yusuf halacoglu ermenilerin suriye ye nakli

8/3/2019 Yusuf Halacoglu Ermenilerin Suriye Ye Nakli

1/66


2/66


3/66

N D E K L E R

KISALTMALAR.......................................................................................IVSUNU .......................................................................................................V

ERMEN MESELESNN ORTAYA IKII VEERMEN KOMTELERNN FAALYETLER.......................1

NEDEN TEHCR EDLDLER .......................................................... 4

TEHCR NASIL GEREKLET ....................................................... 11

KMLER NAKLEDLD.......................................................................13NE KADAR ERMEN TEHCR EDLMTR...............................15

TEHCR EDLEN ERMENLERE NE OLDU............................... 18

ERMEN KAYIPLARI NE KADARDIR...........................................21NEDEN SOYKIRIM DEL...............................................................23

SONU ...................................................................................................... 29

NE YAPMAK GEREKYOR................................................................ 29

BBLYOGRAFYA..................................................................................33BELGELER............................................................................................... 37

HARTA.....................................................................................................61


4/66


5/66

KISALTMALAR

AB Avrupa Birlii ABD Amerika Birleik Devletleri AO Artem Ohandjanian AOK Armeeoberkommando (Bakomutanlk) ATBD Asker Tarih Belgeleri Dergisi Ayr. AyrcaBkz. BaknzBOA Babakanlk Osmanl Arivi

DH. Dahiliye NezaretiFO Foreign OfficeKA Kriegsarchiv (Sava Arivi)NA Nachrichtenabteilung (stihbarat Dairesi)NARA National Archives and Research

AdministrationNo. NumaraRG Record Groups. sahifeFR ifre Kalemi

UK United KingomUS United States

v.d ve devam Vol. Volum WO War Office


6/66


7/66

SUNU

Birinci Dnya Sava, btn dnyann deta birbiriniboazlad, milyonlarca insann hayatn kaybettii bir vahetinaddr. Bu savata insanlk deerleri rafa kaldrlmtr. Bir takmyneticilerin kiisel hrslarndan habersiz olan milyonlarca gnahszkadn, ocuk ve masum insann yaad ac, altndan kalklmaz biryk insanln srtna yklemitir. Bu savata tm insanlk birtrajedi yaamtr. Ne yazk ki, bu denli ykma sebep olan birsavan ardndan, otuz yl sonra yine kiisel hrslarn, detainsanlkla alay edercesine gemite yaanan aclar unutup, daha dafeci ikinci byk savaa girmesi, meden dnyann ibret almasn

gerektiren bir tarih kesitidir. Ama ne yazk ki bugn de tarihtekerrr etmektedir. Dileimiz, bundan byle insanlarn ac ekme-mesidir.

Birinci byk savata, yani 1915te, savan en youn olarakcereyan ettii corafyalardan biri de Osmanl mparatorluu idi.mparatorluun cephede, anakkale, Kafkasya ve Suriye-Filistinblgesinde verdii mcadele, tarih aratrmaclar iin, deta birlabaratuar nitelii tamaktadr. Mesel anakkale Savalar,

Trklerle ngiliz ve Franszlar arasnda gemesine ramen, bugnbu sava, Yeni Zelanda, Avustralya, Hindistan gibi lkeleri deyakndan ilgilendiriyor. Keza Kafkas cephesinde Rus, Grc,

Azeri, Ermeni ve Trkler kar karya gelmitir. Suriye-Filistincephesi ise ngiliz, Fransz, Arap ve Trklerin arpmalarna sahneolmutur. te byle bir ortamda, Osmanl vatanda olanErmenilerin, yukarda saylan devletlerle Osmanl Devletine karibirlii yaptklar grlmektedir. Bu nedenle sava blgesinden,sava alan dna nakledilen Ermenilerin, o tarihte balarna geldiiiddia edilen ve ou siyas nedenlerle ortaya atlan bir takmolaylarn gerek yz, tarih metodolojisinin olaan kurallarerevesinde zmlenmek durumundadr.

Tarih bilimi, gemite meydana gelmi olaylar, farklpencerelerden deerlendiren, fakat bu deerlendirmeleri belgeleredaydran bir ilim daldr. Biz buna sadk kalarak, ksa, ancak z birkitapk hazrladk. Burada sunulan belgeler, ok sze gerekduyurmayacak biimde, Ermenilerin soykrm iddialarna bilimselolarak cevap vermekte ve soykrm tanmyla, Ermenilerin Suriyeye


8/66

VI

nakillerinin uyumadn gstermektedir. Bunun yansra, akllardaekillenen pek ok sorunun cevabn da burada grmekteyiz.

Aslnda ortaya atlan her iddiaya kar bir kitap yazmakmmkndr. Ancak hedefimiz, herkesin merak ettiklerinibulacaklar ve rahat okuyabilecekleri bir kitapk hazrlamakolduundan, bu yola bavurulmutur. Bilhassa kitap sonunakonulan ou yabanc ariv belgeleri, Ermenilerin ve Ermeni yanlsevrelerin iddialarnn tutarszln ortaya koymaktadr. Bazokurlarmz, Ermenilerin Trklere uyguladklar katliamlardanbahsedilmediini dnebilirler. Ancak kitabn adndan da

anlalaca zere, temel hedef, Ermenilerin soykrm iddialarnabelgelerle cevap vermektir. Buna karlk soykrm iddiasndabulunanlarn da, bundan byle, ayn ekilde belgelerle iddialarnkantlamalar gerekecektir. Bilhassa, soykrm yapldnparlamentolarnda kabul eden devletlerin, insanlk ayb olan bylebir sulamay neye dayanarak aldklarn aklamalar arttr. Aksitakdirde bakalar da onlar, 1948 soykrm szlemesinin, birulusa veya toplulua, bedensel-ruhsal zarar vermek maddesiniihlal iddiasyla, soykrm yapmakla sulayabilirler.


9/66

GR

ERMEN MESELESNN ORTAYA IKII VE ERMENKOMTELERNN FAALYETLER

1915'te Ermenilerin Osmanl Devleti tarafndan Suriye'yezorunlu ge tabi tutulmas, bugn pekok lkede ve Trkiye'nin

AB'ye giri srecinde, bir "soykrm" olarak nitelendirilmekte vebir bask unsuru olarak kullanlmaktadr. Gerekten 1915'te nelerolmutur ve o tarihte meydana gelen olaylar nasldeerlendirilebilir ? Bu sorularn cevab, Ermeni diasporas'nn vesoykrm iddiasnda bulunan dier gruplarn gerek niyetlerini deortaya koyacaktr.

Aslnda Trklerle Ermeniler gerek Seluklu Devleti, gerekseOsmanl Devleti dnemlerinde 850 yl hibir sorun olmadan

birlikte ayn devleti paylatlar. Ancak 1877-78 Osmanl-Russava, yeni bir dnemin balangc oldu. Ayastefanos

Antlamasnn 16. maddesine giren Ermeni slahat maddesi, dahasonra ngiltere ve Fransa'nn basksyla Berlin Antlamasnn 61.maddesi olarak kabul edildi. Rusya ile ngiltere arasndaki rekabet,Ermeni konusunu, devletleraras bir hviyete soktu. Bu durumdancesaretlenen baz Ermeniler de harekete getiler ve yurt iinde vednda ihtillci Ermeni partileri ve dernekleri kurmaya baladlar.

Grnte hayr cemiyetleri olarak kurulan dernekler, ksasre sonra Ermenistan kurma pln iin birer tedhi yuvas haline

dnt. Bunlardan, 1878 ylnda Van'da kurulan Kara HaCemiyeti, Amerika'daki Clu Clux Clan benzeri bir kurulutu1.Bundan iki yl sonra, 1880 yl civarnda Rusya ynetimindeki

1Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1976, s. 430; Kmuran Grn, ErmeniDosyas, Ankara 1983, s. 129.


10/66

2

Ermenistan'da kurulan dernekler ise Anadolu Ermenilerine silhgndermeye balamlard2. Buna ek olarak 1881'de Erzurum'da

Anavatan Mdafileri (Pashtpan Haireniats) Dernei kuruldu;dernein amac, Ermenileri szde saldrlardan korumak zere,onlar silh ve cephane ile donatmakt3. 1885 sonlarnda ise Van'dahtillci Armenakan Partisi kuruldu. Bu partinin kurulu gayesi iseihtill kararak kendi kendilerini ynetme hakkn salamakt4.

1887'de Cenevre'de Marksist Ermeniler tarafndan kurulanHnak Partisi, 1890'da htillci Hnak Partisi adn ald. Partinin

programndaki ilk hedef, Anadolu'daki Ermenilerin siyas ve millbamszln salamakt. Anadolu'da ihtillle gerekletirilecekhedeflere ulamak iin takip edilecek usl; propaganda, kkrtma,terr, tekiltlanma ile ii ve kyl hareketidir. Kkrtma

vastalar hkmete ynelik gsteriler, vergi vermemek, slahatistemek ve devlete kar dmanlk eklindeydi. Terrn hedefi,Bbl ile hkmette grev yapan Trk ve Ermeniler, casus vemuhbirler idi. htill, Osmanl Devleti sava halinde ikengerekletirilecek ve Anadolu'daki Ermenilerin bamszlsalandktan sonra Rusya ve ran Ermenileri ile federatif bir

Ermenistan kurulacakt5.

1890 yaznda Tiflis'de Ermeni htillFederasyonu (Tanaksutyun) kuruldu. Ksa ad Tanak olan bupartinin 1892'de aklanan programna gre, hedefe isyanlaulamak, ihtillci eteler kurmak, halk silhlandrmak, hkmetyetkilileri ve kurumlar ile muhbir ve hainlere kar hareketlerdzenlemek esas ilkelerdi6.

Yurt dndaki kurulular Rusya, ran, Avrupa ve Amerikaehirlerinde ubeler atklar gibi Osmanl topraklarnda da gizliolarak tekiltlandlar. Armenakan Partisi stanbul, Trabzon, Mu

ve Bitlis'de7; Hnak Partisi de stanbul, Bafra, Merzifon, Amasya,

2Grn,Ayn Eser, s. 126.3Grn,Ayn eser, s. 129; N. Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983, s. 61-62.4Grn,Ayn eser, s. 129; N. Gyn,Ayn eser, s. 62-64.5Uras,Ayn eser, s. 431-42; Grn,Ayn eser, s. 130-32; N. Gyn,Ayn eser, s. 64.6Uras, Ayn eser, s. 442-55; Grn,Ayn eser, s. 132-34; N.Gyn,Ayn eser, s. 64-65.7N. Gyn, Ayn eser, s. 63-64.


