suriye’de İç savaş sürerken surİye...

Rapor No:1 2013

Prof. Dr. Fatih Kirişçioğlu

1

21. Yüzyıl Türkiye Enstitü’nün amacı, enformasyon çağı ve savaşlarının yaşandığı 21. Yüzyılda Dünya ve Türkiye’de

gerçekleşen politik, ekonomik, teknolojik, kültürel, toplumsal ve askeri süreçleri, birincil kaynaklardan en yetkin

analiz tekniklerini kullanarak Türkiye’nin milli çıkarları çerçevesinde izlemek ve tahlil etmek, küresel ve bölgesel

olayları ve gelişmeleri Türkiye’nin milli güvenliği açısından değerlendiren stratejik çalışmalar gerçekleştirmektir.

Enstitü, dünyayı anlamayı ve Türkiye’nin milli menfaatlerini ve kültürünü eş zamanlı olarak savunacak jeokültür

zihniyetini de temsil etmeyi amaçlamaktadır.

Enstitü bünyesinde dinamik bir anlayışla geliştirilen araştırma, fikir, proje ve önerilerin toplumsal-siyasal bir etkinlik kazanması için her türlü akademik, basın ve yayın organı kullanılarak karar alıcılar başta olmak üzere topluma ulaştı-rılması için çalışmalar gerçekleştirilecektir. Enstitü, Türkiye ve dünyada benzeri kurumlarla ilişki geliştiren, yeni ve etkili bir çalışma tarzını bilgi yoğun ve rasyonel ve etik disiplinli bir anlayışla uygulayan, derinlemesine analizler ya-pan bir kuruluş olarak ön plana çıkacaktır.

İzin alınmadan basılmaz.

Adres : Ahlatlıbel Mah. 1825. sok. no: 60

İncek / Çankaya - ANKARA

Tel : +90 312 489 18 01 - 0312 489 18 02 Belgegeçer : +90 312 489 18 01

E-posta : [email protected]


2

İçindekiler...............................................................................................................................................................2 Yazarın Biyografisi..............................................................................................................................................3 Başkanın Sunumu...............................................................................................................................................4 Özet...........................................................................................................................................................................5

Giriş...........................................................................................................................................................................6

Suriye’de Türk Tarihi……………………………………………………………………………..…………......……7

Suriye Selçukluları Dönemi…………………………………………………………………….…………………..8

Suriye’de Türk Atabeylikleri Dönemi……………………………………………….…….………………….10

Suriye’de Memluklu Dönemi………………………………………………………………….……….………....10

Suriye’de Osmanlı Devleti Dönemi……………………………………………………………………...……..11

Suriye’de Fransız İşgali Dönemi………………………………….……………………………………..………12

Suriye’de Türklerin Sosyal ve Ekonomik Durum …………..…………………………………..……….14

Suriye’nin Türkmenleri Sindirme Politikası…………………………………………………….…..…….16

Suriye’de Türk Yerleşim Merkezleri………………………………………………………………….………19

Sonuç…………………………………………………………………………………………..…………………….…….27


3

Yazarın Biyografisi Prof. Dr. Fatih Kirişçioğlu 1958 yılında Ankara'da doğdu. İlk, Orta ve Lise tahsilini Ankara'da tamamladıktan sonra 1981 yılında Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'ne girdi. Bu Bölümü 1985 yılında "Eski Türk Abidelerinde Cümle Unsurları" adlı tezini ve-rerek iyi derece ile bitirdi. Aynı yıl bitirdiği bölümde Türk Dili Anabilim Dalında Araş-tırma Görevlisi olarak işe başladı. 1988 yılında Prof. Dr. Kemal Eraslan'ın yöneticiliğinde "Kamusal-Okyanus'ta Uzuv isimleri" adlı tezi savunarak yüksek lisans derecesini; 1992 yılında Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun'un yöneticiliğinde "Yakut Türkçesi'nde Fiil" adlı tezi savunarak doktora derecesini aldı. Doktorasını bitirdikten sonra 1994 yılında Gazi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü'nde yardımcı doçent doktor olarak göreve başladı. 1996 yılı yazında Sibirya'da Yakutistan bölgesinde araştırma ve incelemelerde bulundu. 2001 yılında doçent olan Kirişçioğlu aynı yıl Fen-Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçe-leri ve Edebiyatları Bölüm Başkanlığı'na atandı.2004 yılında bölüm başkanlığı süresi biten Kirişçioğlu,daha sonra Batı Dilleri ve Edebiyatları Bölüm Başkanlığı'na atanmıştır ve halen bu bölümün başkanıdır. Bugün, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölü-mü'nde çalışmakta ve Azerbaycan Türkçesi, Özbek Türkçesi, Türkmen Türkçesi ve Saha (Yakut) Türkçesi ile ilgili dersler vermektedir. Balkan ülkeleri, Ukrayna, Suriye ve Ame-rika Birleşik Devletlerinde çeşitli vesilelerle bulunmuştur. 4 kitabı ve 50'den fazla yayını bulunmaktadır. Dış İşleri Başkanlığı-TİKA ve Türk Dil Kurumu'nun ortaklaşa yürüttüğü "Türk Lehçeleri-nin Ortak Sözlüğü ve Grameri" adlı projede yürütücü ve koordinatör olarak, "Türk Des-tanlarının Tespiti ve Yayımlanması" ve "Göktürk-Runik Yazılı Âbideler" projelerinde de yürütme kurulu üyesi ve raportör olarak bilfiil çalışmıştır. Türk Dünyası -Dil ve Edebi-yat- , Türk Yurdu, S.Ü. Türkiyat Araştırmaları, H.Ü.Türkiyat dergilerinin yayın kurulu üyesidir. Bilig, Türklük Araştırmaları, Avrasya Dosyası, Millî Folklor gibi dergilerle bir çok üniversitenin hakemli dergisinde hakemlik yapmaktadır. Saha (Yakut) Türkçesi Grameri adlı eseri Türkiye Yazarlar Birliği 1994 Dil Ödülü'ne layık görüldü. Saha Ya-kut)Türkleri üzerine yaptığı araştırmalardan ötürü Türk Ocakları 1996 Ziya Gökalp İlim ve Teşvik Ödülüne layık görüldü. Türk Ocakları, Türkiye Yazarlar Birliği, İLESAM, TİSAV, Türkologlar Birliği gibi kuruluşların da üyesidir. Evli ve iki çocuk babasıdır.


4

Başkanın sunumu

Değerli meslektaşım Prof. Dr. Fatih Kirişçioğlu bu çalışmasında konjonktürel bir

değerlendirme yapmış ve hem yabancı hem de Türk literatüründe önemli bir eksiklik

olarak görebileceğimiz Suriye Türkmenleri üzerine güncel bilgileri bu raporda bizlerle

paylaşmıştır. Çalışma 1000 seneden fazla bir süredir bölgede yaşayan Türklerin rakam-

sal büyüklüğünü bilimsel bir şekilde ortaya koyduğu için önemlidir. Önümüzdeki gün-

lerde daha da önem arz edecek olan etnik ve mezhepsel yapı sorunları, Suriye’deki Türk-

lerle ilgili alınacak kararları da etkileyecektir. Böyle bir dönemde bilimsel ve doğru veri-

ler ışığında uygulanacak olan politikalar bölgede yaşayan Türkler için oldukça mühim-

dir. Alandaki boşluğu böyle bir çalışmayla doldurduğu için değerli meslektaşıma teşek-

kür eder, raporu kamuoyunun dikkatine sunarım.


5

Özet

Arap Baharı ve etkileriyle beraber uluslararası bir soruna dönüşen Suriye hak-

kında hem dünyada hem de Türkiye’de farklı açılardan araştırmalar yapılmaya başlan-

mıştır. Bu araştırmalarda etnik ve mezhepsel yapı öne çıkarken neredeyse 1000 sene-

den bugüne bölgede yaşayan Türkler ile ilgili literatürde yeterli çalışma mevcut değildir.

Amerikan Dış İşleri Bakanlığı’nın %1 olarak belirlediği Türkmen nüfusu, Şam Büyükelçi-

liğimiz de aynı oranla 1983’te desteklemiştir. Prof. Dr. Mustafa Kafalı tarafından bu ko-

nuyla ilgili yapılan ilk çalışmada Suriye’deki Türkler’in nüfusu 500.000’den fazla ve

Türkçe konuşanların sayısı da 300.000 civarında tespit edilmişken elimizdeki raporun

yapılmaya başlandığı 1995 yılında Suriye’nin nüfusu 14.171.000 iken Türkçe konuşan ve

tespit edilebilen Türk nüfusu 1.000.000 civarındaydı ve bu çalışmada Türkçe konuşma-

yan Türkmenler dikkate alınmamıştı. Dolayısıyla Amerika’nın ve Büyükelçiliğimizin id-

dia ettiği orandan çok farklı bir oran belirlenmiş oldu ve Türk nüfusu %1 yerine %7 ola-

rak gelecek günlerde Suriye’deki Türk varlığı ile ilgili gelişmeleri daha doğru bir açıdan

izleyebilmek için bilimsel veriler ışığında bu çalışma ile kamuoyuna sunulmuş oldu.


6

Giriş

Su riye Tür k me n l e r i i l e kas te d i l e n Su r i-ye ’ yl e 2 0 Ek i m 1 9 2 1 t a r ihi n d e i mz a l a n a n A n kara İ t i ra f n a me si i l e S ur iye s ı nır l ar ı i ç i n d e ka l a n ve ç oğ u n l uğ u Türk me n boyl a -r ı n a me n s u p o l a n Tür kl erdir. B u ç a l ış ma n ı n a ma cı , t ar ihi ve bi l i ms e l ver i l er i l e Su riye Türk l er i ni n g erç ek d u ru mu n u , yer l e ş i m a l a nl a r ı nı , c o ğra f ya l ar ı nı , kar ş ı kar şıya ka l mış o l du k l ar ı ba sk ı l a r ı o rt aya koy ma k -t ı r.

Su riye ’ d ek i Tür k n ü f u s u bi rç o k ya ba n c ı kay n a k t ara f ı n d a n g ö r me zl i k te n ge l i n me k te veya yo k s ayı l ma k t a dır. Ör n e ği n A B D Dı ş İş l er i B a ka n l ığ ı S ur iye Türk l er i ni n ora n ı nı % 1 o l ara k ver me k te d ir. 1 B e n z er ş ek i l d e C . H . B le a n ey d e S ur iye’ d e ki Tür k l er i n , ü l ke n ü f us u n u n % 1 , 2 i l e % 3 ara sı n d a o l du ğu n a d air t a h mi n l ere yer ver m e k te dir. 2 İ ş i n d a h a va hi mi 1 98 3 yı l ı n d a Tü rkiye Cu mh u riye t i Şa m B üy ü ke lç i l i ğ i t ara f ı n d a n h azı r l a n a n bir ra p ord a d a ül ke d eki Tür kl e r i n , to pl a m n ü -f us u n % 1 ’i n i ol u şt urd u k l ar ı i fa de e di l me k -te dir. 3

Su riye ’ d ek i Tür k l er üz er i n e ka mu oy u n u bi l g i l e n d irec e k i l k ç a l ış may ı ka l e me a l a n Pro f . Dr. Mus t a fa Ka fa l ı , Fra ns ız i ş ga l i d ö-n e mi n d e S ur iye ’ de ki Türk l er i n s a yıs ı nı n 5 0 0. 0 0 0 ’ d e n fa z l a o l d u ğ u n u, 1 9 7 3 y ı l ı n d a is e Türkç e ko n uş a n 3 0 0. 0 0 0 Tür k o l d uğ u n u be l i r t mi şt ir. 4 Eli n iz d e ki ç a l ış ma n ı n i l k y a-pı l dığ ı 1 9 9 5 y ı l ı i t i ba r ı i l e S ur iye ’ n i n to p -l a m n ü f u s u 1 4, 1 7 1 . 0 00 i ke n S ur iye ’ d e ki Türkçe ko n uş a n ve tes pi t e d e bi l diğ i mi z Türk n ü f u s 1 mi lyo n c iva r ı n d a i di ve ç a l ı ş -ma mı z d a Türkç e ko n uş maya n Tür k me n l e r di k ka te al ı n ma mı ş t ı . 5

Şa n d ır d a Su riye ’ d ek i Türk n ü f us u n u n 1 . 5 mi lyo n ol d u ğu n u , P KK - KD P i t t i fa kı n ı n S ur i-ye ’ ni n ku z eyi n d e iş ga l e t mey i h e d e f l ed iğ i

c oğra f ya n ı n ö n e ml i bi r b ö l ü mü n ü n Tür kl e-r i n ya ş ad ığ ı c o ğra f ya o l ma sı ö n ü mü z d e ki d ö n e md e S u riye ’ d e Türk / Tür k me n me s e l e -s i ni A n kara’ nı n g ü n d e min e d a h a a ğır b ir şe ki l d e ot u r ma sı n a n e d e n o l ac a kt ır. B u n-d a n d ol ayı , Tür k ka mu o y u n u n S ur iye’ d e ki Türk va r l ığ ı i l e i l g i l i b i l i ms e l ve n es n e l bi l g iye s a hi p ol ma s ı , ö n ü mü z d ek i d ö n e md e Su riye ’ d ek i g el i ş me l e r i d a h a d o ğr u bir a ç ı -d a n ve bi lg iye d aya n ara k i z l e me s i i ç i n bu ça l ı ş ma g erç e k l eş t ir i l mi ş t ir.

