Hulumtimi sht br n kuadr t Projektit Ndihma Juridike, Litigimi pr t

Drejtat Pronsore dhe t Trashgimis pr Grat, si dhe Ngritja e Kapaciteteve t

Juristve t Rinj

Prof. Asst. Dr. Jorida Xhafaj

Eksperte Ligjore n Projekt

Anton Nrecaj

Menaxher i projekti dhe Kshilltar ligjor n CLARD

Prishtin, Mars 2017

T DREJTAT PRONSORE

DHE

TRASHGIMORE T GRAVE

2

Ky hulumtim ka ndezur nj shkndij shprese pr njohjen dhe

respektimin e t drejtave pronsore e trashgimore t grave,

duke vazhduar punn pr t par

flakn e vrtet n zbatimin e ktyre t drejtave

Hulumtimi u mundsua me prkrahjen bujare t popullit amerikan prmes

Agjencis s Shteteve t Bashkuara pr Zhvillim Ndrkombtar USAID. Prmbajtja sht prgjegjsi e organizats CLARD dhe nuk pasqyron doemos

pikpamjet e USAID apo t Qeveris s Shteteve t Bashkuara.

Projekti Ndihma Juridike, Litigimi pr t Drejtat Pronsore dhe t Trashgimis

pr Grat, si dhe Ngritja e Kapaciteteve t Juristve t Rinjimplementohet nga CLARD, prmes Programit Angazhimi pr Barazi E4E, i financuar nga Agjencia e Shteteve t Bashkuara pr Zhvillim Ndrkombtar - USAID dhe realizuar nga

Qendra e Trajnimeve dhe Burimeve pr Avokim - ATRC.

3

PRMBAJTJA

HYRJE _______________________________________________________________________ 4

METODOLOGJIA E HULUMTIMIT ____________________________________________ 7

QLLIMET DHE OBJEKTIVAT ________________________________________________ 8

1. NORMAT NDRKOMBTARE DHE KUADRI LIGJOR KOMBTAR __________ 9

2. T DREJTAT PRONSORE N KONTEKSTIN E T DREJTS ZAKONORE

_________________________________________________________________________23

3. ZHVILLIMI HISTORIK DHE SFIDAT E T DREJTAVE PRONSORE T

GRAVE ____________________________________________________________________ 27

4. NJANSHMRIA MBI BAZ GJINORE DHE DOMINIMI N PRON ______ 32

4.1 EDUKIMI DHE NGRITJA E NIVELIT T INFORMIMIT MBI T DREJAT PRONSORE DHE PRFITIMIN E TYRE_____________________________________35

4.2 PRMIRSIMI I KLIMS SHOQRORE DHE INSTITUCIONALE PR

MBSHTETJEN E GRAVE N KT SFID _________________________________ 38

4.3 REALIZIMI I GARANCIVE PROCEDURIALE ______________________________42

PRFUNDIMET DHE REKOMANDIMET _____________________________________ 44

PUNIMET E CITUARA ______________________________________________________ 48

4

HYRJE

T part tan u rritn dhe edukuan me moralin se pasuria dhe prona jan

burimi i jetess, ruajtja e personalitetit t secilit dhe mnyra e pavarsimit n

jet. Devijimi prej ktij morali, duke u kushtzuar prej prkatsis gjinore dhe

statusit t femrs n familjet tona prbn nj fatkeqsi.

Posedimi i nj pasurie t luajtshme apo t paluajtshme i jep dokujt

mundsin t krijoj kapital finananciar e njherazi pushtetin e vendimarrjes s

pavaruar n familje dhe shoqri. Me respektimin e t drejts s prons t grave

mund t krijohet shtegu, prej prons drejt pjesmarrjes aktive t tyre n jetn

ekonomike n vend.

Sot, garantimi i t drejtave pronsore dhe trashgimore t grave dhe vajzave n

Kosov ngelet nj cshtje pr tu zgjidhur!

E drejta n pron sht nj e drejt themelore q garantohet nga Kushtetuta e

Republiks s Kosovs, Ligji pr Trashgimin i Kosovs, Ligji pr Procedurn Jo

Kontestimore dhe Ligji pr Procedurn Kontestimore. Megjith kuadrin e plot

ligjor, hapsirat e krijuara nga ligji len mundsi t influencimit t rregullave t

tradits patriakale n vend. Shfrytzimi dhe e drejta pr t zotruar pronn

mbetet faktor i rndsishm pr fuqizimin ekonomik t gruas, ndaj reagimi dhe

marrja e masave kundr ktij fenomeni prbn edhe nj prioritet n rrugn e

zhvillimit n prputhje me standartet europiane e m gjer.

Sistemet dhe t drejtat e pronsis ndryshojn nga nj shoqri n tjetrn duke u

ndikuar nga faktor kulturor, racor, politik dhe juridik. Mungesa e kontrollit

mbi burimet s drejts q ekzistojn, pr t qen titullar i nj prone, i vendos

grat n nj pozicion t disfavorshm t t drejtave pronsore dhe nivel t

reduktuar t qasjes n mundsi ekonomike. T drejtat pronsore mbi tokn,

shprndarja e pasuris, si dhe zhvillimi i tregut, kan evoluar si parakushte t

rritjes ekonomike dhe kan ndikuar n uljen e varfris n etapa t ndryshme t

zhvillimit shoqror.

Globalizimi dhe industrializimi, kan sjell rritjen e numrit t grave t

angazhuara n sektor t ndryshm ekonomik dhe pavarsisht ksaj grat

zotrojn vetm rreth 1-2 perqind t t gjith toks t regjistruar n bot dhe

jan n mnyr t vazhdueshme t mohuara nga e drejta pr t trashguar

pasuri. Pr m tepr, mohimi i t drejtave pronsore t grave ka qen gjithnj i

5

lidhur me probleme t zhvillimit, me t cilat prballen vendet n t gjith globin,

duke prfshir kryesisht nivelin arsimor1dhe presionin e normave zakonore.

Rndsia e garantimit t prons dhe t drejtave trashgimore t grave sht

njohur gjithnj e n rritje, gjat dekadave t fundit, nga nj sr aktesh ligjore n

nivel kombtar, si dhe prej instrumenteve ligjore ndrkombtare n kuadr t

zhvillimit t parimit t barazis midis grave dhe burrave (p.sh., n Konventat

Ndrkombtare mbi t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore dhe Konventa

mbi t Drejtat Civile dhe Politike. Progresi n normimin e nevojshm t t

drejtave pronsore dhe garantimi i tyre u shoqrua njherazi me zhvillim n

prshtatjen e sistemit t masave t prshtatshme ligjore dhe institucionale, si

edhe qndrimet tradicionale n shoqri.

Me gjith prpjekjet e strukturave shtetrore, prfaqsive diplomatike n Kosov,

organizmat ndrkombtar dhe shoqris civile, shtetaset e Kosovs enden n

kalvarin e gjat t pengesave pr gzuar pron. Dinamika e zhvillimeve n

drejtim t fitimit dhe ushtrimit real t ksaj t drejte sht pozitive, prsa koh

jan konstatuar problematikat dhe propozohen vazhdimisht masa, t cilat ti

prshaten mentalitetit dhe formimit t popullats. N kt pik kemi marr

prsipr t prkufizojm pengesat e mbetura ende pr t ndryshuar:

Ekzistenca e nj korpusi ligjor prball sistemeve t zbatimit t klasifikuar si

joadekuate;

Mungesa e vetdijes se ekzistojn ligjet dhe t kuptuarit t pamjaftueshm

t opsioneve pr zgjidhjen ligjore dhe zgjidhjen e mosmarrveshjeve;

Prhapja e qndrimeve tradicionale dhe praktikave, shum prej t cilave

drejtprdrejt kundrshtojn ligjet statutore dhe t drejtat civile e vendosura;

dhe

Vendimet pr rastet pronsore, q posarisht demonstrojn nj trend t

arsyetimeve t mangta dhe peshimit t gabuar t provave. Gjykatat shpesh i

japin pesh m t madhe dshmis s palve t interesuara sesa provave t

dokumentuara q ligji i definon si mundsisht t rregullta, duke rezultuar me

procese tejet t zgjatura n koh, shpenzime, mekanizma procedurial t

diskutueshm dhe mbi t gjitha uljen e besimit t grave se do t gzojn t

drejtat e tyre. Ve ksaj, n shum raste t trajtuara nga Klinika pr ndihm

juridike falas, Gjykatat nuk i referohen parimeve kushtetuese dhe dispozitave

ligjore t rastit, ku edhe t mbshtesin vendimet e tyre.

1 http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/PNADA958.pdf

6

Hulumtimi sht struktuar n tre pjes. Pjesa e par trajton kuadrin ligjor n

vend dhe zbraztsit t cilat lejojn apo lehtsojn abuzimet me t drejtat

pronsore e kryesisht ato trashgimore t grave. Evidentimi i normave materiale

dhe proceduriale, t cilat kan krijuar, n zhvillimin historik t vendit si nj

shtet i pavarur, nj sistem q favorizon mbizotrimin e normave zakonore mbi

ato ligjore.

Pjesa e dyt merr prsipr t analizoj modele t garantimit t t drejtave

drejtave pronsore t grave, duke nxjerr n pah mekanizmat e zbatuar pr t

arritur eficensn e nevojshme dhe rritjen e prqindjes s grave q zotrojn

pasuri. sht przgjedhur Kroacia dhe Shqipria si vende me histori t ngjashme

n zhvillimin e t drejtave pronsore dhe mekanizma me zbatueshmri edhe n

Kosov pr mbrojtjen e plot t grave n kt drejtim. Gjithashtu, vlen t

theksohet se Shqipria ka ngritur sistemin e saj t t drejtave pronsore t grave

mbi t njtin rrafsh kulturor dhe zakonor. Ndrkoh Kroacia megjithe

ngjashmrit mbi t kaluarn e prbashkt t organizimt shoqror e shtetror

gjat periudhs jugosllave, vlen t analizohet pr trendin dinamik t zhvillimit t

saj dhe standarteve juridike t garantuara si vend antar i Bashkimit Europian.

S treti, nj pjes esenciale e punimit jan analizimi i faktorve problematik t

grupuar dhe mekanizmave q u prgjigjen si zgjidhje ktyre faktorve. Ndr

rastet praktike t trajtuara n veprimtarin e Kliniks juridike pr ndihm falas

nga CLARD dhe kliniks ligjire pran Kolegjit ILIRIA, sht przgjedhur njri prej

tyre pr t ilustruar edhe garancit proceduriale n sistemin gjyqsor, t cilat

mund t prbjn nj pik kthese n rritjen e numrit t grave q pretendojn t

drejtat pronsore n Kosov.

Studimi prfundon me rekomandime, t cilat synojn t parashtrojn mnyrn

se si t tejkalohen problemet e identifikuara apo prmirsohen proceset e njohjes

s t drejave pronsore t grave.

7

METODOLOGJIA E HULUMTIMIT

Pr studimin e gjithanshm dhe t mirfillt t gjendjes s mbrojtjes t t

drejtave pronsore dhe kryesisht ato trashgimore, jan prdorur metodat e

analizs teorike, empirike dhe krahasuese.

Metodologjia primare e prdorur n kt hukumtim ishte nj rishikim i

seleksionuar i legjislacionit n fuqi dhe nj analiz cilsore e impaktit t

dispozitave ligjore n marrdhniet pronsore, trashgimore dhe procesuale.

Fillimisht jan analizuar aktet ligjore nn dritn e akteve ndrkombtar dhe

raportet e deritanishme t publikuara n Kosov me fokus prmirsimin e

regjimit t t drejtave pronsore n Kosov, forcimin e sundimit t s drejts, dhe

rritjen e zhvillimit ekonomik ne vend. N prfundim t ksaj analize sht dal me

pfundime mbi kuadrin ligjor specific.

N pjesn e dyt sht prdorur metoda krahasuese dhe ajo e analizs, me

synimin q t jepet nj pasqyr e modeleve ligjore t ndryshm n rajon dhe

analizimi i elementve q respektivisht ndikojn n shtjet e przgjedhura pr

tu shqyrtuar.

Ky hulumtim sht kryer prej 15 janar 2017 20 mars 2017

8

QLLIMET DHE OBJEKTIVAT

Qllimi i hulumtimit sht trajtimi i grupit t problematikave t evidentuara n

shqyrtimin praktik t rasteve nga jeta, t cilat pengojn grat t gezojn nj gam

t gjr t t drejtave pronsore dhe trashgimore. Rrjedhimisht kto pengesa u

mohojn atyre t drejtn jo vetm pr t fituar t drejta pronsore, por edhe pr

ti pretenduar dhe mbrojtur n nj process t rregullt, apo pr ti ushtruar n

mnyr efikase ato. Evidentimet prej rasteve jetsore, nganjher edhe t

prfolura publikisht, lidhen jo vetm me interpretimin dhe zbatimin e duhur t

parimeve t s drejts, por gjithashtu edhe me cenime t rnda t rregullave

proceduriale t sistemit n vend.