11/66

3

Tokat, Yozgat, Arapkir ve Trabzon'da ubeler at8. Tanaksutyunise stanbul ile Dou Anadolu ehirlerinde tekiltland. Buderneklerin Trkiye'de tekiltlanmalar ile birlikte ardarda tedhihareketleri meydana geldi.

1895'de kan Sason isyan Ermeni propagandasnnmilletleraras boyut kazanmasna yol at. Kurulan bir milletleraras

Tahkikat Komisyonu, 20 Temmuz 1895'te yaynlad raporundaSason olaylarnda Ermenilerin masum olmadn aklad9.Sasonisyannn Bbl zerinde, Avrupa'nn fiili bir mdahalesine yol

amamas karsnda Ermeniler, 1895 ylnda zellikle Hnakkomitesi yelerinin kkrtmalar sonucu stanbul, Divrii,

Trabzon, Ein, Develi, Akhisar, Erzincan, Gmhane, Bitlis,Bayburt, Urfa, Erzurum, Diyarbekir, Siverek, Malatya, Harput,

Arapkir, Sivas, Merzifon, Mara, Mu, Kayseri, Yozgat veZeytun'da olaylar karttlar. Bu olaylarda Trklerin yansrakendilerine katlmayan Ermenilere kar da cinayetler ilediler vekundaklama faaliyetlerinde bulundular10. Bu olaylarn sonrasnda

Trabzon, Van, stanbul, Sason, Harput, Adana ve Zeytun'daisyanlar birbirini izledi. Osmanl gvenlik glerinin isyanc

rgtlerle olan mcadelesinde, o dnemin Batl devletlerinbasksyla, sulularn yansra pekok susuz kimse decezalandrld. te yandan, terr rgtleri iinde yer alpmahkemelerde mahkum olan Ermeniler, zaman zaman karlanaflarla serbest brakldlar.

Yukarda belirtildii gibi 1915 tarihine kadar Ermenilerinsadece terre bulam olanlaryla Osmanl Devleti'nin mcadeleettii grlyor. Nitekim bu mcadeleler, btn Batl lkelerindiplomatlarnca yakndan takip edilmi ve Osmanl Devleti'neslahat iin srekli bask uygulanmtr. Aslnda Ermenilerin gerekdnceleri sadece bir takm haklar kazanmak myd ; yoksa baka

8Grn,Ayn eser, s. 132.9Cevdet Kk, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k, 1878-1897, s. 113-114;

Ercment Kuran, "Ermeni Meselesinin Milletleraras Boyutu (1877-1897)", Tarih Boyunca TrkErmeni Toplumu le likileri Sempozyumu,Ankara 1985, s. 21.

10Uras,Ayn eser, s. 478 v.d.; Grn,Ayn eser, s. 149-61.


12/66

4

bir niyetleri mi vard ? te bu sorularn cevaplar, Ermenilerinkendi yazmalar arasndaki satrlarda verilmektedir. 8 Ekim1917de M. L. Meguerditchian imzasyla skenderiyeden ok gizliolarak, Ermeni Mill Delegasyonu Bakan Boghos Nubar Paayayollanan dosyada yer alan, Kafkasyada oluturulan gnll Ermenialaylar Byk Ermenistan kurmak iin arprken, ulusal hedefimizByk ve Kk Ermenistann kurulmas... ifadeleriyle, aslndaErmenilerin hedeflerini aka ortaya koyuyordu11.

NEDEN TEHCR EDLDLEROsmanl tarih terminolojisinde geen tehcir kelimesi, bugnk

tabirle tam olarak, lke iinde bir yerden baka bir yere nakilanlamn tayan "zorunlu g" karlnda kullanlmtr. Bunedenle tehcirin anlam, ou kimselerin ve zellikle Ermenidiasporasnn kulland, yurt dna karma anlamndaki"deportation"la edeer deildir.

kinci Dnya Sava'nda ABD ile Japonya arasnda atmalarbalad zaman ABD, Pasifik kysnda bulunan Japon asll

vatandalarn, gvenlik nedeniyle Missisipi vadisine nakletmiti.

Bu nakilde Japonlarn herhangi eylemi olmamasna ramen,potansiyel bir tehlikeye kar byle bir tedbir uygulamayakonulmu ve nakil srasnda birok Japon hayatn kaybetmiti.

Osmanl Devleti'nin Ermenilere uygulad zorunlu g ise,ABD'deki Japonlardan ok daha farkl bir durum gstermektedir.Hereyden nce Ermeniler, arka plnda bir devlet kurmakdncesiyle Birinci Sava'tan 25-30 sene nce silaha sarlmlard.Osmanl Devleti'nin 1914 Kasmnda Almanya'nn yannda savaakatlmas, Ermenileri destekleyen Batl Devletlerle Rusya'y, yenibir politikay uygulamaya itti. Ermenilerle gizli grmeler yapld

ve silahlandrldlar. Tiflisteki Ermeni Brosu da Ruslarla OsmanlDevleti'ne kar ittifak teyit etmektedir. 30 Kasm 1914 tarihindeyaynladklar bildiride, Dnyann drt yanndan Ermenilerin Rus

11 Bkz. Hasan Dilan, Fransz Diplomatik Belgelerinde Ermeni Olaylar, 1914-1918, Cilt I, Ankara2005, s. CIII, Belge 371-379dan naklen Turquie/Vol. 879/ Syrie-Palestine.


13/66

5

ordusu saflarna katld, Rus bayrann anakkale ve stanbulboazlarnda dalgalanaca, hristiyan inancndan dolay ac ekmi olanTrkiye Ermeni halknn Rus korumas altnda yeni ve zgr bir hayatakavuaca vurgulanmtr12. Gerekten de daha sonra Rus, ngiliz

ve Fransz ordularnda, Ermeni askerleri yer almtr (Bkz.BELGE 1). Mesel Alman istihbarat kaynaklar, ubat 1915itibariyle 592 Osmanl Ermenisi ve 11.854 dier Ermenilerdenolmak zere toplam 12.446 Ermeninin Fransz ordusunaalndn bildirmektedir13. Keza ngiliz Mareal Allenby, Trkleri

amn gneyinde yendiinde, yannda 8.000 Ermeni savannmevcut olduundan bahsetmektedir14. Trabzon'daki Avusturya-Macaristan mparatorluu Konsolosu Moricz de, 30 Ocak 1914tarihli bir raporunda, Ruslarn, Ermeniler zerindeki etkisiyle ilgiliolarak yle demekteydi15: "Ruslar, Ermenileri harekete geireceklerdir.Bu maksatla ok para harcyorlar, gizlice silerin hizmetine silah sevkediyorlar ve bir Ermeni ayaklanmasnn patlak vermesine araclk ediyorlar".

Nitekim stanbul'da Avusturya-Macaristan mparatorluu Asker Ateesi Joseph Pomiankowski de Ermenilerle Ruslararasndaki ilikiyi u ekilde aklamaktadr :

"Talat ve Enver Paa, hemen harp balar balamaz, Ermenilerindman tarafn tutmalar, bilhassa Osmanl ordusuna kar dmancagiriimlerde bulunmalar halinde iddetli kar nlemler alnaca hususundakesinlikle uyard. Buna ramen Ermeniler, Trklere kar dmanca

faaliyetlerde bulunmaktan, bilhassa Trk silahl kuvvetlerine saldrmaktan geri kalmadlar. Balangta ok sayda Ermeni asker, baz Ermenisubaylar, balarnda bir Ermeni milletvekili olduu halde kap Rusya'ya

gittiler. Bunlar, Rus hududunu geen Ermenilerle birlikte Ermeni gnll

12 UK ARCHIVES FO 371/2484/46942, No. 22083; 30 Kasm 1914 tarihli Horizon'danaktarlmtr.

13 Berlinden 24 ubat 1915 tarihinde yazlan rapor, Geschaeftsgang mit der Bitte inWiedergabe nach Konstantinopel, imza, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi Berlin, 1 A, Trkei183, Bd. 36, No. 7117, R. 14085. Ayn konuda bir haberMatinin 23 tarihli nshasnda yer almtr.

14 Amerikan Kongresinin Kansas yesi 23 Ocak 1920de Kongrede yapt konuma (Bkz.The New Near East, Vol. 6, No. 7, Genel No. 31, Ocak 1920, s. 28).

15 sterreichischer Haus-Hof-und Staatsarchiv, Politisches Archiv, XII, 463'den naklen N.Gyn, "Trk Ermeni likileri ve Ermeni Soykrm ddialar", Ermeni Sorunu ve Bursa Ermenileri,Bursa 2000, s. 10.


14/66

6

alaylarna katldlar. Ruslarn safnda Trk hududunu geerek Mslmanhalka barbarca saldrlarda bulundular. Ermeni haydud eteleri Osmanlordusunun gerisine, ikmal kuvvetlerine, postalara ve bamsz birliklerehcum ettiler. Trk hkmeti ve ordusunun ileri gelenleri, Ermenilerin genelbir ayaklanmaya giriecekleri hususunda endie etmekte haksz deildi.Gerekten de bu isyan Nisan 1915'te Van'da patlak verdi"16

.

stanbuldaki Alman Bykeli vekili Neurathn, 26 Haziran1915 tarihli raporunda belirttii gibi, Trk hkmeti, Dou

Anadoludaki Ermeni halkn, youn olduu eyaletlerde ihtill karmalarn

engellemek iin asker sebeplerden dolay srgn etmitir17. Ermenilerin ozamana kadar yrttkleri faaliyetler ve kendi lkelerine kar oland glerle ibirlii yapmalar, tehcir kararn zorunlu hale ge-tirmitir18. Buna ramen daha tehcir karar alnr alnmaz OsmanlDevleti ile sava halinde bulunan tilf Devletlerinin birdeklerasyon yaynlayarak Osmanl Devletini sulu iln ettiklerigrlmektedir. te tehcir bu artlarda balamtr.ABD Bakan

Wilson'un, Amerika'nn savaa katlmn merulatracak ve bununiin kamuoyu oluturacak bir takm olaylarn bulunmas yolundakitalimat dorultusunda, o srada Osmanl nezdinde bykeli olan

Henry Morgenthau Ermeni tehciri meselesini ele almtr19.Morgenthau, ezilmekte ve yok edilmekte olan mazlum birhristiyan millet olarak deerlendirdii Ermenilerle ilgili gelimeleri

ve Ermenilerin zorunlu g srasnda meydana gelen baz lmolaylarn, ok baarl bir katliam propagandasna dntrmtr.Henry Morgenthau'nun asl raporlaryla ak elikiler tayan bir

16 Joseph Pomiankowski, Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches. Erinnerungen an derTrkei aus der Zeit des Weltkrieges, Zrich, Leipzig, Wien 1928, s. 159'dan naklen N. Gyn, Aynmakale, s. 12.

