28. Erophila verna (L.) Chevall.


Evroazijski

29. Erysimum diffusum Ehrh.

T scap bienn (dvogodišnja terofita sa stablom)

Evroazijski

30. Raphanus raphanistrum L.


Cirkumholarktički

31. Sisymbrium orientale L.

T scap/H scap bienn (terofita sa stablom / dvogodišnja hemikriptofita sa stablom)


CARYOPHYLLACEAE

32. Petrorhagia saxifraga (L.) Link

Ch herb caesp (zeljasta busenasta hamefita)

Evroazijski

33. Silene vulgaris (Moench) Garcke


Kosmopolitski

34. Stellaria media L.


Kosmopolitski

CHENOPODIACEAE

35. Chenopodium album L.


Evroazijski


16

36. Chenopodium murale L.


Kosmopolitski

37. Chenopodium opulifolium W. D. J. Koch & Ziz


Kosmopolitski

CRASSULACEAE

38. Sedum album L.

Ch herb succ (zeljasta sukulentna hamefita)

Evroazijski

39. Sedum ochroleucum Chaix

Ch herb succ (zeljasta sukulentna hamefita)


CUCURBITACEAE

40. Bryonia alba L.

S herb (zeljasta skandentofita)

Evroazijski

EUPHORBIACEAE

41. Euphorbia cyparissias L.


Evroazijski

FABACEAE

42. Coronilla emerus L. ssp. emeroides (Boiss. Et Sprun.) Hayek

P caesp (busenasta fanerofita)


43. Gleditsia triacanthos L.



44. Melilotus officinalis (L.) Lam.

H scap bienn (dvogodišnja hemikriptofita sa stablom)

Evroazijski

JUGLANDACEAE

45. Jugulans regia L.



17


LAMIACEAE

46. Ballota nigra L.


Srednjeevropski

47. Marrubium peregrinum L.


Evroazijski

48. Lamium purpuraeum L.


Srednjeevropsko-pontsko-mediteranski

MALVACEAE

49. Malva sylvestris L.


Kosmopolitski

MORACEAE

50. Morus alba L.


Alohtoni istočnoazijskog porekla (kult)

OLEACEAE

51. Ligustrum vulgare L.


Srednjeevropski

ONAGRACEAE

52. Epilobium lanceolatum Sebast. & Mauri


Evroazijski

OXALIDACEAE

53. Oxalis corniculata L.


Kosmopolitski

54. Oxalis stricta L.




18

PAPAVERACEAE

55. Chelidonium majus L.


Evroazijski

56. Fumaria officinalis L.


Evroazijski

57. Papaver dubium L.


Paleoholarktičko-paleotropski

58. Papaver rhoeas L.


Evroazijski

PLANTAGINACEAE

59. Plantago lanceolata L.


Evroazijski

POLYGONACEAE

60. Polygonum aviculare L.

T rept (puzeća terofita)

Kosmopolitski

61. Rumex patientia L.


Evroazijski

PORTULACEAE

62. Portulaca oleracea L.


Arheofita

PHYTOLACCACEAE

63. Phytolacca americana L.

G rhiz scap (stablova geofita sa rizomom)



19

RANUNCULACEAE

64. Clematis vitalba L.

S lig (drvenasta skandentofita)

Evroazijski

RESEDACEAE

65. Reseda lutea L


Evroazijski

ROSACEAE

66. Potentilla argentea L.


Srednjeevropski

67. Potentilla hirta L.

H semiros (hemikriptofita sa polurozetom)


68. Pyracantha coccinea M. Roem.


Alohtoni mediteranskog porekla

69. Rosa dumalis Bechst.


Evroazijski

70. Rubus caesius L.

P rept (puzeća fanerofita)

Evroazijski

71. Sanguisorba minor Scop.


Evroazijski

SALICACEAE

72. Populus nigra L.


Evroazijski

SCROPHULARIACEAE

73. Cymbalaria muralis P. Gaertner, B. Meyer & Scherb.

H rept (puzeća hemikriptofita)


20


74. Linaria genistifolia (L.) Miller


Pontsko-panonski

75. Veronica hederifolia L.


Evroazijski

76. Veronica persica Poir.


Alohtoni mediteranskog porekla

SIMAROUBACEAE

77. Ailanthus altissima (Mill.) Swingle



SOLANACEAE

78. Solanum dulcamara L.


Evroazijski

79. Solanum nigrum L.


Kosmopolitski

STAPHYLEACEAE

80. Staphylea pinnata L.


Srednjeevropski

ULMACEAE

81. Celtis occidentalis L.



URTICACEAE

82. Urtica dioica L.


Cirkumholarktički


21

VIOLACEAE

83. Viola odorata L.

H semiros (hemikriptofita sa polurozetom)