Su r iye ’ d e Tü r k Ta r i h i

Su riye bö l g es i kay n a kl a rd a d e ğiş i k ad l ar l a a nı l mı şt ır. S ur iye a dı i l k kez Yu n a n me t i n-l er i n d e g ör ü l mü ş ; Ro ma Yö n e ti mi t ara f ı n -d a n eya l e t a dı o l ara k kul l a nı l mı şt ır. Ara p kay n a kl a r ı n d a ö n c e Ş a m ve Dı ma ş k , s o nra Bi l - a d Ş a m veya El - Ş a m o l arak i s i ml e n d i -r i l mi şt ir. 6

Türk l er i n bug ü n kü S ur iye to pra kl a r ı n d a ki var l ı ğ ı 10 7 1 ö n c esi n d e ba şl a mı ş t ır. S ur i-ye ’ye i l k Tür k me n g ru p l ar ı n ı n g e l i ş i 9 . Yüz yı l d a To l u n oğ u l la r ı ’ n d a n A h me d B ey ’ i n bö l g eyi i d are si a l t ı n a a l ma s ıyl a ba şl a mı ş-t ır. Ke n d i ni Kü r t , Ara p g i bi ba ş ka ı r kt a n saya n l a r ı n d a d â hi l e d i l me s iyl e bu sayı n ı n d a h a d a y ü ks e le c eği n i i d di a e t me k te dir. 7 ( B u ko n u d a s a h a ara şt ır ma sı d a ya p a n O RSA M’ ı n ra p or l ar ı n a g öre S ur iye ’ d e 1 .5 mi lyo n Tür kç e ko n u ş a n , 2 mi lyo n d a a s i m i -l e o l mu ş to p l a m 3 . 5 mi lyo n Tür k me n va r-dır. 8

Türk l er i n n ü f us u n u n ke si n o l ara k bi l i n e -me me s i ni n n e d e n i , ay nı Kür t l er i n n ü f u s u y-l a i lg i l i be l i rs i z l ik te o l d uğ u g i bi , Su r iye D evl e t i ’ ni n h erke si S ur iye l i Ara p ol ara k g ör me si ve e t ni k az ı n l ı k l ar ı n var l ı ğ ı nı k a-bu l e t me me s i dir. S ur iye ’ ni n s o n 1 0 y ı l l ı k n ü f us a rt ı ş ora n ı % 3 3 . 6 ’ dır. B u ç erç eve d e Su riye ’ ni n to p l a m n ü f u su n u n e n a z % 6 .5 ’ n u n Türkç e ko n u ş a n Tür k me n l e r i n o l uş t urd uğ u n u g ös te r me k te dir. 2 0 1 2 ’ d e Su riye ’ ni n n ü f u s u 2 2. 5 3 0 .0 0 0 ’ e y ü ks el mi ş-t ir. B u d ur u md a ; 2 0 1 2 ' d e S ur iye ’d e ki Tür k-çe ko n uş a n Tür k n ü f us u n u n e n az 1 ,6 0 0 . 0 0 0 c iva r ı n a y ü ks e l diğ i t a h mi n e d i -l e bi l i r.

B u ko n u a ka d e mik ö n e mi ni n d ış ı n d a p o l i t ik b ir ö n e me d e s ah i pt ir. Su r iye ’ d e Tür k ler, Su r iye ’ ni n diğ e r ü ç e t ni k - mez h e p s el g ru bu


7

o l a n Sü n n î Ara p l ar ı n yo ğu n o l d uğ u bö l g e-l er, Nu say ri l er i n yoğ u n o l du ğ u bö l g e l er ve Kür t l er i n yo ğ u n o l d uğ u bö l g el er i le s ı n ı r-d aş t ır. Su r iye ’ d e BA AS rej i mi n i n d ev ri l m e -si n d e n s o nra ç ı kac a k bir iç s ava şt a bu a n ı -l a n gr u p l ar e tk i a l a n l ar ı nı g e niş l e t me k i ç i n g irdi kl e r i mü c a d el e l erd e i l k ö nc e S ur iye Türk l er i ni h e d e f a l ac a kl a rdır. 9

1 0. Yüz yı l d a Tür k e g e me n liğ i A kşi d l i le r i l e d eva m e t mi ş t ir. S u r iye c o ğra f ya sı n a büy ü k Türk boyl a r ı nı n g el me s i i s e 1 1 . Yüz y ı l d a n ba ş laya rak 1 9 . Yüz yı l ı n s o n l ar ı n a ka d a r d eva m e t mi ş t ir. Tür k le r in Su riye ’ d ek i e n büy ü k kol u O ğ uz l ar o lu p Türk me n a d ı i l e a nı l ı r l ar. S ur iye c oğra f ya sı n d a Me ml u k l ul a-r ı n d eva mı o l a n Tür k l er ve d a h a s o n ra Ka f -ka sya bö l g esi n d e n ge l e n Kı p ç ak boyl ar ı d a mevc u tt ur.

B ö lg e d e ki Türk yer l e ş i m i t ar i hi s eyir o l a-ra k d ö rt d ö n e md e t a ma ml a n mı ş t ır. B u d ö-n e ml e r : S el ç uk l u , Me ml u k, O s ma n lı ve d e-va mı n d a O s ma n l ı - Ru s H ar bi s o nra sı Ka f -ka sya / D a ğı st a n bö l g e si n d e n g e l e n l er o l a-ra k t as n i f e di l e bi l i r. A ş a ğıd a bu ye r l e ş i mi n kıs a t ar i hi s eyr i i nc e l e n e ce k tir.

Su r iye S e lçu kl u la r ı D ö n e m i

Türk l er i n bug ü n ki S ur iye c o ğra f ya sı n a i l k o l arak g e l iş i 9 . Yü z yı ld a Ab ba si l er z a m a -nı n a ra st l ar. 10 S el çu k l ul a r 1 0 4 0 ’ d aki D a n d a n a ka n Meyd a n Mu h are be si ni ka z a n-dı k ta n s o n ra A n a d o l u , Ka f ka sl a r ve O r t a d o-ğu i ç l er i n e d o ğr u i l er l e meye ba ş l a mı şl a r-dır. 11 B u i ler l e me s o n u cu n d a bi rç o k Tür k-

me n oy ma ğı d a H a n o ğl u H ar u n ko mu t a sı n-d a bu g ü n kü Su riye ’ ni n kuz eyi n e b i l h a ss a D iyar ba kı r bö lg e si n e ye r l eş ere k Bi z a n s ’ a a kı n l ar ya p mı şl a rd ır. 12 B u s ıra d a H al e p’ te hü kü m s üre n A ra p e m ir i At iye , yeğ e n i Ma h mu t t ara f ı n d a n s ı kı şt ı r ı l ı nc a H a n o ğl u H ar u n’ d a n ya rd ı m is te mi şt ir. H ar u n bu i s-teğ i ka bu l e d erek H a le p bö lg e si n e yer l e ş -miş ve Mird a s oğ u l l a r ı ’ n a yardı m e t mi şt ir. Mird as i l er i n ak ı ncı Tür k boyl a r ıyl a g ü çl e n -diğ i ni g öre n Mıs ır Fa t i mi h al i fes i Mu s t a n sır bu n d a n e n di ş e e d e re k Türk me n bo yl a r ı nı n bura d a n u z a kl a şt ır ı l m a sı i ç i n e mi r Ma h mu d ’ a me k t u p g ö n d e r mi ş t ir. 13

H a n o ğlu H ar u n’u n ö l ü mü n d e n s o nra d a A fş i n ve S a n d u k beyl e r ko mu t as ı n d ak i a kı nc ı Tür k me n l e r bu bö l g eye sü rek l i a kı n-l ar d ü z e nl e mi ş l e rdir. Tü rk me n l er i n S ur iye bö l g esi n d e ki as ı l i s ka nı 10 6 9 - 7 0 yı l ı n d a S ök l ü , Ku rl u ( Kız l ı ) ve Ats ı z beyl er i n üç b i n ç a dır l a ge l ere k Fa t i mi D evl e t i ’ ni n h ü-kü me ti a l t ı n d a bul u n a n F i l i s t i n bö l g esi n -d e ki Re ml e ş e hr i n e yer l eş me l e r iyl e ba ş l ar. S o nra d a bö l g eye Yavg ıy ye veya Nâve k iy ye ( Ya bg u l ul a r ) Türk me n l er i n i n g el di ğ i ni g ör me k tey iz . B u s ıra d a Ma l a zgir t Meyd a n sava şı o l mu ş ve S e lç u kl ul a r ku z eyde iyi c e gü çl e n mi ş le rdir. Ku rl u bey i n ö l ü mü n d e n s o nra At s ız bey bü t ü n S u riye ’ yi e l e g e çir e-re k Mı sır ö n l er i n e ka d ar g e l miş , fa ka t M ı -s ır ’ ı fe t h e de me y i nc e S ur iye ’ ye d ö n me k z or u n d a kal mı ş t ır. 14

C a b e r K a le si


8

Su l t a n Me l i kşa h t ara f ı n d a n g ö revl e n dir i l e n Tut u ş , H al e p h ari ç H a m a , H u mu s ve Ş a m’ ı e l e g e çir mi şt ir. B u n d a n s o nra ki Tür k me n yer l e ş i mi Ku t al mı ş o ğlu Sü l ey ma n Ş a h’ ı n Ara p Mir d a si e mi r i Mü s l i m’ i H a le p ya kı n l a-r ı n d a ya p ı la n Ku rz a hi l m uh a re bes i n d e ye n-diğ i g ü nl e r i n s o n rası n a ras t l ar. B öyl e c e Su riye S e lç u kl u D evl e t i f i i l e n ku ru l mu ş t ur.

Tut u ş ’u n 1 0 9 5 y ı l ı n d a B e rk yar u k Sava şı ’ ı n ı kaybe d e rek ö l me s i üz e r i n e oğ u l l a r ı n d a n Rı dva n H a l e p’ te ; D o ku k Ş a m’ d a mü s t a ki l o l arak h areke t e t mi ş l e rdir. İ k i kard eşi n bir l i k te h areke t e t me me l e r i s o n u c u n d a H al e p Ar t uko ğl u İ l G az i ’ n i n ; Ş a m is e Tuğ te ki n’ i n e l i n e g e ç miş t ir. 15

Se l çu k lu ve Me ml u k l u d ö n e ml e ri n d e bu bö l g eye Yıva , Baya t , Avş ar, B e ğ di l l i , D ö ğ er, B ayı r - B uc a k ve Teke bo yl ar ı n ı n yer l e ş t iğ i bi l i n me k te d ir. 16 Türk a n a n e si n e uyg u n o l arak Ş a m’ d a L e ma’ â t ve D ivâ n s a hi bi Fa hr u ’ d - di n Irâk î ’ n i n te kke ku r ma k l a g ö-revl e n d ir i l diğ i n i ; B a t ı nî d er vi ş l erd e n B u-ra k B a ba , S ül ey ma n Tür k ma n î ve Ş eyh A l i g i bi ş a hs iyet l er i n bu b ö l ge l ere yer l eş t i ğ i ni h at t a bu bö lg e d e ah i te ş ki la t l ar ı n ı n ku ru l -d uğ u n u ve s az ş air l er i ni n bu l u n d uğ u n u Kö p r ü l ü ’d e n ö ğre n me k t eyi z . 17 Bu s o sya l ya p ı bi z e bura la rd a kuv vet l i b ir Tür k me n te s ir i n i n ol d u ğu n u n g ös t e rg e si dir.