17 stanbul Alman Bykeli vekili Neurathn 29 Haziran 1915 tarihli raporu, AlmanyaDileri Bakanl Siyasi Arivi Berlin, 1 A Trkei 183, Armenien Bd. 37, No. 7122, R. 14086, No.3898.

18 stanbuldaki Alman Eliliinden Metternickin gnderdii 18 Eyll 1916 tarih ve 567 noluraporu, Die Aufzeichnung ber die armenische Frage, Die Aufzeichnung ist von demBotschaftssekretaer nach meinen Weisungen aktenmaessig angefertigt worden, s.13, Alman DileriBakanl Siyasi Arivi, Berlin, A Armenien, Trkei 183, R. 14093, Bd. 44-45.

19 Bu konuda orijinal bir aratrma iin bkz. Heath W. Lowry, Bykeli Morgenthau'nunyks'nn Perde Arkas, stanbul 1991.


15/66

7

senaryo, Bykelinin danman ve tercman olan TrkErmenisi Arshag K. Schmavonian, gazeteci Burton J. Hendrick ve

Amerika Dileri Bakan Robert Lansing tarafndan hazrlanmve Morgenthau adna "Ambassador Morgenthau's Story" adyla (NewYork 1918) yaymlanmtr.

1914'ten itibaren Franszlar da, Ermenilere bir devlet kurmakiin sz verdiler ve bunun iin haritalar yaptlar ve onlarla sk biribirliine girdiler (Bkz. BELGE 2). Musa Da Ermenilerinedestek vererek, yaklak 5000 Ermeninin dalara ekilmesine ve

Osmanl Devleti ile mcadele etmelerine yardm ettiler (Bkz.BELGE 3). Bu konuda Egyptian Gazette'si 21 Ekim 1915 tarihlinshasnda, Musa Da Ermenileriyle ilgili u haberi gemiti20:

Tepenin eteindeki kylerimizi savunmann imknsz olduunudnerek alabildiimiz kadar yiyecek ve malzeme ile saat mesafedeki

Musa Dann Damlack denilen tepelerine ekildik. Alt Ermeni kyolarak toplam 5.000 kii idik. Hayatta kalanlar, 4 yan altndaki bebekve ocuklar 413, 4-14 ya aras kzlar 505, 4 14 ya aras olanlar 606,14 ya st kadnlar 1.449, 14 ya ve zeri erkekler 1.076 olmak zeretoplam 4.049 kiidir. Daha sonra Musa Da Ermenileri Franszsava gemileriyle Svey Kanal'nn Asya tarafnda bulunanLazaret toplama kampna yerletirildiler21. Bu arada ngiltere veFransa skenderun krfezine karma yapmay plnlyordu. Bupln erevesinde Anadolu Ermenileriyle temas saland ve si-lahlandrlmalar iin giriimlerde bulunuldu (Bkz. BELGE 4). 12Kasm 1914 gn ngilterenin Kahire'deki diplomatik temsilcisiM. Chcetham, Dileri Bakanna gnderdii telgrafta "Boghos

Nubar Paann, Trkiye ile reformlar konusunda anlamak iin pekumudu kalmayan Kilikya Ermenilerinin, Adana, Mersin ve skenderuna

yaplacak bir kartmada Mttefiklerin safnda gnll olarak yer alabile-ceklerini; blgenin dalk ksmlarndaki Ermenilerin de silah ve cephane ile

donatlrlarsa Trkiye'ye kar isyan edebileceklerini" bildirdiini20 US ARCHIVES NARA 867.4016/207.21 Bkz. Hasan Dilan, Ayn Eser, I, s. XCVI, XCVII, Belge 265, 266, 272den naklen

Turquie/Vol. 870/ Syrie-Palestine.


16/66

8

nakletmektedir22. Ancak Suriye ordusu komutan Cemal Paa'nnSvey harekat, karmann ynn anakkaleye evirdi.

Osmanl ordularnn anakkale, Kafkasya ve Suriye cep-helerinde savat bir srada, sava alan olan bu blgeyi birerizgiyle birbirine baladmzda, gen ierisinde kalan blgedeErmeni rgtleri, Osmanllarn Kafkas ordusu ve Suriyeordularnn ikmal yollarn basyor ve gnderilen yardmkonvoylarn vuruyordu. Bu hareket Rus Bykelisinin ngilizDileri Bakanlna yazd 24 ubat 1915 tarihli bir

memorandumda, Zeytunlu bir Ermeni'nin Kafkasya'da KontWorontzoff-Dachkoff ile temas kurduu, Trk ordularnn ulam hatlarnabaskn yapmak zere 15.000 kiilik bir kuvvet topladklar, ancak silah vecephanelerinin yeterli olmad, ngiliz ve Franszlar tarafndan skenderunLiman zerinden bunun yaplabilecei.... eklinde dile getirilmitir23.

anakkale Savalar'nn balad 18 Mart 1915 tarihindenitibaren Ermeniler Anadolu'da tilf gleriyle e zamanl olarakeylemlerini genilettiler. Van ve evresinde gerekletirdikleriolaylarda sivil halktan pek ok kiiyi ldrdler. Mahmudiye'demslmanlar toplu olarak katlettiler; camileri ahr haline

getirdiler24. 15 Nisan 1915'te Van, atak ve Bitlis'te isyanbalattlar25. Van ve evresinde memur ve jandarmalar ldrdler,karakollara ve Trklere ait evlere saldrdlar, resm binalar yaktlar.Ruslarla ibirlii yapan Ermeni kuvvetleri, 16/17 Mays gecesi

Van'n Ruslara teslimini saladlar. Ermeni isyanlar, Anadolu'nunbat kesimlerinde de bir hareketlenmeye sebep oldu. Topyekn birisyan tehlikesi bagsterdi26. Bu durumu ngiliz Albay Mark Sykes,Ermeni liderlerle yapt grmelerden sonra, 3 Austos 1915

22 UK ARCHIVES FO 371/2146, No. 70404; Chcethem'den Sir Edward Grey'e, 12 Kasm1914, Kahire.

23 UK ARCHIVES FO 371/2484, No. 22083; Rus Bykelisinden ngiliz Dilerine 15ubat 1915 tarihli memorandum; Grn, Ermeni Dosyas, s. 208.

24 ATBD, Nisan 1987, Say 86, belge 2051.25 ATBD, Ekim 1985, Say 85, belge 2003, 2005.26 Hasan Dilan,Ayn Eser, I, s. LXXIX, Belge 75ten Turquie/Vol. 848-850, 8 Mart 1915.


17/66

9

tarihinde Kahire'deki ngiliz Kuvvetleri Komutan Sir JohnMaxwell'e u cmlelerle rapor etmitir :

"Talimatlarnzn gerei olarak, Boghos Paa'nn sekreteri Malezian veHnak liderlerinden Damadian'la dn grtm. Kbrs'ta yaklak be binErmeni toplanacak ve Kuzey Suriye sahiline bir baskn iin Mttefiklerinnezaretinde silahlandrlacak ve hazr bulundurulacaktr. Bu kuvvet, Bulgarve Trk ordularnda hizmet etmi bin be yz kadar kii ile AmerikaBirleik Devletleri'nde ii olarak bulunan ve asker deneyimi yetersizkiilerden oluacaktr..Suedieh'e kadar uzanacak olan harekat iin sekiz

yz kii kullanlacak ve bu alann yirmi mil kadar evresinde isyankarlacaktr. Geriye kalan kuvvetler 50-60 kiiden oluan kk birliklerhalinde Ayas ile Payas arasndaki noktalara kartlacak; Zeytun veElbistan istikametinde daha Kuzeyde Makedonya hatlarndaki komiteciler

gibi grevlendirilecektir"27.Bunun zerine Osmanl Devleti, Ermeni ileri gelenleri, kacak

muhtemel isyanlarn nlenmesi konusunda uyard. Ancakuyarlarn dikkate alnmamas zerine bu olaylar balatan veErmenileri silhlandran komite yuvalarn datmak iin 24 Nisan1915'te vilyetlere ve mutasarrflklara "acele ve gizli" kayd ile bir

talimat yollad. Bu talimatda, Ermeni komite merkezlerininkapatlmas, evrakna el konulmas ve komite elebalarnntutuklanmas bildirildi28. Bunun zerine, "bugn Ermenilerinsoykrm gn" olarak nitelendirdikleri tutuklamalar gerekleti.Msr'daki ngiliz Asker Ofisi'ne Dedeaa zerinden ulaan birbilgiye gre, 24 Nisan 1915 gecesi Ermeni din grevlisi ile Ermeni

gazetesi "Puzantion"un sahibi de aralarnda olmak zere toplam 1800Ermeni yakaland. Tutuklular Ankara'ya gnderileceklerdir.Tutuklananlarn 500' Tanak, 500' Hnak ve kalanlar da Ramgavar

partizanlardr denilmektedir29.Tutuklanan Ermenilerin Mttefikordularna hizmet eden Ermeni gnlller veya mslman katliam

27 UK ARCHIVES FO 371/2485, No. 115866; Albay Mark Sykes'ten Sir John Maxwell'emektup, 3 Austos 1915, Kahire.

28 BOA, DH. FR., no. 52/96-97-98.29 UK ARCHIVES, WO 157/691/9; ngiliz Karargh Asker stihbarat Blteni, 5 Mays

1915, Kahire.


18/66

10

sorumlular olduu stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Amiralegnderilen ifre telgraflarda da kaydedilmektedir30. Tutuklananlar,25 Nisan 1915 tarihinde Aya ve ankr cezaevlerinesevkedildiler31. Buna ramen isyanlarn devam etmesi zerine,

Almanya'nn da telkiniyle Ermenilerin, sava alan dnda bulunanSuriye'ye nakli kararlatrld32. Bu durum Avusturya-Macaristandiplomatik belgelerinde zetle u ekilde aktarlmaktadr : "Serttedbirlerin alnmasnn suu Ermenilerindir. Ermeniler sava baladktansonra Trk memurlarna ve Trk ordusuna kar, akla gelebilecek her trl

dmanca faaliyetlerde bulundular. Ayrca Ruslarn gelmesinden sonra Vanvilyetinde Mslmanlar acmaszca katlettiler"33

.

