Michał Kokowski

(Piła – Kraków – Warszawa)

Szkic historii granic Krajny

(wybrane zagadnienia)

Roboczy materiał pomocniczy dla organizatorów i uczestników

Zlotu Młodzieży z Krajny „Bohaterowie Krajny 2013”

Kraków, 25 III 2013 r.

Przedstawiany tekst ma charakter roboczy, ulec może jeszcze pewnym modyfikacjom.

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

2

ADMINISTRACJA CYWILNA

Nazwa Krajna (łac. Crayen), dawniej również Skrajna, Kraina, ma staropolskie pochodzenie:

oznacza „kraj na skraju”, obszar położony na skraju, rubieży, krańcu, granicy, państwa Polan

— por. Ukraina, zob. Brückner 1927 t. 1 s. 263–264. Pierwszy zapis nazwy Crayen pochodzi z

19 listopada 1286 roku. Użył go Przemysław II Książę Polski i Krakowa w przywileju

wydanym w Pyzdrach Zakonowi Templariuszy dotyczącym nadania terenów w okolicy rzeki

Drawy i Jeziora Drawsko, leżących w pobliżu ”territorium guod Crayen dicitur” (Zakrzewski

1877 t. 1, dokument nr 570; Geppert 1926, s. 3) („terytorium, które [jest] nazywane Krajną”).

Położenie geograficzno-polityczne Krajny sprawiło, że jej obszar był przez długi okres

czasu terenem rywalizacji władców polskich, pomorskich, niemieckich i krzyżackich, a także

sporadycznie czeskich i szwedzkich. W ich wyniku Krajna często podlegała różnym administra-

cyjnym przekształceniom i jej granice ulegały czasami istotnym modyfikacjom.

Od końca XIII w. do formalnie 18 września 1773 roku granice te zasadniczo określały:

na południu rzeka Noteć, na zachodzie rzeka Gwda (zwana dawniej Chudą, niem. Kudda lub

Kuddow, oraz Głdą), na północy rzeki: Debrzynka i Kamionka oraz na wschodzie rynna

jezior byszewskich (zwanych dawniej strugą Plitwicą) oraz rzeka Brda między ujściami

Sępolanki (zwanej dawniej Sempolną) i Kamionki (Callier 1886 s. 2; Geppert 1926, s. 3) –

por. poniżej Mapa Krajny w czasach piastowskich1.

Mapa 1. Krajna w czasach piastowskich według Kodeksu Dyplomatycznego Wielkopolski, t. IV (1881). Źródło: http://fbc.pionier.net.pl/id/oai:www.wbc.poznan.pl:27687.

1 Według Marka Sassa „Nie jest zapewne przypadkiem to, iż nazwy Kamionki i Sępolenki pierwszy

raz zapisane zostały w źródłach na początku XIII w. Być może w samych nazwach rzek podkreślano ich

pograniczny charakter. E. Rzetelska-Feleszko i J. Duma dowodzą, iż nazwa Sępolenki pierwotnie oznaczała

„pole przygraniczne”. Por. Rzetelska-Feleszko, Duma 1977, s. 106. Natomiast M. Milewska uważa, iż nazwa

Kamionki pochodzi od słowa „kamień” – pradawnego oznaczenia granicy. Por. Milewska 2000, s. 131” (Sass

2010, s. 56 przyp. 41).

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

3

Ignacy Geppert (w oparciu o Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski t. II regest nr 825, t.

IV s. 377) przyjmuje dodatkowo, że Krajna wbijała się od końca XIII wieku klinem na

południowym-wschodzie w Kujawy aż po Rynarzewo (Geppert 1926, s. 4; por. poniżej mapę

podziałów Wielkopolski A. Gąsiorowskiego 1969). Stąd zmiana w 1921 r. nazwy wsi Deutsch

Kruschin na Kruszyn Kraiński, a w 1972 roku na Kruszyn Krajeński. Wieś ta znajduje się w

odległości 4 km od Rynarzewa, 10 km od Bydgoszczy oraz 11 km od Kruszyna, położonego na

drodze łączącej Bydgoszcz z Nakłem. Zapisy historyczne nazw tej miejscowości podaje

Rymut 1996–2007 (red.), t. 5 (2003) s. 365, m.in.: „Crosyno”, „Crosynkov” (1489 r.), itd.;

Krusinek Niemiecki (1730 r.); „Kruszyn Kraiński” (1921 r.), „Kruszyn Krajeński” (1972 r.).2

Mapa 2. Antoni Gąsiorowski, Wielkopolska w XIV–XVIII w. (granice wg stanu z połowy XVI w.). Źródło: Topolski (red.) 1969, między stronami 32 a 33.

„[...] granicom Wielkopolski XV–XVIII w. nie poświęcono dotąd bardziej szczegółowych studiów, stąd trudności z ich ustaleniem w poszczególnych okresach. Na mapach w niniejszym tomie przyjęto granice

z połowy XVI w.” (Gąsiorowski 1969 s. 32 przyp. 5).

2 Na marginesie zauważmy, że niektórzy autorzy (np. Biskup (red.) 1991 s. 156; Łbik 1999 s. 29;

Mietz 2005 s. 76) błędnie utożsamiają miejscowość Kruszyn Krajeński ze wspomnianą już powyżej, położoną w

odległości 10 km, miejscowością Kruszyn — dawną wsią rycerską, należącą przed rokiem 1489 do parafii

ślesińskiej w dekanacie nakielskim archidiakonatu kamieńskiego archidiecezji gnieźnieńskiej metropolii

gnieźnieńskiej, włączona w latach 1489–1512 do parafii bydgoskiej dekanatu bydgoskiego archidiakonatu

kruszwickiego diecezji włocławskiej metropolii gnieźnieńskiej, w 1764 r. lub 1765 r. włączona z kolei (łącznie z

całym diakonatem bydgoskim) do archidiakonatu kamieńskiego archidiecezji gnieźnieńskiej metropolii gnieźnieńskiej. Np. owego Kruszyna Krajeńskiego (ani też i Kruszyna) nie wymieniają wcale Visitationes

bonorum archiepiscopatus necnon Capituli Gnesnensis Saeculi XVI (Ulanowski (red.) 1920), choć według

Lecha Łbika (Łbik 1991 s. 47 przyp. 123) miały to podawać na s. 334 (por. też: Łbik 1991 s. 29, s. 30 (mapa:

Parafia bydgoska w 1527 r.).

Z kolei, krakowski historyk Stanisław Kutrzeba, autor indeksu osób i miejscowości w tychże

Visitationes nie wiedział co oznacza słowo Krajna! Stwierdzał: „Krayna wieś nieodgadniona” (Ulanowski (red.)

1920 s. 334), nie rozumiał bowiem, co oznaczają słowa: „Debrzno ad Fredlath pertinet iure parochiali [...] eo,

quod pertinet ad districtum Naklesnem, [ ...] Debrzno [...] eo, quod in Krayna existit situata.“ (Ulanowski (red.)

1920 s. 334).

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

4

W Królestwie Polskim, teren Krajny należał do kasztelanii / powiatu nakielskiego, który

(z przerwami) od XII – XIII wieku należał do Prowincji Wielkopolska, będąc od 1343 roku

częścią województwa kaliskiego, a od 1768 roku do formalnie 18 września 1773 roku (a pra-

ktycznie tylko do jesieni 1770 roku, bo już wtedy okupowały te tereny Prusy) województwa

gnieźnieńskiego (Topolski (red.) 1969).

Mapa 3. Jan Babirecki, Fragment mapy Polska w 1771 roku.

Miejscowości Ujście i Piła należały zaś do starostwa ujskiego, później ujsko-pilskiego

w powiecie poznańskim, woj. poznańskim (por. np. Pawiński 1883 s. 27, s. 53–54, s. 57;

Nowacki 1964; Topolski (red.) 1969). Granica tego starostwa podlegały zmianom w pobliżu

terenów ujścia Gwdy do Noteci. Np. w 1430 roku do starostwa ujskiego należały wsie

Smylowo (Śmiłowo) i Zelygnew (Zelgniewo) (zob. Piekosiński 1908 nr 515). Natomiast w

1578 roku należały one do powiatu nakielskiego w województwie kaliskim (zob. Pawiński

1883 s. 167, 171, 172).