Su r iye ’ d e Tü r k Ata bey li kle r i D ö ne m i

Su r iye S el ç uk l ul a r ı n zay ı f l a ma sı s o n u cu n d a bö l g ed e i k i At a beyl ik g ör me k tey iz . Tuğ te ki n’ i n ö l ü mü n d e n s o nra yer i n e g e ç e n o ğlu Tâ c ü ’ l - Mül û k B ö rü ’ ye nis p e t l e B ö rü l i l er d e d e n e n a i l e n in Ş a m’ d a ; H a l e p va l i s i A ks u n gu r ’u n o ğlu İ mâ mü d d i n Z e ngî ’ ye n is p e t l e Z e ng î l i l er d e d e ni l e n a i -l e ni n Mu s u l ve H a le p c ivar ı n d a h ü kü m s ü r-d üğ ü n ü g ö r me k tey iz . B u d ö n e md e Ya ru k l u Türk me n l e r i n i n Mu s ul At a beyl er i ni n y a -nı n d a ye r al ara k 1 1 5 4 yı l ı n d a Ş a m At a bey i Mü cîr ü d di n Aba k ’ ı ye n miş l erdir. 18 Mu su l At a beyl er i n d e n s o n ra 11 7 4 yı l ı n d a bö l g e -d e ki tek g üç Türk me n l e rd e n o l uş a n h a ss a ord u su n a s ah i p bu l u n a n Ey y u bî l erd ir. S e l a-h at t i n Ey y u bî z a ma n ı n d a Tür k me n l e r iy ic e gü çl e n mi ş h a t t a e mi r ma ka mı n a ka d ar g e l -miş l erdir.

Su r iye ’ d e Me m lu k lu D ö ne m i

Se l a h at t i n Ey y u bî ’ ni n ö l ü mü n d e n s o n ra bö l g eye Me ml u k Türk D e vl e t i h âki m o l mu ş-tu r. 12 5 0 yı l ı n d a kur u l a n Me ml u k lu eg e-me n l iğ i Yav uz S u l t a n S e l i m ( 1 5 1 2 - 1 52 0 ) t ara f ı n d a n 15 1 7 yı l ı n d a fe t he d i l e n e ka d ar var l ı ğ ı nı sü rdü r mü şt ür. 19 Ku z eyd e , A n a d o-lu S e lç u kl u l ar ı Mo ğ o l l a r l a 1 2 43 y ı l ı n d a ya p tı k l ar ı Kö s e d a ğ sava şı nı kaybe d i n c e, M o ğ o l la r bi l h as s a Kays e ri ve S iva s bö l g e-si n d ek i Türk me n l e r i s i n dir meye ba ş l a mı ş -l ardır. B u bö l ge d e ki Tü rk me n l er i n büy ü k bir k ı s mı ( 4 0. 0 0 0 ç a dır ) Me ml u k Su l t a nı B ayba r s z a ma n ı n d a Su riye bö l g esi n e ye r-l eş mi şt ir. 20 Su riye ’ ye iyi c e yer l e ş e n Tür k-me n l e r i n kuz eyd e o t u ra n l ar ı n a H a l e p Türk me n l e r i gü n eyd e o t ura n l ar ı n a Ş a m Türk me n l e r i d e n me k te d i r. Ş a m Tür k me n l e -r i , İ l h a n l ı h ü kü md a rı Ebu S ai d B ah a dı r H a n’ ı n ö l ü mü n d e n s o n ra ç ı ka n ka rgaş a d a n ya rar l a n ara k 1 33 7 yı l ı n d a El bi s t a n ve c iv a -r ı n d a Du l ka diro ğl u beyl i ğ i ni kur mu ş l ardır. Şa m Tü rk me n l e r i n i n B o z ok ko l u n u n d ah a s o nra Yo z ga t bö l g e si n e d e yer l eş t i ğ i ni g ör me k tey iz .

1 4. y ü z yı l d a Me ml u k lu l ar ı n c o ğra f ya sı nı Mıs ır, S ur iye , A n a d o l u ’ n u n g ü n ey bö lg e l er i ve Ara bis t a n’ ı n bir bö l ü mü o lu ş t ur ma k ta y-dı . B u d ö n e md e S u r iye s a h ası n a h â ki m d i l ko n u mu n d a o l a n Tür k me n c e ’ n i n Kı p ç a k-ça’ nı n a l t ı ka t ma n ı o l ara k ka l dı ğ ı nı ; ka rış ı k di l l i e s er le r ya zı l d ığ ı nı ; h at t a Ara p l ara Türkçe ö ğre t me k a ma cıyl a baş t a bu d ö-n e md e ya ş aya n ü nl ü A ra p f i l o l o g u Ebu Hay yâ n’ ı n Ki t â bü ’ l - İ drâ k a dl ı k i t a bı d a d a -hi l o l ma k üz e re p e k ç o k gra me r ve s öz l ük ya zı l dığ ı n ı b i l me k teyi z . 21 Ebu H ay ya n , Kit â bü ’ l - İ drâ k ad l ı e s er i n d e Me ml u k hav z a-sı n d a i k i Tür k boy u n u n a dı g e ç me k te dir. B u n l ard a n bir i Kı nı k di ğe r i d e Ç e p ni ’ d ir. Es erd e ay r ıc a o t uz a ya k ın Kı pç a k boy a dı d a g eç me k te d ir. 22

Su r iye ’ d e O sm a n l ı D evle ti D ö ne m i

1 5 1 4 Ç al dıra n ve 1 5 1 6 yı l ı n d ak i Me rci d a bık m eyd a n mu h are be l er i n d e n s o n-ra bö lg e d e O s ma n l ı h â k i miye t i ku ru l mu ş-tu r. A nc a k bö l g e d ek i aş i re t le r i n S a fev î ve O s ma n l ı ara sı n d a s a f d e ğiş t ir me l e r i a nc a k Ka n u n î ’ ni n 1 53 4 B ağ d a t s e fer iyl e o rt a d a n


9

ka lk mı ş t ır. 23 Os ma n l ı İ m p ara tor l uğ u z a-ma n ı n d a S ur iye bö l g e si Şa m ( D i ma ş k ) , H a-l e p, Tra bl us ( d a h a s o n ra ki i s mi B eyr u t ) ve Sayd a ( d a ha s o n rak i i s mi A k ka ) ol ma k üz e -re d ö r t eya l e t te n yö n e ti l me k teydi . 24 Os -ma n l ı h â ki miye t i s ı ras ı n d a ö n ce 1 6 0 3 - 1 6 0 7 yı l l ar ı arası n d a bö lg e n i n C e l âl î i sya n l a r ı n-d a n et ki l e n diğ i ni g ör me k teyi z . 25 S o n ras ı n-d a 1 7 . Yüz y ı l ı n o rt a l ar ı n a d oğr u bö lg ey i Ara p kav i ml er i n d e n ö n c e Ş a ma rl a r d ah a s o nra da A n a z al a r i ş ga l e t miş l er s e d e K u-z eye ç e ki l e n Tür k me n l e r bi l h as s a B o z - U l us ve B e ğ di l l i Tür k me n l er i bu iş g a l d e n fa z l a yı pra n maya ra k tekra r G ü n ey ’ e i n mi ş le r-dir. 26

1 7. Yü z yı l ı n s o n ras ı bö l g eye - bi l h as s a Ra k ka’ ya - A n a d o lu ’ d a n Türk me n a şi ret l er i -ni n g ö ç et t i ğ i g ö r ül ür. 1 8 3 3 yı l ı n d a bö l g e Mısı r Va l is i Me h me t A l i Pa ş a’ nı n yö n e ti m i -n e ver i l miş t ir. 1 9. Yüz y ı l ın s o n l ar ı n a d o ğr u 9 3 O s ma n lı - Rus H ar bi s o nra sı n d a Ka f ka s-ya’ d a n bir gr u p mu h a cir i n S u riye ’ ni n gü n e-yi n d e ki Ku n ey tra’ ya diğ er bi r g ru bu n d a Ra k ka’ nı n kuz ey i n e yer l e şt ir i l di kl e r i ni g ör me k tey iz . 27

Su r iye ’ d e Fra n sı z İ ş ga l i D ö ne m i

I . D ü nya Sava ş ı ’ n d a n ye ni k ç ı ka n O s ma n l ı D evl e t i bu gü n kü Ira k ve Su riye d e ’ ki to p-ra k l a r ı nı n t a ma mı nı 1 9 1 6 yı l ı n d a İ t i l a f D evl e t l e r i ’ ni n ke n di a ra l ar ı n d a g i z l ic e ya p -t ı k l a r ı Syke s - Pi c ot a n t l a ş ma sı g ere ği nc e b ırak ma k z or u n d a ka l mı ş t ır. B u a n t l a ş maya g öre Fra n s a ; S ur iye ve L ü bn a n to p ra kl a r ı nı ; B üy ü k Bri t a nya is e Irak , Ü rdü n , F i l i s t i n ve Ara bis t a n to p rak l ar ı nı ma n d a l a r ı a l t ı n a a l mış l ardır. Türk iye ’ n i n b ug ü n Ira k ve Su r i -ye i l e o l a n s ı n ır l a r ı i s e 2 4 Te mmu z 1 9 2 3 t ar i hi n d e i mz a l a n a n L oz a n A n t l aş ma s ı ’ n ı n 3 . Ma d d e si n d e be l ir l e n mi şt ir. 28

I . D ü nya S ava şı s o n ras ı i mz a l a n a n Mo n d ro s Mü t are ke si ’ ni n s o n u cu n d a Fra n sız l ar A n -t ak ya d â h i l S ur iye ’ ni n kıy ı ş e r i di ni i ş ga l e d erke n , İ n gi l iz l er i s e S u riye ’ ni n g e r i ka l a-nı n ı i ş ga l et mi ş l e rdir. B u ra d a ş u n u ö ze l l i k-l e be l ir t me k ge reki r k i A ra p l ar ı n b ir k ı s mı Fra n sı z l ar l a bi r k ıs mı d a İ ng i l i z ler l e o rt a k h areke t e de rek p a zar l ı k l ar ya p a rke n Tür k -me n l e r h e me n H a le p ve L az k iye bö lg e l er i n -d e mü d a fa a kuv ve t le r i kur u p iş ga lc i l ere kar şı s ava ş mış l ardır. B ö l ge d e Fra n sız i ş ga l i ba ş l ad ık t a n s o nra İ bra hi m H a n n a n u ’ n u n ö n d er l iğ i n d e H a l e p ve c iva r ı n d a dire n iş e

ka t ı l a n la r ı n yö n l er i ni Tü rkiye ’ ye ç evirdi k-l er i ni , h at t a Türk iye i l e b ir l e ş me f i k ir l er i -ni n a t ı ld ığ ı n ı U ma r kayd et mi şt ir. 29 Yi n e H al e p’ te ki dire ni ş ha reke t i ni n A n ka ra h ü-kü me ti t ara f ı n d a n d e s tek l e n di ğ i , t ı pkı A n a d o l u ’ d aki g i bi Kuv vâ - i Mi l l iye b ir l ik l e-r i ni n ku r ul ara k s ava ş t ık l ar ı b i l i n me k te dir.

Kh o ur y ’ a g öre H a n n a n u ya ka l a n dı kt a n s o n-ra ma h ke me d e A n kara H ü kü me t i ’ ni n e mr i y-l e as kerî h are ka t l ar ya p tığ ı n ı s öyle mi ş t ir. Fa ka t A n kara A n t l aş ma sıyl a ya p ı l a n ya r-dı ml a r ı n ke si l me s i s o n uc u i h a n e te u ğra dı k-l ar ı h is s i n e ka pı l a n mi l l iye tç i ç ev rel e r y ü z-l er i ni Ş a m’ a ç evi r miş l erdi r 30 İ n gi l iz l er Şe r i f H üs ey i n’ i n o ğlu e m ir Fays a l ’ ı 7 Mar t 1 9 2 0 t ar i hi n d e S ur iye k ra l ı i l a n e tt i r i n c e , Sa n Re mo A n t l aş ma s ı g e reği ül ke ni n ma n d a id are si ver i l e n Fra n s ız l a r ı n ko mu t a n ı G o ura u d d a 1 Eyl ü l 1 9 2 0 ’ d e B üy ü k Lü bn a n D evl e t i ’ ni n ku ru l uş u n u i l a n e t miş ve Emir Fays a l ’ ı ye n miş t ir.