TEHCR NASIL GEREKLET

Tehcir, anakkale, Kafkasya ve Filistin'de savaan Osmanlordularnn lojistik destek yollarna yakn yerlerdeki Ermeniler ilergtlere destek veren tm Ermenileri kapsamtr. Zorunlu getabi tutulan ve Dou Anadolu'daki Ermenilerin, sava alannauzak olan Suriye ve ehr-i Zor blgesine nakledilmelerikararlatrlmtr. Naklin kolaylkla gerekletirilmesi iin ana

yollar ve tren yollar seildi. Haritada grld gibi, be merkez,ana toplama alan olarak belirlendi (Bkz. HARTA I). Tehcire tabitutulacaklara, hareket hazrl yapmalar iin, konsolosraporlarnda da yer ald gibi ortalama bir hafta sre verildi.

Tehcir emri verilen Ermeniler, 2000'er kiilik kafileler halindesevkedildiler. Kafilelerin korunmas iin, sava dolaysyla imknnisbetinde koruma verildi (Bkz. BELGE 5).

30 UK ARCHIVES, FO 608/78, (75631), No. 869; Amiral Carthorpe ifre telgraf, 20 Mays1919 ve UK ARCHIVES, FO 608/78, No. 1094; Amiral Carthorpe ifre telgraf, 21 Mays 1919.

31 Bkz. BOA, DH, FR, no. 52/102.32 Bunun iin bkz. Hasan Dilan,Ayn Eser, I, s. XCI, belge 215ten naklen Turquie/Vol. 862,

863.33 KA AOK NA 1915 K 3528 (15 Juli 1915, AO VI p. 4624'den naklen nan Atlgan, Das

Kriegsjahr 1915 : Reaktion sterreich-Ungarns auf die Umsiedlung der Armenier innerhalb des OsmanischenReiches anhand von Primaerquellen, Wien 2003, s. 190-191.


19/66

11

Osmanl Devleti tehciri, 29 Austos 1915 tarihiyle vilyetleregnderdii ifre telgrafta yle tarif etmektedir34:

"Ermenilerin bulunduklar mahallerden karlarak tayin edilenmntakalara sevklerinden hkmetin bekledii gaye, bu unsurun hkmetaleyhine faaliyetlerde bulunmalarn ve bir Ermenistan hkmeti tekilihakkndaki mill emellerini takib edemiyecek bir hale getirilmelerini teminesasna matuf olup, masum kii ve ahslarn mhas he-deflenmediinden, sevkiyat esnasnda kafilelerin can emniyetisalanmal ve muhacirn tahsisatndan sarfiyat yaplarak iaelerine ait her

trl tedbir alnmaldr. ...Daha nce de tebli edildii zere asker aileleriyle,ihtiya nisbetinde sanatkr, Protestan ve Katolik Ermenilerin sevkedilmemesihkmete kesin olarak kararlatrlmtr. Kafilelere saldrya ve bilhassa

gasb ve hiss-i hayvaniyelerine malup olarak rza gemeye teebbs edenlerle,bunlara n ayak olan jandarma ve memurlar hakknda gecikmeksizinkanun tedbir alnarak, iddetle cezalandrlmal ve bu gibiler derhal azledilerek Divan- Harblere teslim edilmelidir. Bu gibi olaylarn tekrarndanvilyet ve sancaklarn yetkililerinin sorumlu tutulaca beyan olunur"(Bkz.BELGE 6).

i

Yukardaki belgede de yer verildii gibi, Ermenilerin na-

killerinden maksadn, onlar imha maksadyla yaplmad, onlarnsavan bitiminde, yani 1918 yl sonunda, evlerine geridndrlmesinden de anlalmaktadr. Bununla ilgili olarakkarlan kararnamede, isteyenlerin geri dnmesi, dnmekistemeyenlere bask yaplmamas, evlerine dnen Ermenilere tmemlkinin iadesi, mslman olanlarn istedikleri takdirde eskidinlerine dnebilecekleri, yetimhanelerdeki ve zengin aileleryanndaki ocuklarn aileleri ve yaknlar bulunarak teslimi, vergiborlarnn silinmesi, yolculuk srasndaki tm masraflarnn devlettarafndan karlanmas gibi maddeler yer almakta idi (BELGE 7).

KMLER NAKLEDLD

Bir takm propaganda kitaplarnda yer ald zere, btnErmenilerin tehcir edilmedii, hem Osmanl ariv belgelerinde,

34 BOA, DH. FR., no. 55/292.


20/66

12

hem de konsolos raporlarnda yer almaktadr35. Mesela Amerikanarivinde yer alan ve Adana, Hain, Mara, Zeytun, Antep, Urfagibi ehirlerdeki Ermenilerin tehcirini istatistik olarak gsteren birbelge, herkesin tehcir edilmediini ve 1919 ylnda bunlarn bykksmnn da geri dndn, ak bir ekilde gzler nnesermektedir (Bkz.BELGE 8). te yandan stanbul ve Bat

Anadolu ehirlerindeki Ermenilerin ise tamamen tehcir dtutulduu gzlenmektedir. Bu ehirlerden sadece rgtlere yeolanlar tehcir kapsam iine alnmtr. Anadolu ve Dou

Anadolu Ermenilerinden ise, devlet grevinde bulunanlar (dok-torlar ve orduda grevli olanlar), yallar, hastalar, ocuklar,protestan ve kotolik mezhebi mensuplar ile rgtle alkasolmayan esnaf Ermeniler tehcir edilmemitir. Nitekim vilyetleregnderilen teblide : ...Daha nce de tebli edildii zere askeraileleriyle, ihtiya nisbetinde sanatkr, Protestan ve Katolik Ermenilerinsevkedilmemesi hkmete kesin olarak kararlatrlmtr denmektedir.

Tehcir dnda kalanlar hakknda bir rapor yazan AlmanyannHalep konsolosu da, Bat Anadoluda 27.200, stanbul ve Edirnede164.000, Suriye, Filistin ve Badatta 13.500 olmak zere toplam

204.700 kiinin srgnden muaf tutulduunubildirmektedir36. Ermeni Abeghian ise stanbul ve zmir Ermenilerinin tehcirin ilesinden uzakkaldn, sadece entelekteller, yani kamuoyunda tannan Ermenilerin air,

yazar, retmen, din adamlar, doktor, avukat vs. srgn edildiini ve yollarda ldrldn... yazmaktadr. Abeghiann bahsettiiErmeniler, muhtemelen 24 Nisan 1915 tarihinde gerekletirilentutuklamalardaki Ermeni rgt mensubu olanlardr. Zira, bilhassaordu iindeki doktorlarn tehcir edilmedii Osmanl belgelerindeyer almaktadr. Josef Marquart adl bir svireli ise, tehcirden gerikalan Ermeni nfusu hakknda 350-450.000 rakamn tahmin

ettiini bildiriyor37. Ge tabi tutulanlar, arabalarla, hayvanlarla,35 Osmanl ariv belgelerine gre tehcir iin bkz. Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler,

Ankara 2001, s. 74-76.36 Denkschrift der Delegation des armenischen Nationalrats ber die Lage der Armenier, Als

Manuskript gedruckt, s.11. (Lepsiustan alm. Bericht ber..)37Die Entstehung und Wiederherstellung der armenischen Nation, Berlin 1920, s.79.


21/66

13

nehirlere yakn olanlar "ahtur" denilen nehir vastalaryla vetrenlerle nakledilmitir. Bu vastalarn bulunamad yerlerde iseyaya olarak gnderilmilerdir.

Bizzat sevkiyat gzerghnda grev yapan ve tehcir hareketiniizleyen Amerika'nn Mersin konsolosu Edwart I. Nathan, 11 Eyll1915 tarihli raporunda38, 30 Austos 1915 tarih ve 478 numaralgnderiyi yazdktan sonra, kuzeyden buraya daha binlerce Ermeniulatn ve Halep blgesine transfer edildiini belirtmektedir.Nathan, Morgenthau'ya gnderdii raporda, Tarsus'tan Adana'ya

kadar btn gzerghlarn Ermenilerle dolu olduunu veAdana'dan itibaren bilet alarak trenle seyahat ettiklerini, kalabalkyznden sefalet ve ektikleri zahmete karlk hkmetin bu iison derece intizaml bir ekilde idare etmekte olduunu, iddete veintizamszla yer vermediini, gmenlere yeteri kadar biletsaladn, muhta olanlara yardmda bulunduunu beyanetmektedir (Bkz. BELGE 9)39.

NE KADAR ERMEN TEHCR EDLMTR

Bugn Ermeni diasporasnn veya onlara yakn kimselerin

yaynlarnda bir milyon Ermeninin Osmanl Devleti tarafndantehcir edildii iddia edilmektedir. ddia sahiplerinin dayandklarkaynak, o srada Anadoluda tehcir blgesi dnda grev yapan velkelerine propagandaya dayal bilgiler gnderen baz Amerikankonsoloslardr. Bu konsoloslarn raporlarnda bir ey dikkatiekiyor ki, o da verilen bilgilerin duyumlara dayandnnbelirtilmesidir.

Osmanl ariv kaytlar ise, tehcir kapsamnda olan Er-menilerin saysn 450.000 civarnda vermektedir. Bu say ZenopBezciyan ve Boghos Nubar Paa tarafndan da dorulanmaktadr.

Ermeni delegasyonu bakan olan Boghos Nubar Paa, FransaDileri Bakanl'na gnderdii raporunda, 1918 yl itibariyle

38 US ARCHIVES NARA 867.4016/193: Copy no: 484. Ayr.bkz. Ara Sarafian,United Statesofficial Documents on the Armenian Genocide, Vol II, The Peripheries, Watertown, Massachusetts 1994,s. 87-88.

39 Natan'n, Amerika bykeliliine gnderdii 478 numaral raporu, Osmanl yetkililerincegizlice elde edilmitir (Bkz. Dahiliye Nezareti, Emniyet-i Ummiye, 2. ube, No. 2D/13.