W pierwszym rozbiorze Polski historyczna Krajna, czyli powiat nakielski województwa

gnieźnieńskiego, jak również: powiat wałecki woj. poznańskiego, powiat gnieźnieński i powiat

kcyński (Pałuki) woj. gnieźnieńskiego oraz powiat inowrocławski woj. inowrocławskiego

(Kujawy z Bydgoszczą i Inowrocławiem), zostały przyłączone do Królestwa Prus, stanowiąc

w latach 1775–1807 część Netz Distrikt, nazywanego także Netze-distrikt lub Netze-Distrikt,

(pol. Obwodu Nadnoteckiego) prowincji Prusy Zachodnie. Stolicą utworzonego regionu została

Bydgoszcz. Obwód został podzielony na cztery powiaty: wałecki, kamieński, bydgoski oraz

inowrocławski. Zdecydowana większość obszaru Krajny znalazła się w powiecie kamieńskim,

pas zachodni (z Nakłem) w powiecie bydgoskim (zob. mapa 5).

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

5

Mapa 4. Franz L. Güffefeld i in., Obwód Nadnotecki. Źródło: Fragment Charte vom Konigreich Preussen, nebst dem Herzogthum Warschau.

Seria „Staaten von Oesterreich und Preußen“, 47 albo 49 (Nürnberg, Homanns Erben 1810); http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1a/Obwód_Nadnotecki_na_mapie_

Prus_i_Król_Kongresowego_1810_r.JPG

W 1807 roku Obwód Nadnotecki przestał istnieć, a jego północną część (tzn. powiat

wałecki i część powiatu kamieńskiego) włączono do prowincji Prusy Zachodnie, a jej część

południową (część powiatu kamieńskiego, powiat bydgoski oraz powiat inowrocławski) do

departamentu bydgoskiego Księstwa Warszawskiego. Linia graniczna przecięła znowu

Krajnę: jej część północna-zachodnia (m.in. Krajenka, Złotów, Łobżenica, Kamień Krajeński,

Sępólno Krajeńskie, Więcbork) została włączona do Prus Zachodnich, a część południową

(m.in. Piła, Ujście, Wysoka, Wyrzysk, Sadki, Nakło) została włączona do Księstwa

Warszawskiego. W departamencie bydgoskim Księstwa Warszawskiego, który istniał tylko w

latach 1807–1815, obszar Krajny należał do trzech powiatów: kamieńskiego (z siedzibą w

Łobżenicy, od 29 marca 1808 w Wyrzysku), bydgoskiego (m.in. Nakło) oraz wałeckiego (z

siedzibą w Strzelcach, od 29 marca 1808 w Pile).

Mapa 5. Künzel-Pougemühl, Północno-zachodni fragment Księstwa Warszawskiego (1807). Źródło: http://mapyregion.files.wordpress.com/2011/08/charteherzogthum.jpg.

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

6

Po upadku Księstwa Warszawskiego w 1815 roku, departament bydgoski w zasa-

dniczej części został włączony do Wielkiego Księstwa Poznańskiego jako rejencja bydgoska

(powiaty: bydgoski, inowrocławski), do prowincji Prus Zachodnich (powiaty: wałecki i ka-

mieński oraz w części powiaty: chełmiński, michałowski i toruński) i w pozostałej części

(powiat kowalski i częściowo: brzeski i radziejowski) do Królestwa Polskiego (województwo

warszawskie) (Biegański 2001 s. 43).

Linia graniczna przecięła znowu Krajnę: jej część północna-zachodnia (m.in. Krajenka,

Złotów, Kamień Krajeński, Sępólno Krajeńskie, Więcbork) została włączona do Prus Zacho-

dnich, jako powiat złotowski w rejencji kwidzyńskiej, a część południową (m.in. Piła, Ujście,

Wysoka, Łobżenica, Wyrzysk, Sadki, Nakło) do Wielkiego Księstwa Poznańskiego, jako powiat

wyrzyski i powiat bydgoski rejencji bydgoskiej.

W 1848 roku Wielkie Księstwo Poznańskie przemianowano na prowincję poznańską.

I taki stan rzeczy trwał do 1919 roku.

Mapa 6. Północna część Prowincji Poznań w 1905 roku. Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/ba/Posen_1905.png.

W wyniku takich przekształceń od końca XIX wieku termin Krajna rozumiano już

szerzej. Poza oznaczaniem obszaru historycznej Krajny (por. Moraczewski 1842 s. 488; Plater

1846 s. 538–539, cytowany w: Kolberg 1877 s. 113 przyp. 1; Gloger 1903), oznaczano nim

także: (1) niemal całe pogranicze Księstwa Poznańskiego od Prus Zachodnich, od Wielenia w

czarnkowskim, po Mroczę w wyrzyskim (Kolberg 1877 s. 113); (2) ziemie nadnoteckie od

rzeki Gwdy na zachodzie z miastami: Piłą i Ujściem po (a) rzekę Brdę na wschodzie, od

ujścia rzeki Kamionki po ujście Brdy do Wisły, z miastami: Kcynią i Żninem na Pałukach

oraz Bydgoszczą i Inowrocławiem na Kujawach (Geppert 1926, s. 3) — a zatem ziemie

historycznych regionów: Krajny, Pałuk oraz części Kujaw — albo po (b) rzekę Wisłę na

wschodzie od ujścia Brdy po Świecie (Fankidejski 1883; Geppert 1926, s. 3), zatem ziemie

historycznych regionów: Krajny, Pałuk oraz części Kujaw i Kociewia.

Do Polski historyczna Krajna powróciła dopiero w XX wieku. W 1920 roku jej

wschodnia część, m.in. miejscowości: Kamień, Sępólno, Więcbork, została włączona jako

powiat sępoleński do województwa pomorskiego, a południowa część, m.in.: Łobżenica,

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

7

Wysoka, Sadki, Białośliwie, Miasteczko Krajeńskie, Nakło nad Notecią, Mrocza, Wyrzysk —

jako powiat wyrzyski do województwa poznańskiego, a jej część południowo-zachodnia

(m.in. Ujście) — jako fragment powiatu chodzieskiego do województwa poznańskiego.

Mapa 7. Fragment obszarów województw pomorskiego i poznańskiego 1920–1939. Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3d/II_RP_adm.png.

Natomiast pozostała część Krajny pozostała w Prusach i została włączona do prowincji

Grenzmark Posen-Westpreußen (pol. Marchia Graniczna Poznańsko-Zachodniopruska albo

Pogranicze). W skład tej prowincji weszła jedna rejencja pilska. Stolicą tej prowincji zostało

Schneidemühl czyli Piła. W skład rejencji weszły: jeden powiat grodzki (Stadtkreis): Piła

(Schneidemühl) i osiem powiatów ziemskich (Landkreise): Człuchów (Schlochau), powiat

notecki (Netzekreis), ze stolicą w Trzciance, Wałcz (Deutsch Krone), Złotów (Flatow),

Babimost (Bomst), Wschowa (Fraustadt), Międzyrzecz (Meseritz) oraz Skwierzyna (Schwerin).

Mapa 8. Prowincja Grenzmark Posen-Westpreußen (Marchia Graniczna Poznańsko-Zachodniopruska albo Pogranicze).

Źródło: http://www.netzekreis.de/netzekreis/grenzmark.jpg.

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

8

Mapa 9. Północna część prowincji Grenzmark Posen-Westpreußen (pol. Marchia Graniczna Poznańsko-Zachodniopruska albo Pogranicze).

Źródło: http://www.marchie.porcelanki.net/remek/mapka-grenzmark.jpg.