Evroazijski

VITACEAE

84. Parthenocissus quinquefolia (L.) Planch.



85. Vitis vinifera L.


Kosmopolitski

ZYGOPHYLLACEAE

86. Tribulus terrestris L.


Cirkumholarktički

LILIOPSIDA

POACEAE

87. Anisantha sterilis (L.) Nevski

T caesp (busenasta terofita)

Evroazijski

88. Bromus sterillis L.


Evroazijski

89. Cynodon dactylon (L.) Pers.

H caesp (busenasta hemikriptofita)

Kosmopolitski

90. Dactylis glomerata L.

H caesp (busenasta hemikriptofita)

Evroazijski

91. Elytrigia repens (L.) Nevski

G rhiz caesp (busenasta geofita sa rizomom)

Kosmopolitski


22

92. Hordeum murinum L.



93. Poa annua L.


Kosmopolitski

94. Setaria viridis (L.) Beauv.


Kosmopolitski

3.1 Taksonomska analiza flore zidina Niške tvrđave

Na osnovu taksonomske analize flore zidina Niške tvrđave, utvrđeno je da je čine 94

vrste, koje su svrstane u 80 rodova i 40 familija. Najzastupljenije familije su Asteraceae,

Poaceae, Brassicaceae, Rosaceae, Polygonaceae, Papaveraceae i Scrophulariaceae. Ove

familije obuhvataju 47 vrsta, odnosno 50% ukupne flore hazmofita Niške tvrđave. Među

najzastupljenijim rodovima ubrajaju se Amaranthus, Chenopodium i Asplenium (Tab. 1).

Tabela 1. Taksonomska struktura familija flore zidina Niške tvrđave

Familija Br.

vrsta

Br.

rodova

Familija Br.

vrsta

Br.

rodova

Aceraceae 1 1 Oxalidaceae 2 1

Amaranthaceae 3 1 Papaveraceae 4 3

Araliaceae 1 1 Plantaginaceae 1 1

Asteraceae 14 12 Poaceae 8 8

Bignoniaceae 1 1 Polygonaceae 5 3

Boraginaceae 1 1 Portulacaceae 1 1

Brassicaceae 6 6 Phytolaccaceae 1 1

Caryophyllaceae 3 3 Ranunculaceae 1 1

Chenopodiaceae 3 1 Resedaceae 1 1

Crassulaceae 2 1 Rosaceae 6 5

Cucurbitaceae 1 1 Salicaceae 1 1

Cupressaceae 1 1 Scrophulariaceae 4 3

Euphorbiaceae 1 1 Simaroubaceae 1 1

Fabaceae 3 3 Solanaceae 2 1

Juglandaceae 1 1 Staphyleaceae 1 1

Lamiaceae 3 3 Ulmaceae 1 1

Malvaceae 1 1 Urticaceae 1 1

Moraceae 1 1 Violaceae 1 1

Oleaceae 1 1 Vitaceae 2 2

Onagraceae 1 1 Zygophyllaceae 1 1

UKUPNO 94 80


23

Tabela 2. – Pregled najzastupljenijih familija flore zidina Niške tvrđave (broj vrsta veći od 3)

Familija Broj vrsta %

Asteraceae 14 14.89

Poaceae 8 8.51

Brassicaceae 6 6.38

Rosaceae 6 6.38

Polygonaceae 5 5.32

Papaveraceae 4 4.25

Scrophulariaceae 4 4.25

Slika 5. - Pregled najzastupljenijih familija flore zidina Niške tvrđave (po broju vrsta)

Dakle, najbrojnija familija u flori zidina Niške tvrđave jeste Asteraceae, koja broji 14

vrsta (14.89%). Ova familija je takođe na prvom mestu po zastupljenosti i u flori Srbije,

Balkanskog poluostrva i Evrope (Tab. 2, Sl. 5).

Tabela 3. - Pregled najzastupljenijih familija flore zidina Niške tvrđave (sa brojem rodova

većim od 3)

Familija Broj rodova %

Asteraceae 12 15

Poaceae 8 10

Brassicaceae 6 7.5

Rosaceae 5 6.2

14.89%

8.51%

6.38% 6.38%5.32%

4.25% 4.25%


24

Familija Asteraceae se odlikuje i najvećim brojem rodova (12), nakon nje sledi familja

Poaceae sa 8, zatim Brassicaceae sa 6 i Rosaceae sa 5 rodova (Tab. 3, Sl. 6).

Slika 6. - Pregled najzastupljenijih familija flore zidina Niške tvrđave (po broju rodova)

Najbrojniji rodovi u flori zidina Niške tvrđave su Amaranthus, Chenopodium i

Asplenium sa po 3 vrste, zatim slede rodovi Artemisia, Erigeron, Sedum, Oxalis, Papaver,

Potentilla i Solanum sa po 2 vrste.