Su riye ’ d ek i ma n d a yö n e ti mi ü lke d e 1 9 4 6 yı l ı n a ka d ar h ü kü m s ür mü ş t ür. B u s üre ç te Fra n sı z l ar, sava ş s ıras ı n d a y ü ks e l e n Ara p mi l l iye tç i l iğ i n e kar şı bö l ve yö n et i l ke si ge re ği Nus ayr i l e r ve D ü rzi l er baş t a o l ma k üz ere di nî az ı n l ı k l ara p e k ç ok i mkâ n s a ğl a-ya rak bir n ev i ö z er kl ik s a ğla mı ş , bu a ma ç l a b irç o k uyg u l a ma ba ş l a t m ışl a rdır. B u uyg u -l a ma l ar ı n e n ö n e ml i l er i aras ı n d a D a ğl ı k Lü bn a n’ ı n s ı nır l ar ı n ı g e ni ş l e terek bura d a Ma r u nî Hır i s t iya n l a r ı n eg e me n o l d u k l ar ı b ir d evl e t kur ma k ; ü l ke ni n g ü n eyi n d e y o -ğu n l a ş a n Dü rzî l er ve kuz eyba t ı s ı n d a y o-ğu n l a ş a n Nu say rî le r i ç i n ö z er k bö l ge l er t ah si s et me k ; S u riye ord us u n d a Nu say rî , D ürz î ve İs ma i l l i l e re d a h a ç ok ye r ver me k ge l me k te dir. B öyl ec e S ü n n î Ara p l ara ka rşı b ir d e ng e o l uş t ur ul maya ça l ı ş ı l mış t ır. 31

Fra n sı z l a r ı n 1 93 6 y ı l ı n d a V i o n e t a nt l a ş m a -sı i l e S ur iye ’ ye ba ğı ms ız l ık ver me k i s te m e -si ü z er i n e Tür kiye ’ d e 1 92 0 A n ka ra i t i l a f n a me si uyg u l a maya ko n ul mu ş ve u zu n ça ba l a r s o n u cu o t ar ih l e rd e Sa n c a k a dı i l e a nı l a n H a tay v i l aye t i Tür kiye ’ ye ka t ı l mı şt ır. Su r iye 1 9 4 1 ve 1 9 4 5 yı l l ar ı a rası İ n gi l tere ve Fra n s a’ nı n o r t ak iş ga l i a l t ı n d a ka l mış , İ ngi l tere , F i l i s t i n ve Ü rd ü n’ü iç i n e a l a n bi r H aş i mî h a n e d a n l ığ ı p eş i n d e ko ş mu şs a d a bu n u ba ş ara ma mış t ır. Ne t ic e d e bura d a b a -r ı n a maya c ak l ar ı nı a n laya n iş ga l kuv ve t l er i Su riye ’ yi bo ş a lt mı ş l ar, Su r iye 1 7 Nis a n 1 9 4 6’ d a ba ğı ms ız l ığ ı n a k avu ş mu ş t ur.

B u ba ğı msı z l ık a n l a dı ğ ı mı z mâ n â d a bir ba ğı msı z l ık d e ği l d ir. Çü n kü ü l ke d e ba ğı m-


10

sız l ı k ya n l ı l ar ı ve Ara p Bir l i ğ i t ara f t ar l ar ı sü re k l i mü c ad e l e iç i n d e ol mu ş l ardır. B u mü c a d el e 1 9 4 8 - 4 9 İsra i l S ava şı s o n uc u g i t t i kç e ş i d d e t l e n mi ş ve ü lke d e i ht i l a l l er d ö n e mi ba ş l a mış t ır. S ıra s ıyl a 3 0 Ma rt 1 9 4 9 , 1 4 A ğ us to s 1 9 4 9 ve 1 9 Ağ us to s 1 9 4 9 ’ d a d ar be l er o l mu şt ur. S o n d ar bey i ya p a n Türk me n A l bay Ed i p Ç iç ek l i ’ ni n d ö n e mi Su riye iç i n ye n i b ir d ö n e m a ç mı ş , Nu s ayri ve D ür zi l e re t a nı n a n mu ht a r iye t i n iz l er i n i s i l mi ş t ir 32

Çiç e kl i 1 9 5 2 ’ d e bü t ü n p ar t i l er i fe sh e d ere k Ara p Ku r tu l uş H a reke ti ( Par t i s i ) ’ ni ku r-mu ş , 1 95 3 Te mmu z u ’ n d a d a ke n d i ni Cu m-hur ba ş ka n ı s eç miş t ir. Ç i çe k l i ’ ni n Ira k te h-di di ü ze r i n e ü lke si ni kor u ma k a ma c ıyl a g ö n ül l ü o l ara k s ü rg ü n e g i t me s i n d e n s o n ra ba ş ka n l ı ğa 1 9 5 4 ’ te H aş i m e l - Et- t a s i , 1 9 5 5’ te d e Şü kr ü e l - Kuv ve ti g eç mi ş le rdir. 33

B u d ö n e md e İ ng i l tere ve Tür k iye ’ n i n ısra r -l ar ı n a rağ me n S u riye B a ğd a t Pa k tı ’ n a g i r -me mi ş , a ksi n e Mı sır ve Su u di A ra bi st a n’ l a g ör ü n ürd e İsra i l ’ e kar ş ı - fa kat Türk iye ’ y i ka p saya n - bir a ske ri a n t l a ş ma i mz a l a n mı ş -t ır. 34 Su riye 2 8 Eylü l 1 9 6 1 İ h t i l a l i n e ka d ar 3 yı l Mıs ır l a bir l e ş mi ş , d a h a s o nra ay r ı l -mış t ır. 1 96 3 , 1 96 6 ’ d a ya pı l a n aya k l a n ma l a r ve ül ke ni n 19 6 7 y ı l ı n d a İ srai l l e ya p t ığ ı Al t ı G ü n Sava ş l ar ı n d a ye n i l ere k G o l a n Te p el er i -ni kaybe t me s i s o n u cu n d a h u zu rs u zl u k a r t -mış ve 1 9 6 8 ’ d e H a f ız Es a d bi r d ar beyl e ik t i d ar ı e l e g eç ir miş , 1 9 6 9 ’ d a g eç ic i a n ay a -s a ka bu l e di l mi ş t ir. Ma rt 1 9 7 1 ’ d e H a f ız Es a d Cu mh ur ba ş ka n l ığ ı n a g e l miş t ir. H a fız Es a d d ö n e mi n d e Mıs ır, L i bya ve S ov yet l er Bir l i ğ i i l e i l i ş ki l er a r t ır ı l mış , B a a s Par t i s i i ç i n d ek i ko mü n i s t l e r i n te şvi k iyle S ov ye t l e r Bir l i ğ i ’ yl e h e m “ İk t i s a di ve Te k ni k Yardı m A n t l aş ma s ı” he m d e “As ke ri İ ş bir l i ğ i A n t -l aş ma s ı” i mz a l a n mış t ır. B ö yl ec e S ur iye , S ovye t l er i n O r ta d o ğ u ’ d ak i ö n e ml i mü t te f i k-l er i n d e n bir i s i ko n u mu n a g e l miş t ir.

Su r iye ’ d e Tü r kle r i n S o sya l ve

Eko no m i k D u r u m

Su riye Tür k l er i , Mo n d ro s Mü t are kesi n d e n buya n a s üre kl i ba sk ı a l t ı n d a ya ş aya n bi r h al k o l mu şt ur. Rej i ml er d eği ş se d e Tü rk l er üz er i n d e s is te ml i ve s ü re k l i ba s kı d eği ş-me mi ş t ir. Tür kl e re yö n e l ik ba s kı nı n i k i n e d e ni va rdır. Bir i n ci s i Türk l ere Türk i-ye ’ ni n p o t a n siye l a j a nı o l arak ba k ı l mı şt ır. İk i nci n e d e n i s e e ski e ge me n s ı n ı f ı o l u ş -tu r ma l a r ı nı n i n t i ka mı a l ı n ma k is te n mi ş t ir.

B u b a s kı l ar ı n n e t ic e si n d e S ur iye ’ d e ki Tür k-l er g e n e l i t i ba r ıyl a eko n o mi k ba kı md a n fa kir ve kü lt ür s ev iye le r i dü ş ük t u t ul ma k is te n miş t i r B u ba sk ı l ara rağ me n Tür k l er büy ü k gr u p la r h al i n d e ya ş a dı kl a r ı bö l g e -l erd e mi l l i k i mli k l er i n i b ir d erec eye ka d ar mu h a fa z a e d e bi l mi ş l e rdi r. Kü ç ük g ru p l ar o l arak ya ş a dı kl a r ı bö l g el erd e is e A ra p ç o -ğu n l uğ u n i ç er i s i n d e Ara p l aş ma e ği l i mi g ö s-ter mi ş le rdir. B l e a n eye g öre , bu n u n s e be bi Türk l er i n A ra pl a r ı n ç o ğu g i bi S ü n nî o l m a -l ar ı ve d ağı n ık ya ş a ma l a r ıd ır. Ayr ıc a ke n di k i mli k l er i a l t ı n d a ö rg ü tl e n e me me l e r i ve Türk iye ’ ni n S ur iye ’ d e ki Türk l er l e i lg i l e n-me me s i d e bu n a et ki e t m işt ir. 35

O s ma n l ı l a r z a ma n ı n d a n be ri S ur iye ’ d e d i -ğe r b ir a z ı n l ı k o l a n Er m e ni l er i n ş ehir l erd e be l ir l i s e mt l erd e , ş eh ir dı ş ı n d a is e b ir bi r-l er i n e ya k ı n köyl erd e ot ur ma l a r ı , be l l e k l e-r i ni Türk l ere n a z ara n d a h a kuv ve t l i o l ara k kor u ma l ar ı n a n e d e n o l m uş t ur. B ug ü n d a hi ge n ç , ih t iya r h er ya ş t a Er me ni l er Türkç eyi b i l me k te , h a t t a ke n di ara l ar ı n d a ol a n k o -n u ş ma l ar ı n d a Er me n ic ey i terc i h ed er l erke n ma a l e s e f Tür kl e r i n b ir k ı s mı â d e t l e r i ni , a n a n e l er i n i h a tt a as ı l l ar ı nı u nu t mu ş h a l d e-dir l er. Ş eh ir l ere yer le ş e n Türk l er i n is e b ir n e si l s o n ra Tür kç ey i u n u tu p ö ğre n meye d e gay ret e t me d ik l er i g ör ü l me k te dir.

Ra k ka bö lg e si n d e ki Kul l ar O ba sı a dı ve r i -l e n b ir B a rak o ba s ı t a ma me n A ra p l a ş mı ş t ır. B u d a kl a r i s e Ara p ç a ö ğre n ere k Tür k di l i ni u n ut ma d e rec es i n e g el miş l er s e d e Tür k a d e t ve g e l e n e kl er i ni uyg ul a ma k t a d ır l ar.

Türk me n l e r i Ara p l aş maya z or laya n s e be p-l er arası n d a , B ir i n ci D ü nya S ava şı s ı rası n -d a p a rç a l a n a n O s ma n lı İ mp a ra to r l uğ u ’ n u n O rt a d o ğ u ’d a ki s iya si va r is l e r i ol a n İ n gi l iz ve Fra ns ız l ar ta ra f ı n d a n Ara p l ara a ş ı l a n a n Türk d ü ş ma n lı ğ ı , Türk l er in A ra p ç o ğu n l uğ u iç er i s i n d e ya ş a ml a rı nı d eva m e t t ire bi l me k iç i n a s ı l l a r ı nı g i z l eyere k Ara p l aş ma me c b u -r iyet l er i n d e ka l ma l a r ı , Su r iye h ü kü me t l e-r i ni n z a ma n z a ma n p l a n l ı ol ara k Tür k l er üz er i n e i k t is a di , kül t üre l ve i d ar i ba s kı l ar t a tbi k e t me l er i , g ü n l ük ko n u ş ma di l i n i n Ara p ç a o l u şu , Türk o ku l l a r ı nı n veya Türkç e ö ğre te n kur u ml a rı n , Türkçe gaz e te , me c mu a ve ki t a p l ar ı n s o ku l may ış ı , Türk ra dyo n e ş-r iya t ı n ı n uz u n s e n e l er b oy u n c a S ur iye ’d e n di n l e n me me si veya ç o k gü ç o l arak di n l e n-me si , Tür k f i l ml e r i ni n ç eş i t l i ba h a n e ler l e g ös ter i l me me si , s p or ve kül t üre l fa a l iye t l e-r i ni n o l ma ma s ı g i b i h u s u sl a r say ı l a bi l i r.