Sikurse u prmend m sipr, me qllim sqarimin llogjik t problematikave, disa

prej tyre t trajtuara n kndvshtrime t ndryshme, hulumtimi do t kaloj n

tre faza. Analizimi i garancive dhe mangsive ligjore, procedurale dhe

administrative q kufizojn grat nga trashgimia e prons, identifikimi

pengesave t tjera kulturore q pengojn femrat nga ushtrimi i ksaj kategorie t

t drejtave pronsore, si edhe rekomandimi pr mekanizma t nevojshm pr

zgjidhje, me bazuar n modele n rajon apo perceptimin e popullats. Kjo e

fundit nxjerr lehtsisht n pah perceptimin mbi problematikat e pengesat dhe

sesi ato mund t tejkalohen.

Studimi ka per qllim analizimin e problematikave t mposhtme:

Edukimi dhe ngritja e nivelit t informimit mbi t drejtat pronsore dhe

prfitimin e tyre;

Prmirsimi i klims shoqrore dhe institucionale pr mbshtetjen e grave;

Realizimi i garancive proceduriale.

Vlersimin e rndsis s burimeve njerzore pr efiencn organizative duhet

t merren n konsiderat pr t optimizuar performancn e gjykatave dhe

agjensive shtetrore lidhur me shtjet e pronsis. Ndryshimet institucionale

dhe teknologjike q po ndodhin n Kosov, krkojn nj investim t dedikuar n

kapitalin njerzor.

Nprmjet identifikimit t fushave pr ndrveprim dhe nxitje e zhvillimit t s

drejtave pronsore do t analizohen rndsia e edukimit dhe ndrtimit t

vetdijes t grave; shrbimet ligjore t ndihms dhe mbshtetje; avokimit dhe

lobimit; hululumtimeve shkencore; reforms ligjore dhe institucionale etj.

9

1. NORMAT NDRKOMBTARE DHE KUADRI LIGJOR KOMBTAR

Mirqenia e do individi e konkretisht cdo gruaje sht e lidhur ngusht me

respektimin e t drejtave dhe lirive t Njeriut. N kt kuadr, e drejta pr t

mbartur pron sht nj e drejt themelore e njeriut, edhe pse n praktik, kjo e

drejt nuk gjen zbatim t barabart pr burrat dhe grat. sht gjersisht e

ndeshur situata kur t afrmit e tyre, familjart, ose autoritetet shtetrore u

cenojn kto t drejta grave. Madje, edhe vet grat, i mohojn shpesh vetes t

drejtat pronsore ose thjesht nuk i krkojn ato. N kt pikpamje, informimi i

tyre mbi t drejtat q u njohin ligjet dhe aktet ndrkombatre me objekt

mbrojtjen e t drejts s prons sht i ult.

Korniza ligjore pr rregullimin e t drejtave pronsore n Kosov sht definuar

si nj paket ligjesh, akteve ndrkombtare t ratifikuara, e rregulloreve,

udhzimeve administrative, vendime t praktiks gjyqsore dhe, t cilat

ndrthuren pr t krijuar nj trsi normash dhe duke burimin e s drejts n

zgjidhjen e kontesteve lidhur me pronsin. Gjejm vendin t shprehim edhe

mendimin e konstatuar n qarqet e ndryshme t juristve (studiues, avokat,

gjyqtar etj.), sipas t cilve kto akte kan formalizuar nj sistem t ndrlikuar

rregullash, i cili krijon shpesh her hapsira pr keqinterpretime, deformime apo

edhe shmangie e qllimsmshme prej synimit t ligjvnsit.

Nisur prej nivelit m t lart t hierarkis s akteve dhe standarteve

ndrkombtare pr t drejtat e njeriut, kuadri ligjor n Republikn e Kosovs

garanton t drejtat themelore me objekt garantimi e t drejtave pronsore.

Legjislacioni n kt fush t marrdhnieve shoqrore ka psur ndryshime t

qnsishe n varsi t proceseve t rendsishme hisorike, npr t cilat ka

kaluar Kosova. Ktu kan ndikuar masat e veanta t ndrmarra nga ish sistemi

socialist, problemet e shkaktuara nga lufta e fundit e vitit 1998-1999 dhe shum

faktor t tjer t cilt po ashtu ndrlidhen me themelimin e prezencs

ndrkombtare n Kosov pas vitit 1999.

Legjislacioni i hartuar prej deri n vitin 1989, rregullon pothuajse n detaje

marrdhniet themelore juridike pronsore, q kryesisht i referohet pronsis

shoqrore, si form dominonte e pronsis ne sistemin e kaluar t kaluara n

vend. Sidomos prej vitit 1970 e deri n vitin 1989, jan nxirr nj sr ligjesh pr

rregullimin e shtjeve pronsore, nj numr i t cilave edhe sot vazhdojn t

jen t aplikueshme sipas rregullores s UNMIK-ut 1999/242. Shumica e ktyre

ligjeve kan sjell komplikime t mdha pr sistemin juridik kosovar n fushn e

marrdhnieve pronsore-juridike, t cilat duke u shoqruar edhe me procese t

2 Aliu, Abdullah, E Drejta sendore (pronsia), Prishtin 2006

10

zhvillimit t shoqris, krijoi nj lmsh problemesh ligjore e sociale. Pas vitit

1989, kur u b suprimimi i autonomis, fillon degradimi i sistemit juridik t

Kosovs dhe instalimi i nj sistemi tjetr t mbshtetur n baza plotsisht

diskriminuese.

Faza e tret e krijimit t nj sistemi t ri juridik n prputhje me parimet dhe

vlerat universale, n Kosov fillon pas vitit 1999. Bazuar n Rregulloren e

prmendur m lart t UNMIK-ut, nr. 1999/24, prcaktohet ligji i aplikueshm

n Kosov, sipas t njjtit mbesin jasht kuadrit ligjor aktet ligjore t miratuara

prej pushteti serb pas vitit 1989 dhe t klasifikuara si ligje diskriminuese.

Shumica e ligjeve n lidhje me t drejtat pronsore dhe t trashgimis s grave

n Kosov jan relativisht t reja, q datojn nga themelimi i shtetit, ku ligji i

par sht botuar n vitin 2003. T gjitha t drejtat pronsore dhe transferimin e

prons n Kosov pr t gjith shtetasit jan objekt i Ligji Nr.03/L-154 pr

Pronsin dhe t Drejtat Tjera Sendore. Garantimi i qasjes s grave n pron

sht prmbushur nprmjet ligjeve t tjera t lidhura n mnyr t

drejtprdrejt me kto marrdhnie, sic jan Ligji Nr. 2004 / 26 pr

Trashgimin, Ligji Ligji Nr. 2004/32 pr Familjen i Kosovs, Ligji Nr. 05/L -021

pr mbrojtjen nga diskriminimi etj.

T drejta pronsore t grave t parashikuar n legjislacion kombtar

shprehimisht parashikohen n prputhje me standartet dhe normat

ndrkombtare pr barazin gjinore n sferat ekonomike dhe sociale. Kshtu,

bazuar n Kushtetutn e Republiks s Kosovs t vitit 2008, n nenin 7 (2) v

n dukje se Republika e Kosovs siguron barazin gjinore si vler themelore pr

zhvillimin demokratik t shoqris, duke dhn mundsi t barabarta pr

pjesmarrje t femrave dhe meshkujve n jetn politike, ekonomike, shoqrore,

kulturore dhe fushat e tjera t jets shoqrore. Pr m tepr, Kushtetuta e

Kosovs e ka prcaktuar qartsisht rolin e grave dhe burrave t barabart n

shoqri duke prjashtuar cdo mundsi diskriminimi si vler themelore e

sanksionuar nprmjet legjislacionit t bredshm t veant dhe ratidikimin e

konventave ndrkombtare3 t prmendura n t. Konkretisht, bazuar edhe n

nenin 24 (2) i Kushtetuts s Kosovs thot se Askush nuk mund t

diskriminohet n baz t racs, ngjyrs, gjinis, gjuhs, fes, mendimit politik

ose tjetr, origjins kombtare ose shoqrore, lidhjes me ndonj komunitet,

3 Nenin 22 i Kushtetuets s Republiks s Kosovs me qllim garantimin e t drejtave themelore n

prputhshmri me konventat dhe dhe aktet e tjera , rendit Konventn pr Eliminimin e t Gjitha Formave

t Diskriminimit Ndaj Gruas. T drejtat dhe lirit e njeriut t garantuara me marrveshjet dhe

instrumentet ndrkombtare n vijim, garantohen n kt Kushtetut, zbatohen drejtprdrejt n Republikn

e Kosovs dhe kan prioritet, n rast konflikti, ndaj dispozitave e ligjeve tjera dhe akteve tjera t

institucioneve publike.

javascript:__doPostBack('ctl00$MainContent$rAktet$ctl00$lblAn','')

11

prons, gjendjes ekonomike dhe sociale, orientimit seksual, lindjes, aftsis s

kufizuar ose t ndonj statusi tjetr personal.

N kt norm kushtetuese dhe themelore pr rendin juridik sht prcaktuar

n mnyr absolute prjashtimi nga zbatimi i cfardo akti ligji apo nnligjor i cili

cnon t drejtat e mbrojtura nprjet Konventave t ratifikuara n kt fush.

N rrafshin ndrkombtar E drejta e Pronsis garantohet edhe me specifikisht

nprmjet Traktateve ndrkombtare n Ekonomike, Sociale dhe t Drejtat

Kulturore dhe pr t Drejtat Civile dhe Politike, Deklaratn Universale pr t

Drejtat e Njeriut t vitit 1948, dhe me Konventn Evropiane pr Mbrojtjen e t

Drejtave dhe Lirive Themelore t Njeriut me Protokollet e saj4, Platforma pr

Veprim t miratuar n Konferencn e Katrt Botrore pr Grat t vitit 1995 t

cilat nnvizojn mbrojtje e grave nga diskriminimi, ruajtjen e pavarsis s tyre

financiare apo t drejtn e pr t marr vendime mbi pasurin n mnyr t

pavarur.

Po ku fillojn problematikat n zbatimin legjislacionit dhe prfitmit t t drejtave

pronsore prej grave? Ngelet pr tu sqaruar q t drejtat pronsore t grave

prbjn nj koncept t gjr, ku prfshihen pushtet faktik dhe juridik mbi nj

send, nprmjet mjeteve apo mekanizmave t ndryshm t fitimit t prons5.

Nprmjet nj marrveshje t heshtur kjo tematik sht trajtohet gjersiht me

fokus rastet jetsore apo rrethanat kur personi t drejtn e vet t pronsis e

nxjerr nga e drejta e paraardhsit t tij. Ndodh kshtu sepse, vmendja sht

prqndruar jo vetm tek sigurimi i kushteve q grat t fitojn t drejta

pronsore mbi bazn e punve juridike t vullnetshme, por mbi t gjitha t

mbrojtjes s tyre n rast e fitimit t pasuris mbi bazn punve juridike t

njanshme (dhurimi, testamenti) e n veanti t fitimit t prons me trashgimi.

1.1 T drejtat pronsore n trashgimi

Pozita e grave n lidhje me t drejtn e tyre pr t trashguar qndron prball

nj sr pengesash sociale, ligjore dhe institucionale n Kosov. Paragrafi 1 i

nenit 3 t Ligjin pr Trashegimin i Kosovs prcakton se, T gjith personat

fizik n kushte t njjta jan t barabart n trashgimi, duke definuar

qartsisht se ndarja e trashgimit mes antarve t familjes pa prjashtuar

4 Neni 1, Protokolli 1, i Konvents Evropian pr t Drejtat dhe Lirit Themelore t Njeriut miratuar m 18

maj 1954, themelon t drejtn pr gzim n qetsi t posedimeve dhe ndalon privimin nga posedimi, por me

disa prjashtime; po aty, n nenin 13, q garanton t drejtn n mjete efektive juridike pran nj autoriteti

kombtar; po aty. n nenin 6(1), i cili garanton t drejtn pr nj proces t drejt gjyqsor. 5 Nisur nga mnyrat e definuara juridikisht, e drejta e pronsis fitohet n baz t ligjit, n baz puns

juridike dhe me trashgim, si dhe n baz t vendimit t organit kompetent shtetror

12

trashgimtar n baza gjinore. E megjith kt, situata e grave dhe vajzave n

trashgimi nuk mund t krahasohet me at t trashgimtarve t tjer.