W ślad za takimi zmianami administracyjnymi, autorzy Leksykonu Polactwa w Niem-

czech (przygotowanego w latach 1933–1939 do druku przez działaczy Związku Polaków w

Niemczech) termin Krajna odnosili do dużej części prowincji Pogranicze poznańsko-zacho-

dniopruskie (Grenzmark Posen-Westpreußen). Mianowicie stosowali go w odniesieniu do

obiektów geograficznych położonych w powiecie grodzkim pilskim i powiatach ziemskich:

człuchowskim, złotowskim, wałeckim, nadnoteckim, skwierzyńskim i wschowskim oraz części

powiatu międzyrzeckiego. Nie używali zaś tego terminu w odniesieniu do obiektów poło-

żonych w powiecie babimojskim.

W 1938 roku zlikwidowano prowincję Pogranicze i zreorganizowano rejencję pilską,

nadając jej nazwę Regierungsbezirk Grenzmark Posen-Westpreußen (Rejencja Graniczna

Poznańskie-Zachodniopruskie), którą wcielono do Prowinz Pommoren (Prowincja Pomorze).

W skład przekształconej rejencji weszły: powiat grodzki (Stadtkreis) Piła (Schneidemühl),

powiaty ziemskie (Landkreise): Człuchów (Schlochau), powiat notecki (Netzekreis), ze stolicą

w Trzciance, Wałcz (Deutsch Krone), Złotów (Flatow), Drawsko Pomorskie (Dramburg),

Strzelce (Friedeberg Nm.), Szczecinek (Neustettin) oraz Choszczno (Arnswalde).

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

9

Mapa 10. Fritz Schulz, Mapa Prowincji Pomorze (Übersichtskarte Pommern). Źródło: http://www.stolp.de/system/html/landkarten_provinz_pommern_schulz-ab1d6019.jpg.

Po II wojnie światowej cała Krajna wraz z innymi ziemiami odzyskanymi powróciła do

Polski. 29 maja 1946 roku zachodnia część Krajny, m.in.: Piła została włączona do powiatu

pilskiego w województwie poznańskim (wcześniej, od lutego 1945 roku w województwie

szczecińskim) i m.in. Ujście do powiatu chodzieskiego w województwie poznańskim

(wcześniej, od lutego 1945 roku w województwie szczecińskim); m.in. Krajenka i Złotów do

powiatu złotowskiego województwa szczecińskiego, a Lędyczek oraz Debrzno do powiatu

człuchowskiego województwa szczecińskiego (por. Dz. U. 1946 nr 28 poz. 178); natomiast

wschodnia i południowa część, m.in. miejscowości odpowiednio: Kamień, Sępólno i Więcbork

oraz Wyrzysk, Nakło nad Notecią, Łobżenica, Mrocza i Wysoka, Miasteczko Krajeńskie, została

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

10

włączona odpowiednio do powiatu sępoleńskiego i powiatu wyrzyskiego w województwie

pomorskim.3

Mapa 11. Podział administracyjny Polski w 1947 roku. Źródło: http://www.mapywig.org/m/OTHER_WIG_MAPS/RZECZPOSPOLITA_POLSKA_Mapa_administracyjna_1M_1947.jpg.

W wyniku wojennego i powojennego procesu migracji ludności na tereny Krajny zamie-

szkałej dotąd przez ludność autochtoniczną (Polaków, Niemców oraz nielicznych Żydów,

którzy przetrwali Holokaust) przybyła również ludność z innych części Polski, głównie

centralnej i wschodniej (w tym przesiedleńcy z kresów wschodnich i Łemkowie), tereny te

opuściła zaś większość ludności etnicznie niemieckiej. Z biegiem lat wytworzyła się tu nowa

społeczność tego regionu.

W ostatnich 60 latach obszar Krajny podlegał kilkukrotnie kolejnym przekształceniom

administracyjnym. W ich rezultacie od lat dziewięćdziesiątych XX wieku część regionali-

stów, począwszy od publikacji zbiorowej pod redakcją Jerzego Danielewicza (Danielewicz

(red.) 1990), w której zamieścili swoje artykuły Ryszard Kukier i Janusz Księski (Kukier

3 Na marginesie warto tu wyjaśnić genezę miejscowości Strzelce Krajeńskie (zob. lewy dolny róg map 11

i 12). W latach 1286–1945 miejscowość ta nazywała się Friedeberg (wcześniej, w 1272 roku, nazwano ją Strzelci

lub Vredeberge) i należała od 1366 roku do Neumark (Nowej Marchii) w Brandenburgii (zob. lewy dolny róg

mapy 9), w latach 1938–1945 została natomiast włączona do rejencji pilskiej w prowincji pomorskiej (zob. mapa

10). Następnie, miejscowość ta została przyłączona do Polski w lutym 1945 roku (Graliński 2005 s. 70) i 7 maja

1946 roku, nadano jej nową nazwę: Strzelce Krajeńskie (M.P. 1946 nr 44 poz. 85), na skutek decyzji Komisji

Ustalania Nazw Miejscowości przy Ministerstwie Administracji Publicznej (do komisji tej należeli m.in.

geograf: prof. Stanisław Srokowski (Warszawa, przewodniczący) i językoznawcy- specjaliści onomastyki: prof.

Kazimierz Nitsch (Kraków), prof. Mikołaj Rudnicki (Poznań), prof. dr Witold Taszycki (Kraków) oraz prof.

Stanisław Rospond (Wrocław)). Pierwszy człon tej nazwy jest w pełni uzasadniony historycznie, powtarza bowiem nazwę Strzelci użytą

na określenie Vredeberge w Kronice wielkopolskiej i Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae (Rocznikach,

czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego) Długosza pod rokiem 1272 (zob. Kronika Wielkopolska, s. xxx;

Długosz 1868, ks. 5, s. 411–412; por. Kozierowski 1922 s. 360, Kozierowski 1934b; Łęgowski, Osmańczyk (red.)

(1939) s. 205; Rospond 1984 s. 372; Rymut 1987 s. 231; Malec 2003 s. 228–229. Natomiast drugi człon tej nazwy

wynikł najprawdopodobniej z rozszerzenia znaczenia terminu Krajna na całą dawną rejencję pilską prowincji

pomorskiej (por mapa 10), gdyż wcześniej w swej historii Ziemia Strzelecka nie była związana więzami

administracyjnymi ani z Krajną (por. mapa 1), ani z Obwodem Nadnoteckim (por. mapa 5), ani też z Pograniczem

(por. mapa 8 i 9).

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

11

1990, s. 43–44; Księski 1990 s. 161), zaczęła używać terminu Krajna również w odniesieniu

do Ziemi Wałeckiej (obszar między rzekami Drawą na zachodzie, a Gwdą na wschodzie,

Pojezierzem Drawskim na północy i rzeką Notecią na południu, należący do Wielkopolski od

1368 roku) i wprowadziła dodatkowe rozróżnienia w obrębie historycznej Krajny, podykto-

wane inną historią Ziemi Nakielskiej i Ziemi Złotowskiej w latach międzywojennych (por.

powyżej).

Wynikł stąd podział Krajny na „Krajnę Wałecką” (czyli Ziemię Wałecką), „Krajnę

Złotowską” (czyli Ziemię Złotowską, tj. północno-zachodnią część historycznej „Krajny Nakiel-

skiej”, która pozostała w granicach Rzeszy Niemieckiej po odrodzeniu państwa polskiego po

1918 roku)4 oraz „Krajnę Nakielską” (czyli Ziemię Nakielską bez Ziemi Złotowskiej).

Zauważmy, że terminy „Krajna Wałecka” i „Krajna Złotowska” zostały trafnie dobrane

w sensie etymologicznym, bo również te ziemie znajdowały się na rubieży, skraju państwa

polskiego — tyle tylko, że nazwy „Krajna” nie odnoszono do Ziemi Wałeckiej w czasach

staropolskich.