22/66

14

Kafkasya ve ran dahil Ermeni srgnlerin toplam saysn 600-700.000 olarak gstermektedir ki, bunlarn iinden 290 bin olanKafkas ve ran gmenleri hari tutulacak olursa, tehcire tabitutulanlarn says 400 binin biraz zerinde kar40 (Bkz. BELGE10). Ayn ekilde 25 Kasm 1915'te Konya'dan W. Peete WilfredM. Postdan gnderilen mektupta da41 ....Demiryolu alanlarnnbildirdiine ve baka kaynaklara gre Pozantdan 500.000 srgn gei

yapt denilmektedir. Bu 500 bin rakamn, Hanry Morgenthaugnlnde, Ermeni protestanlarnn vekili Zenop Bezciyan'laolan grmesinden yle aktaryor42.: "Ermeni protestanlarnn vekiliZenop Bezciyan urad. Schmavonian kendisini benimle tantrd. Okularkadaymlar. [erilerdeki] artlar hakknda bana ok ey anlatt.Zor'daki Ermenilerin hallerinden olduka memnun olduklarn sylemesineardm; ilerini kurup, hayatlarn kazanmaya balamlar bile.... Bana

eitli kamplarn nerelerde olduunu gsteren bir liste verdi ve yarm milyonkiinin buralara nakledildiini sandn syledi. K bastrmadan onlara

yardm edilmesi gerektii hususunda srarlyd".Nitekim bu konuda, Osmanllarn verdikleri rakamlar da

zorunlu ge tabi tutulanlarn saysnn buna yakn olduunugstermektedir43:

40 Archives des Affaires Etrangres de France, Srie Levant, 1918-1928, Sous Srie Armnie,Vol. 2, folio 47'den naklen bkz. Bill imir, Les Deports de Malte et les Allgations Armeniennes, Ankara1998, s. 49.

41 US ARCHIVES NARA 867.4016/251.42 Bkz. Heath W. Lowry, Bykeli Morgenthau'nun yks'nn Perde Arkas, stanbul 1991,s.

47-48.43 Bkz. Yusuf Halaolu,Ayn Eser, s. 74-77.


23/66

15

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

400000

1 2

438.758

382.148

Tehcir edilenler Tehcir blgesine varanlar

Tehcire tbi tutulan nfus450000

Yukarda saylar verilen, zorunlu ge tabi tutulanlarla iskn

yerlerine ulaanlar arasndaki fark, tehcir uygulamasnn ubat1916 tarihi itibariyle durdurulmas nedeniyle, byk orandagmenlerin bulunduklar vilyetlere yerletirilmesindenkaynaklanmaktadr. Yaklak 30-40 bin civarnda Ermeni gmenise hastalktan ve ekya saldrsndan kaybedilmitir.

American Committee for Armenian and Syrian Relief'in, 13

Eyll 1917de yaynlad beyannamede, Anadoluda 500.000,Suriyede 1.200.000, Kafkasyada 350.000, randa 90.000 olmakzere toplam 2.140.000 yardma muhta insan bulunduu beyanedilmektedir. Buna gre, Suriye'deki yardma muhta olanlarnbyk ksmnn Ermeni olmas tabiidir ki, 1917'ye ait verilen burakamlar doruysa, Birinci Sava ncesine ait nfus istatistiklerininok zerinde bir Ermeni nfusu ile kar karya kalnmaktadr. Budurumda, hi Ermeni kayb olmad gibi bir sonuca da ulalyor.stelik beyannamede, bu rakamlara Msr ve Gney Mezopo-tamyadaki gmenlerin dahil edilmedii da ifade edilmektedir44.

Nitekim, Suriyeye tehcir edilen yaklak 500 bin kiinin yansra,Dou Anadoluda devam eden Osmanl-Rus sava dolaysylasava alanndan Kafkasyaya kendiliinden g eden yaklak 450-

44 Near East Foundation Archives, American Committee for Armenian and Syrian Relief

Minutes, 1915-1919.


24/66

16

500 bin Ermeni daha bulunmaktadr. Dolaysyla g edenlerlesrgn edilenlerin toplam yaklak bir milyona varmaktadr. Yineeitli Trk ve Batl kaynaklarda, srgn edilmemilerin says da400 bin civarnda verilmektedir. Baz Ermeniler de hemen savancesinde ve savan balamasn mteakip, eitli yollarlayurtdna kamtr. Kafkasya'ya g edenlerle ilgili olarak, eitlikaynaklarda yer alan bilgilere dayanarak tarafmzdan hazrlananaadaki cetveldeki rakamlar, bu konuda bizleri daha iyi aydn-latacaktr. Buna gre :

Rev. Harold Buxton 1915 250.000

G. C. Raynolds 1917 250.000

J.L. Barton 1917 350.000

Hovannisian 1918 500.000

Aharonian 1919 400-500.000

Ermenistan Gmenler Bakanl 1919 324.247

Armenag S. Baronigian 1920 570.000

Near East Relief 1920 350.000

General J. Bagratouni 1921 350.000Ermeni Delegasyonu 1923 500.000

Joseph C. Crew 1923 450.000

Firidtjof Nansen 1925 420.000

TEHCR EDLEN ERMENLERE NE OLDU Tehcir edilen Ermenilerle ilgili olarak konsolos raporlarnda

farkl bilgiler bulunmaktadr. Bunlardan bir ksm aldklarduyumlara dayanarak bir milyon Ermeninin tehcir edildiini,bunlarn birounun yollarda alktan ve hastalktan ldn

bildirirken45, fahri konsolos Greg Young gibi bazlar da, Suriyevalisinin izniyle kamplar dolam ve tehcir edilenlerle ilgili bizzatahit olduu olaylar rapor etmitir. Bu raporunda Young,kamplarda hastahaneler kurulmu olduunu ve hasta Ermenilerin

45Bkz.H.zdemir, K.iek, . Turan, R. alk, Y.Halaolu, Ermeniler Srgn ve G, Ankara2004, s. 70-71.


25/66

17

tedavi edildiini yazmaktadr. Osmanl ariv kaytlar,Mezapotamyaya zorunlu iskna tabi tutulan Ermeniler iin, devlettarafndan evler yaplmasn ve ziraat yapabilecekleri yerlereyerletirilmelerini ngrmektedir. Nitekim ErmeniProtestanlarnn vekili Zenop Bezciyan, Amerika bykelisiHanry Morghentau'a, yarm milyon Ermeninin Suriye ve ehr-iZor'da yerletiini, ilerini kurup, hayatlarn kazanmayabaladklarn yazmakta ve Osmanl belgelerinde yer alan tebliinuygulandn teyid etmektedir. Hatta Bezciyan Morghentau'a

kamplarn listesini vermitir46. Amerikann Halep Konsolosu Jack-son ise, yine Amerikan yardm kuruluu Near East Reliefaraclyla Suriye ve ehr-i Zor'da bulunan 500 bin gmenden486 binine yardm yapldn, 8 ubat 1916 tarihinde bykeliHanry Morghentau'a gnderdii raporunda bildirmektedir (Bkz.BELGE 11). Bu raporda verilen rakamlar, tehcirin henz sonaerdii 3 ubat 1916 tarihini tamas nedeniyle byk nemtamaktadr. Zira Ermenilerin katliam iddialar, tehcirin yapldMays-Aralk 1915 tarihine odaklanmaktadr. Ayn rakamlar NearEast Reliefden Dr. J. K. Marden tarafndan da teyid

edilmektedir47.Suriye'ye nakledilen Ermenilerden bazlar, bir yolunu bularak

Msr'a, bir miktar da deniz yoluyla Amerika ve dier lkelere getmilerdir. Ancak gmenlerin byk ksm savan bitimindensonra, 18 Aralk 1918'de, Osmanl Devleti tarafndan karlan geridn kararnamesiyle evlerine dnmtr. Geri dnenlerin tmihtiyalar (yiyecek, para v.s) devlet tarafndan karlanm, vergiborlar affedilmitir. Bununla ilgili olarak Ermeni Patrikhanesininhazrlad bir izelge Amerikan arivinde bulunmaktadr (Bkz.BELGE 12)48. Bu belgede toplam 644.900 kiinin evlerine

46 Heath W. Lowry, Bykeli Morgenthau'nun yksnn Perde arkas, stanbul 1991, s. 47-48.47 RG 84 Box 19, No: 414. J.B. Jacksondan Mr. L. R. Fowlea, 14 Haziran 1917.48 Bu belge eitli tasniflerde yer almaktadr. Bkz. US ARCHIVES NARA, Mikrofilm No. T

1192, Roll 8; Department of State Papers..., 86oJ.5811: George R. Montgomeryden Mr. Warren D.Robbinse, April 26, 1921; T1192 R2. 860J/395. Acting High Commissioner Dullesdan DileriBakanna.


26/66

18

dnd belirtilmektedir. Buna benzer bir istatistik de ngiltereKaradeniz Ordusu stihbarat biriminin Sava Kabinesine sunduuraporda yer almaktadr. ngiliz Arivinde bulunan bu belgede,

Anadolu'daki baz ehirlerin 1914 nfusu ile, ayn ehirlerin 1919nfuslar bir cetvel halinde sunulmutur (Bkz. BELGE 13)49. 1919ylna ait Erzurum nfusunun yer almad bu cetvelde verilenrakamlar, Ermenilerin iddia edildii ekilde byk kayplar

vermediini gsteriyor :

1914 Kasm 1919Edirne 84.100 19.500

Antalya 630 400

Ankara 54.000 80.000

Aydn 20.700 21.000

Trabzon 40.200 58.000

Bursa 61.200 65.000

Kayseri 52.200 50.000

Konya 13.200 12.000

Kastamonu 9.000 13.000Sivas 151.700 162.000

Adana 57.700 72.000

Balkesir 8.700 9.000

stanbul 84.100 83.000

Erzurum 136.000 -

zmir - 14.000

TOPLAM 773.430 658.900

Halbuki ngiliz Dileri Bakanl stihbarat ve PropagandaDairesinde grevlendirilen Mavi Kitap (Blue Book) yazar Arnold

49 1914 rakamlar iinde gsterilen 136.000 Ermeni nfuslu Erzurum, muhtemelen 1918'desava alan olmas dolaysyla 1919 nfusu belirtilmemitir. Bu sebeple de cetvelde yer almamtr. Bunfus da eklendiinde nfus, dier Anadolu ehirleri hari 794.900'e ulamaktadr (Bkz. UKArchives, WO 158/933, No. 5796, I, p.3).