Şe hir l er i n dı ş ı n d a ya ş aya n Tür k l er i n büy ü k


11

bir ç o ğ u n lu ğu z ira a t , h ay va n cı l ı k ve d o k u-ma cı l ı k la u ğraşır l ar. S ur iye ye tk i l i l er i n o l u ms uz te s ir l e r iyl e Tü rkl e r i n eko n o mi k ya p ıs ı d a h a d a kö t ü l eş miş t ir. Me s e l a ; B a-yı r - B uc a k Tür k l er i or ma n köyl üs ü o l ma l a-r ı n a rağ me n k ış ı n ya ka c a k o du n bi l e s a ğl a-ya ma z d u ru ma g e l mi ş l e rdir. Tüt ü n ye t iş t i -r ic i l iğ i d e n a k l iye ve h as t a l ık g i b i s e be p l e r-l e ka r g e t ire mey i n c e bu bö lg e n i n Türk l er i ağ ır i ş l erd e g e çic i i şç i o l arak ç al ı ş maya ba ş l a mı ş l ardır. Z ar z o r i ş bu l a bi l me n i n te k ş ar t ı d a Türkç e ko n uş ma ma k ve h ü kü me te ba ğl ı l ı k ye mi ni et me k te n g eç me k t e d ir. Tü-tü n ü re t i c i l iğ i n e ba ş l a mı şl a rs a d a h ü kü m e-t i n bu ü r ü n ü ç o k uc u z f iya t a a l ma sı s o n uc u bu n d a n d a b i r g e l i r s a ğl a ma mı ş l ardır. B ö l -ge d ağl ı k ve o r ma n l ık o l du ğ u n d a n ç ok az mi kt a rd a bu ğ day ve ar p a ye t i ş t ir i l me k te , hay va n c ı l ı k i s e kü ç ük kü me s ve ahır l ard a ya p ı l a bi l me k te dir.

H al e p bö l g e si n d e o t ura n Türk l er i n d ur u mu d a h a ö n c e de n iy iyke n uygu l a n a n to p ra k re fo r mu s o n u c u Tür k me n l er i n e l i n d e büy ü k araz i l e r ka l ma mış t ır. D evl et t ar ı ma ve rd iğ i kre di ku l l a nı mı nı ko n us u n d a d a Tür k me n -l ere z or l uk ç ı kar ma k t a dır.

Şa m bö l g e s i n d ek i Tür k l er d e g eçi ml e r i ni z ira at l a s a ğl a ma k t a dır l ar. Ku n ey tra bö lg e -si n d ek i Tür kl e r i s e 19 6 7 İ srai l s ava şı n d a n s o nra ev ve to pra kl a r ı nı kaybe d e rek Ş a m ve H al e p g i bi büy ü k ş e hir le re g öç me k z o ru n d a ka l mış l ardır. B üy ü k ş e hir l erd e

ya ş aya n ve e s n a f l ık ya p a n Türk l er i s e a n -ca k ai l e l er i ni g eç i n dire bi l me k te dir l er. Tü r -kiye ’ d e veya ba ş ka ya ba n cı ül kel erd e y ü k-se k ö ğre ni m ya p a n Tü r kl er i s e S ur iye’ d e i ş bu l a ma ma k t a d ır l ar.

Su r iye ’ ni n Tü r km e n le r i Si nd i r m e Po li t i -ka sı

Su riye Türk l er ka r şıs ı n d a s is te ml i o l ara k Ara p l aş t ı r ma p o l i t i kası uyg u l a mış t ır. Yo ğ u n ba s kı l a r s o n u ç a l mı ş , A n kara’ nı n d a i lg i s i z-l iğ i n e t ic e si n d e Tür k l er ö rg ü t le n me mi şl e r-dir. H a t ay ’ ı n a n ava t a n a ka t ı l ma sı n d a n s o n-ra S ur iye ’d e Türk l er üz e r i n d eki ba s kı d a h a d a a rt mı ş , Türk iye’ ye g i t me k is teye n Tür k -l ere p a s a p or t ver i l me mi ş , g iz l i o l ara k Tü r-kiye ’ ye ge l e n l er i se va t a n d a şl ık t a n ç ı ka r t ı -l arak ma l l a r ı ga s p e di l mi şt ir.

O ku l l a r ı n Ara p ça e ği t i m ya p ma s ı kül t ür l e -r i n e ba ğl ı o l a n Tür kl erd e o ku maya ka r şı b ir i s te ksi z l ik d o ğu r muş t ur. Tür kiye ’ d e o ku ma k i s teye n l er i s e a n ca k bir ba ş ka A ra p

ül kes i n d e n Türk iye ’ye g eç iş ya p a bi l me k t e -dir.

Su riye ’ d e Tür kl e r i n e n t a bi i h a k kı o l a n se ç me ve s e ç i l me h a k l ar ı tür l ü ba h a n e l er l e k ıs ı t l a n mı şt ır. H a fı z Es a d z a ma n ı d a to p ra k re fo r mu a dı a l t ı n d a Tür kl e re ai t to pra kl a r d evl e t l e ş t ir i l ere k bural a ra A ra p n ü f us ye r-l eş t ir i l me k te d ir. Me s e l a L az kiye bö l g esi n -d e ki Kay n a rc a , Ç a bı t l ı , K a n di lc ik , B e lvere n , Ça n a cı k , Kara a ğı l , G ü n d e şl i , Ka s a p , Ç ol t ur ma n , H a l e p bö l g es i n d ek i Z ey ya t l ı , Ka r u n , Ma h z e n l i , Ya şl ı , Ç a t a lvi ra n , Kur t vi ra n, Me d e n e , Ş eyhyahya , C a mu svi ra n, D e d e n o ğlu , Kur u d ere ve Kır k ma ğara , g i b i köyl er ö n c e d e n Tür k l er l e me s ku n ike n b u -gü n bu köyl erd e Ara p l ar o t ur ma k t a dır.

Yi n e s o n z a ma n l ard a Tür kç e köy i s i ml er i d e d eği ş t ir i l ere k A ra pçaya ç evri l me k te dir. B u is i ml erd e n s o nra L az k iye bö l g esi n d e ki Türk me n köyl e r i n d e n İ s a beyl i ( İ s ev iye ) , E l ma l ı ( Tu h a fiye ) , Tur u n ç ( U m mu t uy u r ) , Ke be l i ( Ra bi a ) , G e bere ( Ravd a ) , Abl a k l ı ( B ey t i a bl a k ) , S a l du r (S a mire ) , Ağc a bay ır ( El beyd a ) , Ko l c uk ( D urra ) , Ş ere n ( H e lve ) , G ö kd ağ ( El h a dra ) , H a l e p bö l ge si n d e ki kö y-l erd e n Ta ş a t a n ( Mer ma el h ac e r ) , B uz l uc a ( Se l ce ) , Taş ka pı ( B a bı I h ac a r ) , Ma zıc ı ( A mir iye ) , Ka k l ı m ( Na z ha ) , S e kiz l er ( Mu s mi n e ) , Al ıc ı ( Ta l a t iye ) , Taş l ı h öy ük ( Tel i l c e ma l ) , Ç o ba n bey ( Elrai ) , D eve h öy ü k ( Tel l i hava ) , Ka pve re n ( Es er r iye ) , Ko c a l ı ( Mu si n n e ) , S i p a hi l e r ( El fer s a n ) , Ara p ç örd ük ( Ey y u biye ) , H ava h öy ük ( Tel i l h ac a r ) i s mi ni a l mış t ır.

B ug ü n S u riye ’ye diğ e r l i s a n l ard ak i ba sı n o rga n l ar ı n d a o l d uğ u g i bi öz e l ş ahı s l ara ai t Türkçe ga z e te ve n eş r iya t ı n s o ku l ma s ı k e-si n l ik l e ya s a k tır. B üy ü ke lç i l i k ve ko n s ol o s-lu k l ar d ış ı n d a , h a t t a Tü rk va t a n d a ş la r ı nı n d a hi Tür k iye ’ d e ki ya kı n l ar ı t ara f ı n d a n p o s-t a i l e g ö n d eri l e n ki t a p , m ec mu a g i bi Tür kç e n e şr iya t p os t a i d are si t ara f ı n d a n s a hi pl e -r i n e ver i l me me k l e b ir l i k te ve i mh a ed i l -me k te dir.

Su riye ’ ni n bu gü n uyg ul a ma k t a o l du ğu di ğ er b ir p o l i t i ka d a s ı nır bö l g e l er i n d e ki Türk l e-r i g er i ç e ke rek 1 0 k m.’ l i k b ir kuş a k d â h i -l i n d e A ra p köyl ül e r i yer l e şt ir me k iç i n ya p mı ş o l d uğ u ç a l ış ma d ı r. S ur iye ’ d e uyg u-l a n a n s ı kı rej i m n e t i c esi n d e Tür k me n l er i n B üy ü kel ç i l ik ve ko ns o l o s lu k l ar l a te ma s l ar ı ke si l meye veya e n a z ı n d a n as ga riye i n d i -r i l m eye ç a l ı ş ı l ma k t a dır. Su r iye l i i d are ci l e -r i n hı ş mı n d a n kor ka n Türk l er, ba ş l ar ı n d a d er t a ç ma ma k i ç i n mü m kü n o l d uğ u ö lç ü d e


12

re s mi g örevl i l er l e te ma s t a n ka çı n ma k z o-ru n d a bırakı l mı ş l a rd ır.

Su riye ’ d ek i i d areci l er i n Türk ke l i me si n i d uy maya a d e t a t a h a mm ül l er i yo k g i bi dir. Tari h d er s l e r i n d e d e s ö z d e O s ma n lı e mp e r -ya l i z mi a n l a t ı l ma k t a d ır. Ay rıc a Tür k l er ka sı t l ı ve bi l i n ç l i ol ara k İsrai l i l e ya pı l a n sava ş l ard a c e p h eye sü rü l mü ş , böyl e c e z ay i -a t verdir i l ere k n ü f u sl a r ın ı n a z al t ı l ma sı n a ça l ı ş ı l mış t ır. Tür k l er i n ra h at s ı z ol d u k l a r ı

b ir d iğ er ko n u d a ör f ve â d e t l e r i g ereğ i d üğ ü n , n iş a n ve bayra ml a ş ma g i bi ba zı t ö-re n l er i n ya s a k l a n ara k ba skı a l t ı n d a t ut u l -ma k i s te n me l e r i dir.

Su r iye ’ d e Tü r k Ye r le şi m Me r ke z le r i

B ug ü n Su riye ’ d e ya ş aya n Türk l er La z kiye ve H a l e p o l ma k üz ere i k i a n a bö l g e de ye r-l eş mi şl erd ir. Ay rıc a Ş a m, H u mu s ’ da ve H u-mu s- H a ma - Tar t us a ra sı n d a ki üç g e n d e g ü-n ey S ur iye ’ de S uveyd a , D ara a ve Nava bö l -ge si d e d â hi l o l ma k ü z ere diğ e r bö lg e l erd e d e küç ü ms e n meye c e k bir Tür k n ü f u su va r-dır. 36 S ur iye ’d e ki Tür kl er in yer le ş t i k l e r i b ö l g el er ve yer a dl ar ı d e c i d dî ç a l ış ma l a r ya p ı l mı ş t ır. Ç a ka r ve Ero l 2 9 0 yer a dı te s-pi t e t miş t ir. 37 B ura d a u n u tu l ma ma sı g er e-ke n bir h us u s d a Tür kç e yer a dl a r ı nı n b ü-y ü k bir k ı s mı nı n Ara p ça’ ya be n z e t i ld iğ i veya d e ğiş t i r i l d iğ i dir. Ni te ki m Ç a ka r ’ ı n 1 6 . Yüz yı l d a 5 8 4 ye r a dı nı te s pi t e d i p bug ü n Ero l ’ u n s a d e ce 2 9 0 t a n es i n e u la ş ma sı d a bu n u n bir s o n uc u du r 38.