3.2 Analiza životnih formi flore zidina Niške tvrđave

Različiti uslovi životne sredine dovode do razlika u životnoj formi biljaka. Dakle,

životne forme biljaka su rezultat adaptacija biljaka na različite uslove sredine. Procentualno

izraženo učešće svih životnih formi biljaka u flori određene oblasti, predstavlja njen biološki

spektar (Diklić, 1984).

Raunkiaer (1904, 1934) je dao najprihvatljiviju podelu životnih formi uzimajući u obzir

samo jedan karakter - tip organa koji preživljava nepovoljnu sezonu (hladan ili sušan period), i

njegov položaj, tj. udaljenost u odnosu na zemlju (vazduh, zemlja ili voda).

Analizom životnih formi biljaka koje rastu na zidinama Niške tvrđave, utvrđeno je da

dominiraju terofite sa 35 vrsta, nakon njih slede hemikriptofite sa 24 vrste, fanerofite sa 15

vrsta, hamefite sa 7 vrsta, skandentofite sa 6 vrsta, prelazni tip T/H sa 5 vrsta i geofite sa 2 vrste.

15%

10%

7.5%

1.2%

Asteraceae Poaceae Brassicaceae Rosaceae


25

Dominantnost terofita objašnjava se time što su to biljke koje uspevaju na nestabilnim urbanim

staništima, gde čovek svojim povremenim ili stalnim intervencijama ometa razvoj višegodišnjih

biljaka. To su biljke koje veoma lako osvajaju ovakav tip staništa, relativno brzo obavljaju

kompletan životni ciklus, odbacuju semena u zemljište i nestaju. Po pravilu, što je uticaj

antropogenog faktora u nekom urbanom staništu izraženiji, sastav biološkog spektra se menja

u pravcu sve većeg učešća terofita. Mala zastupljenost geofita objašnjava se time što su to biljke

koje nepovoljne uticaje spoljašnje sredine preživljavaju u vidu podzemnih organa

(koren, rizom, krtola, lukovica), tako da zahtevaju dublja zemljišta (Tab. 4, Sl. 7).

Tabela 4. – Biološki spektar flore zidina Niške tvrđave

Osnovna životna forma Broj vrsta %

Terofita (T) 35 37.23

Hemikriptofita (H) 24 25.53

Fanerofita (P) 15 15.96

Hamefita (Ch) 7 7.45

Skandentofita (S) 6 6.38

Prelazni tip (T/H) 5 5.32

Geofita (G) 2 2.13

Slika 7. - Biološki spektar flore zidina Niške tvrđave

Terofite (T) su zastupljene u 4 oblika: T scap - terofite sa stablom (26 vrsta), T caesp -

busenaste terofite (5 vrsta), T ros - terofite sa listovima u obliku rozete (3 vrste) i T rept - puzeće

terofte (1 vrsta) (Tab. 5, Sl. 8).

37.23%

25.53%

15.96%

7.45%

6.38%5.32% 2.13%

Terofita (T)

Hemikriptofita (H)

Fanerofita (P)

Hamefita (Ch)

Skandentofita (S)

Prelazni tip (T/H)

Geofita (G)

https://sh.wikipedia.org/wiki/Koren

https://sh.wikipedia.org/wiki/Rizom

https://sh.wikipedia.org/wiki/Krtola

https://sh.wikipedia.org/wiki/Lukovica


26

Tabela 5. – Struktura terofita u flori zidina Niške tvrđave

Terofite (T) Broj vrsta %

T scap 26 74.29

T caesp 5 14.29

T ros 3 8.57

T rept 1 2.86

Slika 8. - Struktura terofita u flori zidina Niške tvrđave

Od hemikriptofita (H) dominiraju one sa stablom (H scap) sa 16 vrsta, zatim slede

hemikriptofite sa rozetom (H ros) sa 3 vrste, hemikriptofite sa polurozetom (H semiros) i

busenaste hemikriptofite (H caesp) sa po 2 vrste i puzeće hemikriptofite (H rept) sa 1 vrstom

(Tab. 6, Sl. 9).

Tabela 6. – Struktura hemikriptofita (H) u flori zidina Niške tvrđave

Hemikriptofite (H) Broj vrsta %

H scap 16 66.67

H ros 3 12.50

H semiros 2 8.33

H caesp 2 8.33

H rept 1 4.16

Tabela 7. – Struktura fanerofita (P) u flori zidina Niške tvrđave

Fanerofite (P) Broj vrsta %

P scap 9 60

P caesp 5 33.33

P rept 1 6.66

74.29%

14.29%

8.57% 2.86%

T scap

T caesp

T ros

T rept


27

Slika 9. - Struktura hemikriptofita (H) u flori zidina Niške tvrđave

Fanerofite (P) se mogu naći u obliku fanerofita sa stablom (P scap) sa 9 vrsta, busenastih

fanerofita (P caesp) sa 5 vrsta i puzećih fanerofita (P rept) sa 1 vrstom (Tab. 7, Sl. 10).