Przypuszczam też, że określenie „Krajna Wałecka” oparte jest na reinterpretacji treści

hasła „Krajna” ks. Jakuba Fanikidejskiego, podanego w Słowniku geograficznym Królestwa

Polskiego i innych krajów słowiańskich (Fankidejski 1883), i opracowania na temat Krajny

Teodora Bobowskiego (Bobowski 1926, s. 153). Ten ostatnio wymieniony autor, opisując

podbój w 1772 roku obszaru ziem północnej Wielkopolski (woj. poznańskiego i woj.

gnieźnieńskiego), zatem także Krajny (powiatu nakielskiego) i Kujaw (woj. inowrocławs-

kiego), przez wojska pruskie, stwierdził, że okupant powołał do życia na zajętych terytoriach

trzy obwody: wałecki, nakielski oraz bydgoski. Co za tym idzie, by być konsekwentnym,

należałoby mówić nie tylko o Krajnie Wałeckiej i Krajnie Nakielskiej, ale również o Krajnie

Bydgoskiej. Okazuje się, że ten ostatni termin również jest stosowany — zob. Romeyko-

Bacciarelli, Lubaczewski, Woźny 1974.

W literaturze funkcjonuje też termin „Krajna Zachodnia”, który oznacza albo „Krajnę

Złotowską” (tzn. zachodnią część dawnego starostwa / powiatu nakielskiego), albo „Krajnę

Wałecką”, w zależności od przyjętej konwencji — zob. Kloskowski 1987, Łęcki, Maluśkie-

wicz, Wałkowski 1987, s. 15, 17.

Mapa 12. Podział administracyjny Polski 2012. Źródło: http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/mapa_administracyjna_polski_2012.png.

4 Termin „Krajna Złotowska” według R. Kukiera powstał w latach międzywojennych (Kukier 1990, s.

44). Nie jest to jednak prawdą, gdyż ówcześnie posługiwano się terminem „Ziemia Złotowska” (por. Krajna-

Wielatowski 1928) zgodnie z rozumieniem tego terminu podanym przez Zygmunta Glogera (Gloger 1903b).

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

12

Obecnie ziemie historycznej Krajny należą do trzech województw: pomorskiego (Debrzno),

kujawsko-pomorskiego (Kamień Krajeński, Sępólno Krajeńskie, Więcbork, Mrocza, Nakło nad

Notecią, Byszewo, Sośno) oraz wielkopolskiego (Lędyczek, Złotów, Krajenka, Piła, Ujście,

Wysoka, Wyrzysk, Łobżenica).

Mapa 13. Teren Krajny według współczesnych działaczy społeczno-kulturalnych (2010).

Źródło: http://www.miasteczkokrajenskie.pl/asp/pliki/AKT/krajna_mapa.jpg.

ADMINISTRACJA KOŚCIELNA

Od końca XIII w. do formalnie 30 VI 1780 roku, historyczna Krajna należała do archidiecezji

gnieźnieńskiej metropolii gnieźnieńskiej, będąc od 1512 roku częścią archidiakonatu kamień-

skiego (powstałego na miejsce tzw. okręgu nadnoteckiego, złożonego z 57 parafii), w którym

utworzono dekanaty: Złotów(?), Łobżenica, Nakło, Więcbork (Mietz 2005, Pietrzykowski

2003 s. 411).

Miejscowości Ujście i Piła (i ich okolice) należały zaś w tym okresie do archidiakonatu

poznańskiego archidiecezji poznańskiej (por. np. Pawiński 1883 s. 27, s. 53–54, s. 57;

Nowacki 1964; Topolski (red.) 1969; por. mapa 4 poniżej). Najpierw włączone były do

dekanatu obornickiego (w 1510 roku do dekanatu tego należały również m.in. Oborniki,

Radzyń, Rogoźno, Czarnków, Wieleń, Skoki, Kiekrz — Łukaszewicz 1858 s. XIII), a później

— dekanatu czarnkowskiego (do dekanatu tego należały również m.in. Friedland (Debrzno),

Jastrowie, Wałcz, Tuczno, Człopa, Trzcianka, Chodzież, Budzyń — Łukaszewicz 1858 s.

183–245). Wschodnią granicą tej archidiecezji była rzeka Gwda, ale od Piły do Ujścia granica

odchodziła na wschód od rzeki. Np. w 1578 roku, znajdujące się tuż opodal na wschodzie (za

lewym brzegiem Gwdy), wsie Smylowo (Śmiłowo) i Zelygnew (Zelgniewo) należały do

archidiakonatu kamieńskiego archidiecezji gnieźnieńskiej metropolii gnieźnieńskiej (por.

Pawiński 1883 s. 167, 171, 172). W 1653 roku w granicach dekanatu nakielskiego archidia-

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

13

konatu kamieńskiego leżały następujące parafie: Morzewo, Kaczory, Śmiłowo, Skórka, Plece-

min, Wysoka, Kosztowo, Miasteczko, Krostkowo, Wyrzysk, Sadki, Dębowo, Glisno, Nakło.

Co za tym idzie, dekanat nakielski sięgał wtedy na zachodzie po okolice Piły (zob. AA 2009;

wizytacja Trebnica, wyd. P. Panske, „Fontes TNT” t. XII, 1908, s. 344–372; inwentarze

opublikowano w „Fontes TNT” t. XIII, s. 447–460).

Mapa 14. Ks. Jan Korytkowski, Archidiakonat kamieński (w latach 1512 – 1765). Źródło: Fragment mapy archidiecezji gnieźnieńskiej w XVI w. (1880),

w: Łukowski, Korytkowski (red.) 1880, t. 2 s. 775.

W wyniku I rozbioru Polski w 1772 roku, teren archidiakonatu kamieńskiego został

włączony do Prus. Spowodowało to utworzenie 1 VII 1780 roku tzw. oficjalatu generalnego

w Kamieniu (Krajeńskim). W 1808 roku zdegradowano go do stopnia okręgowego, ale w

1814 przywrócono mu jego pierwotny status i stan taki utrzymał się do 1821 roku.

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

14

Następnie, na mocy bulli De salute animarum papieża Piusa VII z dnia 16 lipca 1821

roku dokonano reorganizacji Kościoła katolickiego w państwie pruskim: Połączono diecezję

poznańską z archidiecezją gnieźnieńską unią personalną na zasadzie równorzędności, podnie-

siono diecezję poznańską do rangi archidiecezji i dostosowano granice archidiecezji poznań-

skiej, archidiecezji gnieźnieńskiej oraz diecezji chełmińskiej do politycznych granic zaboru

pruskiego.

W konsekwencji większa część archidiakonatu kamieńskiego, w tym dekanat złotowski,

część dekanatu łobżenickiego i część dekanatu więcborskiego, kolegiata w Kamieniu (Krajeń-

skim), została wyłączona z archidiecezji gnieźnieńskiej i włączona do diecezji chełmińskiej;

wtedy też przeniesiono stolicę z Chełmży do Pelplina (Kumor, Aleksandrowicz 1989). Stan

taki utrzymał się do 1923 roku.

W archidiecezji gnieźnieńskiej pozostał natomiast dekanat nakielski oraz resztki deka-

natów łobżenickiego i więcborskiego; jednocześnie zlikwidowane zostały te dwa ostatnio

wymienione dekanaty. W 1890 roku utworzono powtórnie dekanat łobżenicki. Stan taki

utrzymał się do 28 października l925 r.

Po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918

roku, decyzją traktatu wersalskiego przyznano Polsce niemal cały obszar archidiecezji poznań-

skiej i część diecezji chełmińskiej. Reszta tych terytoriów dekanaty: Wschowa, Babimost,

Pszczew, Wałcz oraz Piła z archidiecezji poznańskiej i Złotów, Człuchów oraz Lębork-Bytów

z diecezji chełmińskiej, pozostała w Prusach.

22 listopada 1920 r. arcybiskup Edmund Dalbor, metropolita poznańsko-gnieźnieński,

ustanowił dla terenów archidiecezji poznańskiej należących do Prus delegaturę arcybiskupią.

1 maja 1923 r. dekretem Papieża Piusa XI delegatura ta została przekształcona w administra-

cję apostolską z siedzibą w Tucznie, a od 1926 r. w Pile.