H a le p B ö lg e si

Türk iye ’ ni n g ü n ey s ı nır l ar ı i le Fıra t üz e-r i n d eki Ra k ka ve c iva r ı n ı d a i ç i n e al a n K u -z ey bö l g es id ir. O s ma n l ı D evl e t i p arç al a n -ma d a n ö n c e A n te p , U r fa , Ha t ay g i b i Türk n ü f us bö lg e l er i n i n i d are mer kezi H a l e p’ t i . B ug ü n d e H a l e p , Tür k me n l er i n ç o ğu n l u kt a o l du ğ u Ku r td a ğı , A z az , B a b , Mü n biç ve Ca ra blu s g i bi bö l ge l er i n i da re me rkez i dir. H al e p h a l e n birç o k Türk mi ma ri ve s a n a t es e r i ni n bu l u n d uğ u ve s o ka k l ar ı n d a h al e n Türkçe n i n ko n u şu l d uğ u bir ş e hir g ö rü n ü -mü n d e d ir.

T. C . B a ş ba ka n l ık A rş ivl er in d e bu l u n a n Ta p u Ta hrir D e f te r l e r i n e g öre X V I . y ü z yı l d a H a-l e p S a n c ağı ’ n a ba ğl ı o l a n 1 9 n ah iye d eki 9 8 3 yer a dı n d a n 5 8 4 a d e di ni n Tü rkçe o l d u -ğu tes pi t ed i l mi ş t ir. Yi n e bu de f te r l ere g ö re bö l g ed e bu y ü z yı ld a S al ur Türk me n l e r i n -


13

d e n 2 0 0 0 h a n e ; Ç oğ u n Tür k me n l er i n d e n 8 2 7 h a n e ol d u ğu bu n u n da 2 0 .0 0 0 kiş i l i k b ir n ü fu s a de n k ge l di ğ i b i l i n me k te d ir. 39 40 1 9 0 6 yı l ı n d a yayı n l a n mı ş o l a n H al e p V i l a-yeti S a l n a me si n d e ş e hri n n ü f u s u n u n 1 1 6. 2 4 8 ol d uğ u ve bu n ü fu s u n d a 8 0. 1 1 3 ’ ü n ü n Mü s l ü ma n o l du ğ u g ör ül me k -te dir. B u Mü sl ü ma n n ü f u su n u n e n az ı n d a n ya r ı s ı nı n Tür k me n l e rd e n o l uş t uğ u n u s ö y-l e me k d oğ ru d ur. 1 92 8 yı l ın d a H a le p’ te O s-ma n l ıc a o l ara k Va t a n G a ze te si d e ba sı l mı ş-t ı r. 41 Ş e hird e Tür k mevc u d iye t i n i g ö s tere n d iğ e r bi r d el i l d e a nı l a n s al n a me d e ye r a l a n Tür kç e ma h a l l e i s i ml e r i dir : H a mi diye , Az iz iye , S e l i miye , Ak yol , A lt u n bo ğa z ,

O ğu l bey, B a d ı nc ık , B a l ı bu lg ur, Ta t ar l ar, Ka ra ma n , Çu ku rc u t , Çu kures t a l , H a mz a bey, H a n se bi l , H ara p h a n, Şa kira ğa, Ş a hi n bey, Sa ç l ıh a n , Fa r f ara , Kaz a sker, Ki l i s e , Kü çü k ki l is e , Ma h mu tbe y, Müs t a d e mbey, H ar u n d e d e. H al e p , O s ma n l ı İ mp a ra tor l uğ u ’ n d a n ay r ı l -dı k ta n s o n ra ş e hird e ö n e ml i bi r ö l çü d e Türk me n to p l u l uğ u bu l u n ma k t a i di ; d a h a s o nra l ar ı i s e A z az , B a p , Mü n bi ç , C ara bl u s g i bi bö lg e l erd e ki köyl erd e n H al e p’ e g e l erek yer l e ş e n le r o l mu şt ur. S ayı l ar ı kes i n o l arak bi l i n me me k l e be ra ber H a l ep’ te 2 0 1 2 i t i b a-r ıyl a 3 2 0 . 00 0 Türkü n ya ş ad ığ ı t a h mi n e d i -l e bi l i r.

Ku r td a ğ ı K a z a sı

B u bö l g e d e ki Tür k Köyl er i H at ay i l i mi z i n d oğ u s u n d aki ve ö n c e G a zi a n te p s o nra sı Ki l is i l i miz i n gü n ey i n d e yer al a n Türk kö y-l er i ni n d eva mı n i tel i ğ i n d e dir. B u köyl er şu n l ard ır : D el i o s ma n , Bi n d ire k , Ve l i d l i , D e l i o ba , G üverd e, Te p e köy, P u l l u , S o l a kl ı , At a ma n l ı , Al ivira n , F i r f i r i k , Meyd a n l ı , A l e md ar, Ç a k ma k , Kü çü kç ak ma k , Ç o ba n l ı , Ma ma l ı , Çe n ç e l i , Ç ar kı t l ı , Ç a t al kuy u , Kü çü ks o l ak l ı , Ö ks üz l ü , G ö be k köy, D ağ o ba s ı , Ş eyhl e ro ba sı , Di ko ba sı , Ma ğara , B a l i köy, B e ğ o ba sı , Ma h mu to ba , K a l e köy, Z iya re t köy, Se re nci k , A ş ağı ve O r t a O ba , S ak laya , A l i be ğ , Ka r ış ı k , Ko n a k , Hı dır l ı , Ç ol a k l ı , Sa ğıro ba , Kur u g öl , Ka ş uş a t ı , B e be u ş a t ı , Kur t uş a t ı , A l ka n l ı , D ura kl ı , Al ıc ı , K ız ı l ba ş ,

Kü çü k ka rgı n , B e l e n , Na z uş a ğı , Meyd a n l ık , Ç or bac ı o ğl u , A n bar l ı , D er vi ş o ba , Kü çü ka t a ma n l ı , Ka d ı köy ü , Ma ma l ıu ş ağı , Sa r ı uş a ğı , Ka n t ar l ı , B ir i nci l i , Ka n t a ra , Me be d l i , Ç ö me zl i , A l ic ura , H ac ı kası ml ı , Ar s l a n köy ü , Sa t ı u ş ağı , Kı ş l a , S e lç uk , Ç a ka l -l ı , İ n ka l e , A ş ağı kı ş l a , D a rg ü n ey, Su ba şı , Ç ol a k l ar, Ka ra baş , H a cı h as a n l ı , A ş ağı ç o ba n l ı , Kura n köy, Ko c a ma n , Ş eyh a bd urra h ma n , G a zi , G ü mü ş bu rç , Yal ç ı ng ö z , H a cı l ar, Ac e l i , H ac ı is ke n d er, Kur t kul a ğı , Kara te p e , Ker s e n t aş ( Na h iye me rkez i ) , B a ru t , B urç , G a zi l er, Ç a dır köy, İs ka n köy, C e l e me , Es ki ce l e me , G ö l bay ır ı , Yu ka rı d iva n , A ş ağı d iva n , Mo l l a h a l i l , At ma ve Ta t arh a n l ı köyl er i . B u köyl e r Tür kiye -Su riye s ı nı r ı n d a n ba şl a r ve H a l e p’ e ka d a r uz a n a n yo l u n s a ğı n d a ve s ol u n d a yer a l ı r.

A z a z K a z a sı

Az a z kaz a sı , K i l i s i l i n i n g ü n ey i n d e bu l u n-

ma k t a dır. B u bö lg e d e ki Türk me n köyl e r i şu n l ard ır : İk i d a m, D a m, Ku z uc u pı n ar, U mra n l ı , B üy ü k ka rgı n , Ar p ave re n ,


14

Di k me t a ş , Ko z c u pı n ar ı , Al i be ğl i , Ç i me l i , Dire k l i , A şa ğı d a m, Ka s te l , Z i ya re t , Ka t ma , Me ti n l i , A l i köy, Su c u , Ke fe r, Parç a , Ke fe rcu ş , H avar, H a c ar, Na sı hiye , Te l ba t t al , İğ d eg ö l , Kıs a c ı k , Te l ş ah in , C eke , D u d a n , Ka ra me zra, B e ğ di l l i , Ka ra kö p rü , Ye n iya p a n , Mırgı l , Ş a ma n d ıra , Savra n , Tu ğl u , Kız ı l me zra , B ara k , Ke fe rka ni , Tel h ü s eyi n , Ye l ba ba , E l be ğl i , Yah mi l ve D e f terd ar köy-l er i .

B a p K a z a sı

B a p ka z as ı H a l e p’ i n ku z eyd o ğ us u n d a b u-lu n ma k t a d ır. B u bö l g e d ek i Türk me n köyl e r i

G a zi a n te p h u du d u mu z d a ki E l beyl i Ka z a sı n-d a n ba ş laya rak B a p ka z a sı n a ka d ar d eva m e d er. B u köyl er ş u n l a rdı r : Ta ş l ıh o r bi l , B a ş köy, Ç ı l dıra p a , Ş a hi n me zra sı , Ra kı p l ı , Tel h a mu r, Ka d ı l ı , Ka rag ö z , G ı dırç , Türk me n ba rkı , S i ls i l e , H a l i l o ğl u , Z iya re t köy, Ko c a a l i , Ta ş ka pı , H ac ıve l i , M a-ma l ı , Ka n l ı kuy u , Kur u c a, H üy ü k , Mo l laya ku p , Ay ya ş e , Ker s e n l i , B o z l uc a , Ed e a ba t , S eki z l er, Ka kl ı m, Zül ü f , Ka p ıv ira n , Te p evira n , El ç i , Ma z ıc ı , A ra pg örd ü k , H acı kö s e ,

Te p eci k , Tar l ı n , B e ş çu ru n , S a pvira n , Ka n l ıkuy u , Kö r h öy ük , Ku mr u, U l aş l ı , B u r-gaz , Ke n d ir l i , Ko ç a l i , Ko pvira n , S ur n a ba t , Me h me t a ğa , Ac e mi , Bay ra kt a r ve Ma ğa ra köyl er i .

Mü n bi ç K a z a sı

Mü n biç ka z as ı B a p’ ı n ku z eyd o ğ us u n d a b u-lu n ma k t a d ır. B u bö l ge d e k i Türk me n Köyl e r i G a zi a n te p h u du d u mu z d a ki A kç akoyl u ka z a-sı n d a n baş l ayara k Mü n b iç ’e ka d ar d eva m e d erl er. B u köyl er ş u n l a rdı r : Ö kü z öl d üre n , Ka rag ö z , H a n e fi , S o l ak , Kı n dıra , B o z h öy ü k, B e lv ira n , Çuku r vira n , G ö l l ü , S a bu n c u, Ka raya ku p , Koy u n l u , Kara t aş l ı , Ka dı l ar,

Ç ör te n , B a l t ac ı k , Eş ekç i , Ku bbe t ür k me n , Ka n t ara , Mirz a ş eh i t , Küç ü k ve B üy ü ka ra p h a s a n , A l a ba ş , S o n g ur, Taş l ı h öy ü k, Ke r pi ç l i , Ak t a ş , Yı l a n l ı , Ç ora kl ı , A k vira n , O s ma n g e l di , B a l l ı , B eğ vi ra n, Z iy a -re t , Na fa k , H e lva cı , B o z h eyi k ziya re t i , D ere , İs ma i l e fe n di , Ö me r be ğ , A kç u kur, Yal n ız d a m, Kü ç ük köy, Ö küz g öz ü , Ka t ma , S ıç a n , Ka z ık l ı , Kü ç ük ve B üy ü kç e k me c e , E l be ğl i , B üy ü k ve Kü çü k kara te p e köyl er i .