27/66

19

Toynbee (Bkz. BELGE 14), bu grevdeyken hazrlad kitapta600 bin Ermeni'nin ldrldn ileri srmtr. Evlerinednmeyen pek ok Ermeni de baka lkelere g etmitir.

Yaptmz aratrmalar, Birinci Dnya Sava sonrasndaki Ermeninfusu ile ilgili incelemede bulunanlarn veya Ermeni nfusuhakknda yorum yapanlarn, bu g edenleri de lenler snfnadahil ettiklerini ve kayp saysn arttrdklarn ortaya koymaktadr.Zira belgeler, yerlerine dnmeyenlerden byk bir ounluunOrtadou lkeleri, Rusya, Amerika, Fransa, Gney Amerika l-

keleri ile Avustralya, Hindistan ve rana g ettiklerini ortayakoymaktadr. Denizar lkelere g edenlerin byk bir ksmgeri dnmemi ve g ettikleri lkelere yerlemilerdir. Ortadoudndaki lkelere olan gler deniz yoluyla gereklemi olmasdolaysyla, mesel Amerika'ya olan glerle ilgili olarak o tarihtekigemi yolcu listelerine bakmak bize bu konuda yeterli bilgi

vermektedir (Bkz. BELGE 15). Nitekim 1899'dan 1925'e kadar ABD resm kaytlarna gre toplam 76.605 Ermeninin ABD'yekabul edildii gzlemlenmektedir50.

Dnya'daki mlteci Ermenilerin tespiti ve yardma muhta

olanlara bte ayrmak amacyla stanbuldaki ngiliz Bykeliliiile Near East Relief Society adl Amerikan yardm kuruluutarafndan 1921 ylnda dnya genelinde yaplan nfusaratrmasnda, dnyada var olduu tespit edilen toplam 3.004.000Ermeniden, 1.193.873'nn Osmanl Ermenisi olduu ortayakmtr (Bkz. BELGE 16)51.

ERMEN KAYIPLARI NE KADARDIR

6 Ekim 1915 tarihinde ngiliz Lordlar Kamaras oturumundaErmeni mltecilerin durumu grlrken, Kafkasya ve Urmiye

blgesine Ermeni, Keldani ve dier mltecilerin akn ettikleri,Malazgirt ve Van'dan gelen ok byk sayda mltecininEmiyazin ve Erivan'n farkl yerlerine vardklar, 160.000

50 Annual Report of the Commissioner General of Immigration to the Sec of Labor,Government Printing Office, beginning 1895-1932.

51 US ARCHIVES NARA 867.4016/816 Jan 10,1923.


28/66

20

kadarnn Idr ve Emiyazin ynne getikleri, hastalktan vealktan dolay durumlarnn ok kt olduu ve gnde yz kiininld, Ar Dann tesindeki 9.000 mltecinin dedierlerinden daha iyi bir vaziyette bulunmad aklanmtr52.Bilindii zere bu blgeler tehcir kapsam dnda olup, buradakigler Rus-Osmanl sava dolaysyla kendiliinden meydanagelmitir.

Ermeni kayplaryla ilgili olarak Osmanl Arivi belgelerinde,baz ekya gruplarnn saldrs sonucu, 6.500-7.000 Ermeninin

ldrld kaytldr. Kafilelere yaplan saldrlar zerinehkmetin valililiklere yeniden uyar gndererek kafilelere imknnispetinde gvenlik gc verilip zaptiye gzetiminde seyahatettirilmelerinin salanmas, kafilelere yaplacak saldrlardan vilyetyneticilerinin sorumlu tutulaca, aksi ynde hareket edecekleriniddetle cezalandrlacaklar bildirilmitir. Nitekim bu trdenihmalleri nlemek iin tahkikat komisyonlar kurulmu ve ihmaligrlenlerle, kafilelere saldranlar hakknda hukuki ilem yaplm

ve birou mahkum edilmitir.

Ermeni kafilelerine yaplan saldrlar sonucu hayatn

kaybedenlere ilve olarak, sava ortamnda imparatorlukta ekilenyiyecek sknts, tama aralarnn asker sevkinde ve ordununmhimmat ihtiyacnda kullanlmas ve bu yzden gmenlereyeterli sayda tama arac verilememesi, en kts de zorunlu gsrasnda hemen btn dnyada bagsteren ve sadece Ermenilerideil, mslmanlar da krp geiren bulac hastalklar dalmlere sebep olmutur53. Bu ekilde zorunlu g srasndakikayplar dahil Anadolu'daki Ermeniler, savan devam ettii drtyl iinde bulac hastalklardan yaklak yz bin civarnda kayp

vermitir. Zorunlu gn dnda kalan, yani Osmanl Devletitarafndan srgn edilmedii halde sava nedeniyle Kafkasya'ya

52 UK ARCHIVES FO 371/2488, No. 143153; Konsolos P. Stevens'ten Dilerine, 16 Eyll1915, Batum.

53 Birinci Dnya Savanda salgnlarn Osmanl Devleti ve eitli lkelerdeki etkileri hakkndageni bilgi iin bkz. Hikmet zdemir, Salgn Hastalklardan lmler, 1914-1918, TTK Yayn, Ankara2005.


29/66

21

korkularndan g edenlerden ise, eitli kaynaklara gre, 200binin zerinde kayp meydana gelmitir54. Bylece Anadolu veKafkasya'da Ermeni kayplar toplam yaklak 300 bin civarndadr.Bu rakam ok yksek grlebilir. Fakat sava artlarnda Batlkelerinde bile salgnlarn sebep olduu lmler daha fazladr.Mesel sadece Osmanl ordusunun drt yl iindeki kayb yaklak402 bindir. Ayn nedenden 1918 ylnda talya 274 bin, Almanya187 bin, ngiltere 112 bin, Fransa 91 bin, Hollanda 17 bin, sve27 bin ve spanya 147 binin zerinde insann kaybetmitir55.

NEDEN SOYKIRIM DEL

Soykrm (genoside), 9 Aralk 1948 tarihli Soykrm Suununnlenmesine ve Cezalandrlmasna likin Birlemi MilletlerSzlemesinde aadaki ekilde tanmlanmtr :

1. Ulusal, rksal ya da dinsel bir grubun, toptan veya birblmn yok etme niyetiyle, bir grubun yelerini ldrmek,

2. Bir grubun yelerine bedensel-ruhsal ar zarar vermek,3. Bir grubun yaamnn fiziki kn salayacak ortam

hazrlamak,4. Bir grubun ocuk sahibi olmasn engellemek,5. Bir grubun ocuklarnn zorla bir baka gruba verilmesini

salamak.Osmanl Devletinin Ermenileri ihra kararnn ve uygu-

lamasnn, yukarda tanm yaplan soykrma uyup uymadndeerlendirmek gerekmektedir. Osmanl Devleti, Batl lkelerinErmenilerin topluca katledilecekleri iddialarna kar 27 Mays1915'te yle bir aklamada bulunmutu56: "Ermeniler hakkndahkmete alnan tedbirler, srf memleketin syi ve inzibatn temin ve

muhafaza mecburiyetine mstenittir. Ermeni unsuruna kar Hkmetin

54Bkz. Justin McCarthy,Muslims and Minorities, The Population of Ottoman Anatolia and the End ofthe Empire, New York University Press, 1983, s.129-130.

55 Bkz. H.zdemir, K.iek, . Turan, R. alk, Y.Halaolu,Ayn Eser, s. 98-99.56BOA, DH. FR., no. 53/4.


30/66

22

imhakr bir siyaset takibetmedii, imdilik tarafsz bir vaziyette kaldklargrlen Katolik ve Protestanlara dokunmam olmas gstermektedir..."

1915'te meydana gelen iskn uygulamalar ve bu uygulamasrasnda meydana gelen olaylar, yukardaki tanma gre birsoykrm olarak adlandrlabilir mi ? Bu sorunun cevabn vermekiin kinci Dnya Sava sonrasnda Nazi Almanyasnn Yahudilereuygulad toplu imha hareketiyle, Osmanl Devletinin Ermenileretehcir uygulamasn karlatrmak bizleri doru sonucagtrecektir. Osmanl Devleti ihra ettii Ermenilere nasl bir

uygulama yapmtr ? :1- Osmanl Devleti, Nazilerin aksine, topraklarnda yaayan

Ermenilerin belli bir corafyadakilerini nakletmitir. Nakil,Osmanl Devleti'ne kar silaha sarlan Ermeni gruplarn ve onlaralojistik destek verenleri kapsamaktadr (Bkz. Harita 1).

2- Nakledilenler yine Osmanl snrlar iinde yer alan bircorafyaya g ettirilmi, ge tabi tutulanlara, Nazilerin evlerebaskn yaparak yaka-paa toplama kamplarna sevkuygulamalarnn aksine, g hazrl yapmalar iin bir hafta ile 15gn arasnda sre verilmitir.

3- Gen Ermenilerin tm ihtiyalar (yiyecek, salk, bilettemini v.s.) devlet tarafndan "Muhacirn tahsisat"ndankarlanm, bir ehir ve kasabada yaayan Ermenilerin tmsrgne gnderilmemi, hastalar, yetimler, katolik ve protestanmezhebi mensuplaryla, zanaat sahipleri ve orduda grev yapanlartehcir kapsam dnda tutulmutur.

4- Ge tabi tutulanlar, Nazilerin toplama kamplarnn aksine,gittikleri yerlerde, devlet tarafndan evler yaplmas, hayatlarndevam ettirebilmeleri iin yerletirildikleri yerlerin ziraate elveriliolmas ve gmenlerin geldikleri vilyetlerin belirlenerek, nfus

kaytlarnn karlmas karar altna alnmtr.5- Nazi kamplarnn aksine, hasta gmenler iin kamplardahastahaneler kurulmu, gmenlerin salk sorunlar ile ilgili olarakeitli lkelerin salk ekiplerine kamplarda grev yapmalar iinizin verilmitir. Konsolos raporlarna gre, bu yabanc salkmensuplarndan bazlar bulac hastalk nedeniyle lmtr.


31/66

23

6- Kimsesiz ocuklar ve yetimler, yetimhanelere ve bazzengin ailelerin yanna yerletirilmi, 1919 ylnda geri dn izni

verilince bu ocuklar yakn akrabalarna teslim edilmitir.7- Airetlere ve sivil halkn saldrsna kar kafileleri korumak

zere jandarma grevlendirilmi, suiistimalde bulunan grevli vehalktan kimseler mahkeme edilerek cezalandrlmtr.