28 października l925 r. papież Pius XI bullą Vixdum Poloniae unitas wytyczył nowe

granice diecezji chełmińskiej i poznańskiej, oraz wrocławskiej, aby uzgodnić ich granice z

granicami państwowymi Polski i Prus. Diecezja chełmińska obejmowała m. in. dekanaty:

Kamień (z parafiami m.in. Sępólno, Więcbork), diecezja poznańska dekanaty: Mrocza, Nakło

oraz Wyrzysk, a diecezja wrocławska m.in. dekanaty: Złotów, Człuchów oraz Lębork-Bytów

(zob. mapa 15).

Na mocy konkordatu z Prusami z 1929 r. pilską administrację apostolską zamieniono

na Wolną Prałaturę w Pile (łac. Territorialis Praelatura Schneidemuhlensis, niem. Freie

Prälatur Schneidemühl). Włączono do niej także wtedy dekanaty: Złotów, Człuchów oraz

Lębork-Bytów z diecezji wrocławskiej. Co za tym idzie, prałatura objęła teren prowincji

Pogranicze Poznańskie-Zachodnie Pruskie (Grenzmark Posen-Westpreußen) z siedzibą w Pile.

Fakty te usankcjonowała ostatecznie bulla papieża Piusa XI Pastoralis offici nostri

cura z 31 lipca 1930 r. (Westpfal 1928, Kumor 1971a s. 393–394, Wejman 2011, s. 29–30)

i stan ten utrzymał się do czasów wyzwolenia ziem polskich spod okupacji hitlerowskiej w

1945 roku.

15 sierpnia 1945 roku kardynał August Hlond na mocy dekretu ustanowił nową

organizację kościelną na Ziemiach Zachodnich. Powołano wtedy m.in. Administraturę

Apostolską Kamieńską, Lubuską i Prałatury Pilskiej ze stolicą w Gorzowie Wielkopolskim.

Parafie Ziemi Pilskiej i Ziemi Złotowskiej należały do niej do 1972 r. (Nowacki 1964 s. 243;

Heyduk 1995a, 1995b, Wejman 2011 s. 30–41).

28 czerwca 1972 r. papież Paweł VI na mocy bulli Episcoporum Poloniae coetus

ustanowił nową organizację kościelną na Ziemiach Zachodnich. Z terenu dotychczasowej

Administratury Apostolskiej Gorzowskiej powstały trzy nowe diecezje: szczecińsko-kamień-

ska (z siedzibą w Szczecinie), koszalińsko-kołobrzeska (z siedzibą w Koszalinie) i gorzowska

(z siedzibą w Gorzowie Wlkp.). Diecezja gorzowska, obejmująca m.in. miasto Piłę, została

włączona do metropolii wrocławskiej, a diecezja szczecińsko-kamieńska i diecezja koszalińsko-

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

15

kołobrzeska, obejmująca m.in. Ziemię Złotowską, do metropolii gnieźnieńskiej (Wejman

2011 s. 41–42).

25 marca 1992 r. papież Jan Paweł II na mocy bulli Totus Tuus Poloniae populus

dokonał reorganizacji struktur kościelnych w Polsce. Zlikwidowano diecezję chełmińską, a w

jej miejsce powołano diecezję pelplińską, która objęła swoim zasięgiem m.in. Ziemię Nakiel-

ską, Ziemię Kamieńską oraz Ziemię Debrzyńską. Dokonano też reorganizacji diecezji gorzow-

skiej, powołując na jej miejsce diecezję gorzowsko-zielonogórską, i wyłączając z niej m.in.

Piłę, która została włączona do nowopowstałej diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej, do której

włączono też parafie w Tarnówce i Lędyczku w dekanacie Jastrowie (Wejman 2011 s. 42).

Mapa 15. Mapa diecezji chełmińskiej w 1925 roku. Źródło:

http://chomikuj.pl/graciarniakomtura/Atlasy*2c+mapy*2c+plany+Prus+zachodnich+i+si*c5*82*c4*85+rzeczy+okolicy+*5bKartographie+von+Westpreu*c3*9fen*5d/*5b+099+*5d+Mapa+diecezji+che*c5*82mi*c5*84skiej*2c+1925,

1899900466.djvu.

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

16

W wyniku kolejnej korekty, dekretem wykonawczym Nuncjatury Apostolskiej w

Polsce N.10.710/04 z 24 lutego 2004 r., na mocy bulli Totus Tuus Poloniae populus, z dniem

25 kwietnia 2004 r. powołano do życia diecezję bydgoską. Przejęła ona m.in. z diecezji

pelplińskiej parafie z Ziemi Nakielskiej, a z diecezji kołobrzesko-koszalińskiej parafie z Ziemi

Złotowskiej.

Według aktualnego podziału administracyjnego kościoła katolickiego, teren Krajny

należy do czterech diecezji (lub archidiecezji): diecezji pelplińskiej (dekanat Kamień Krajeński;

część dekanatu Człuchów: parafie w Debrznie; część dekanatu Koronowo: parafie w Byszewie i

Sośnie), diecezji bydgoskiej (dekanaty: Łobżenica, Mrocza, Nakło, Sępólno Krajeńskie, Wyrzysk,

Wysoka, Złotów I, Złotów II), diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej (dekanat Piła; parafie w

Tarnówce i Lędyczku w dekanacie Jastrowie) oraz archidiecezji gnieźnieńskiej (parafia w

Ujściu w dekanacie Chodzież).

Mapa 15. Podział administracyjny kościoła katolickiego w północno-zachodniej Polsce od 2004. Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/CatholicDiocesesPoland2004.svg/636px-

CatholicDiocesesPoland2004.svg.png.

BIBLIOGRAFIA

AA 2009. Archidiakonat kamieński. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa: http://www.wbc.poznan.pl/publication/76647.

Andrzej BAŃKOWSKI 2000. Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe

PWN.

Tadeusz BIAŁECKI (red.) 2002. Słownik współczesnych nazw geograficznych Pomorza Zachodniego z nazwami

przejściowymi z lat 1945–1948. Szczecin: Książnica Pomorska, Uniwersytet Szczeciński. Wydział Humanistyczny,

Archiwum Państwowe w Szczecinie.

Zygmunt BORAS, Zbigniew DWORECKI 1993. Piła – zarys dziejów (do roku 1945). Piła: Urząd Miejski.

Aleksander BRÜCKNER 1927 t. 1–2. Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Krakowska Spółka

Wydawnicza; Wiki Source:

http://pl.wikisource.org/wiki/Indeks:Słownik_etymologiczny_języka_polskiego_(Brückner).

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

17

Edmund CALLIER, Powiat Nakielski w XVI stuleciu: szkic geograficzno-historyczny. Poznań: Czcionkami w

komisie W. Simona, 1886; Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa;

http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=23967.

ks. Grzegorz CHOJNACKI (red.) 2011. Kościół na Środkowym Nadodrzu. Historia i postacie. Praca zbiorowa

pod redakcją ks. Grzegorza Chojnackiego. Zielona Góra: Wydział Teologiczny Uniwersytetu Szczecińskiego.

Biblioteka Instytutu Filozoficzno-Teologicznego im. Edyty Stein w Zielonej Górze, s. 9–53; Zielonogórska

Biblioteka Cyfrowa; http://zbc.uz.zgora.pl/Content/22989.

Jerzy DANIELEWICZ, 1990 (red.). Nakło nad Notecią, dzieje miasta i okolic. Nakło: Krajeńskie Towarzystwo

Kulturalne w Nakle.

DIECEZJA BYDGOSKA 2009. Ustanowienie diecezji bydgoskiej;

http://www.diecezja.bydgoszcz.pl/index.php/diecezja/50-ustanowienie-diecezji

Jan DŁUGOSZ, Dziejów polskich ksiąg dwanaście. T. 2, ks. 5, 6, 7, 8 (Przekład Karola Macherzyńskiego (Kraków:

Drukarnia „Czasu” Kirchmayera, 1868); http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44323.