Pr nj koh shum t gjat, bashkshortja sht konsideruar si e huaj n

familje. Kjo e fundit ndrtohej vetm me lidhje gjaku. Si rrjedhoj e ktij parimi,

bashkshkortja thirrej pr t marr pjes n trashgimi vetm n rast se

trashgimlnsi skishte asnj t afrm. Me kalimin e kohs konceptime t tilla

filluan t ndryshonin. Sot, bashkshortja sht pjestar i vrtet i familjes.

Bashkshorti sht madje pjestari m i afrt e familjes, pavarsisht mungess

s lidhjes s gjakut. Kto t dhna sociologjike kan br q t ndryshoj edhe

hierarkia e trashgimtarve. Qllimi pr kt t fundit ka qen q t prmirsoj

gjithnj e m shum situatn e bashkshortes pasjetuese, duke ruajtur n nj

lloj mnyre strukturn origjinale t sistemit.

Pengesat e kan origjinn e tyre veanrisht n mentalitetin maskilist t

mbshtetur n zhvillimin historik nga e drejta zakonore. Pr kt arsye sht

mjaft e rndsishme q t njihen disa rregulla themelore q lidhen me t drejtn

e trashgimis pr grat

Trashgimia sht kalimi i pasuris nga personi i vdekur tek nj ose m shum

persona t tjer, trashgimtar t caktuar me ligj. Ky trashgim mund t bhet

me ligj, ose me testament. Nj grua do t fitonte statusin e trashgimtares dhe

njherazi t titullars s prons n rast6 se ajo trashgon pasardhesit e saj

(prindi ose gjyshja per trashegimlnsi q nuk kan ln trashgimtar), nse

ngelet e ve dhe trashgon bashkeshortin pasjetues ose n rast se sht nj prej

familjarve t trashgimlnsit n familjen e saj t vajzris (bija ose motra e

trashgimlnsit), e cila pavarsisht statusit civil (e martur ose jo) do t rradhitej

me trashgimtart e tjer ligjor.

Bashkshortja, n baz t trashgimis me ligj, sht trashgimtar i radhs s

par, ndaj ajo thirret n radh t par, n trashgim, s bashku me fmijt. T

gjith trashgimtart e radhs s par trashgojn n pjes t barabarta.

Trashgimia ligjore e mbron pjesn e trashgimis s bashkshortit, pavarsisht

nga numri i trashgimtarve t tjer q mund t prfitojn trashgimi, n rast se

nj nga fmijt e trashgimlnsit ka vdekur m par, ose n rast se prve

bashkshortes nuk ka trashgimtar t tjer t radhs s par.

N ligj nuk parashikohen specifikime mbi rrethana q lidhen me situatn

ekonomike t bashkshortve pasjetues, e m konkretisht grave duke ju ln t

6 Bazuar n nenin 11.1 t Ligjit pr Trashgimin i Kosovs, Trashgimtar ligjor jan: fmijt e

trashgimlnsit, t adoptuarit e tij dhe pasardhsit e tyre, bashkshorti, prindrit, vllzrit e motrat dhe

pasardhsit e tyre, gjyshi e gjyshja dhe pasardhsit e tyre.

13

drejtn t trashgojn njsoj si n rastin kur gruaja sht e aft, edhe n rastin

kur sht e paaft pr pun.

Objektivi ligjor n t vrtet duhet t jet evitimi i shkaqeve dhe rrethanave q

ndihmojn q ajo t mos vihet n vshtirsi dhe t mos dal jasht kuadrit t

zakonshm jetik t tij prej vdekjes s trashgimlnsit. N t njjtn koh, ky

objektiv merr parasysh dhe ann financiare t bashkshortes pasjetuese q t

jetoj n kushte normale.

N vende t ndryshme, pr t prcaktuar situatn reale t bashkshortit

pasjeues, e m s shumti bashkeshortes analizohet fillimisht forma e regjimit

martesor7. Kjo shtje sht trajtuar gjersisht n vijim t ktij studimi, duke

prfshir edhe sfidn pr t garantuar kt standart pr grat e mbetura t ve e

q marrdhnet familjere i kan ngritr mbi bashkejetesn faktike.

Zanafilla e problematikave t ndeshura n praktik lidhen m dy institute

juridike t Ligjit pr Trashgimin i Kosovs. Konkretisht ato lidhen me institutin

e heqjes dor nga e drejta pr t trashguar dhe shmangia nga trashgimia.

Instituti i par sht trajtuar gjersisht n studime me objekt t prafrt e

padashur t prsritemi do t trajtojm natyrn juridike t ktij instrumenti t

aplikuar n kundrshtim me qllimin q ai mbart n vetvete.

Heqja dor nga trashgimia sht shprehje e njanshme e vullnetit q ka pr

pasoj humbjen n myr t pakthyeshme t t gjitha t drejtave q burojn nga

prona e trashguar. Ky veprim ka pr pasoj daljen nga rrethi i trashgimtarve

dhe ndarjen e pjess s tij nprmjet trashgimtarve t tjer. Sikurse u

prmend, heqja dor nga trashgimia nn presionin e trashgimtarve meshkuj

pr t arritur shmangien e gruas nga trashegimia realizohet me mjete t lejuara

ligjore, por shpesh her n kundrshtim me qllimin e ligjit. Themi n

kundrshtim duke pasur parasysh raste kur grat heqin dor nga trashegimia

n emr t harmonise familjare apo vllazrore, n emr zakonit apo edhe pr

shkak t mashtrimit, friks ose dhuns nga antart meshkuj prfitues t

trashgimis.

Bazuar n nenin 130 t Ligjit pr trashgimin, trashgimtari, i cili ka hequr

dor n emr t vet konsiderohet sikur t mos ket qen trashgimtar. Ai mund

t heq dor nga trashgimi me deklarat t dhn pran gjykats gjersa t

prfundoj seanca mbi trashgimin. Heqja dor vlen edhe pr pasardhsit e atij

q ka hequr dor, prve nse shprehimisht ka deklaruar se hequr dor vetm

n emr t vet. N qoft se pasardhsit jan t mitur pr kt heqje dor nuk

nevojitet leja e organit t kujdestaris. Gjithashtu, n qoft se pr trashgim

7 Beignier Bernard dhe Do Carmo Silva, Jean-Michel: Liquidations des rgimes matrimoniaux et de

successions

14

kan hequr dor t gjith pasardhsit t cilt i takojn radhs me t afrt t

trashgimis n astin e vdekjes t trashgimlnsit, n trashgim thirren

pasardhsit e radhs pasuese t trashgimit.

Nga analizimi i ksaj dispozit t bien n sy dy problematika, me zgjidhjen e t

cilave dhe n kushtet e Kosovs situata do t lehtsohej n mnyr t

drejtprdrejt.

Kshtu, bie n sy periudha e gjat kohore, gjat s cils trashgimtarja femr

ruan t drejtn pr t hequr dor. Nisur edhe nga modele t tjera ligjore n rajon,

ekziston mundsia q kjo koheqzgjatje e ushrimit t s drejts t jet m e

shkurtur duke zvogeluar shanset per presion n familje apo rrethana t tjera, q

e cojn trashgimtaren t heq dor. Rekomandojm q zvogelimi i ktij afati,

pershembull nj deri n tre muaj pas hapjes s trashgimis, do ndikonte ne

zvogelimin e rasteve kur trashgimtaret heqin dor. T mos harojm q ky

institut ka indur me qllimin pr t mbrojtur trashgimtart nga barra financiare

q rndonn trashgimin e q kjo e fundt t mos kthehet n nj mnyr pr t

demtuar interest e trashgimtarit. Pra, heqja dor subjektivisht nuk

konsiderohet si nj mundsi e bazuar thjesht n dshirn apo peshn morale t

trashgimtares femr, prsa koh n thelb ngelet nj mjet ligjor pr t privuar

veten nga nj e drejt.

N kt drejtim sht ezigjenc e kohs ngritja e vetdijes s grave se heqja dor

nga trashgimia i con n privim nga t drejta pasurore dhe varsia ekonomike,

n t ciln vendosen pas heqjes dor nga t drejat ngushton hapsirn e shum

t drejtave t tjera n familje dhe shoqri.

Prfitimi prej ktij mekanizmi apo mjeti ligjor, duke dal nga konteksti pr t cilin

sht parashikuar apo duke prjashtuar trashgimtart pa ushtruar formalisht

t drejtn pr t hequr dor, si jan edhe rastet kur ata jetojn jasht vendit,

sht kthyer n t mundsi me cen.

Shpehja e vullnetit n formn e deklarats nevojitet t verifikohet zyrtarisht n

gjykat. Pr kt rekomandohet kmbngulja dhe angazhimi i lart i gjyqtarve n

verifikimin e vullnetit t trashgimtares nga njra an dhe organizimi i

aktiviteteve trajnuese pr gjyqtart nga Kshilli gjyqsor apo institucionet e linjs

me qllim ndrfutjen e metodave m t mira t praktiks profesionale n kt

drejtim.

Shmangia dhe njherazi prjashtimi i grave nga trashgimi n mnyra t veanta

sht realizuar edhe nprmjet veprimeve q mbartin n vetvete elemnt t

veprs penale, e q me gjith kt ndodh t aplikohen. Kshtu, me vdekjen e

trashgmlnsit dhe nisjes s procedurs pr hapjen e trashgimis pasi

hartohet Aktvdekja. Kjo e fundit ka si pjes prmbajtsore edhe shnimin e

15

trashgimtarve sipas rradhs s trashgimit. N rast se n kt etap t

procedurs nuk depozitohen certifikatat e lindjes s trashgimtareve femra n

zyrn e gjendjes civile, kto t fundit mund t shmangen nga trashgimi duke

mos u shnuar n Aktvdekje.

Aktvdekja sht lshuar nga Organi komunal i shrbimit, kompetent pr

mbajtjen e librit amz t vdekjeve ka pr detyr q, i drgohet brenda afatit prej

15 ditsh nga dita n t ciln e ka regjistruar vdekjen, tia drgoj aktvdekjen

gjykats trashgimore. Bazuar n nenin 134 t Ligjit Nr. 03/L-007 Pr

Procedurn Jokontestimore aktvdekja hartohet n baz t t dhnave q jan

marr nga kushrinjt e personit t vdekur, nga personat me t cilt ka

bashkjetuar i vdekuri, si dhe nga personat e tjer q mund t japin t dhna q

shnohen n aktvdekjen. N rastet e hapjes s trashgimis nga noteri Aktvdekja

prbn akt noterial prej t cilit filloj procesin e prgatitjes s Deklarats s

Trashgimis, duke e ndar formalisht pasurin bazuar vetm n trashgimtart

e listuar.

Parashikimi i t drejts s ankimit dhe parashkrimi i ksaj t drejte n rast

shmangie nga trashgimtart krijon nj garanci pr t mbrojtur grat n t tilla

raste nga cnimii t drejts ligjore. Bazuar n intervistimet e gjykatsve dhe

noterve, t kryera nga Rrjeti Ballkanik pr Gazetari Investigative n vitin 2016,

lidhur me kt hulumtim specifik mbi t drejtn e grave pr trashgim n prone,

jan konstatuar raste n prvojn e tyre kur familjet jan munduar ti fshehin

trashgimtart8. Ky fakt e bn situatn edhe m therse, prsa koh t tilla

veprime nuk raportohen dhe kallzohen nn presionin e faktorve nga m t

ndryshm si mungesa e dijenis mbi t drejtn dhe shmangies prej saj,

friks, presionit familjar apo vet ndrydhjes s liris s grave. Tek kto t

dal nga dshmi t grave t intervistuara gjersisht gjat Kampanjave t

zhvilluara nga Klinikat Ligjore pr Ndihm Juridike Falas nga CLARD dhe

klinika ligjore pran Kolegjit ILIRIA dhe rasteve t shqyrtuar, vrehet edhe

elementi i shpress pr ndryshime nga vajzat dhe grat e moshave m t

reja. Faktori mosh rezulton t theksoj m shum perceprimin mbi t

drejtn e mbartjes s nj prone dhe prirjes pr t prjashtuar apo

vetprjashtuar grat nga t drejtat trashgimore dhe pronsore n emr t

ashtuquajturs prulje ndaj zakonit.

Problematika e dyt sht edhe m e mpreht dhe lidhet me mundsine e

parashikuar n ligj q lejon prindrit q t heqin dor nga e drejta e trashgimis

s pasardhsve t mitur, pa miratim nga organi i kujdestaris.