C a ra blu s K a z a sı

B u bö lg e d e ki Tür k me n köyl er i G a zi a n te p hu d u d u mu z d ak i B a rak kaz a sı n d a n ba ş laya -ra k Mü n biç kaz a sı n a ora d a n d a U r fa h u d u-d u mu z d a bu lu n a n Mü şri t pı n ar ı n a hiye si n e ka d ar d eva m e d er l er. B u köyl er şu n l ardı r : Ca ra blu s ( Na h iye ) , Ke kl ic e k , D ö ğ ü n ük , Ka ka kuy u , Kı n d ıra , A ş ağı ve y u ka rı Taş a t a n , Çi me n l i , Yus u f be ğ , Kur u h öy ü k, B u d uk , Ş eyh a h me t l i , A kp ı n ar, D e bi s , Ta tl ı kuy u , Kö s e ci k , B e l ma ğa ra, B a l a ba n , To kar, D e d e t , To ka rs e le mi , Kı ra t a , Avş ar buc a ğı , H a ma m, Tavş a n köy, Ke çi c i , Kö p e k l ikuy u s u , Yı l a n l ı , D o mu z lu , Ma ğa ra, Ka ras o f u , Küç ü k mer ke z , Ka ras e ki , Yu s u f p aş a kı ş l a s ı , Ke çi l ikuy u, Na f i p aş a ba h ç esi , S a n d a l , Ş a şı köy, Uç ku n a , Z or ma ğa ra, Kura n , H ac ı is ma i l , Ka ra kuy u , D o l ud a ğ , G evr ik , Ye d i kuy u , Kö r pı n a rı , A liş ar, Ko p u z , B o z te p e , Ke r t i k , Ka ra kı l ı nç , Ar s l a n ta ş , Kö p e ks a t a n , A ş ka n , H ara p bey, Çe l i k , Yu karı t aş l ı k , Ka n kara , Te p ev ira n , D o mu z , Uz u n d o mu z , Pe n d ir, G ö be l i k , Avh a n , D eri n d ur, S ey fa l i , Yi n eya p a n , Ş eyh -l er, I l ı c ak , Ku rt i ni , Poyra z o ğl u , Ku ml u k , Zır p ö te k , Meyd a n , H al i lc i k , Ç a ka lv ira n , Tora ma n , B o ğa z , Kuy u mc u , Kı l ı n ç vira n , Ar s l a n kuy u, H a h ba köy, Kı ra t , K ir i k , Ma ğara , G ey ikd e d e, Ku l a , Ka rako za k , Fı t ık , B uc a k , Sa rıç , B a şkuy u , Eğ er l i ve G ö l lü köyl e r i .


15

L a z kiye B ö l g e si

Su riye ’ ni n e n büy ü k l i ma n ı o l a n L az k iye şe h ri bug ü n Nu say ri l e r in ba ş ke n t i d iye b i l i n me k te d ir. O ys a S ur iye Tür k me n l e r i ni n ö n e ml i bir bö l ü mü n ü ol u ş tura n B ayır -B uc a k Tür k me n l e r i d e L a zk iye ’ d e ya ş a ma k-t a dır l ar. H a l e p Tar t u s a ra sı n d a ki bö l g ed e d e X V I . y üz y ı l d a say ı l ar ı 7 b i ni bu l a n B o z o k kol u n a ba ğl ı Öz e r Türk me n l e r i ’ n i n yer l e şt ik l er i kayı t l arc a t a sd ik e di l miş t ir. 42 L az kiye 19 5 0 ’ d e n s o nra büy ü k g e l i ş me l er kayd e d ere k ö n e m ka z a n mış t ır. B u n u n üz e-r i n e Türk me n köyl e r i n d e n de h at ı r ı say ı l ı r

sayı d a i n s a n ş eh ir me rkez i n e g e l erek ye r-l eş mi şl erd ir.

Türk me n l e r L a zk iye ’ ni n g ir iş ka pı l ar ı n d a , kuz ey t ara f l ar ı n d a ve diğ er bö l g el e rd e ye r-l eş ere k , bug ü n Tür k me n H aras ı , Tür k me n ma h a l l el e r i d e n i l e n yer l eş i m me rkez l er i ni meyd a n a g et i r miş l erdir. A n c ak köyde n ş e h -re g öç ba ş l a ma d a n ev v e l ç o k sayı d a b ir Türk me n to p l u l uğ u d a L az kiye ’ d e bu l u n-ma k t aydı . A ş ağ ı da d a i s i ml e r i z i kre di l e c eği g i bi bö l g e d e 2 65 a d e t Tü rk me n köy ü te s p i t e di l miş t ir. 43 2 0 1 2 ’d e L a z kiye bö l g esi n d e n ü f us a rt ış l ar ıyl a b i r l i k te 2 2 5 - 2 30 bi n ar a-sı ol d uğ u t a h mi n e d i l e bi l i r.

Ke se p N a h iye si :

Ke s e p , H a t ay i l i mi z i n bi r s ı n ır kaz a sı ol a n Yayl a d ağı ’ n ı n G ü n eyi n d e L az kiye vi laye t i n e ba ğl ı bi r n a h iye dir. Ke s e p e s ki d e n Tür k-me n l e r i n yoğ u n bir ş ek i l d e bu lu n d u ğu bö l -ge i ke n, bu gü n Fra n s ı z ma n d a i d aresi z a -

ma n ı n d a yer l eş t ir i l mi ş o l a n Er me n i l er ç o-ğu n l uk t a dır. B u bö lg e d e ya şaya n

Türk l er i n r ivaye t i n e g ö re Ke s e p , Tür k iye Su riye s ı nı r ı ç iz i l i rke n Fra n sız l ar l a ya p ı l a n a n l aş ma g ereğ i , H a tay i l i miz i n s ı nır l ar ı i ç e-r is i n d e mü t a l a a e di l i rke n , Er me n i l e r i n


16

Fra n sı z H u d ut ye tki l i l er i n e r ü şvet ver me l e -r i s o n u cu bu g ü n kü s ı n ır l ar ı mı z dı ş a r ı s ı n d a ka l mış t ır. Ç ı n arc ı k , İ k iz - O l uk , Ka ra d ura n ,

Ka ba cı k , Es ki - Ö re n ve D üz a ğaç g i b i Türkç e köy i s i ml e r i bural a rd a e v vel c e Tür k me n l e -r i n ot u r mu ş o l d uğ u n u g ö s ter me k te dir.

B u ca k N a h iye si

B u bö l g e ni n ye ni i s mi B a si t ’ t i r. Tür k me n l e -r i n o tu r ma k t a o l d uğ u köyl er ş u n l ardır : Ka ra mu st a fa , B üy ü kp ı n a r, Ç iç e kl iya zı , S a-za k , B oz o ğl a n , Ağ t aş , Z ey t u nc u k, Ka rako c a, Kız a n l ı , Tur u n ç , Kı rc a , Kı ğ ır ve D a ma t kö y-l er i ni i ç i n e a l a n İs a be ğl i bö l g e-si . Tür k me n l e r i n o t urd uğ u diğ er köyl e r i s e şu n l ard ır : B o d u rs u , Hi mme t l i , K ız ı l l ı , B o hç a a ğız , Fa kı h as a n , A l ac a , Kara kol , G ü mü ş h or t , Eski ku l l u k , Di ka ğa , S ül ey i p , B urç ( B urc ui s l a m) , S ara köy, G e rgi l i , Tu ru n ç , Ş eyhvel i , Ka n t ara , Mı l l ı k l ı , Ki s ec i k , Mü l k , Ku p l u es ki , Ka ra ma n lı , Kül a h l ı , H a l i t l i , Ça n ga ra l ı , Ç a l ka ma k l ı , F i l ik l i , Ke re ng ü l , Ka rac a , Ç a mu r lu , C a mu s lu , B a s kı n , Kıraç , Pa r ma ksı z , İs ke n d er l i , Z i n zi f , B o s t a ncı , Meyd a n cı k , Ava n l ı k , Ac ra ml ı , Çu kur vere n , Z ah reve re n, H a ma m , Ka rac ü cü k , Mo l l a ma h mu d l u , Ya l nız ç a m, Mü l ek , H a s a n-c ık , Kıre sa t , D e l i köy, Ke s te l , Se ğir t a l i , Hır be t tür k , Hı r tes t ürk , Ş ira n , E l ma l ı , Ay v a -l ı , Mu ra n ve Eml i k köyl er i .

B ay ı r N a h iye si

B ayır Na h iye si B uc a k n a hiye si ni n d oğ u su n -d a bu l u n ma k t a dır. B u n a h iye n i n me rkez i G e be l i ( Ke be l i ) ’ dir. B ayı r n a h iyesi n d e b u -lu n a n köyl e r, H at ay i l i mi ze ba ğl ı Yayl a d ağı i lç e mi zi n h u du d a d o ğr u uz a n a n köyl e r i n i n d eva mı d ur u mu n d a d ır. B u köyl er ş u n l ardı r : Ka raki s e , Mo r u kl u , Ke l e z , S a l l ur, Kara pı n a r, Ya ma dı , Z ey t u n c uk , D a ğd a ğa n , De rey ur t , Abl a k l ı , D er v iş h a n , Ko l ç u k, Ka ba k l ı , C iva l l ı k , Ka pı kaya , Hı d a n Sa l dıra n , Ka rac a ağı z , Çu kurc ak Ka ra a h me t , İs a pı n a r, I l ı c a k , A ş ağı ve Yu ka rı Ka ra ma n lı , Kö ra l i , Kur u c a, B a ş ara , Zuveyl i , B ey t ive l i , H a n köy, Ka z a n cık , Ma ğara , Karac ura , Bi ber l i , Ağ c a bayır, Ş a mba z , Ay n ü l ha ma m, Şa h mu ra n , Ma ğa ra d ere, Ş ere n , Ka p a k l ı , H a n be k t aş , H ı bı t l ı , Dıra h l ı , Ay va l ık , Dı ğ mı ş l ı ve Ç a n l ı ( Gı ma m) , Ke p ir, G e be re , Nis si bi n , Toro s , Ka me t l i , G ö kd ağ , Yu murc ak , Ça rd ak l ı , Ka ra bac a k , Mu rt l u s ayı l ar ı fa z l a o l ma ma k l a be ra ber, H a le p ve L a z kiye bö l g e -l er i d ış ı n d a d a ya ş a ma kt a o l a n Tür kl er mevc u tt u r. B u bö lg e l er ş u n l ardı r :


17

H a m a - H u m u s B ö lg e si Tü r km e n le r i

Te l ke le B ö lg e si

B u bö l g eye S ur iye ’ n i n H a ma - Hu mu s ve Tar t us şe hir l er i ve L ü bn a n s ı nır ı ara sı n d a bu l u n a n kıs mı d ır. S ur iye ’ ni n o rt a - ba tıs ı sayı l a bi l e ce k bir bö l g e di r. Tür k me n l e r g e -n e l l ik l e H u mu s ş eh ri n d e ya ş a ma k t a dır. Fa ka t H a ma ş e hr i n d e d e ö n e ml i bir Tür k-

me n to p l u l u ğu ya ş a ma k t a dır. B u bö l g e d eki Türk l er i n büy ü k bi r ç o ğu n l uğ u Türkç ey i u n ut mu ş l ard ır. Tür k me n l er bu bö l g e d e or t a s ı nır ı te şki l ed er l er, say ı l ar ı n ı n 2 0 1 2 ’ d e 8 0 bi n c iva r ı ol d uğ u t ah mi n e di l e bi l i r.


18

Gü ney Su r iye Tü r km e nl e r i

Ku ne y tra B ö lg e si

B u bö l g e S ur iye ’ n i n İ srai l s ı nı r ı n d a bu l u n-ma k t a dır. B u bö lg e d e 1 1. y ü z yı l d a Ats ı z za ma n ı n d a g e l i p yerl e ş t ir i l e n ve bu gü n Ku n ey tra S a fa d ve Ta ber iye g ö l ü a ra sı n d a ki bö l g ed e yer l e ş ik o l a n 4 0. 0 0 0 c iva r ı n d a C ol a n ( G o l a n ) Tür k me n l e r i de bu l u n ma k t a -dır. Ko n u ş t uk l ar ı a ğ ız d a A n te p ağ zı n a be n -ze me k te d ir. 44

Ayr ıc a , 9 3 H ar bi ( 1 8 7 7 - 1 8 7 8 ) e s n as ı n d a Ka f ka sya’ n ı n D ağ ıs t a n ve Kara çay bö lg e l e-r i n d e n g et ir i l e n Tür k le r d e bu bö l g eye ye r-l eş t ir i l mi ş l e rdir. S ayı l ar ı 1 0 0 . 0 00 ka d ardır. Fa ka t 1 96 7 Ara p - İ srai l sava şı n d a n S ur iye ord u su İsrai l ö n ü n d e daya n a may ı p ge r i çe ki l i n c e bu ra d a ya ş aya n Türk l er y ur t l ar ı n ı mo d e r n İsrai l ord ul a r ı n a kar şı sav u n maya ça l ı ş mış l ardır. Ne t ic e d e bir k ı s mı y u rt l ar ı -nı ter k e d ere k H a l e p ve Şa m’ a g e l ere k yer -l eş mi şl erd ir.

Ş a m Tü r km e n le r i

Şe hi r mer kezi n d e Tür k l er i n o t u rdu ğu bi r ma h a l l e bu l u n ma k t a dır. Ayr ıc a Ş a m’ a ba ğl ı

Hav ra n ova s ı n d a d a Tür k me n l e r mevcu t t ur. B u n l ar Havra n Tür kl e r i o l arak t a nı n ma k t a -dır l ar.