Dz.U. 1946 nr 28 poz. 177. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 maja 1946 r. w sprawie tymczasowego

podziału administracyjnego Ziem Odzyskanych.

http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19460280177&min=1.

ks. Jakub FANKIDEJSKI 1883. Krajna, w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów

słowiańskich, Red. Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski. Warszawa: nakł.

Władysława Walewskiego T. 4, s. 584; DIR – Zasoby polskie;

http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IV; http://dir.icm.edu.pl/pages/4/0584.tif.

FORUM HISTORYCY.ORG 2012. Przynależność i osadnictwo plemienne Krajny, osadnicza rubież pomorsko-

wielkopolska; http://www.historycy.org/index.php?showtopic=89246 (dostęp w dniu 23 marca 2012).

FORUM „NASZE KASZUBY” 2011. „Prof. Piskorski o granicy pomorsko-polańskiej”;

http://naszekaszuby.pl/modules/newbb/viewtopic.php?viewmode=flat&topic_id=1246&forum=3 (dostęp 23

marca 2013).

Antoni GĄSIOROWSKI, Granice Wielkopolski; Podziały terytorialne i zarząd wewnętrzny, [w:] Topolski (red.)

1969, s. 31–32; 33–37.

Ignacy GEPPERT 1926: Dzieje ziemi nakielskiej aż do pierwszego rozbioru Polski, [w:] Polakowski (red.) 1926,

s. 1–144.

ks. Tadeusz GLEMMA 1926. Historjografja diecezji chełmińskiej aż po rok 1821, „Nova Polonia Sacra”, t. 2.

1926, s. 1–133; Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa: http://kpbc.umk.pl/dlibra/plain-content?id=1012.

Zygmunt GLOGER 1903a. Województwo Poznańskie z Ziemią Wschowską, Województwo Kaliskie i Gnieźnie-

ńskie, [w:] Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Wyd. II popr. Kraków: Spółka wydawnicza polska;

Wirtualna Biblioteka Literatury Polskiej. Gdańsk 2003; http://literat.ug.edu.pl/glogre/index.htm.

Zygmunt GLOGER 1903b. Ziemie (terrae), w: Zygmunt GLOGER, Encyklopedia Staropolska, t. 4 (1903);

Reprodukcja pierwodruku; http://literat.ug.edu.pl/glogers/0045.htm.

Grzegorz GRALIŃSKI 2005. Strzelce Krajeńskie Friedeberg (Neumark). Historia Jednego Miasta. Strzelce

Krajeńskie: Wydano na zlecenie Urzędu Miejskiego w Strzelcach Krajeńskich; Gorzów Wielkopolski: Agencja

Reklamowa Media Serwis; http://www.strzelce.pl/g2/2009_06/a9d4d34f3f4d6c637b8a905b653dc33d.pdf.

Ks. Jacek HEYDUK 1995a. Diecezja Zielonogórsko-Gorzowska. Zarys historii diecezji;

http://kuria.zg.pl/rys_historyczny.html.

Ks. Jacek HEYDUK 1995b. Diecezja Zielonogórsko-Gorzowska. Zarys historii diecezji 1945–1995;

http://kuria.zg.pl/rys_historyczny,,1_zarys_historii_diecezji_1945-1995.html.

Konstanty Jan HŁADYŁOWICZ 1932. Zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX

wieku. Lwów: Skład główny Kasa im. Rektora J. Mianowskiego Instytut Popierania Polskiej Twórczości

Naukowej, Warszawa; Wiekopolska Biblioteka Cyfrowa; .http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=217243.

INNOCENTY II, papież 1136. Bulla gnieźnieńska (7 lipca 1136), w: Zakrzewski 1877 t. I dokument nr 7;

Zakrzewski 1901, Rozwadowski 1909; „Wiki source”: http://pl.wikisource.org/wiki/Bulla_gnieźnieńska.

Witold JAKÓBCZYK (red.) 1873. Dzieje Wielkopolski. T. 2 Lata 1793–1918. Poznań: Wydawnictwo

Poznańskie.

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

18

Włodzimierz JASTRZĘBSKI (red.) 1974. Dzieje Sępólna i okolic. Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo

Kulturalne.

Stanisław KĘTRZYŃSKI 1906. Chełmińskie biskupstwo, w: „Podręczna Encyklopedia Kościelna”, 1906 t. 7, s.

7–12; Wielkopolska Biblioteka cyfrowa; http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=100183, s. 435– 440.

Wojciech KĘTRZYŃSKI 1891. Studyja nad dokumentami z XII wieku, „Rozprawy Akademii Umiejętności.

Wydział Historyczny” 1891 Seria II t. I (ogólnego zbioru t. 26), s. 201–319; Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa:

http://www.wbc.poznan.pl/Content/175203/index.djvu.

Jerzy KLOSKOWSKI 1987. Krajna Zachodnia pod sztandarami „Rodła”. Bydgoszcz: Regionalna Pracownia

Krajoznawcza PTTK.

Oskar KOLBERG 1877. Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy,

pieśni, muzyka i tańce, Serya XI, Wielkie Księstwo Poznańskie Cz. III. Kraków: Drukarnia Uniwersytetu

Jagiellońskiego, 1877; przedruk w: Oskar KOLBERG, Dzieła wszystkie t. 11 Wrocław – Poznań: Polskie

Towarzystwo Ludoznawcze; Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa spółdzielnia Wydawnicza, 1963.

KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI 2003. Kościół w Polsce: Mapy; http://www.episkopat.pl/?a=mapy.

Władysław KOWALENKO, Gerard LABUDA i Tadeusz LEHR-SPŁAWIŃSKI (red.) 1964. Słownik

Starożytności Słowiańskich, t. 2 : F-K. 1964.

Stanisław KOZIEROWSKI 1921. Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środkowej

Wielkopolski. Tom 1 A–Ł (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 1921); Wielkopolska Biblioteka

Cyfrowa; http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/plain-content?id=1349.

Stanisław KOZIEROWSKI 1922. Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środkowej Wielkopolski. Tom 2 M–Z (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 1922); Wielkopolska Biblioteka

Cyfrowa; http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/plain-content?id=1351.

Stanisław KOZIEROWSKI 1934a. Atlas nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej. Zeszyt I (Słupsk,

Kołobrzeg, Szczecin, Piła; Nauka i Praca, Poznań 1934; Wydanie 2, Instytut Zachodni, Poznań 1945; Reprint,

Archiwum Państwowe w Szczecinie, Szczecin 1990).

Stanisław KOZIEROWSKI 1934b. Atlas nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej. Poznań: Nauka

i Praca. Mapa; http://halat.pl/atlas_slowianszczyzny_zach.jpg.

Stanisław KOZIEROWSKI 1935. Atlas nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej. Zesz. II B. Poznań:

Nauka i Praca.

Stanisław KOZIEROWSKI 1937. Atlas nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej. Zesz. II A (Strzałów,

Utyń, Strzelce Nowe, Zwierzyn). Poznań: Nauka i Praca.

Andrzej KRAJNA–WIELATOWSKI 1928. Ziemia Złotowska. „Bibljoteka Kresowa. Pogranicze Zachodnie

odcięte od Macierzy” t. 1. Poznań; Skład Główny w Księgarni Szkolnej; Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa

2005; http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=15223.

Andrzej KRAJNA–WIELATOWSKI 1932. Miejscowości Pogranicza, „Bibljoteka Kresowa. Pogranicze Zacho-

dnie odcięte od Macierzy”, t. 2. Poznań: Drukarnia Techniczna.

KRONIKA WIELKOPOLSKA. Przekład: Kazimierz Abgarowicz, wstęp i komentarze: Brygida Kürbisówna.

Kraków: PWN, 2010.

Alfons KRYSIŃSKI 1961. Pomorze Plemienne w świetle przekazu tzw. Geografa Bawarskiego, „Materiały

Zachodniopomorskie”, T. 7, 1961, s. 463–516.

Bolesław KUMOR 1969a. Granice metropolii i diecezji polskich 968–1939 / Metropoliorum ac dioecesium

Polonarum confinia (968–1939). Cz. 1, w: „Archiwa biblioteki i muzea kościelne", T. 18, s. 289–352.