8 Raporti i BIRN pt t Drejtn e Grave pr Trashgim n Pron, Korrik 2016, faqe 8

16

Prindrit jan kujdestart ligjor, t cilt mund t ushtrojn prgjegjsin ligjore

n interes t fmijve. Prgjegjsia prindrore prfshin t drejtat dhe detyrat q

kan pr qllim t sigurojn mirqenien emocionale, sociale dhe materiale t

fmijs, duke u kujdesur pr t, duke mbajtur raporte vetjake me t, duke i

siguruar atij mirrritjen, edukimin, arsimimin, prfaqsimin ligjor dhe

administrimin e pasuris 9 . Nisur nga parimi i siguris juridike kryerja e

veprimeve t administrmit jo t zakonshm (veprime juridike, t cilat mund t

ndryshojn fatin e pasurs s fmijs) t pasuris s fmijs nuk mund t bhet

vetm me autorizimin apo lejen paraprake t Organit kompetent t

Kujdestaris10. Kto dispozita jo vetm q prfqaqsojn nj kontradit ligjore

duke pasur parasysh q vendimi pr t prjashtuar nj t mitur nga trashgimia

sht nj veprim nga kategoria e tagrit t disponimit apo tjetrsimit t pasuris.

Pr m tpr, nn kontekstin e mendsis q rezulton n shoqri dhe

diferencimeve gjinore q bjn prindrit e synimin q pasuria duhet t ngelet n

familje, kjo do t mundsonte lehtsisht shmangien nga trashgimia t vajzave t

mitura, megjithse kjo e drejt u buron parimisht nga ligji.

Prkundr nj progresi t madh n dekadn e fundit, Kosova sht ende pjes e

sfids globale t prmirsimit t barazis gjinore duke prfshir ktu, qasjen jo t

barabart t grave n burime ekonomike dhe natyrore.

1.2 T drejtat pronsore prej bashksis martesore dhe jashtmartesore

Martesa sht nj veprim juridik i secilit prej bashkshortve, i cili sjell si pasoj

jo vetm ndryshimin e statusit t tyre personal, por edhe ndryshimin e regjimit

juridik q do t zbatohet pr t drejtat pronsore t fituara gjat martess.

Nprmjet institutit t regjimit pasuror martesor 11 bashkshortt fitojn

sigurin juridike t prcaktimit t t drejtave mbi pasurit q do t fitohen gjat

martess. Sipas Gjykats Europiane t Drejtsis 12 regjimi pasuror martesor

prfshin jo vetm regjimin pasuror n kuptimin e ngusht t tij, por prfshin

gjithashtu t gjitha marrdhniet pasurore t bashkshortve q rrjedhin nga

9 Neni 128, paragrafi 4 I Ligjit pr Familjen i Kosovs 10 Neni 135 Ligji per Familjen (1) Prindrit, t ardhurat nga pasuria e fmijs s tyre mund ti disponojn, n

radh t par: pr ushqimin, edukimin dhe arsimimin e tij, si dhe pr nevojat e domosdoshme t bashksis

familjare, nse nuk kan mjete t mjaftueshme. (2) Prindrit me lejen e Organit kompetent t Kujdestaris

mund ta tjetrsojn ose ta ngarkojn pasurin e fmijs vetm pr mbajtje, kujdes dhe edukim. 11 Me regjim pasuror martesor do t kuptojm trsin e normave ligjore, t cilat kan pr objekt rregullimin

e marrdhnieve pasurore ndrmjet bashkshortve gjat martess, dhe marrdhnieve ndrmjet tyre dhe

t tretve.

Pr me tepr shih:, Sonila Omari, E drejta familjare, Botimet Morava, Tiran 2010 12 Vendim i GJED C-143/78, 17 Mars 1979 Jacques de Cavel vs Louise de Cavel

17

martesa ose nga zgjidhja e saj (vendimet/masat e prkohshme dhe definitive t

rregullimit t marrdhnieve pasurore t bashkshortve pas zgjidhjes s

martess).

Regjimi i bashksis s pasurive t prcaktuar n Ligjin pr Familjen,

konsiderohet si regjimi m i prshtatshm pr rregullimin e marrdhnieve

pasurore t bashkshortve, si regjimi pasuror, q garanton barazin morale dhe

juridike t bashkshortve gjat martess. Kshtu, Kosova nuk renditet ende

ndr vendet q kan parashikuar edhe regjimin kontraktor, si zgjidhje

konvencionale e bashkshortve pr rregullimin e marrdhnieve pasurore n

martes.

Mbrojtja kushtetuese13 dhe ajo e ligjit pr familjen mbron t drejtat e grave jo

vetm pr t hyr me vullnet t lir n martes, por edhe t zotrojn s bashku

pronn e fituar gjat martess s tyre, dhe t ruajn pronsin e veant t

pasuris q sjellin n martes.

Bazuar n nenin 45 t Ligjit nr. 2004/32 Ligji pr familjen i Kosovs,

bashkshortt mund t zotrojn s bashku pronn e fituar gjat martess s

tyre, dhe t ruajn pronsin e veant t pasuris q sjellin n martes. Pr m

tepr bashkshortt garantohen n t drejtat e tyre jo vetm duke vendosur

sistemin e bashkpronsis mbi pasurin e fituar nga secili bashkshort gjat

martess14, por edhe nprmjet vendosjes s barazis n administrimin e ksaj

pasurie15.

Cka sht edhe m e rndsishme, regjimi i bashksis ligjore, gjithashtu,

garanton njohjen dhe vlersimin me t njjtn rndsi jo vetm t kontributit

monetar t bashkshortve n fitimin e pasuris gjat martess, por edhe t

kontributit n natyr, n drejtim t aktivitetit shtpiak dhe rritjes dhe edukimit

t fmijve, duke prezumuar n mnyr absolute se ky kontribut ka br t

mundur fitimin e pasuris ndrmjet bashkshortve, gjat martess16.

U nism nga kjo analiz sistematike pr t theksuar argumente, t cilat n

momentin e trajtimit t problematikave ato rezultojn cshtje t pazgjidhura dhe

13 Shih Neni 37 (2) i Kushtetuts Martesa dhe shkurorzimi rregullohen me ligj dhe bazohen n barazin e

bashkshortve. 14 Neni 47- Pasuria e prbashkt

(1) Pasuri e prbashkt e bashkshortve sht pasuria e fituar me pun gjat vazhdimit t martess, si

edhe t hyrat q rrjedhin nga pasuria e till; (2) Pasuria e prbashkt mund t prfshij gjithashtu t drejtat

sendore dhe t detyrimeve; (3) Pasuria e bashkshortve e fituar bashkrisht prmes lojrave t fatit

konsiderohet pasuri e prbashkt.

(4) Bashkshortt jan pronar t prbashkt n pjes t barabarta t pasuris s prbashkt nse ndryshe

nuk jan marr vesh; 15 Neni 49 - Pasurin e prbashkt bashkshortore gjat martess bashkshortt e administrojn dhe e

disponojn bashkrisht dhe me marrveshje 16 Sonila Omari, E drejta familjare, Botimet Morava, Tiran 2010

18

pretendime t pabazuara kundr t drejts s grave pr t qen, edhe ato

sbashku me bashkshortt, titullare t prons s fituar gjat martess.

Pretendimet e hasuara n praktik pr t evituar grat prej pasuris s

prbashkt martesore me argumentin e ngusht pr munges t kontributit

financiar, thekson nevojn pr:

- t nnvizuar barazin midis kontributit financiar dhe atij n natyr pr

mbarvajtjen e familjes dhe

- t shmangur mundsin e ln nga ligji n pikn 4 t nenit 47, pr mundsin

e marrveshjes midis bashkshortve pr t pasur pjes t barabarta n pasuri.

Sikurse e theksuam m lart, rndsia e barabart e kontributit financiar dhe

atij n natyr pr familjen, u garanton grave t pretendojn t drejta pasurore,

edhe n munges t kontributit financiar prej puns17.

N kushtet e numrit t lart t grave t papunsuara apo q nuk krkojn t

punsohen pr rrethana t ndryshme, nj kusht i till do tu garantonte atyre

prmbushje t pakushtzuar t s drejts pr t marr pjes n pasurin e

prbashkt martesore. Gjithashtu, megjith rndsin juridike q mbart

autonomia e vullneteve t bashkshortve, vendosja e parashikimeve lejuese pr

shmangie nga e drejta e bashkshortes pr pjes t barabarta n pasuri, do t

hapte rrugn pr arritjen e marrveshjeve nn ndrhyrjen e faktorve t jashtm

(kanosje, mashtrim ose lajthim, t cilat cojn n pavlefshmri t marrveshjeve,

por q shpesh ngelen t pakontestuara).

N vijimsi t problemeve t hasuara n prfitimin e t drejtave pronsore t

grave t martuara, ekzistojn disa zbraztira lidhur me kto t drejta n

bashksit jashtmartesore apo martesave faktike t krijuara.

Neni 14 i Ligjit pr Familjen prcakton martesn si bashksi e regjistruar

ligjrisht n mes t dy personave t sekseve t ndryshme, me an t s cils ata

lirshm vendosin q t jetojn s bashku me qllim t krijimit t familjes. Me

gjith kt, konsiderohen t lidhur n bashksi faktike edhe burri dhe gruaja, t

cilt sipas nenit 39 t Ligjit pr familjen, jetojn n ifte, e karakterizuar nga nj

jet e prbashkt q paraqet nj karakter stabiliteti dhe vazhdueshmrie. Kjo

bashksi faktike gzon status t barabart me statusin martesor n aspektin e t

drejtave dhe detyrimeve pr prkujdesje, mbshtetje financiare reciproke, dhe t

drejtave pasurore ashtu si sht specifikuar n ligj.

Ajo q vrehet qartsisht nga interpretimi i ktyre dispozitave sht:

17 Agjencia e statistikave t Kosovs _

http://askdata.rks.gov.net/PXeb/pxeb/sq/askdata/askdata__Labour%20market__Quarterly%20labour

%20market__Employment/lfsq01.px/table/tableVieLayout1/?rxid=a98567f0-5ade-480f-b2ea-

d8d314769ffa

http://askdata.rks.gov.net/PXeb/pxeb/sq/askdata/askdata__Labour%20market__Quarterly%20labour%20market__Employment/lfsq01.px/table/tableVieLayout1/?rxid=a98567f0-5ade-480f-b2ea-d8d314769ffahttp://askdata.rks.gov.net/PXeb/pxeb/sq/askdata/askdata__Labour%20market__Quarterly%20labour%20market__Employment/lfsq01.px/table/tableVieLayout1/?rxid=a98567f0-5ade-480f-b2ea-d8d314769ffahttp://askdata.rks.gov.net/PXeb/pxeb/sq/askdata/askdata__Labour%20market__Quarterly%20labour%20market__Employment/lfsq01.px/table/tableVieLayout1/?rxid=a98567f0-5ade-480f-b2ea-d8d314769ffa

19

o Synimi pr t barazuar kushtet dhe efektet e bashksis martesore dhe asaj

jashtmartesore;

o Mungesa e prputhshmris me ligjin e trashgimis, i cili vendos

standardet m t larta pr njohjen e nj bashkshorti n bashksi faktike.

Tendenca pr t barazuar dy lloj marrdhniesh, t cilat jan t ngjashme n

thelb, por jo n pasojat q vijn pr personat18, vjen si rezultat i numrit t lart

t martesave faktike t lidhura n Kosov.

Nj tjetr moment ky i rndsis q kan normat zakonore n drejtim t krijimit

t lidhjeve martesore pa kryer formalizimin e tyre n Komun. Konsiderojm si t

rndsishme q bashk me nj prkufizim m t sakt t ktyre marrdhnieve

familjare faktike, t klasifikohen edhe kushtet formale n baz t t cilave

bashkshortja do t fitonte t drejta mbi pasurin e fituar n bashkjetes dhe

pasuris n rast t vdekjes s partnerit bashkjetues. Pr momentin bazuar n

nenin 8919 dhe veanrisht n paragrafin 2 t nenit 9020 t Ligjit pr Familjen, t

drejtat pronsore q parashikohen pr bashkshortt gjat martess ose pas

shkurorzimit, ln t kuptohet q kto t drejta bhen t pretendueshme n

rast t nj lidhje martesore apo e thn ndryshe pr personat q kan statusin e

bashkshortve. Ndrsa n klauzolat e tjera, ligji sht i qart pr at se

marrdhniet pronsore midis bashkshortve n bashksi faktike duhet t jen

njjta me ato n nj martes t regjistruar ligjrisht. Kjo situat ligjore n ligjin e

18 Ligji n fuqi pr familjen prdor termin burri dhe gruaja q jetojn n ift ose personat, t cilat nuk

jan termat adekuat pr t prshkruar bashkjetuesit apo e thn ndryshe partnert bashkjetues. Kta

persona nuk mund t marrin statusin bashkshort, ndaj ngelen t kategorizohen si partner. Ndrsa neni

11.2 i Ligjit pr trashgimin e prkufizon si bashksia jetsore e gruas s pamartuar dhe e burrit t

pamartuar e cila ka zgjatur nj koh t gjat dhe q ka pushuar me vdekjen e trashgimlnsit, me kusht t

ken qen plotsuar prezumimet pr vlefshmrin e martess, duke ju dhn edhe statusin me nj

formulim ambig si bashkshort jashtmartesor. Ky term normalisht qndron shume larg t vrtets s

marrdhneve n bashksit jashtmartesore, t cilt jetojn si burr e grua megjith situatn e krijuar n

vend pr shkak t nnvlersimit t lidhjes s martesave civile. 19 Neni 89 - Pjestimi i pasuris s prbashkt t bashkshortve mund t krkohet gjat martess dhe pas

mbarimit t saj me shkurorzim. 20 Neni 90 - (1) Me rastin e pjestimit t pasuris s prbashkt, borxhi i pasuris s prbashkt do t

llogaritet n pjesn e secilit bashkshort.