SO N U Ç

Su riye ’ d e iç ç at ış ma l a r d eva m e t me k te di r. B e ş ar Es a d rej i mi dire n m eye d eva m e t me k -te dir. Mu h al e fe t i s e rej i mi d evi re c e k ka d ar gü çl ü o l ma d ığı g i bi ke n d i ara sı n d a El Ka i -d e /S e l e f i l er i t t i fa kı ve d i ğer l er i o l ma k ü z e -re ik iye bö l ü n mü ş t ür. S u r iye ’d e ki i ç ç at ı ş-ma kü re s e l ve bö l g es e l i t t i fa kl a r ı n o l uş m a -sı n a d a n e d e n o l mu ş t ur. Bi r t ara ft a A B D -A B- Tür k iye - S uu d i Ara bis t a n - Ka t a r - B ar z a ni i t t i fa kı di ğ er ya n d a is e Ru sya - Çi n - İra n -Irak - H iz bu l l ah i t t i fa kı d o ğ mu şt ur. Bi r i n ci i t t i fa k , S ur iye ’d e i sya n cı g üç l er i n e ö lç ü d e d es te k l eyec eği ko n us u n d a karar sız i ke n ik i n ci i t t i fa k Es a d rej i mi ni d es te k le me k ko n us u n d a d a h a karar l ı o l du ğ u n u se rgi l e -miş t ir.


19

B e ş ar Es ad re j i mi ni u z u n va d e d e mu h a l e f e-t i n y ı prat ma s ava ş ı s o n u n d a Ş a m’ d a y ık ı l ı r i s e L az k iye ’ d e s ava ş s ürd ür me k üz ere h a-zır l ı k l ar ı n ı g e l i şt i r me k te dir. İra n’ d a böyl e bir d ur u md a S ur iye ’ d e m e n fa a t l er i ni kor u-ma k a ma c ı i l e ka p s a mlı ça l ı ş ma l ar g erç e k-l eş t ir me k te d ir. P KK ve B ar z a ni ayr ı ayr ı ve or t a k la ş a S ur iye ’ ni n ku z eyi n d e ki Kü rt bö l -ge si n d e as keri ve p o l i t i k ö rgü t l e n me l e r i ni sü rd ü r me k te dir l er. S ur iye ’ ni n kuz ey i n d e Türk iye s ı nı r ı n d a baz ı b ö lg e l er P Y D e l i i l e P KK’ n ı n d e n e ti mi n e g ir m iş du ru md a d ır.

Ö z et l e , S ur iye ’d e c eh e n n e m Ş a m’ d a Es a d d ev ri l d iğ i gü n ka p ı l a r ı nı aç a c ak tır. Ve S ur i-ye iç sava ş ı , i sya n cı l a r i l e ord u n u n sava şı

o l ma k t a n ç ı kı p , e t ni k ve me z h e p gr u p l ar ı -nı n ara sı n d a bi r ç a t ış m a ya d ö n e c ek tir. B u e t ni k s ava ş t a büt ü n g ru p l ar t ara f ı n d a n h e de f a l ı n a c ak gr u pl a r ı n ba şı n d a Türk l er ge l me k te dir. Çü n kü Türk l er h al a e n a z s i -l ah l ı ve ö rg ü t lü g ru p o l ma k d ur u mu n d a d ır. Türk l er i n d e z a ma n z a ma n ç a t ı ş ma l a rd a s i l a h l ı g üç l er i l e kat ı l dı ğ ı h a ber l er i ba sı n-d a yer a l ma k t a dır. A nc a k e l de Tür k l er i n b ir i ç s ava ş t a ke n di l er i n i kor u maya mu k te di r o l du k l ar ı n a ve r i yo kt ur. Tür kl e re yö n e l ik b ir ka t l i a mı n ba ş l a ma sı d ur u mu n d a Su r i -ye ’ ni n ku z eyi n d e ki Tür k bö l g el er i , Tür kiye iç i n i k i n ci bi r Kı br ı s o l ma p o t a n s iye l i ni t aş ı ma k t a d ır.


20

Dipnotlar

1“Background Note: Syria”, US Department of State, 9 Mart 2012,

http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3580.htm, (Erişim Tarihi: 17 Kasım 2012) 2 C.Heather Bleaney ,The Turkic Peoples of Syria, NewYork, 1993, s..209

3 TC.Şam 1985 :6 ; Nazif Öztürk, “Suriye Türkleri”, Yeni Türkiye-Türk Dünyası Özel Sayısı, 1997, s.1679

4 Mustafa Kafalı , “Suriye Türkleri-I”, Töre Dergisi, sayı 21-22, Ankara, 1973, s.32;

Mustafa Kafalı , “Suriye Türkleri-II” Töre Dergisi, sayı 23 s.29, 1973, Ankara. 5 Fatih Kirişçioğlu, “Suriye Türkleri”, Avrasya Dosyası,Sonbahar 1995,c.2,s.3, Ankara, s.134

6 Ömer Osman Umar, Osmanlı Yönetiminde ve Fransız Mandası Döneminde Suriye’de Arap Bağımsızlık Hare-

ketleri (1908-1938), Fırat Ü.SBE.,yayımlanmamış yüksek lisans tezi,Elazığ, 1999. S. 1-2 7 Mehmet Şandır , “Suriye Türklüğü” Türk Yurdu, c.18,sayı 133, 1998, Ankara, s.7

8 “Suriye’de Değişimin Ortaya Çıkardığı Toplum: Suriye Türkmenleri”, ORSAM-OTAM, ORSAM Rapor No: 83, 14

Kasım 2011 http://www.orsam.org.tr/tr/OrtadoguTurkmenleri/raporgoster.aspx?ID=3760 () 9 Suriyeli muhalif grupların barındığı Türkiye’deki kamplardan birisine Suriye’den kaçan 1500 Türkün yerleştiril-

mek istenmesi üzerine çatışmaların çıkması hususu bir iç savaş durumunda Türklerin nasıl hedef olabileceğini göstermektedir. 10

Fevzî Faruk Umar (çev :Sait Uylaş), “Türkler ve Abbasî Hilafeti-İkinci Abbasî Asrına Yeni Bir Bakış-“ Nüsha V (16), Erzurum, 2005, s.104, 11

M. Altan Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu , Ankara, 1979, s :35 vd. 12

Sümer 1967 : 356 ; Kaya 1987 5 : Koca 2007 :12 13

Sümer 1967: 117-119 14

Koca 2007 :12vd. 15

İbrahim Kafesoğlu, “Suriye Selçukluları”, Türk Dünyası El Kitabı,c.1 –Coğrafya-Tarih, Ankara, 1992 s.284 16

Şandır 1998 :7 ;,Fatih Kirişçioğlu, "Teke Türkmen Ağzı", 2.Tekeliler Kurultayı-Tekeli Araştırmaları Paneli, Bozyazı, İçel, 14 Temmuz 2002, (Baskı : Prof. Dr.Abdurrahman Güzel'e Armağan , Ankara 2004,s.518) ; Koca 2007 :10 17

Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar ,Ankara, 1984, s.209-211 Fuad Köprülü, Edebiyat Araştırmaları ,Ankara, 1986, s.162 18

Şahabeddin Tekindağ “Mısır ve Suriye’de Kurulmuş Türk Devletleri “ ,Türk Dünyası El Kitabı,c.1 –Coğrafya-Tarih, Ankara, 1992, s.324-328.327-328; Kafesoğlu, 1992 : 296-297 19

Kopraman, 1989: 1- 15; Koçak, 1991: 1101 20

Kafalı-I 1973 :33 21

Özyetgin 2003 :4 ; Ahmet B. Ercilasun, Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi , Ankara, 2007 , 382-400 22

Özyetgin 2003 : 7-10 23

İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi,c.II/I, Ankara, (1975), s.284 vd. 24

Yılmaz, 1998 :10 25

Oral Sander, Siyasi Tarih, -İlkçağlardan 1918’e-, Ankara, 1998 , s.55 vd 26

Kafalı-I 1973 : 33,34 27

Sinan Marufoğlu , Osmanlı Döneminde Kuzey Irak (1831-1914),İstanbul,1998, s. 32 ; Tayyar Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu, Siyaset, Savaş ve Diplomasi, İstanbul, 2004, s.25 28

Sander 1998: 339 ; Blake Gerald H.,Alasdair Drysdale, The Middle East and North Africa a Political Geography ,OUP NewYork, 1985, s.356 vd. 29

Ömer Osman Umar, Türkiye-Suriye İlişkileri (1918-1940), Elazığ.200, s.375 30

Umar 2003:376 ; Philip S. Khoury, ,Syria and the French Mandate-The Politics of Arap Nationalism 1920-1945,London, 1987, s. 103,110 vd. ; Mehmet Akif Okur, “Emperyalizmin Ortadoğu Tecrübesinden Bir Kesit :Suriye’de Fransız Mandası” Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Kış 2009,s.146 31

İrfan Acar, Lübnan Bunalımı ve Filistin Sorunu, Ankara, 1989, s.26 ; Nicolas van Dam (çev: Semih İdiz,Aslı Faray Çalkıvık), Suriyede İktidar Mücadelesi ,İstanbul, 2000, s56-57 ; Daniel G.Bates,Amal Rassam, Peoples and Cultures of the Middle East,2.p.New Jersey,2001 s.115 32

Acar 1989 : 27 vd. ; Sabahattin Elibol ; Zeki Arıkan, Türkiye-Suriye İlişkilerinin Dünü,Bugünü,Yarını, İstanbul, 1994,s.74 vd

http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3580.htm


21

33

Nicolas, 2000 : 58 ; Özkaya, Abdi Noyan , “Suriye Kürtleri : Siyasi Etkisizlik ve Suriye Devletinin Politikala-rı”,Uluslararası Hukuk ve Politika, c.2 (8),s.90-116,Ankara, 2007 s. 97 34

Elibol,Arıkan 1994 : 74 vd.;Umar 1999: 12 35

Bleaney 1993 :2210,211 36

Bleaney 1993 : 211;Golden 2002 : 180 37

Enver Çakar , “Halep Sancağında Türkçe Yer Adları” OTAM (A.Ü.Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi) ,sayı 11, Ankara, 2000, .s., 88 vd. ; Mehmet Erol, “Suriyedeki Türkçe Yer Adları Üzerine “,TDK VI. Uluslararası Türk Dil Kurultayı,20-25 Ekim 2008,Ankara, s.15; “ORSAM Raporu” 38

Türkçe adların değiştirilmesiyle ilgili olarak bkz : Halası T.Kun, The Ottoman Elements in The Syrian Dialects II,Archivum Ottomanicum,Anno-Lisse, 1973, Zeki Kaymaz, “Arapçaya Giren Türkçe Kelimelerin Arapça Kurallarla Çokluk Şekilleri Üzerine” Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları,Volume 2/2 , Spring 2007, s.404-409, Bedrettin Aytaç, Arap Lehçelerindeki Türkçe Kelimeler, İstanbul, 1994. 39

Çakar 2000 : 88 vd. ;Çakar 2002 : 335 40

Bu konuda daha geniş bilgi için bkz :Cevdet Türkay, Başbakanlık Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorlu-ğu’nda Oymak Aşiret ve Cemâatler, İstanbul, 1979 , Faruk Sümer “XVI.Asırda Anadolu, Suriye ve Irak’ta Yaşa-yan Türk Aşiretlerine Umumî Bir Bakış”, İ.Ü.İktisat Fakültesi Mecmuası XI, 1952 ve Ali Rıza Yalman (Yalkın) , Cenupta Türkmen Oymakları I, Ankara, 1977 , Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskâ-nı,İstanbul, 1987. 41

Volkan Payaslı, “Hatay’da Harf İnkılabı’nın Kabulü ve Yeni Alfabenin Uygulanması”,Turkish Studies,vol 6/1,Winter 2011 , s. 1698 42

Abdülkadir Gül, “XVI.Yüzyılda Özer Türkmenleri”,Erzincan Eğitim Fakültesi Dergisi, c.10,sayı 1, Erzincan, 2008, ,s.177 43

Kafalı 1973 : 32 ; Kirişçioğlu 1995:134 ; Öztürk 1997 : 1677 44

Hülya Arslan Erol, “Suriye Colan (Golan) Türkmenleri Ağzı”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, c.6 sayı 4, Ankara, 2009, s.42 vd.

suriye’de İç savaş sürerken surİye...

Documents