Bolesław KUMOR 1969b. Granice metropolii i diecezji polskich 968–1939. Cz. 1, w: „Archiwa biblioteki i muzea kościelne", T. 19, s. 271–351.

Bolesław KUMOR 1970a. Granice metropolii i diecezji polskich 968–1939. Cz. 1, w: „Archiwa biblioteki i muzea

kościelne", T. 20, s. s. 253–374.

Bolesław KUMOR 1970b. Granice metropolii i diecezji polskich 968–1939. Cz. 1, w: „Archiwa biblioteki i muzea

kościelne", T. 21, s. s. 309–404.

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

19

Bolesław KUMOR 1971a. Granice metropolii i diecezji polskich 968–1939. Cz. 1, w: „Archiwa biblioteki i muzea

kościelne", T. 22, s. s. 319–402.

Bolesław KUMOR 1971b. Granice metropolii i diecezji polskich 968–1939. Cz. 1, w: „Archiwa biblioteki i muzea

kościelne", T. 23, s. s. 361–399.

Bolesław KUMOR 1972a. Granice metropolii i diecezji polskich 968–1939. Cz. 1, w: „Archiwa biblioteki i muzea

kościelne", T. 24, s. 361–404.

Bolesław KUMOR 1972. Granice metropolii i diecezji polskich 968–1939. Lublin: Ośrodek archiwów, bibliotek

i muzeów kościelnych przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.

Bolesław KUMOR 1985. Chełmińska diecezja. W: Encyklopedia katolicka, tom 3, kol. 113–123.

Bolesław KUMOR, Marian ALEXANDROWICZ 1989. Gnieźnieńska archidiecezja. Organizacja terytorialna. W:

Encyklopedia katolicka, tom 5, kol. 1179–1184.

Gerard LABUDA (red.), oprac. Marian BISKUP [et al.], Historia Pomorza, tom 1, Do roku 1466, Cz. 1. Poznań :

Wydawnictwo Poznańskie, 1969.

Gerard LABUDA 1989. Pierwsze Państwo Polski. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza.

ks. Władysław ŁĘGA 1929. Kultura Pomorza we wczesnym średniowieczu na podstawie wykopalisk, „Roczniki

Towarzystwa Naukowego w Toruniu, t. 35–36, Toruń 1929–1930, s. 153–446.

Lech LECIEJEWICZ 1961. Ujście we Wczesnym Średniowieczu. Wrocław: Ossolineum.

Sławomir ŁANIECKI, Leszek SKAZA (red.) 2004. Dziedzictwo kulturowe na Krajnie i Pałukach. Wybrane

problemy z dziejów Krajny Nakielskiej (związki Krajny z Pałukami), Nakło nad Noteci: Muzeum Ziemi Krajeńskiej.

Lech ŁBIK 1999. Narodziny bydgoskiej parafii, średniowieczne świątynie, parafialny laikat, dekanat. [w:] „Kronika Bydgoska” (Tom specjalny wydany z okazji wizyty papieża Jana Pawła II w Bydgoszczy). Bydgoszcz.

Lech ŁBIK 2003. Staropolskie dzieje bydgoskiej fary (XIV–XVIII wiek), „Kronika Bydgoska” XXIV (2002), s.

11–73.

Jan ŁĘGOWSKI, Edmund OSMAŃCZYK (red.) i in. 1939. Leksykon Polactwa w Niemczech. Opole: Wydawca:

Związek Polaków w Niemczech T. z. Druk: Nowiny Opole (Oppeln OS), 1939. Wydanie fototypiczne Opole:

Instytut Śląski w Opolu, Warszawa – Wrocław: PWN, 1973.

Henryk ŁOWMIAŃSKI 1967. Początki Polski. Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e., t. 3. Warszawa: PWN.

Józef ŁUKASZEWICZ 1858. Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów,

szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezyi poznańskiej. T. 1. Poznań:

Księgarnia Jana Konstantego Żupańskiego. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa;

http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=3231.

Jan ŁUKOWSKI, Jan KORYTKOWSKI (red.) 1880. Jana Łaskiego Liber beneficiorum archidyecezyi

gnieźnieńskiej; Joannis de Lasco Liber beneficiorum Archidioecesis Gnesnensis. Gniezno: Lange J. B., T.2,

s. 775; Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/83841?tab=1.

Maria MALEC 2002. Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN.

Karol MALECZYŃSKI 1975. Bolesław III Krzywousty. Wrocław: Ossolineum (II wyd. Kraków: Wydawnictwo

„Universitas” 2011).

Stanisław MIELCZARSKI (red.) 1978. Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego: od VII wieku do 1945 roku. Gdańsk:

Wydawnictwo Morskie.

Stanisław MIELCZARSKI, Edwin ROZENKRANZ 1967. Pomorze Nadwiślańskie w państwie pierwszych Piastów:

Pomorze Gdańskie w walce z Zakonem Krzyżackim w latach 1238–1253.

Andrzej MIETZ 2005. Archidiakonat kamieński archidiecezji gnieźnieńskiej: struktura terytorialna i stan

kościołów w czasach staropolskich 1512–1772. Włocławskie Towarzystwo Naukowe. Włocławek: „Lega” – Oficyna Wydawnicza Włocławskiego Towarzystwa Naukowego.

Małgorzata MILEWSKA 2000. Toponimia powiatu tucholskiego. Seria „Pomorskie monografie toponomastyczne”

nr 15. Gdańsk: Gdańskie Towarzystwo Naukowe.

Jędrzej MORACZEWSKI 1842. Starożytności polskie: Ku wygodzie czytelnika porządkiem abecadłowym

zebrane, T. I, Poznań: Jan Konstanty Żupański, 1842; Google Books;

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

20

http://books.google.de/books?id=BEQhAQAAMAAJ.

M.P. 1946 nr 44 poz. 85. Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja

1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości; Internetowy System Aktów Prawnych;

http://isap.sejm.gov.pl/Download?id=WMP19460440085&type=2.

ks. Anastazy NADOLNY 1985. Granice diecezji chełmińskiej. W: „Studia Pelplińskie”, 16/1985, s. 15–25.

ks. Anastazy NADOLNY 1995. Zarys dziejów diecezji chełmińskiej i pelplińskiej, „Studia Peplińskie” 1995 s. 9–20.

Jan NATANSON-LESKI 1953. Zarys granic i podziałów Polski najstarszej. Wrocław: Wrocławskie

Towarzystwo Naukowego.

Jan NATANSON-LESKI 1964. Rozwój terytorialny Polski: od czasów najdawniejszych do okresu przebudowy państwa w latach 1569–1572. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Józef NOWACKI 1964. Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój. Poznań: Księgarnia

św. Wojciecha. Seria „Dzieje archidiecezji poznańskiej”, t. 2.

PAWEŁ VI (papież), Bulla Episcoporum Poloniae 28.06.1972;

http://www.koszalin.opoka.org.pl/new/a.php?m=5&p=bulla

Zbigniew PAWLAK 2011. Zmiany przynależności i podziału administracyjno-terytorialnego Ziemi

Trzcianeckiej w latach 1945–1985. Wirtualne Muzeum Trzcianki;

http://wirtualnemuzeumtrzcianki.trz.pl/sites/default/files/zmiany_przynależności.pdf.

Adolf PAWIŃSKI 1883. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 1: Wielkopolska.

Warszawa: Gebethner i Wolff; Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa;

http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=1810.

Franciszek PIEKOSIŃSKI (red.) 1908. Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski. Wydany staraniem Towarzystwa

Przyjaciół Nauk Poznańskiego. Tom V zawierający dokumenta z lat 1400 – 1444. Wydał dr. Franciszek

Piekosiński profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Poznań: Nakładem Fundacyi Norberta Bredkrajcza. Drukiem

Drukarni Dziennika Poznańskiego; http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=20103.