(2) Kur bhet pjestimi i pasuris me krkes t njrit prej bashkshortve t nj martese ligjrisht t

regjistruar, duhet kushtuar vmendje pr t siguruar q pjesa e tij/saj prfshin ato sende t pasuris s

prbashkt, t cilt i shrbejn zanatit apo profesionit t tij/saj.

(3) Nse vlera e sendeve nga paragrafi 2 i ktij neni sht jo proporcionalisht e madhe n krahasim me

vlern e pasuris s prgjithshme t prbashkt, do t bhet pjestimi edhe i atyre sendeve, prve nse

bashkshorti t cilit kto pjes duhet ti takojn nuk ia siguron bashkshortit tjetr pagimin prkats n

para apo vlern prkatse ose t prafrt ose nuk ia cedon bashkshortit tjetr sipas plqimit t tij sendet e

tjera me vler prkatse ose t prafrt. Pr kto kompensime qllimi krkohet t miratohet nga t dy

bashkshortt.

(4) Kur pjestimi fillohet me krkesn e njrit bashkshort, atij do ti dorzohen ato sende t pasuris s

prbashkt q i shrbejn ekskluzivisht prdorimit t tij personal.

20

posam t marrdhnieve familjare l pa rregulluar marrdhniet pasurore mes

personave q jetojn n bashksi jashtmartesore dhe pr m tepr grat si

kategoria m e pambrojtur n to.

Analizimi i ktyre shtjeve nga doktrina juridike e ka gjetur zgjidhjen n

dispozitn 28 t Ligjit pr trashgimin, i cili ka kushtzuar t drejtn pr t

trashguar t burrit apo gruas q bashkjetojn. Sipas ksaj dispozite Burri dhe

gruaja q bashkjetojn n nj bashksi jashtmartesore mund t trashgojn

njri-tjetrin si bashkshort, nse:

a. Bashksia jashtmartesore deri n momentin e vdekjes s trashgimlnsit ka

zgjatur t paktn 10 vjet, e nse nga kjo marrdhnie kan lindur fmij t

paktn 5 vjet dhe

b. N momentin e vdekjes s trashgimlnsit as njri nga personat q kan

bashkjetuar t mos ket qen ligjrisht i martuar me ndonj person t tret, ose

nse trashgimlnsi ka qen ligjrisht i martuar me personin e tret, ka

paraqitur padi pr shkurorzimin ose nulimin e martess dhe pas vdekjes s tij

konstatohet se padia ka pasur mbshtetje.

(2) Personat q kan bashkjetuar nuk konsiderohen si trashgimtar t

domosdoshm.

(3) Personi q ka bashkjetuar nuk ka t drejtn e trashgimit nse ifti nuk ka

jetuar pr nj koh t gjat s bashku.

S pari parashikimi i t drejts pr t trashguar n kushtet e piks (b) t

paragrafit 1 nuk garanton nj t drejt absolute pr t trashguar personin

bashkjetues. Kjo nuk do t tingellonte nj cnim, prsa koh edhe n vende t

tjera e drejta pr t trashguar sht nj nga efektet e lidhjes s martess. Pr

m tepr nuk do t konsiderohej nj cnim nse numri i ifteve q jetojn n

bashksi faktike nuk do t ishte kaq i lart.

S dyti situata juridike e institutit t bashksis faktike nevojitet t trajtohet n

prputhje me Ligjin pr trashgimin e mbi t gjitha t prkufizohet n nj regjim

m t qart. Me kt kuptojm futjen e bashksis faktike brenda nj kornize m

rigoroze dhe t qart ligjore, pr ta kthyer kt institut n nj marrdhnie t

vazhdueshme q mund t konsolidohet dhe t marr automatikisht efektet e

martess. Kshtu nisur nga eksperienca e vendeve t tjera do t mund t

pranohej si zgjidhje vendosja e kushtit pr t regjistruar bashksit faktike dhe

njohjen e ktyre efekteve pas disa viteve bashkjets21.

21 Kroacia dhe Bosnje dhe Hercegovina krkojn tre vjet bashkjetes para njohjes s bashkjetess.

Ndrkoh kjo kohezgjatje mund t jet edhe m e vogl n kushtet e lindjes s fmijve.

21

Pr m tepr do t donim t shtrinim analizn ligjore edhe mbi nj parashikim

tjetr ligjor, n dukje i drejt.

Referuar nenit 14/1 dhe 222 t Ligjit pr Trashgimin i Kosovs, n rast se i

vdekuri nuk l trashgimtar t tjer prvec bashkshortit, thirren

trashgimtart e parashikuar n nenin 14 si: prindrit e trashgimlnsit si dhe

pasardhsite tyre (vllezrit dhe motrat e trashgimlnsit), nipat e strnipat e tij

dhe pasardhsit e largt t tij, sipas dispozits 15 t ligjit. Problemi n kt

dispozit qndron n faktin se n do rast, bashkshorti merr vetm gjysmn e

trashgimis, pavarsisht trashgimtarve t tjer q mund t thirren. Pr m

tepr vrehet nj kontradit dispozitash q jo vetm krijon paqartsi dhe

mundsi interpretimi rast pas rasti, por edhe ul besimin n nj kuadr ligjor t

mir-rregulluar. Kshtu pr m tepr qartsi po vendosim tre dispozita

kontradiktore t ligjit, te cilat dukshm t ln t kuptosh edhe konfuzionin per

ti dhn nj drejtim modelit m t mir pr t garantuar bashkshortin pasjetues

n trashgimin e prons.

Neni 14.4

N qoft se t dy

prindrit e

trashgimlnsit kan

vdekur para tij,

bashkshorti

trashgon tr

pasurin

Neni 15.1 dhe 15.2

1.N qoft se njri nga prindt e

trashgimlnsit ka vdekur para

trashgimlnsit, pjesn e

pasuris trashgimore q do ti

takonte sikur t kishte jetuar pas

trashgimlnsit e trashgojn

fmijt e tij (vllezrit dhe motrat e

trashgimlnsit), nipat e strnipat

e tij dhe pasardhsit e largt t tij,

sipas dispozitave t ktij Ligji q

vlejn pr rastin kur

trashgimlnsin e trashgojn

fmijt dhe pasardhsit e tjer t tij.

2. N qoft se t dy prindt e

trashgimlnsit kan vdekur

para trashgimlnsit, pjesn e

pasuris trashgimore q do ti

takonte secilit prej tyre sikur t

kishin jetuar pas trashgimlnsit e

Neni 17

N qoft se t dy

prindrit e

trashgimlnsit kan

vdekur para

trashgimlnsit e nuk

kan ln asnj

pasardhs, tr

pasurin trashgimore

e trashgon

bashkshorti i

trashgimlnsit.

22 Neni 14 1. Pasurin e trashigimlnsit q nuk ka ln pasardhs e trashgojn prindrit e tij dhe

bashkshorti i tij.

2.Prindrit e trashgimlnsit trashgojn gjysmn e pasuris n pjes t barabarta, kurse gjysmn tjetr t

pasuris e trashgon bashkshorti i trashgimlnsit.

22

trashgojn pasardhsit prkats,

si sht prcaktuar n paragrafin 1

t ktij neni.

Sikurse duket qart pozitat e bashkshortit pasjetues kalojn prej rregullimit

parimor si n rast t mungess s trashgimtarve t rradhs s par (femijve)

dhe prindrve t trashgimlnsit, si trashgimtari i vetm. Kjo prfaqson nj

prej modeleve m t arrira t prkrahjes ligjore pr bashkshortin trashgimtar.

Ndrkoh neni 15 dukshm tregon se n rastet kur njri prej prindrve apo t dy

prindrit e trashgimlnsit kan vdekur para trashgimlnsit, pjesn e

pasuris trashgimore q do ti takonte secilit prej tyre sikur t kishin jetuar pas

trashgimlnsit e trashgojn pasardhsit prkats. Dhe situata ligjore

qartsohet n kt interpretim sistematik nprmjet nenit 17, ku n fakt

sqarohet vullneti i ligjvnsit pr bashkeshortin pasjetues. Ai do t jet

trashgimtari i vetm jo n cdo rast si parashikon neni 14.4, por vetm n

rastet kur n thirrjen e tij me trashgimtart e rradhs s dyt (prindrit), ata

nuk kan ln asnj pasardhs.

Pra, pozita e bashkshortit/es pasjetues nuk mund t lejohet t prkeqsohet

nga fakti se ai nuk mbetet trashgimtari i vetm i rradhs s par.

Prvoja e vendeve europiane tregon q mund t bhet akoma m shum.

Bashkshorti pasjetues mund t ket t drejtn q t jetoj n banesn n t

ciln jetonte para se t vdiste trashgimlnsi. Kjo gj sht parashikuar n

legjislacionin francez, sipas t cilit kjo e drejt banimi sht e prkohshme dhe

mund t zgjas deri n 1 vit pas vdekjes s trashgimlnsit. Kjo do t siguronte

bashkshortin pasjetues t prdor gjithashtu dhe sendet q mobilojn shtpin.

N qoft se banesa sht pron e prbashkt apo pron personale e

trashgimlnsit, ather qndrimi n t bhet falas e n rastet kur banesa sht

dhn me qera, ather bashkshorti pasjetues prfiton qeran pr nj periudh

t caktuar.

Kjo prpjekje sht br n mnyr q bashkshorti pasjetues t ket nj jet

normale edhe pas nj fatkeqsie t till. Pas ktij afati, trashgimtart e tjer

ligjor mund t krkojn at q iu takon. N realitetin Kosovar kjo do t

ndihmonte grat t forconin pozitat e tyre prball trashgimtarve t tjer e tu

jepte koh t mbronin t drejat e tyre edhe n rast kur prballen me padrejtsi t

caktuar brenda familjarve t bashkshortit.

N prfundim t ktij trajtimi konsiderojm q baza ligjore e koordinuar midis dy

ligjeve paraqet kushte prjashtuese nga e drejta pr t trashguar pr personat

23

q jan n bashksi jashtmartesore, n rast se njri prej tyre vdes. Meqnse

fokusi i ktij studimi jan grat dhe ato paraqiten n nivel shum t ult si

zotruese t pronave, ngelet t kuptohet q kto rregullime cnojn

drejtprdrejt dhe n mnyr disfavorizuese grat n Kosov. Prjashtimi nga e

drejta pr t trashguar n rastet e bashksive faktike prfaqson nj pjes t

konsiderueshme t grave t cilat gjenden n kushtet e mungesave t burimeve

financiare apo minimalisht t shtpis s banimit, pra n mshirn e fatit dhe

humanitetit t familjarve.

N kto kushte konsiderojm si t domosdoshm reagimin n dy drejtime:

1. Ndryshimin e kuadrit ligjor si n aspektin e saktsis dhe qartsis

terminologjike t parashikimeve, ashtu edhe balancimin midis kushteve pr t

njohur bashksit faktike dhe pasojave legjitime t burrit dhe gruas q jetojn n

ift.

2. Inkurajimin e ifteve t martuar apo q jan n premtim pr martes t

shkojn drejt formalizimit t jets n cift nprmjet instrumentit m legjitim t

njohur n bot, martess civile. Kjo mund t arrihet nprmjet lehtsimeve t

caktuara pr iftet q tashm jetojn n bashksi faktike apo ndrgjegjsimit t

atyre q futen n marrdhnie n ift pr ndryshimin n efektet e ktyre

marrdhnieve familjare, sa t ngjashme n thelb, aq edhe t ndryshme n

form.

Sundimi i ligjit n Kosov karakterizohet me t drejta pronsore t definuara

dhe t zbatuara dobt, sidomos t drejtat pronsore t femrave dhe grupeve

minoritare. N vitin 2016, femrat posedonin vetm 18% t pasuris s

patundshme n Kosov, duke prfshir edhe tokn (Raport i Agjencionit

Kadastral pr pronsi t prons n Kosov).

Mungesa e nj aplikimi efikas t t drejtave pronsore e dobson qeverisjen

demokratike, negativisht ndikon n t drejtat e njeriut, shfuqizon femrat dhe

pengon rritjen e qndrueshme ekonomike.