Slika 10. - Struktura fanerofita (P) u flori zidina Niške tvrđave

Hamefite (Ch) su najzastupljenije u obliku zeljastih hamefita (Ch herb) (3 vrste). Takođe

su prisutne i u obliku zeljastih sukulentnih hamefita (Ch herb succ) (2 vrste), zeljastih

busenastih hamefita (Ch herb caesp) (1 vrsta) i u obliku poluodrvenelih žbunova sa tipičnom

formom žbuna (Ch suffr caesp) (1 vrsta) (Tab. 8, Sl. 11).

66.67%

12.5%

8.33%

8.33%4.16%

H scap

H ros

H semiros

H caesp

H rept

60%

33.33%

6.66%

P scap

P caesp

P rept


28

Penjačice (skandentofite (S)) u flori zidina Niške tvrđave imaju formu drvenastih

skandentofita (S lig) koje su prisutne sa 4 vrste, formu večno zelenih drvenastih skandentofita

(Semp S lig) sa 1 vrstom i formu zeljastih skandentofita (S herb) sa 1 vrstom (Tab. 9, Sl. 12).

Tabela 8. – Struktura hamefita (Ch) u flori zidina Niške tvrđave

Hamefite (Ch) Broj vrsta %

Ch herb 3 42.86

Ch herb succ 2 28.57

Ch herb caesp 1 14.29

Ch suffr caesp 1 14.29

Slika 11. - Struktura hamefita (Ch) u flori zidina Niške tvrđave

Tabela 9. – Struktura skandentofita (S) u flori zidina Niške tvrđave

Skandentofite (S) Broj vrsta %

S lig 4 66.66

Semp S lig 1 16.66

S herb 1 16.66

42.86%

28.57%

14.29%

14.29%

Ch herb

Ch herb succ

Ch herb caesp

Ch suffr caesp


29

Slika 12. - Struktura skandentofita (S) u flori zidina Niške tvrđave

Nekoliko vrsta (5) ima prelaznu životnu formu (T/H), izmedju terofita i hemikriptofita.

Pritom, 3 vrste imaju formu T scap/H scap (terofita sa stablom / hemikriptofita sa stablom), 1

vrsta ima formu T scap/H scap bienn (terofita sa stablom / dvogodišnja hemikriptofita sa

stablom) i 1 vrsta ima formu T sacap bienn/H scap (dvogodišnja terofita sa stablom /

hemikriptofita sa stablom) (Tab. 10, Sl. 13).

Tabela 10. – Struktura prelazne životne forme (T/H) u flori zidina Niške tvrđave

Prelazna životna forma

(T/H)

Broj vrsta %

T scap/H scap 3 60

T scap/H scap bienn 1 20

T sacap bienn/H scap 1 20

Slika 13. - Struktura prelazne životne forme (T/H) u flori zidina Niške tvrđave

Geofite (G) su zastupljene sa samo 2 vrste. Jedna vrsta ima formu stablove geofite sa

rizomom (G rhiz scap), a druga formu busenaste geofite sa rizomom (G rhiz caesp).

66.66%

16.66%

16.66%

S lig

Semp S lig

S herb

60%20%

20%

T scap/H scap

T scap/H scap bienn

T sacap bienn/H scap


30

3.3 Fitogeografska analiza flore zidina Niške tvrđave

Fitogeografskom analizom flore zidina Niške tvrđave utvrđeno je prisustvo 15 različitih

areal tipova. Najveći broj vrsta imaevroazijski tip rasprostranjenja (36 vrsta), ali su brojne i

vrste koje imaju kosmopolitski tip distribucije (15 vrsta).

Kada su urbane sredine u pitanju, na njihovu florogenezu jak uticaj ima čovek, pa su

česte vrste koje su alohtone. To je posebno izraženo na primerima objekata antropogenog

porekla, kao što su tvrđave. Na zidinama Niške tvrđave prisutno je 17 alohtonih vrsta, koje

pripadaju četvoro različitim areal tipovima (alohtoni severnoamerčkog porekla, alohtoni

južnoameričkog porekla, alohtoni istočnoazijskoj porekla i alohtoni mediteranskog porekla).

Posebno se, po broju vrsta, ističe alohtoni severnoameričkog porekla (10 vrsta). Ostali areal

tipovi učestvuju sa malim procentom u horološkoj kompoziciji flore zidina Niške tvrđave.