8- Zorunlu gten kurtulmak iin mslmanl kabul ettiinisyleyenler de g ettirilmi, fakat bir mslmanla evlenmikadnlar gten muaf tutulmutur. Bu gibilere, sava sonrasnda

karlan bir yasa ile, istedikleri takdirde eski dinlerine dnebilmeimkn tannmtr.

9- Sava, kuraklk, ekirge istils, seferberlikten dolay iyapabilecek hemen btn erkeklerin silah altna alnmas gibinedenlerle, tarladaki mahsuln kaldrlamamasnn bir sonucuolarak ortaya kan yiyecek skntsndan dolay, bata Amerikaolmak zere eitli devletlerin yardm kurulularnn yardmtalepleri kabul edilmi, bunlar tarafndan Suriyedeki Ermenilereyardm edilmitir (Bkz. BELGE 11).

10- Savan sona ermesiyle birlikte, devlet tarafndan karlan

"geri dn kanunu" ile gmenlerin evlerine dnmelerisalanm, Ermeni Patrikhanesinin tespitlerine gre 644.900Ermeni geri dnmtr (Bkz. BELGE 12).

Evet. Yukarda bahsedilen Belge 11'i dikkatlice okumamzhalinde, zorunlu gn henz sona erdii 3 ubat 1915 tarihiitibariyle Suriyede 500 bin Ermeni gmenin mevcut olduunugryoruz. Bu rakam, aslnda bir milyon Ermeninin g srasndaldn rapor eden btn konsolos raporlarn yalanlad gibi,Osmanl Devletinin, muhta gmenlere yardm iin uluslararaskurululara kamp kaplarn atn, dolaysyla sadece Suriye'de

486 bin kiiye yardm edilmesine izin vermek suretiyle, Ermenileriimha dncesinde olmadn ispat ediyor. Buna bal olarak, gblgelerindeki Ermenilerin belli bir kesiminin zorunlu gkapsamna alnmas, dierlerinin evlerinde braklmas, etniktemizlik veya "soykrm" iddialarn tmyle ortadan kaldryor.Nitekim zellikle lkenin stanbul, Bursa, Ktahya, Edirne gibisava mhimmatnn sevkedildii blgelerin dnda bulunan


32/66

24

ehirlerinden, terr mensuplar hari, kimsenin zorunlu ge tabitutulmad yabanc ve Osmanl belgelerinde yer alyor. Ayrca gkapsamndakilerin topluca imha edilmesi gibi bir art niyetinolmadn, g edeceklere hazrlanmalar iin sre verilmesi degsteriyor. Hele hele ge tabi tutulanlarn, gittikleri yerlerde, gel-dikleri ehirler de belirtilmek suretiyle, nfus defterlerinekaydedilmelerinin emredilmesi, hayatlarn devam ettirebilmeleriiin ziraate uygun blgelere yerletirilmelerinin istenmesi, imhadncesiyle badamyor.

Btn bu saydklarmzla, Nazi Almanyas'nda Yahudilereuygulanananlar arasnda hibir benzerlik bulunmamaktadr. Budurumda 1915'te cereyan eden olaylarn soykrm olaraktanmlanmas mmkn deildir. Nitekim soykrm olduunu iddiaedenler, bugne kadar "soykrm" ispat edecek bir belgesunamamlardr. Tezlerini kuvvetlendirebilmek iin, Talat Paa'yaatfedilen sahte telgraflar ortaya atmlardr. Ancak bu telgraflarzerinde yaplan incelemede, telgraflar zerinde Osmanlbrokrasisinin mutad ilem kaytlarnn bulunmad, telgrafngnderildii iddia edilen valinin, o tarihte o vilyette valilik

yapmad, her Osmanl belgesinin en stnde yer alan besmeleyefarkl ekilde yer verildii ve en nemlisi de Talat Paa'nnimzasnn sahte olduu ortaya kmtr57.

Soykrm iddiasnda bulunanlarn en nemli aklarndan biride, 1915'ten itibaren ldrld iddia edilen Ermenilerinsaysnn srekli ykseltildiidir. 600 binlerden balayan rakamlar,gnmzde 1,5 milyona karlmtr. Halbuki, o tarihlerde yabancdevletlerce yaplan nfus tespitlerinde, Osmanl Devleti'ndeyaayan Ermenilerin toplam nfusu ortalama 1,5 milyon olarakgsterilmekte, hatt Ermeni Patrikhanesi bile 1,915,000 rakamn

vermekteydi58

. Nitekim gvenilir olarak bulunan Patrik Malachia57 Bkz. inasi Orel-Sreyya Yce, Ermenilerce Talt Paaya Atfedilen Telgraflarn Gerek Yz,

TTK Yayn, Ankara 1983.58 Raymond H. Kvorkian et Paul Paboudjian, Les Armniens dans L'Empire Ottoman la veille

du gnocide, (Paris, 1992), chapter IV'ten aktaran: Justin McCarthy, Population History of the Middle Eastand Balkans, (stanbul, ISIS Press, 2002), s. 293.


33/66

25

Ormanian da Ermeni nfusunu 1,895,400 olarak vermektedir59.Bu durumda ancak 400 bin Osmanl Ermenisinin hayatta kalmasgerekirdi. Aadaki cetvelde, eitli kaynaklarda belirlenen Ermeninfusu grlmektedir60:

Kaynan Yl Yazar Osmanl Ermenileri

1892 Vital Cuinet 1.475.011

1896 Felix Weber 1.000.000

1901 H. F. B. Lynch 1.325.2461901 Lodovic de Constenson 1.383.779

1910 Encyclopedia Britannica 1.500.000

1913 Ermeni Patrikhanesi 1.915.651

1913 Lodovic de Constenson 1.400.000

1914 Daniel Panzac 1.5-1.600.000

1914 Justin McCarthy 1.698.303

1914 Osmanl nfus saym 1.229.007

1914 Stanford J. Shaw 1.294.8511914 David Magie 1.479.000

1919 Dr. Lepsius 1.500.000

1923 Claire Price 1.500.000

1923 E. Alexander Powell 1.500.000

Oysa ki, 1919 yl itibariyle, Osmanl topraklarndan dierlkelere gerekleen glere ramen, Amerikan ariv belgelerindebulunan ve Ermeni Patrikhanesince, dier lkelere genler hari,

sadece Anadoludaki evlerine geri dnenler 644,900 olarak verilmekte, btn dnyadaki Osmanl Ermenilerinin says ise1,200,000 olarak gsterilmektedir. Bu durumda 1,5 milyonErmeninin ldn iddia edenlere u soru sorulabilir. len

59 Bkz. US ARCHIVES NARA, Inquiry Report No. 90. s. 56.60Bkz. H.zdemir, K.iek, . Turan, R. alk, Y.Halaolu,Ayn Eser, s. 51-52.


34/66

26

Ermenilerin toplu mezarlar nerededir ? Zira her bir toplumezarda 500 kii olsa, 3,000 toplu mezar olmas gerekirdi ki,

Anadolu'nun her kazma vurulan yerinden toplu mezar kard.

Son olarak, savan sone ermesinden ve stanbulun tilfdevletlerinin eline gemesinden sonra, katliam iddialarna karOsmanl Devleti, drt tarafsz lkeye resmen bavurarak konuyuaratrmak iin ikier hukuku talep etmitir. yi niyetle yaplm butalep, bavuru yaplan spanya, Hollanda, Danimarka ve svetarafndan reddedilmitir. Aslnda bu durum, o dnemde dahi

sorunun siyas olduunu ve zmnn istenmediini ortayakoymaktadr.


35/66

SONU

NE YAPMAK GEREKYOR

Uzun yllar Ermeni Diasporasnn yrtt etkin propagandanedeniyle, bugn dnyada geni bir kitle, Ermeni soykrmiddialarn benimsemektedir. Trkiye'de yaplan aratrmalar ve

buna bal olarak srdrlen bilgilendirme almalar, gerek aydnkesim, gerekse kamuoyununda olmas gereken bir dzeydedeildir. zellikle AB'nin Trkiye'ye tarih vermesiyle balayanbasklar, Ermeni soykrm iddialarn Trkiyenin gndeminetam ve Trk Tarih Kurumu'nun gerekletirdii yabancarivlerdeki aratrmalarn sonular, belli bir lde, iddialarngeersizlii konusunda, somut delillerin kamuoyuna sunulmasnsalamtr. Buna karlk dnya kamuoyunun, yllardr srdrlenErmeni diasporasnn propagandas sonucunda, soykrmyapldn kabul etmesi ve hatt baz lkelerin tarih ders

kitaplarna soykrmnn girmi olmas, gelecekte daha genikitlenin, karmzda yer almasna yol aacaktr. Ermenilerlebilimsel alanda kurulmak istenen dialog da, zellikle Ermenilerinbilimsel tartmay kabul etmemesi nedeniyle gerekleememekte,durum her geen gn daha da vahim hale gelmektedir. Mesel2004 ylnda merkezi Viyana'da bulunan Viyana Ermeni-TrkPlatformu'nun her iki lke bilim adamlarn bir araya getirmeteebbs, Temmuz 2004'te 100er belge deiimi gerekletirilmiolmasna ramen, Ermeni tarafnn, muhtemelen Trk tarafnca

verilen dosyann Ermeni iddialarn rtecek nitelikte olmas

dolaysyla, toplantdan son anda vazgemesi zerine baarszlklaneticelenmitir. Keza ayn ekilde, Trkiye Cumhuriyeti BabakanSayn Erdoan'n, her iki lke tarihileri tarafndan konununaratrlmas teklifi de Ermenilerce reddedilmitir. Bu durumgstermektedir ki Ermeniler, bilimsel platformda sorununtartlmasn, ellerinde iddialarn kantlayabilecek delileri olmad


36/66

28

iin kabul etmemektedirler. Bu durumda yeni yntemlerbelirlenmesine ihtiya duyulmaktadr.