2. T DREJTAT PRONSORE N KONTEKSTIN E T DREJTS

ZAKONORE

24

Zanafilla e mnyrs t perceptimit dhe njohjes s t drejts s grave pr t pasur

pron, i gjejm n rregullat zakonore, t cilat n t vrtet jan proces normal i

do shoqrie n etapa t ndryshme t zhvillimit t saj. Fuqia e normave

zakonore, t njohura me emrtimin kanun n veri t trevave shqiptare t asaj

kohe 23 , t zbatuara n nj rrjedh kohore t caktuar, jan objekt i shum

studimeve, pr efektet qe patn ato n krijimin e traditave q i rezistuan edhe

rregullave t shkruara n formn e burimeve t mirfillta t s drejts pozitive.

E drejta zakonore shqiptare nuk u lind nga nj legjislator dhe as nga nj

parlament, ajo i paraprin shtetit, eshte e pashkruar dhe e transmetuar gojarisht

brez pas brezi per gati 500 vjet rradhazi24.

T bn prshtypje fakti sesi ai sht nj ndr t paktat koncepte q t rinjt e

njohin dhe e prmendin natyrshm n Kosov. Njohja e historis gjithnj ka

prfaqsuar nj pik suksesi dhe force n prcaktimin e mnyrs s zhvillimit t

shoqris n vende t ndryshme n mbar botn. Rregullat e zbatuara n nj

periudh t caktuar, n nj vend, reflektojn pr faktor t rndsishm n nj

shoqri dhe patjetr q njohja e tyre identifikon mekanizmat dhe vendimarrjet

politike n vend. Nuk duhet t harrojm, se kur flasim pr rolin dhe forcn e

Kanunit, ndodhemi n nj shoqri mesjetare dhe m von n nj shoqri feudale,

ku nuk ushtrohej asnj pushtet shtetror n kuptimin e vrtet t fjals, ose kur

ky pushtet ishte shum i dobt e sidomos kur ishte i diktuar nga pushtuesit e

huaj. Pra zbatimi i tij n periudhn e gjat historike nga mesjeta deri n fillimin e

shekullit XX, shoqrohej me kushtet e kohs ku pjesa masive e popullats

rurale, e qeveriste jetn, aktivitetet politike, sociale dhe ushtarake sipas

rregullave dhe normave, q diktonte Kanuni, e drejta zakonore qe ka qen aktive

dhe sht zbatuar n mnyre aktive pr shum shekuj n trojet shqiptare.

Megjithat, efekti i ktyre normave zakonore duhet t shoqrohet me kalimin e

kohs nga nj zbehje progresive e fuqis zbatuese, n t kundrt do t

shndrroheshin n nj pik kthese nga rruga normale e zhvillimit social dhe

ekonomik n vend. Natyrisht n nj shtet modern, ligjet e rregullat e Kanunit e

humbin forcen vepruese, ndrsa n nj shtet t dobet, ku nuk realizohet shteti i

te drejtes, ku nuk veprojne ligjet, krijohet nje terren i pershtatshem per

rishfaqien dhe riaktivizimin e aspekteve m negative te Kanunit, si vetegjyqesia,

diskriminimi gjinor i grave, q lndojne progresin dhe modernizimin e shoqris.

23 Kanun,etimologjikisht rrjedh nga fjala latine canon qe do te thote rregull ose ligj, ose dicka qe perdoret

ne menyre te rregullt, e njejta gje mund te thuhet edhe per fjalen e perdorur ne jugun e trevave shqiptare

Venom. Shpeshere, e drejta zakore lidhet ngushte me termin e perdorur me frekuence Kanun, per faktin

se e vetmja e drejte e kodifikuar dhe e permbledhur eshte Kanuni i Lek Dukagjinit, i hedhur ne leter vetem

ne fillim te viteve 1900 nga prifti franceskan Dom Stefan Gjecovi. 24 E. Farruku Il Kanun , Lonore degli albanesi tra passato e presente . Annalisi di un fenomeno e culturale

Rivista Giuridica Stato e Chiese, Roma, 2011.

25

Kanuni definohet si n kod i te drejtes zakonore, thellesisht i mbjelle ne

ndergjegjien e popullit shqiptar25. Konsolidimi i shtetit e mnjanoi kt t drejt,

por kurr nuk u fshi plotsisht nga vetdija e njerzve. Ky fakt sht theksuar

edhe m shum nga popullata e nxitur pr t ruajtur kto rregulla etiko-morale

si nj nga mnyrat e mbijetess ndaj ndrhyrjeve t okupuesve apo faktorve t

jashtm26 . N kt llogjik, hendeku midis regjimit t prcaktuar n ligj pr

prmbushjen e t drejtave t grave dhe normave shoqrore apo praktikat

zakonore n kto shtje, sht ngulitur si rezultat i nacionalizmit t rilindur n

kontekstin e lufts s Kosovs pr pavarsi dhe ides pr t forcuar rolin e

burrave n familje e shoqri.

Pr t krijuar nj ide sa m t sakt n lidhje me marrdhniet pasurore n

familje dhe t drejtat pronsore t grave sipas t drejts zakonore, si fillim duhet

t mbajm parasysh strukturn familjare dhe pozitn juridike t femrs n t. N

krahinat ku vepronin normat e t drejts zakonore shqiptare celula baz e

shoqris isht familja patriarkale 27 . Familja patriarkale ishte nj bashksi

njerzish me lidhje gjaku n vij t drejt mashkullore ose t bashkuar n

martes. Brenda saj jetonin 2-3 breza. Kjo familje, kishte nj ekonomi t

prbashkt dhe degt kryesore t saj ishin bujqsia dhe blegtoria. Burrat ishin

bashkpronar mbi pasurin e familjes, ndrsa grat nuk kishin pjes n pasuri,

pasi n der t babs ato quheshin der e huaj, ndrsa n der t burrit ato

ishin t ardhura dhe nuk sillnin pasuri me vete. Kshtu, grat ishin trsisht t

vendosura nn pushtetin ekonomik t burrave, duke minimizuar rolin ekonomik

t tyre n familje trsisht.

Pozita juridike e grave n familje dhe n jetn shoqrore n trsi, prcaktohej

nga roli i tyre n ekonomin familjare, duke i shmangur ato nga pronsia mbi

pasurin e prbashkt t familjes. Grat dispononin vetm sende t thjeshta

vetjake, t prjashtuara nga pronsia dhe trashgimia si n familjen e t atit

edhe n at t burrit.

Reformat ligjore n vite nuk kan mjaftuar pr t realizuar plotsisht t drejtat e

grave pr t poseduar dhe prdorur pronn. Prputhshmria midis normave

sociale me ligjet kombtare krkon ndryshime n nivel t popullsis, ku

mekanizmat e nevojshm pr veprim dhe prfitimet mund t identifikohen m

leht. Iniciativat me baz komunitare, si n mbar botn, synojn identifikimin

dhe eliminimin e faktorve apo arsyeve q ndalojn grat t prmbushin t

25 Salvatore Villari, Le Consuetudini giuridiche dellAlbania: Il kanun di Lek Dukagjin, Societa editrice del

libre italiano, 1940 26 Rustem Gjata, Kanuni i Lek Dukagjinit dhe rndsia e tij n shoqrin shqiptare

http://telegraf.al/drejtesia/dr-rustem-gjata-kanuni-i-leke-dukagjinit-dhe-rendesia-e-tij-ne-shoqerine-

shqiptare 27 Aleks Luarasi, Marrdhniet Familjare, SHB Luarasi, Tiran 2001, fq. 11

26

drejtat e tyre. Kta faktor n Kosov prfshijn mungesn e njohurive juridike

pr t drejtat ligjore midis grave n shoqri, burimet e kufizuara t grave pr tu

informuar mbi dokumentacion (shpesh her ato privohen nga informacioni mbi

statusin e pronave t caktuara n mnyr tejet arbitrare n organe t ndryshme

t komunave e sidomos n krahinat jasht Prishtins28), interpretimi i gabuar i

ligjeve, ndryshimet ligjore q prekin regjimin e pronave dhe regjistrimin e tyre, si

edhe nnshtrimi bazuar n mentalitetin zakonor, duke cuar deri n humbjen e

mbrojtjes ligjore.

Rritja e ndrgjegjsimit dhe vmendjes politike pr t drejtat pronsore t grave

ka rezultuar me krijimin e nj kuadri ligjor, sikurse u prmend m lart, i cili

promovon n mnyr progresive rndsin e zgjidhjes s ktij problemi.

28 Shih m posht t dhnat mbi rastin e Afrdita Svatovcit

27

3. ZHVILLIMI HISTORIK DHE SFIDAT E T DREJTAVE PRONSORE T

GRAVE

Edhe n qoft se nj sistem ligjor parashikon qasje t barabart n pasuri, grat

mund t prballen me vshtirsi t mdha n realizimin de jure t t drejtave t

tyre pronsore, nj pjes e mir pr shkak t mungess s ndrgjegjsimit.

Ekziston nj hendek i madh midis t drejtave pronsore t ligjruara t grave

dhe njohjes s tyre. Njohja e t drejts s grave n pron nuk ka qen n qendr

t pjess s politikave m t rndsishme n vende t caktuara29, vite m par

ose t programeve q lidhen me tokn, strehimin dhe pronn martesore.

Ndrkoh q disa vende i trajtojn t drejtat pronsore si nj shtje t t

drejtave t njeriut, disa vende t tjerat kan lejuar influencn e rregullave t

tregut apo t drejtn zakonore pr t prcaktuar se kush ka qasje n kto t

drejta, ndrsa vende t tjera kombinojn ndrhyrjen e shtetit me politikat e

tregut. Kshtu pabarazit n pronsin e toks dhe t drejtat mbi pronn midis

burrave dhe grave vazhdojn t ekzistojn n shkelje flagrante me detyrimet

ndrkombtare. Problematikat q identifikohen m s shumti jan:

S pari, t drejtat e prgjithshme nuk jan prpunuar n mnyr adekuate

prmes ligjeve kombtare dhe politikave t cilat mund t konvertojn aspiratat

n mekanizma praktike.

S dyti, synimi pr t arritur ose pr t monitoruar sigurin e posedimit,

disponueshmrin e shrbimeve dhe infrastrukturs, mundsit e mirmbajtjes,

programet dhe politikat publike, investimet nuk jan zhvilluar plotsisht mbi

bazn e programeve dhe planeve t detajuara.

S treti, t drejtat e grave, veanrisht t drejtat e pronsis, kushtzohen nga

praktikat zakonore, pa njohjen e natyrs evolutive t ktyre t fundit.

Situata n vendet e Ballkanit sht shum e ngjashme, n zonat rurale ku

cuditrisht perceptimi sht aq i ngjashm sa t krijon prshtypjen e nj

stereotipi njerzor t lindur. Pasuria e paluajtshme sht shpesh e regjistruar

vetm n emr t kryetarit t familjes, edhe n qoft se gruaja ka sjell pronn n

familje ose e ka bler at nga t ardhurat e saj. N shum vende, grat prjetojn

vshtirsi n regjistrimin e pasuris n emr t tyre dhe bashkeshortve t tyre.

Vetm n disa vende si n Letoni dhe Lituani ku grat mbajn m shum se 45%

29 Institute for Habitat Development, Annual Report, 2003 Raporti eshte I aksesueshme n

http://```.egug.co-plan.org/images/stories/publikime/pdf/annual_report/2003_Annual_Report.pdf Shih edhe Konsolidimi I t Drejtave t Pasurise n Sektorin e Ri t Fermave Private Te Shqiperise, 1992

28

t t gjith titujve t toks 30 , pasuria regjistrohet n emr t t dz

bashkeshortve.

Nga studimi i hulumtive krahasimore t bra rreth legjislacioneve t ndryshme

n bot, konstatohet se tradicionalisht burrat dhe grat kishin t drejta t

barabarta pr t mbartur pron, por zakonisht ato regjistrohen sipas

procedurave ligjore n emr vetm t burrit31. N prgjigje t ktij diskriminimi

edhe n vendet m t zhvilluara, evoluimi i t drejtave ekonomike t grave drejtoi

veprimtarin e shum faktorve drejt zgjerimit t titullit t pronsis nprmjet

institutit t posedimit t prbashkt apo bashksis ligjore 32 t prons.

Bashksia ligjore supozon q nse dy persona jetojn s bashku, t drejtat e tyre

mbi administrimin e prons apo tjetrsimit t saj krkojn miratimin eksplicit t

t dyve.

Ky prkufizim ligjor n kto vende u jep mundsin edhe cifteve bashkjetuese

q prmes titujve t prbashkt t ken t drejta t barabarta mbi pronn e

fituar gjat bashkjetess. Burim pr kt mendojm se mund t jen

marrveshjet e bashkjetuesve ose ligji pr ato bashkjetesa, q kan kaluar nj

periudh qndrueshmrie33.