Tabela 11. – Areal spektar flore zidina Niške tvrđave

Areal tip Broj vrsta

Evroazijski 36

Kosmopolitski 15

Alohtoni severnoameričkog porekla 10

Mediteransko-submediteranski 7

Srednjeevropski 6

Mediteransko-pontski 4

Alohtoni istočnoazijskog porekla 4

Cirkumholarktički 4

Alohtoni mediteranskog porekla 2

Alohtoni južnoameričkog porekla 1

Srednjeevropsko-mediteranski 1

Srednjeevropsko-pontsko-mediteranski 1

Paleoholarktičko-paleotropski 1

Arheofita 1

Pontsko-panonski 1


31

Slika 14. Areal spektar flore zidina Niške tvrđave

Evroazijski areal tip je dominantan u flori zidina Niške tvrđave, što znači da je

odlučujuću ulogu u florogenezi ostvario upravo evroazijski fitohorion. Evroazijske biljne vrste

imaju široku ekološku valencu, tako da naseljavaju gotovo sve tipove vegetacije, čime se

objašnjava dominacija ovog areal tipa. Evroazijske vrste koje imaju značajnu ulogu u izgradnji

flore zidina Niške tvrđave su: Rosa dumalis, Rubus caesius, Sanguisorba minor, Populus nigra,

Veronica hederifolia, Solanum dulcamara, Achillea millefolium, Artemisia absinthium,

Artemisia campestris, Carduus acanthoides, Cirsium vulgare i druge vrste.

Po broju vrsta ističe se i kosmopolitski areal tip (15 vrsta). Vrste kosmopolitskog

rasprostranjenja su uglavnom ruderalne i korovske biljke. Vrste koje pripadaju ovom areal tipu

su: Capsella bursa-pastoris, Silene vulgaris, Stellaria media, Chenopodium murale, Malva

sylvestris i druge vrste.

Takođe, značajno učešće u flori zidina Niške tvrđave imaju i alohtone vrste

severnoameričkog porekla (10 vrsta). Ovom tipu rasprostranjenja pripadaju vrste: Acer

negundo, Amaranthus albus, Erigeron annuus, Gleditsia triacanthos i druge vrste.

Izražen je i uticaj mediteranskog florističkog regiona. Zabeleženo je 7 vrsta

mediteransko-submediteranskog tipa rasprostranjenja. Inače, mediteranske i submediteranske

vrste uglavnom naseljavaju otvorena kserotermna staništa, odnosno otvorene stene, stenovite i

Kosmopolitski Evroazijski

Alohtoni severnoameričkog porekla Mediteransko-submediteranski

Srednjeevropski Mediteransko-pontski

Alohtoni istočnoazijskog porekla Cirkumholarktički

Alohtoni mediteranskog porekla Alohtoni južnoameričkog porekla

Srednjeevropsko-mediteranski Srednjeevropsko-pontsko-mediteranski

Paleoholarktičko-paleotropski Arheofita

Pontsko-panonski


32

sušne livade. Vrste koje pripadaju mediteransko-submediteranskom areal tipu su: Hedera helix,

Crepis setosa, Sedum ochroleucum, Coronilla emerus, Asplenium ceterach, Cymbalaria

muralis i Jugulans regia.

Srednjeevropski areal tip je zastupljen sa 6 vrsta. Najznačajnije srednjeevropske vrste u

flori zidina Niške tvrđave su: Cichorium intybus, Anchusa officinalis, Ballota nigra, Ligustrum

vulgare, Potentilla argentea i Staphylea pinnata.

Mediteransko-pontski areal tip je u flori zidina Niške tvrđave zastupljen sa 4 vrste:

Senecio vernalis, Sisymbrium orientale, Hordeum murinum i Potentilla hirta.

Alohtonih vrsta istočnoazijskog porekla u ispitivanoj flori ima 4. To su: Catalpa

bignonioides, Thuja orientalis, Morus alba i Ailanthus altissima.

Cirkumholarktički areal tip je u flori zidina Niške tvrđave prisutan sa 4 vrste: Raphanus

raphanistrum, Asplenium ruta-muraria, Urtica dioica i Tribulus terrestris.

Alohtonih predstavnika mediteranskog porekla ima 2. To su: Veronica persica i

Pyracantha coccinea.

Areal tipovi kao što su pontsko-panonski, arheofita, paleoholarktičko-paleotropski,

srednjeevropsko-pontsko-mediteranski, srednjeevropsko mediteranski i alohtoni

južnoameričkog porekla imaju neznatno učešće u flori zidina Niške tvrđave, sa po 1 vrstom.

Na osnovu zastupljenosti areal tipova, fitogeografska analiza je pokazala da flora zidina Niške

tvrđave uglavnom poseduje evroazijske karakteristike.

3.4 Značaj flore zidina Niške tvrđave

Značaj hazmofita Niške tvrđave je višestruk. Pre svega ističe se njihov uticaj na

raspadanje zidina, odnosno stena. Pošto su površine zidina stalno izložene fizičkom raspadanju,

na njima se javljaju pukotine u kojima se taloži prašina iz vazduha. Na taj način formira se

supstrat koji pogoduje mnogim biljnim vrstama. Biljke, zatim, dodatno doprinose raspadanju

stena svojim korenovim sistemom.