Ks. Jan PIETRZYKOWSKI Sdb 2003. Początki pracy Salezjanów na Pomorzu Zachodnim. Na przykładzie

Debrzna. „Seminare”, T. 19 (2003), S. 411–420.

Jan, M. PISKORSKI 2002. Pomorze Plemienne. Historia – Archeologia – Językoznawstwo. Poznań – Szczecin:

Wydawnictwo SORUS SC we współpracy z Muzeum Narodowym w Szczecinie oraz Wydawnictwem

Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Leon PLATER 1846. Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Lipsk: Wyd. J. N.

Bobrowicz; Google Books; http://books.google.pl/books?id=1r4aAAAAYAAJ.

Krystyna ROMEYKO–BACCIARELLI, Zbigniew LUBACZEWSKI, Czesław WOŹNY 1974. Krajna Bydgoska.

Bydgoszcz: Wojewódzki Ośrodek Informacji Turystycznej.

Romuald ROSIŃSKI 2010. Wstęp do badań literackich Krajny, „OBOK Krajeński Magazyn Literacki”

http://www.kwartalnik-obok.pl/publicystyka/rosinski%20praca/wst%EAp2010.pdf.

Stanisław ROSPOND (red.) 1951. Słownik nazw geograficznych Polski Zachodniej i Północnej według uchwał

Komisji Ustalania Nazw Miejscowych, t. 1–2. Wrocław – Warszawa: Polskie Towarzystwo Geograficzne.

Stanisław ROSPOND 1984. Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład

Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo.

Jan ROZWADOWSKI 1909. Bulla z roku 1136 jako najstarszy zabytek języka polskiego, odbitka; z t. IV.

„Materyałów i Prac Komisyi Językowej Akademii Umiejętności w Krakowie”, str. 438–487;

http://rcin.org.pl/Content/5631.

Waldemar ROZYNKOWSKI 2008. Kościół na Pomorzu wobec odzyskania niepodległości. Serwis Kujawsko-Pomorskie; http://www.kujawsko-pomorskie.pl/files/wiadomosci/20081112_swieto/Waldemar_Rozynkowski.pdf.

Edward RYMAR 1988. Jeszcze w sprawie pogranicza wielkopolsko-pomorskiego między Gwdą i Myślą w XII-

XIII wieku, „Przegląd Zachodnio-Pomorski”, 1988, nr 3 (32), s. 183–204.

Kazimierz RYMUT 1987. Nazwy miast Polski, (wyd. II uzup.) Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Kazimierz RYMUT 1996–2007 (red.). Nazwy miejscowe Polski: historia – pochodzenie – zmiany, t. 1–7.

Kraków: Polska Akademia Nauk. Instytut Języka Polskiego. Pracownia Toponomastyczna.

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

21

Kazimierz RYMUT 2003 (red.), Nazwy miejscowe Polski: historia, pochodzenie, zmiany. T. 5. Ko–Ky. Kraków:

Polska Akademia Nauk. Instytut Języka Polskiego. Zakład Onomastyki Polskiej. Pracownia Toponomastyczna.

http://rcin.org.pl/dlibra/doccontent?id=2982&from=FBC.

Ewa RZETELSKA–FELESZKO, Jerzy DUMA 1977. Nazwy rzeczne Pomorza między dolną Wisła a dolną

Odrą. Wrocław.

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego

Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 10, Województwo

Poznańskie; Kujawsko–Pomorska Biblioteka Cyfrowa; http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=29930.

Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych T. 11, Województwo

Pomorskie; Warszawa: nakładem Głównego Urzędu Statystycznego 1926; Kujawsko–Pomorska Biblioteka

Cyfrowa; http://kpbc.umk.pl/dlibra/plain-content?id=38629.

Skorowidz ustalonych nazw miejscowych na Ziemiach Odzyskanych. Wrocław 1948.

Marek SASS 2010. Edukacja środowiskowa na pograniczu borowiacko–krajeńskim. Toruń: Wydawnictwo

Adam Marszałek.

Przemysław SZAFRAN 1956. Przebieg granicy plemiennej pomorsko-wielkopolskiej między Brdą, a Gwdą,

„Zapiski Historyczne: poświęcone historii Pomorza i krajów bałtyckich” 1956, t. 22, numer 1–3, s. 66–79.

Przemysław SZAFRAN 1961. Osadnictwo historycznej Krajny w XVI–XVIII w., 1511–1772. Gdańsk: Gdańskie

Towarzystwo Naukowe.

ks. Władysław SZULIST 2000. Przeszłość obecnych obszarów diecezji pelplińskiej do 1772 roku. Pelplin: Wydawnictwo Bernardinum Sp. z o.o..

ks. Władysław SZULIST 2006. Przeszłość obecnych obszarów diecezji pelplińskiej 1772–1920. Pelplin:

Wydawnictwo Bernardinum Sp. z o.o..

ks. Władysław SZULIST 2009. Przeszłość obecnych obszarów diecezji pelplińskiej 1920–1939. Pelplin:

Wydawnictwo Bernardinum Sp. z o.o..

ks. Władysław SZULIST 2011. Przeszłość obecnych obszarów diecezji pelplińskiej 1939–1945. Gdańsk : Władysław

Szulist.

Kazimierz ŚLASKI 1954. Granica wielkopolsko-pomorska w okresie wczesnego feudalizmu, „Przegląd Zachodni”,

1954 (R. 10), z. 1–2, s. 91–107.

Bogusław TOMASZEWSKI 2007. Znaki na wielkopolskim odcinku granicy polsko–niemieckiej w latach międzywo-

jennych. „Kronika Wielkopolski” (2/2007); Portal „Dawna Piła”; http://dawna.pila.pl/czytelnia/znaki_graniczne.php.

Jerzy TOPOLSKI (red.) 1969. Dzieje Wielkopolski. T. 1 Do roku 1793. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.

Bolesław ULANOWSKI (red.) 1920. Wizytacje dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i kapituły gnieźnieńskiej z

XVI wieku; Visitationes bonorum archiepiscopatus necnon Capituli Gnesnensis Saeculi XVI. (Współpraca red.:

Stanisław Kutrzeba – autor Indeksu osób i miejscowości). Kraków: Polska Akademia Umiejętności;

http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=83634&from=FBC.

Kazimierz WACHOWSKI 1950. Słowiańszczyzna zachodnia, „Prace Instytutu Zachodniego” nr 16. Poznań:

Instytut Zachodni; wyd. II.

ks. Grzegorz WEJMAN 2011. Kościół katolicki na ziemi lubuskiej 1124–2010. Zarys problemu, w: Chojnacki

(red.) 2011, s. 9–53.

Franz WESTPFAL 1928. Die Apostolische Administratur Schneidemühl. Schneidemühl: Verlag des Johannes-

boten.

WIĘCBORK: SZKIC MONOGRAFII MIASTA. Praca zbiorowa. Więcbork: Oficyna Wydawnicza ZYGZAK, 1993.

Gerard Wilke 1998. Wczesnośredniowieczne Grody między Gwdą a Brdą; w „Fruhmittelalterlicher Burgenbau In Mittel- und Osteuropa” (1998).

M. WRZESZCZ 2000. Kamień Krajeński, W: Encyklopedia katolicka, tom, 8, 2000, kol. 479.

Ignacy ZAKRZEWSKI 1877. Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski T. 1–4. Wydany staraniem Towarzystwa

Przyjaciół Nauk Poznańskiego. Poznań: Nakładem Biblioteki Kórnickiej, Drukiem J. I. Kraszewskiego (Dr. W.

Łebiński); Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa:

M. Kokowski, Szkic historii granic Krajny ... (tekst roboczy)

22

http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=20061;

http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=20067;

http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=20085;

http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=20091;

http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=27687.

Stanisław ZAKRZEWSKI 1901. Studya nad bullą z r. 1136, „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział

Historyczno–Filozoficzny” t. XLIII; Śląska Biblioteka Cyfrowa: http://www.sbc.org.pl/dlibra/plain-

content?id=10270.

Zofia i Karol ZIERHOFFEROWIE 1987. Nazwy miast Wielkopolski. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.