T tilla praktika zbatohen n nj numr t konsiderueshm vendesh si Belgjik,

Bullgari, Franc, Itali, Holand, Spanj, Zvicr, Ukrain, Rusi dhe Kroaci34.

Kroacia u przgjodh si nj nga vendet e ish bllokut t Jugosllavis e cila mbart

elemente t vendeve t zhvilluar pr nga historia, niveli i ult i dmeve me t cilat

doli prej vendve t Federats ish Jugosllave, dinamiks s zhvillimit t shtetit

ligjor pas viteve 2013 dhe antarsimit n Komunitetin Europian.

Deri prpara antarsimit n BE si rrjedhoj edhe t krizs npr t ciln kaloi,

statusi i grave ishte prkeqsuar. Megjith parashikimin e t drejtave themelore

t grave problemet kryesore mbeteshin evidente. Femrat prbnin shumicn e t

papunve, ato ende fitonin m pak pr t njjtn pun, ato mbanin barrn e

prkujdesjes pr fmijt, grat ishin t nnprfaqsuara n t gjitha nivelet e

vendim-marrjes si n sektorin privat dhe publik; ngeleshin m t ekspozuara

ndaj dhuns n familje, si dhe nuk gzonin t drejat n pron n nivelet e

dshiruara. Pavarsisht kushteve t prgjithshme shoqrore, ky model mbetej i

njjt n mesin e vendeve t Evrops post-komuniste.

30 https://```.giz.de/fachexpertise/do`nloads/giz2012-en-gender-and-access-to-land.pdf 31 Policy makers guide to `omens land, property and housing rights across the `orld, UN Habitat 2007, page

20- 25 32 Kjo form e pasurimit t rbashkt shpesh ngatrrohet me bashkpronsin e cila dallon n: 33 Ky propozim del n kushtet e nevojes dhe paraprirjes s situats, kur partneri bashkejetues nuk do te

pranonte nje marrveshje t till n emr t pozits q I jep tradita dhe mentaiteti shoqror. 34 Policy makers guide to `omens land, property and housing rights across the `orld, UN Habitat 2007, faqe

22

29

Aktualisht Kroacia karakterizohet pr nj korpus ligjor t arrir, N Ballkan, pr

shembull, legjislacioni i prons n Kroaci nuk prmban dispozita diskriminuese

kundr grave duke reformuar n dy vitet e fundit dispoziatat pr prdorimin e

pasuris martesore. Kroacia ka parashikuar dispozita t veanta pr tjetrsimin

dhe transaksionet q lidhen me shtpin martesore, duke vendosur si kusht t

domosdoshm plqimin e bashkshortit/es t shprehur me shkrim35.

Gjithashtu bazuar n nenet 36 t Ligjit pr familjen sht prkufizuar qartsisht

se cfar prfaqson pasuria martesore dhe t drejtat e barabrata n pjes pr t

dy bashkshortve. Adminstrimi i zakonshm i ksaj pasurie mund t bhet

duke prezumuar plqimin e bashkeshortit/es. Ndrkoh sikurse u prmend m

sipr nprmjet nenit 32 t ktij ligji Kroacia ka nnvizuar garancit ndaj

bashkshortve lidhur me shtpin martesore.

Vlen t nnvizohet se Kroacia ka zgjidhur qartsisht, nprmjet dispozitatave

problemin e pasuris s fituar n bashksin faktike. Nprmjet parashikimeve

t nenit 11 t Ligjit pr famijen t ktij vendi, rregullohen efektet e bashksis

faktike, e cila prkufizohet si marrdhnia midis nj gruaje dhe nj burri t

pamartuar q zgjat t paktn tre vjet ose m pak se tre vjet, nse partnert kan

fmij t prbashkt, si edhe n qoft se marrdhnia sht pasuar n vijim nga

martesa. Kjo bashksi faktike gjeneron efekte personale dhe pronsore t njjta

me ato t nj bashksie martesore duke u ber kshtu objekt i dispozitave t

ligjit pr familjen. Pra, njohja e pasojave t njjta personale dhe pasurore me ato

t martess sht kushtzuar nga kushtet q duhet plotsojn nj lidhje

faktike, pr tu barazuar me mardhniet familjare q vijn nga martesa. Kosova

ka nje zgjidhje ligjore t prafrt, por tepr t rnd n krkesat q parashikon

pr bashkjetuesit.

Mbi t gjitha, Ligji pr familjen n Kroaci, garanton ndalimin e diskriminimit t

marrdhnies n bashksi faktike n paragrafin 3 duke parashikuar se Trajtimi

i pabarabart i atyre q bashkjetojn n lidhje me prfitimin e t ardhurave, t

drejtave dhe detyrimeve q u jepen bashkshortve, nse nuk jan t

justifikueshme pr arsye objektive dhe nuk jan t nevojshme pr ushtrimin e tyre,

prfaqson diskriminim n baz t statusit t familjes.

Prej analizimit t kujdesshm t situats ligjore n Shqipri, ajo sht sa e

ngjashme aq edhe ndryshme me pozitat e lartprmendura ligjore.

S pari garantohen t drejtat pronsore t grave n martes nprmjet

parashikimeve t qarta t Kodit t Familjes t Republiks s Shqipris.

35 ura Kneevi, Are Good Las Enough? The Situation of omen in Croatia, 2013

30

S dyti situata ligjore e bashksis faktike apo bashkjetess sikundr

prkufizohet n nenin 164 t KF prfaqson nj dispozit t pamjaftueshm pr

rregullimin e plot t marrdhnieve pasurore t bashjetuesve. Sipas tij

Personat bashkjetues mund t lidhin marrveshje para noterit, ku prcaktojn

pasojat q rrjedhin nga bashkjetesa lidhur me fmijt dhe pasurin gjat

bashkjetess. Parashikimi i mundsis s rregullimit kontraktual t ktzre

marrdhnieve me nj kontrat atipike dhe duke ln t hapur rregullimin pa

asnj parashikim urdhrues ka krijuar efektet e nj situate thuajse t pa

rregulluar.

Pr kt lloj arsye niveli i ndrgjegjsimit pr mungesn e pasojave pasurore nga

bashkjetesa sht e lart. Pr kt lloj arsye situata e cifteve n bashksi faktike

sht perceptohet kryesisht si nj faz e jetess para martess dhe n kt faz

t drejtat pasurore t secilit konsiderohen t bashkjetuesit q ka kontribuar

pr prfitimin e tyre.

T drejat e trashgimit n pron nga grat kan evoluar n nj zhvillim tepr t

ngjashm me at t Kosovs, pr shkak t mentalitetit t njjt dhe pozitave t

gruas n shoqri. T shtyr nga prfitimet n rritjen tepr dinamike t vlers s

pronave t paluajtshme, zhvillimit t sektorit t ndrtimit n vend (prftimi i

pasurive t paluajtshme n kmbim t nj prone s trashguar pr t gjith

fmijt) dhe prhapjes s shpejt t qasjes pr prfitime pasurore, t cilat nuk

cnojn mirqnien e antarve t familjes kan rritur numrin e grave q

posedojn patundshmri. Tashm femrat jan t ndrgjegjesuar pr t drejat

trashgimore. Sipas prpunimit t t dhnave nga Qendra e Krkimit Monitor

nga 600 kompanit m t mdha n vend, sipas qarkullimit vjetor, 50 prej tyre,

jan t paktn 30% n pronsi t femrave

Fatkeqsisht, vazhdon i njjti model perceprimi edhe n vitet e fundit kryesisht

n zonat rurale duke e br gjendjen e grave t pafavorshme. Faktort kryesor

q kan kontribuuar n kt situat jan njohurit e kufizuara t grave mbi t

drejtat e tyre t pronsis, problematikat dhe mangsit n legjislacion (si sht

rasti i bashkjetess), pasaktsit n praktikat gjyqsore dhe administrative, si

dhe mungesa e monitorimit t zbatimit t ligjit pr respektimin e barazis

gjinore36.

Vrehen edhe pengesa burokratike prej organeve administrative t regjistrimit t

patudshmrive apo lshimit t ertifikatave t pronsis. Megjith parashikimin

e nenit 6837 t 8 t Ligjit 33/2012 Pr regjistrimin e pasurive t paluajtshme,

36 Strategjia Ndrsektoriale Reforma N Fushn E T Drejtave T Pronsis 2012 - 2020 37 Ky nen parashikon se, pronari ose personi q provon se ka interes legjitim, ka t drejt t marr t dhna dhe kopje t dokumenteve, q jan n regjistrat e pasurive t paluajtshme,

31

nga praktika rezulton se punonjsit e ZRPP-s, nse bashkshortja nuk sht e

regjistruar si bashkpronare, hezitojn ta pajisin at me karteln e pronsis,

edhe pse n baz t ligjit ajo prezumohet si bashkpronare. Kjo ndodh pasi

punonjsit e Zyrs s Regjistrimit t Pasuris mendojn se kshtu mund t

shmangin ndonj konflikt me bashkshortin, n emrin e t cilit sht regjistruar

certifikata e pronsis. Po kshtu, ndodh q pr pasurit e paluajtshme t

familjes bujqsore, pr t cilat ende nuk sht br regjistrimi fillestar, t drejtn

pr t marr informacion mbi gjendjen juridike t pronsis, e kan vetm

kryetart e familjes bujqsore. Antarve t tjer, nuk u jepet informacion mbi

pasurin38.

Drejtimet ku nevojiten prmirsime jan: n legjislacion, rritje t aksesit t grave

n institucionet pr t drejtat e pronsis, monitorimi i zbatimit t legjislacionit,

trajnime t stafeve qendrore dhe lokale q merren me t drejtat e pronsis,

fushata sensibilizuese pr informimin dhe promovimin e t drejtave t grave.

Kto masa jan planifikuar edhe n prputhje edhe me Strategjin Kombtare

pr Barazin Gjinore dhe Reduktimin e Dhuns me Baz Gjinore e Dhuns n

Familje dhe planin e saj t veprimit.

kartela, n harta kadastrale, n dokumentacione t depozituara me krkesn pr regjistrim dhe

n dokumentacionin q mbahet e administrohet nga zyrat vendore t regjistrimit t pasurive t

paluajtshme. Pr t krkuar informacion n Zyrat Vendore t Regjistrimit t Pasuruve t

Paluajtshme, duhet t kesh interes sipas ligjit, pra t jesh pronare, bashkpronare (e prezumuar

n rastin e bashkshortes), t kesh nj prokur ose nj vendim gjykate pr hapjen e nj procesi

gjyqsor. 38 T drejtat pronsore dhe gruaja, Broshur informuese, Tiran, 2014

32

4. NJANSHMRIA MBI BAZ GJINORE DHE DOMINIMI N PRON

Rndsia e t drejtave pronsore dhe ato trashgimore t grave sht formalizuar

nprmjet njohjes s tyre n nj shumllojshmri t instrumenteve ligjore

ndrkombtare. Sikurse u prmendn n analizn e kuadrit ligjor, n kto akte

me theksin n Traktatet ndrkombtare pr t Drejta Ekonomike, Sociale dhe

Kulturore si edhe pr t Drejtat Civile dhe Politike, Platforma pr Veprim t

miratuar n Konferencn e Katrt Botrore pr Grat t vitit 1995, dhe Konventa

pr Eliminimin e t Gjitha Formave t Diskriminimit Kundr Grave, nnvizohen

t drejtat themelore q do t garantonin t drejtat pronsore.

Kshtu, lirit dhe standartet jetsore, t cilat kan n fokus t tyre t drejtat

pronsore dhe ojn drejt shfrytzimit t s drejts q nj grua apo vajz t

posedoj pron jan: liria nga cdo lloj diskriminimi; pavarsia financiare; liria e

vendimarrjes pr siprmarrje ekonomike apo marrdhnie pune, e drejta pr t

zotruar, gzuar apo tjetrsuar nj pron.

Shfrytzimi n realitet i t drejtave t definuara n t drejtn pozitive prbn

sfidn m t madhe, sidomos ather kur qeverit i shohin shpesh normat

ndrkombtare si n kundrshtim me interesat e tyre dhe rezistojn duke

zbatuar t drejtat e prgjithsuara n sistemet e tyre sociale, ekonomike dhe

kulturore. Prve ksaj, edhe ratifikimi i nj akti ndrkombtar nuk do t thot

se dispozitat e tij bhen t zbatueshme automatikisht n rendin juridik

kombtar39.