Takođe, ističe se i njihova uloga u apsorbovanju čestica polutanata iz vazduha, čija je

koncentracija poprilično visoka, obzirom da je tvrđava smeštena u samom centru grada.

Hazmofite predstavljaju sklonište i stanište mnogim drugim grupama organizama.

Sama sposobnost ovih biljaka da rastu po zidinama ističe njihov dekorativno-estetski

značaj.


33

Međutim, biljke na zidinama imaju i veliki biodegenerativni i biodeterioracioni uticaj.

Najveći biodegradacijski uticaj ima kiselo drvo (Ailanthus altissima).

Slika 15. Biljke na zidinama Niške tvrđave (Linaria genistifolia, Asplenium ruta-muraria,

Clematis vitalba)


34

4 ZAKLJUČCI

Na osnovu analize sakupljenog biljnog materijala, herbarskih i literaturnih podataka,

taksonomske i fitogeografske analize flore zidina Niša, dolazi se do sledećih zaključaka:

• U flori zidina Niške tvrđave identifikovane su 94 različite vrste, koje su svrstane u 80

rodova i 40 familija.

• Najbogatije vrstama su familije Asteraceae (14 vrsta), Poaceae (8 vrsta), Brassicaceae

(6 vrsta), Rosaceae (6 vrsta), Polygonaceae (5 vrsta), Papaveraceae (4 vrsta) i

Scrophulariaceae (4 vrsta). Familija Asteraceae se, takođe, odlikuje i najvećim brojem

rodova (12), nakon nje sledi familja Poaceae sa 8, zatim Brassicaceae sa 6 i Rosaceae

sa 5 rodova.

• Najbrojniji rodovi u flori zidina Niške tvrđave su Amaranthus, Chenopodium i

Asplenium sa po 3 vrste, zatim slede rodovi Artemisia, Erigeron, Sedum, Oxalis,

Papaver, Potentilla i Solanum sa po 2 vrste.

• Analizom zastupljenosti pojedinih životnih formi u sastavu flore zidina Niške tvrđave

utvrđen je njen terofitski karakter, sa značajnim učešćem hemikriptofita i fanerofita.

• Fitogeografskom analizom flore zidina Niške tvrđave utvrđeno je prisustvo 15 različitih

areal tipova. Najveći broj vrsta ima evroazijski tip rasprostranjenja (36 vrsta).


35

5 LITERATURA

Boratynski. A., Ratynska, H., Waloon, B., Bartczak, A. (2003). Flora and vegetation of walls

in the town of Krosno Odrzanskie (Poland). Collect. Bot. (Barcelona) 26: 129-139.

Brandes, D. (2002). Some remarks on the flora of walls and ruins in eastern Crete.

Braun, M., Margitai, Z., Tóth, A., Leermakers, M. (2007). Environmental monitoring using

linden tree leaves as natural traps of atmospheric deposition: a pilot study in Transilvania,

Romania. AGD Landscape&Environment 1 (1): 24-35.

Pynee, K. B., D’unienville, B., Goupille, L., Wiehe, G. (2017). Survey of Wall Flora in District

of Port Louis, Mauritius, Mascarenes. Cahiers scientifiques de l'océan Indien

occidental, 8: 19 - 28.

Cleere, H. (1984). Approaches to the Archaeological heritage: A Comparative Study of World

Cultural Resource Management Systems. Cambridge University Press, Cambridge.

Cleere, H. (1989). Archaeological heritage management in the Modern World. Unwin Hyman,

London.

Conway, T.M., Urbani, L. (2007). Variations in municipal urban forestry policies: A case study

of Toronto, Canada. Urban Forestry & Urban Greening, 6, 181–192.

Darlington, A. (1981). Ecology of Walls. Heinemann Educational Books Ltd., London.

Escobedoa, F.J., Wagner, J.E., Nowak, D.J., Luz de la Maza, C., Rodriguez, M., Crane, D.E.

(2008). Analyzing the coast effectiveness of Santiago, Chile’s policy of using. urban forests

to improve air quality. Journal of Environmental Management, 86, 148–157.

Francis RA (2011). Wall ecology: A frontier for urban biodiversity and ecological engineering.

Glibovytska, N. (2017). Environmental sustainability and phytomelioration suitability of

woody plants in urban ecosystems. Botany and Plant ecology 28: 12-21.

Ilić, P., Marković, S., Janjuš, Z., Račić-Milišić, S. (2009). Importance and role of vegetation in

protection from air pollution. Scientifi c-professional conference with international

participation “Safety and health in work and environmental protection”, Banja Luka,

Republic of Srpska, Bosnia and Herzegovina.

Jankovska, I., Straupe, I., Brumelis, G., Donis, J., and Kupfere, L. (2014). Urban forests of

Riga, Latvia-pressures, naturalness, attitudes and management. Baltic Forestry, 20(2), 342-

351.


36

Jankovska, I., Straupe, I., Brumelis, G., Donis, J., and Kupfere, L. (2014). Urban forests of

Riga, Latvia-pressures, naturalness, attitudes and management. Baltic Forestry, 20(2), 342-

351.

Josifović, M., ed. (1970-1978). Flora SR Srbije, I-IX. SANU, Beograd.

McPherson E.G., Simpson, J.R., Peper, P., Maco, S.E., Xiao, Q. (2005). Municipal forest

benefits and costs in five US cities. Journal of Forest, 103, 411–416.

Motti, R., Stinca, A. (2011). Analysis of the biodeteriogenic vascular flora at the Royal Palace

of Portici in southern Italy. International biodeterioration & biodegradation, 65(8), 1256-

1265.

Nedelcheva, A. (2011). Observations on the wall flora of Kyustendil (Bulgaria). EurAsian

Journal of Biosciences, pp.80-90.

Nedelcheva, A., Vasileva, A. (2009). Vascular plants from the old walls in Kystendil

(Southwestern Bulgaria). Biotechnology & Biotechnological Equipment, 23 (sup1): 154-

157.

Pavlova, D., Tonkov, S., 2005: The wall flora of the Nebet Tepe Architectural Reserve in the

city of Plovdiv (Bulgaria). Acta Botanica Croatica, 64 (2): 357-368.

Petrović E., V. (2016). The fortress of Niš- a proposal for revitalization and organization. The

Journal of the Institute for Cultural Heritage Preservation, 2: 46- 63.

Pretzsch, H., Biber, P., Uhl, E., Dahlhausen, J., Rötzer, T., Caldentey, J., Koike, T., Con, T.,

Chavanne, A., Seifert, T., Du Toit, B., Farnden, C. and Paulet, S. (2015). Crown size and

growing space requirement of common tree species in urban centres, parks, and forests.

Urban Forestry & Urban Greening, 14(3), 466-479. ITAG

Pyne, K. (2017). Survey of Wall Flora in District of Port Louis, Mauritius, Mascarenes

Payne, R. M. (1989). The flora of walls in the Chew Valley. Somerset Archaeology and Natural

History, 133: 231-242.

Ranđelović, V. and Zlatković, B. (2010). Flora i vegetacija Vlasinske visoravni. Prirodno-

matematički fakultet, Univerzitet u Nišu.

Sarić, M., ed. (1986). Flora SR Srbije, X. SANU, Beograd.

Rostunov, A., Konchina, T., Zhestkova, E., Gusev, D., Kharitono, S. (2017). The dependence

of morphological and physiological indicators of the leaves of woody plants on the degree


37

of technogenic pollution. Environment, Technology, Resources, Rezekne, Latvia.

Proceedings of the 11th International Scientifi c and Practical Conference.Vol I: 235-239.

Salbitano, F., Borelli, S., Conigliaro, M., Yujuan, C. (2016). Guidelines on urban and peri-

urban forestry. FAO.

Turland, N.J., Chilton, L., Press, J.R. (1993): Flora of the Cretan area. - London. - XII, 439 p.

Vlahović, I., Karlović, K. (2013). Otrovne i alergene biljne vrste u školskim vrtovima grada

Samobora. Agronomski glasnik 75(2-3), 107-116.

Vukotić-Lazar, J., Popović, S. (2016): Organized proviion of greenery in Belgrade in order to

upgrade the quality of life within the city. Agriculture and Forestry 62 (4): 253-266, DOI

10.17707/agriculturforest.62.4.26.

Weretelnik, E. (1982). Flora i zbiorowiska roslin murów nieklól)'ch miast i zamków na Dolnym

Slasku. Ac/a Uni". WratisJ. 354. Praee Bol. 25: 63·110.

Woodell, S. (1979). The Flora of the walls and pavings. In: LAURIE, I.C. (ed.), Nature in cities.

The natural environment in the design and development of urban green space, 135–157.

John Wiley, Chichester.

Zajac, A., Zajac, M. (red.) (2001). Atlas rozmieszczenia roslin naezyniowyeh w Polsce.

Uniwersytet Jagielloónski, Kraków. pp. 714.

Zajac. E.U., Zajac, A. (1973). Badania nad zasiagami roslin synantropijnych. 3. Corydalis lutea

DC. 4. Linaria cymbalaria (L.) MilI. 5.lmptiens roylei Walp. Zeszyty Nallk. Uniw

Jagiellońskkiego 316. Prace Bot. 1: 41·55.