Risollm n vmendje aspektin juridik t t drejtave pronsore pr t vn n

dukje se garantimi i standarteve ligjore kur vihet prball vshtirsive si

mungesa e ndrgjegjsimit dhe mekanizmave t paprshtatshme t zbatimit t s

drejtave (aspekte materiale dhe proceduriale t normave), ather prfitimi i t

drejtave pronsore vonon ose mohoet. Pr t mos prmendur rastet kur

rregullimet ligjore nuk parashikojn zgjidhjen e rrethanave jetsore, dominancs

mashkullore apo vshtirsive t veanta me t cilat prballen grat. Nse do t

39 Neni 19 i Kushtetuts s Republiks s Kosovs- mbi zbatimin e s drejts ndrkombtare

1. Marrveshjet ndrkombtare t ratifikuara nga Republika e Kosovs, bhen pjes e sistemit t

brendshm juridik pasi t botohen n Gazetn Zyrtare t Republiks s Kosovs. Ato zbatohen n mnyr t

drejtprdrejt, me prjashtim t rasteve kur nuk jan t vetzbatueshme dhe zbatimi i tyre krkon nxjerrjen

e nj ligji.

2. Marrveshjet ndrkombtare t ratifikuara dhe normat juridikisht t detyrueshme t s drejts

ndrkombtare kan eprsi ndaj ligjeve t Republiks s Kosovs.

N rastet kur qeveria ka kaluar ligje t cilat nuk parashikojn trsisht parimet e parashikuara n kto

akte, pr zbatimin e tyre dhe t ndryshimeve ligjore krkohen prpjekje n m shum nivele

33

zgjidhnim t rendisnim vetm kto t fundit do t parashtronim efektet e

problemeve ligjore t analizuara m sipr.

Prtej ksaj dhe nisur nga mundsia pr t prekur reagimin nga rastet jetsore

t grave vendosm t parashtrojm faktor, t cilt i konsderojm njhersh

problematik dhe zgjidhje pr t ardhmen e grave dhe vajzave t Kosovs.

4.1 Edukimi dhe ngritja e nivelit t informimit mbi t drejat pronsore

dhe prfitimin e tyre

Prbn nj fakt t pakontestueshm se n zhvillimin historik t shoqrive, t

drejtat jan prcaktuar n varsi t statusit brenda n familje dhe t

prmbushjes s nevojave jetsore n t. Kombinimi i proceseve t industrializimit

dhe globalizimit ndryshoi njherazi sistemet e prodhimit duke i detyruar familjet

t fokusohen m shum n aktivitete t gjenerimit t t ardhurave sesa n

praktikat e mbijetess40. Faktori kryesor q ndikoi n rritjen e angazhimit dhe

kontributit t grave ishte rritja e nivelit t tyre t edukimit dhe mbi t gjitha

infomimi real mbi at cka kan t drejt t kryejn dhe posedojn. Efekti do t

ishte i prekshm n rritjen e pavarsis s grave, angazhimit m t madh n

sektor t ndryshm t ekonomis, rritje e nivelit t mirqnies s tyre

ekonomike e njherazi t mirqnies s tyre psikologjike41 dhe sociale.

Edukimi i grave dhe vajzave n kontekstin e infomimit trsor t t drejtave

pronsore dhe mnyrs s pretendimit dhe krkess pr ti disponuar kto t

fundit n vendet ku ndonse ka nj koh kaq t gjat q sundon e drejta pozitive,

prbn jo vetm nj faktor thelbsor, por edhe nj vshtirsi jo lehtsisht t

kaprcyeshme. Pikrisht nprmjet ideologjis s rrnjosur n familje t

instituteve t s drejts zakonore, ndrmarrja e aksioneve (n forma t

ndryshme) t rrnjosjes s tyre sht e vshtir, me impakt t ngadalt dhe me

nevojn kye t ndrveprimit nga shoqria edhe nga prfaqsuesit e

institucioneve.

Nj prej pikave kye n promovimin e t drejtave pronsore dhe trashgimore t

grave sht q tendencat e zhvillimeve n shoqri duhet t shtrihen edhe n kt

drejtim, duke zhvendosur normat sociale dhe traditat me zbatimin n mnyr t

drejt t ligjeve dhe akteve nnligjore t fushs.

40 Gron, Caren; Gupta, Geeta Rao; Kes, Aslihan, Taking action achieving gender equality and empoering

omen (Task Force on Education and Gender Equality), ISBN 1844072223 London Sterling (2005). 41 Pr m tepr, prfitimet psikologjike si rezultat i rritjes s t drejtave pronsore t grave do t onte edhe

n zvoglimin e nivelit t dhuns n familje sipas studjueses Bina Agar`al, t Institutit pr Zhvillim

Ekonomik t Universitetit t Delhit n Indi.

34

Kushtet q do t favorizonin kto procese jan n dy nivele. S pari n drejtim t

arsimimit dhe infomimit t plot t grave pr t drejtat q posedojn. Dhe s dyti

krijimi i klims s prshatshme nprmjet vendimarrjes dhe garancive gjyqsore,

t cilat do t trajtohen n mnyr m t detajuar n vijim.

Edukimi si mnyr ndrveprimi ndaj gjendjes s krijuar n drejtim t drejtave

pronsore t grave mund t realizohet nprmjet mekanizmave dhe objektivave

t analizuar m posht:

4.1.1 Ndrgjegjsimi i grave pr pasojat e vendimarrjes s tyre n t

ardhmen

Mobilizimi i aktorve q punojn prej vitesh n Kosov n drejtim t informimit

publik dhe evidentimit t pengesave t t drejtave pronsore t grave nprmjet

veprimtarive informuese dhe edukuese. Kta aktor mbshteten fort nga

organizma ndrkombtar, t cilt kan ndikuar pozitivisht n kt drejtim,

megjithat mendojm se koordinimi dhe alternimi i veprimtarive, hulumtimeve

dhe ndihms juridke, do t rriste efektet e dshiruara.

Realizimi i kampanjave informuese mund t ken si objekt parimet e barazis n

shoqri, mbrojtjen q garanton ligji dhe mnyrn sesi nj grua mund t krkoj

t drejtn e saj. Kampanjat e infomimit realizohen nprmjet mjeteve t

komunikimit masiv si kampanjat radiofonike, n televizion, shfaqjeve artistike q

mund t realizohen n sheshe t Komunave t Kosovs apo shprndarjes s

broshurave t detajuara pr infomim42.

Vendet t cilat n zhvillimin e tyre historik kan kaluar npr kto problematika

kan filluar me t tilla arritje me qllimin e vetm n ndryshimin e qndrimit dhe

sjelljes s grave pr kto t drejta. N fund t fundit cdo gj fillon prej tyre.

Me an t qllimit pr t informuar kt pjes t prekur t shoqris synohet

gjithashtu t garantohet q grat e brezave t reja jan m t informuara mbi t

drejtat e tyre dhe mund t jetojn si t barabarta nn mbrojtjen e ligjit. Kto

praktika kan rezultuar edhe m t suksesshme n rastet kur n mnyr t

vazhdueshme n kto kampanja informimi dhe edukimi t grave prfshihen

meshkujt. Prfshirja e tyre si n rolin e trajnuesve prcon tek femrat mendimin

se jo t gjith meshkujt n shoqri i mohojn t drejtat pronsore. Gjithashtu

nse nj gruaje i mohoen kto t drejta n familjen e saj, kjo sht arsye pr t

par nj realitet tjetr dhe dimesion t respektimit t gruas nga nj familje n nj

tjetr.

42 Model i nj broshure informuese te botuar nga Qendra pr Nisma Ligjore Qytetare me t njejtin qllim n

Shqipri me mbshtetjen United nations Entity for Gender equality dhe UN Albania. T drejtat pronsore

dhe gruaja, Broshur informuese, Tiran, 2014

35

Shqipria ka br nj progres t ndjeshm vitet e fundit n drejtim t garantimit

t t drejtave pronsore. Analizimi i hulumtimeve t kryera n kt fush t

krijon iden se rruga q ka prshkruar ka pasur n fokus t njjtat problematika

e mbi t gjitha influencn e madhe t s drejts zakonore.

Hulumtimet dhe aktivitetet e ndrmarra pr ndrgjegjsimin dhe edukimin e

grave pr t drejtat pronsore kan pasur edhe nj fokus shum t veant, at

t ndrgjegjsimit nn perspektivn e ndryshimeve ekonomike n vend. Kshtu

n luftn kundr instrumentit t heqjes dor nga trashgimia grat jan

informuar mbi t drejtat e tyre n kndvshtrimin e ndryshimeve q mund t

ndodhin n t ardhmen. Mendohuni mir prpara se t vendosni t hiqni dor

nga trashgimia. Vlera e pasuris jo vetm ndryshon me kalimin e kohs, por

edhe shfrytzimi i saj n kushtet e ekonomis s tregut mund t sjell prfitime

t paparashikuara. Kshtu, psh., ju jeni trashgimtare e prindrve, mbi shtpin

ku aktualisht banon vllai juaj, i cili gjithashtu, sht trashgimtar i tyre. Ju

dshironi t hiqni dor nga pjesa e shtpis q trashgoni, me qllim q vllai

juaj ta gzoj shtpin me gruan dhe fmijt e tij. N kt rast, ju humbni t

gjitha t drejtat tuaja q burojn nga kjo pron. Prandaj, nse m tej,

trashgimtari i vetm, vllai juaj, vendos t prish shtpin me qllim q n at

tok t ndrtohet nj pallat kt t drejt e ka vetm ai. Ve ksaj nga

apartamentet do t prfitoj vetm ai. Ju nuk mund t krkoni kt t drejt n

baz t ligjit sepse keni hequr dor nga pasuria43

4.1.2 Zgjerimi i njohurive dhe aftsive t grave t zgjedhura n nivel

lokal

Kjo pik prfaqson nj mekanizm me impakt t lart q ka pr synim rritjen e

nivelit t informimit dhe edukimit mbi kuadrin ligjor t t drejtave pronsore t

grave, pr t lobuar m pas n nivele t ndryshme t vendimarrjes pr shtjet e

pronsis dhe t trashgimis s grave. Informimi dhe trajnimi i grave t

zgjedhura n nivel lokal mbi t gjitha rreth zbraztive ligjore dhe abuzimeve do t

rriste nivelin e tzre t informimit, n mnyr q ata do t jen n gjendje pr t t

promovojn vetdijen dhe veprimet mbi shtjet dhe ligjet q i prkasin t

drejtave pronsore dhe trashgimore.

4.1.3 Rritja e nivelit t ndrgjegjsimit n nivel lokal.

43 Qndra pr nisma ligjore qytetare, T drejtat pronsore dhe gruaja, Broshur informuese, Tiran, 2014,

fq.11

36

Me kt pik kemi parasysh jo vetm zgjerimin edhe frekuencn e ndrveprimit

pr t kuptuar standartin ligjor pr mbrojtjen nga diskriminimi n t drejtat

pronsore, por mbi t gjitha promovimin e informacionit n mnyr sa m

konkrete, t thjesht dhe mundssht nprmjet figurave publike n lokacionet

prkatse q gzojn reputacion pozitiv. Kshtu, evidentimi i nevojave dhe

prfitimeve n cshtjet pronsore pr grat sht m leht pr tu kuptuar dhe

adresuar. Nj mnyr e mir jan konsideruar edhe zhvillimi i programeve

radifonike kryesisht n radio lokale, nprmjet t cilave t zgjerohen njohurit q

duhet t ken grat pr t drejtat pronsore. Kjo prsri sht nj nga mnyrat

pr t rritur vmndjen e grave pr kujdesin q duhet t shfaqin n momente

thelbsore t vendimarrjes s tyre. Nga praktikat e zbatuara n mnyr t

ngjashe n bot44 t tilla informime publike ju drejtohen grave edhe n formn e

trheqjes s vmendjes mbi thirrje45 si :

Mos firmos kurr n nj flet t bardh;

Mos nxito t firmossh asnj dokument pa e lexuar at me kujdes;

Bji pyetje personit q krkon t firmossh dika dhe syno q t sqarosh do

paqartsi;

Denonco menjher nse ke firmosur nn presion, krcnim, frik dhe

mashtrim;

Mos hiq dor nga t drejtat e tua pa kuptuar se pr far po heq dor;

Pyet dik q njeh ligjin dhe di m shum n kt fush;

Drejtohu Kliniks pr ndihm juridike falas apo nj avokati; etj

Kampanjat dhe aktivitetet n nivel lokal shpesh kan prhapje m t gjer sesa

n qytetet e mdha, duke ndikuar m shpejt n nivelin e informimit dhe pse jo

edhe t raportimit t mohimit dhe/ose cnimit t s drejts.

4.1.4 Avokimi dhe ofrimi i ndihms juridike falas

Ofrimi i ndihms juridike falas sht nj aktivtet i rregulluar me ligj n

Republikn e Kosovs. Aktiviteti i zhvilluar n Klinikn Juridike mundson

qytetarve me mjete t pamjaftueshme financiare t kuptojn t drejtat e tyre

dhe mnyrn sesi mund ti mbrojn. Kjo do tu shrbent grave dhe vajzave pr t

kuptuar gjuhn teknike t ligjeve, q rregullojn t drejat pronsore. Ndihma

juridike falas, mund t