Прилог 5/1

ПРИРОДНO-MАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ

НИШ

КЉУЧНА ДОКУМЕНТАЦИЈСКА ИНФОРМАЦИЈА

Редниброј, РБР: Идентификациониброј, ИБР: Типдокументације, ТД: монографска Типзаписа, ТЗ: текстуални / графички Врстарада, ВР: мастер рад Аутор, АУ: Милан Антић Ментор, МН: Владимир Н. Ранђеловић Насловрада, НР: Таксономска и фитогеографска анализа флоре зидина

нишке тврђаве

Језикпубликације, ЈП: Српски Језикизвода, ЈИ: Енглески Земља публиковања, ЗП: Р. Србија Уже географско подручје, УГП: Р. Србија Година, ГО: 2018. Издавач, ИЗ: ауторски репринт Место и адреса, МА: Ниш, Вишеградска 33. Физички опис рада, ФО:

(поглавља/страна/цитат/табела/слика)

цитата/табела/слика/графика/прилога)

36 стр. ; 15 слика; 11 табеле

Научнаобласт, НО: Биологија Научнадисциплина, НД: Ботаника Предметна одредница/Кључне речи, ПО: флора, зидине, Нишка тврђава

УДК 581.93:581.526.7(497.11) Чувасе, ЧУ: Библиотека Важнанапомена, ВН: Извод, ИЗ: U ovom radu je prikazana flčora zidina tvrđave u Nišu. Na osnovu

taksonomske analize, utvrđeno je da su prisutne 94 vrste, koje su svrstane u

80 rodova i 40 familija. Najzastupljenije familije su Asteraceae, Poaceae,

Brassicaceae, Rosaceae, Polygonaceae, Papaveraceae i Scrophulariaceae.

Ove familije obuhvataju 47 vrsta, odnosno 50% ukupne flore hazmofita Niške

tvrđave. Analizom životnih formi biljaka koje rastu na zidinama Niške

tvrđave, utvrđeno je da dominiraju terofite sa 35 vrsta, nakon njih slede

hemikriptofite sa 24 vrste, fanerofite sa 15 vrsta, hamefite sa 7 vrsta,

skandentofite sa 6 vrsta, prelazni tip T/H sa 5 vrsta i geofite sa 2 vrste.

Fitogeografskom analizom flore zidina Niške tvrđave utvrđeno je prisustvo

15 različitih areal tipova. Najveći broj vrsta ima evroazijski tip

rasprostranjenja (36 vrsta), ali su brojne i vrste koje imaju kosmopolitski tip

distribucije (15 vrsta).

Датум прихватања теме, ДП: Датумодбране, ДО: Члановикомисије, КО: Председник: др Драгана Јеначковић

Члан: др Данијела Николић

Члан,

ментор:

др Владимир Ранђеловић

Прилог 5/2

ПРИРОДНO-MАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ

НИШ KEY WORDS DOCUMENTATION

Accession number, ANO: Identification number, INO: Document type, DT: monograph Type of record, TR: textual / graphic Contents code, CC: master thesis Author, AU: Milan Antić Mentor, MN: Vladimir N. Ranđelović Title, TI: Taxonomical and phytogeographical analysis of flora of the

walls of the Niška fortress

Language of text, LT: Serbian Language of abstract, LA: English Country of publication, CP: Republic of Serbia Locality of publication, LP: Serbia Publication year, PY: 2018. Publisher, PB: author’s reprint Publication place, PP: Niš, Višegradska 33. Physical description, PD:

(chapters/pages/ref./tables/pictures/graphs/appendixe

s)

36 pages ; 15 pictures; 11 tables Scientific field, SF: biology

Scientific discipline, SD: botany

Subject/Key words, S/KW: flora, wallс, Niška fortress UC 581.93:581.526.7(497.11) Holding data, HD: library Note, N: Abstract, AB: In this paper is presented flora of the walls of the fortress in Niš. Based on

taxonomic analysis, 94 species were present, which were classified into 80

genera and 40 families. The most abundant families were Asteraceae and

Poaceae. These families include 47 species, that is, 50% of the total flora of

the fortress. By analyzing the life forms of plants that grow on the walls of the

Fortress of Niš, it is determined that 35 types of therophytes are dominated,

followed by hemicryptophytes with 24 species, phanerophytes with 15

species, chamaephytes with 7 species, scandentophytes with 6 species,

transitional type T / H with 5 species and geophytes with 2 species. The

phytoogeographic analysis of the flora of the walls of the Fortress of niš

revealed the presence of 15 different isal types. The largest number of species

have a Eurasian type of distribution (36 species), but there are many species

that have a cosmopolitan type of distribution (15 species).

Accepted by the Scientific Board on, ASB: Defended on, DE:

Defended Board, DB: President: Dr Dragana Jenačković

Member: Dr Danijela NIkolić

Member, mentor Dr Vladimir Ranđelović

Образац Q4.09.13 - Издање 1

taksonomska i fitogeografska analiza · istzraživanja su izvršena u sklopu nastojanja da se na...

Documents