Yaptmz aratrmalarda, yukarda da bir ksm aklandgibi Osmanl ynetimi, gnmzdeki tabiriyle soykrm olarakkabul edilebilecek hibir uygulamada bulunmamtr. Esasentehcirin, hukuken 1948 ncesini kapsamamasnn tesinde, butarihte esas anlamn bulan Yahudi soykrmyla da hibir benzeryan bulunmamaktadr. Ayrca Ermeniler dahil, hi kimseninsoykrm olduunu ortaya koyabilecek bir belgesi de yoktur. Zaten

bugne kadar byle bir belgenin yaynlanmam olmas da bunugstermektedir. Buna karlk Osmanl Arivince yaynlananbelgelerde, asl Trklerin katliama uradklar ortaya kmaktadr.Bu durum, yabanc arivlerdeki nfus istatistikleri ile de teyid edil-mektedir. Bu istatistiklerdeki 1914 nfusu ile 1919 sonras nfusukarlatrldnda, Trk veya mslman nfusta byk bir azalmagrlmektedir. Buna karlk 1,5 milyon Ermeninin ldrldiddialar, bu nfus istatistikleriyle gln hale gelmektedir. Zirahemen btn istatistikler Ermenilerin Osmanl Devleti'ndekitoplam nfusunu ortalama 1,5 milyon olarak tespit etmektedir ve

sava sonrasnda bu nfusun en az 1.200,000i halen yaamaktadr.Btn bunlara karlk uras muhakkaktr ki, bilimsel

almalarn geerlik kazanabilmesi iin, siyas otoritelerindesteklerine ve giriimde bulunmalarna ihtiya vardr. Zira artkpropaganda yntemiyle dnyay ikna etmemiz mmkngrnmemektedir. Bu nedenle dnyay artacak bir kyaplmas, bugne kadar Ermenilerce kazanlan dnya kamuoyunudnmeye sevkedecektir. Mesel siyas, hukuk ve diplomasiasndan iyi bir deerlendirme yaplp strateji belirlendikten sonra,

TBMM'nin dorudan Birlemi Milletler veya uygun grlecekuluslararas bir kurulua, taraf lkelerin bilim adamlarndan (Trk,Ermeni, Fransz, ngiliz, Amerikal, Rus ve Alman) oluacak birkomisyon kurulmas ve konunun, ilgili tm arivlerin de alarakbu komisyonca incelenmesi teklif edilebilir. Teklifte, bilhassa,olaylarn 1915te, yani Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndannce meydana geldii, dolaysyla devlet olarak iddialarn


37/66

29

muhatabnn Trkiye olamayaca, ancak o tarihlerde gerekleenolaylarn sadece insan boyutlarda Trkiyeyi ilgilendirdii,yaplacak aratrmann, dayanaksz iddialarla bir toplumukaralamaya alan ve bu yzden haksz olarak siyas basklaramaruz kalan taraf olarak istendii vurgulanabilir. Byle bir teklifinmuhtemelen %100'e yakn bir ihtimalle reddedilmesi szkonusudur. Zira arivlerin almas, bata Fransa olmak zere, pekok devletin Ermeni sorunundaki vebalini, onlarla gizlianlamalarn, ynlendirmelerini, silah yardmlarn ve hatt

Osmanl Devleti'ne kar yrttkleri politikalarda Ermenilerikendi karlarna nasl let ettiklerini de ortaya karacaktr.

Teklifin reddi halinde Trkiye, konunun artk gndemindenktn ve bundan byle hibir ekilde bu tr iddialara muhatapolmayacan aklayabilir. Teklifin kabul edilmesi durumunda ise,bugne kadar eitli parlamentolarca onaylanm "soykrm" su-lamalar, dolayl olarak reddedilmi olacaktr. Aratrmalardankacak sonu ise, her iki tarafn, sava ortam iinde birbirlerinikatlettikleri, devlet tarafndan plnlanm bir katliamn olmad,hukuk boyutta olaylarn soykrm olarak adlandrlmamas

gerektii, 1915te Ermenilerin ve Trklerin balarna gelenlerdendolay znt duyulduu vurgulanabilir.


38/66


39/66

BBLYOGRAFYA

A) ARV KAYNAKLARI

1- Amerikan Arivleri (US ARCHIVES) :

NARA 867.4016/193: Copy no: 484; NARA 867.4016/816 Jan

10,1923; NARA, Mikrofilm No. T 1192, Roll 8; NARA, T 1192 R2.860J/395; NARA 867.4016/251; NARA, Inquiry Report No. 90. s.56; RG 84 Box 19. No: 414. J.B. Jacksondan Mr. L. R. Fowlea. 14Haziran 1917-; Department of State Papers..., 86oJ.5811; Near EastFoundation Archives, American Committee for Armenian and SyrianRelief Minutes, 1915-1919; Annual Report of the CommissionerGeneral of Immigration to the Sec of Labor, Government PrintingOffice, beginning 1895-1932; The New Near East, Vol.6, Nu.7, GenelNu. 31, 23 Ocak 1920, s.28.

2- ngiltere Arivi (UK ARCHIVES) :

FO 371/2484/46942, No. 22083; FO 371/2146, No. 70404(Chcethem'den Sir Edward Grey'e, 12 Kasm 1914, Kahire); FO371/2484, No. 22083 (Rus Bykelisinden ngiliz Dilerine 15ubat 1915 tarihli memorandum); FO 371/2485, No. 115866 (AlbayMark Sykes'ten Sir John Maxwell'e mektup, 3 Austos 1915, Kahire);

WO 157/691/9 (ngiliz Karargh Askeri stihbarat Blteni, 5 Mays1915, Kahire); FO 608/78, (75631), No. 869 (Amiral Carthorpe ifretelgraf, 20 Mays 1919); FO 608/78, No. 1094 (Amiral Carthorpeifre telgraf, 21 Mays 1919); FO 371/2488, No. 143153 (KonsolosP. Stevens'ten Dilerine, 16 Eyll 1915, Batum); WO 158/933, No.5796, I, p.3.

3- Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi :

1 A, Trkei 183, Bd. 36, No. 7117, R. 14085; 1 A Trkei 183, Armenien Bd. 37, No. 7122, R. 14086, No. 3898; A Armenien,Trkei 183, R. 14093, Bd. 44-45; KA AOK NA 1915 K 3528 (15 Juli1915, AO VI p. 4624.

4- Fransa Arivi (Archives de France) :


40/66

32

Turquie/Vol. 862, 863; Turquie/Vol. 870/ Syrie-Palestine; Turquie/Vol. 848-850, 8 Mart 1915; Archives des AffairesEtrangres de France, Srie Levant, 1918-1928, Sous Srie Armnie,

Vol. 2, folio 47

5- Osmanl Arivi :

DH, FR., nr. 52/96-97-98; DH, FR, nr. 52/102; DH, FR., nr.55/292; DH, FR., nr. 53/4; DH, Emniyet-i Ummiye, 2. ube, No.2D/13.

B) ARATIRMALAR

ATBD, Ekim 1985, Say 85, belge 2003, 2005.

ATBD, Nisan 1987, Say 86, belge 2051.

ATILGAN, nan-, Das Kriegsjahr 1915 : Reaktion sterreich-Ungarnsauf die Umsiedlung der Armenier innerhalb des Osmanischen Reiches anhand von

Primaerquellen, Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades derPhilosophie aus der Studienrichtung Geschichte eingereicht an derGeistesund Kulturwissenschaftlichen Fakultaet der Universitaet Wien,

Wien 2003.

Die Entstehung und Wiederherstellung der armenischen Nation, Berlin 1920.

DLAN, Hasan-, Fransz Diplomatik Belgelerinde Ermeni Olaylar, 1914-1918, Cilt I, Ankara 2005.

GYN, Nejat-, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983.

, "Trk Ermeni likileri ve Ermeni Soykrm ddialar",Ermeni Sorunu ve Bursa Ermenileri, Bursa 2000, s. 10.

GRN, Kmuran-, Ermeni Dosyas, Ankara 1983.

HALAOLU, Yusuf-, Ermeni Tehciri ve Gerekler, Ankara 2001.

KVORKIAN, R.H.-PABOUDJIAN, P.-, Les Armniens dans L'Em-pire Ottoman la veille du gnocide, Paris, 1992.

KK, Cevdet-, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortayak(1878-1897), stanbul 1986

KURAN, Ercment-, "Ermeni Meselesinin Milletleraras Boyutu(1877-1897)", Tarih Boyunca Trk Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu,

Ankara 1985, s. 21.


41/66

33

LOWRY, Heath W.-, Bykeli Morgenthau'nun yksnn Perde Arkas,stanbul 1991.

McCARTHY, Justin-, Population History of the Middle East and Balkans,stanbul, ISIS Press, 2002.

, Muslims and Minorities, The Population of OttomanAnatolia and the End of the Empire, (New York University Press, 1983).

Orel, .- Yce, S.-, Ermenilerce Talt Paaya Atfedilen Telgraflarn GerekYz, TTK Yayn, Ankara 1983.

ZDEMR, Hikmet-, Salgn Hastalklardan lmler, 1914-1918, TTKYayn, Ankara 2005.

ZDEMR, H., iek, K., Turan, ., alk, R., Halaolu, Y.-,Ermeniler Srgn ve G, Ankara 2004.

POMANKOWSK, Joseph-, Der Zusammenbruch des OttomanischenReiches. Erinnerungen an der Trkei aus der Zeit des Weltkrieges, Zrich,Leipzig, Wien 1928.

SARAFIAN, Ara-, United States official Documents on the ArmenianGenocide, Vol II, The Peripheries, Watertown, Massachusetts 1994.

MR, Bilal-, Les Deports de Malte et les Allgations Armeniennes,

Ankara 1998.URAS, Esat-, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1976.


42/66


43/66

B E L G E L E R


44/66


45/66

BELGE 1

RUS ORDUSUNDAK ERMENLER


46/66

38

BELGE 2FRANSIZLARIN ANADOLU PLNLARI


47/66

39

BELGE 3

MUSA DAI ERMENLER VE FRANSIZLAR


48/66

40

BELGE 4

Yunanistan'n 15 Bin Tfek, 2 milyon mermi gnderecei, 5Kasm 1914


49/66

41

BELGE 5

KAFLELERN KORUMA ALTINDA GNDERLMELER


50/66

42

BELGE 6ERMENLERN G ETTRLMESNDEK GAYE VE

ESASLAR (BOA,DH.FR., nr. 55/292)


51/66

43

BELGE 7/1

GER DN KARARNAMES


52/66

44

BELGE 7/2GER DN KARARNAMES


53/66

45

BELGE 7/3

GER DN KARARNAMES


54/66

46

BELGE 8

1915-1920 NFUS STATSTKLER VE TEHCREDLENLER

BELGE 9


55/66

47

AMERKAN MERSN KONSOLOSUNUN RAPORU

BELGE 10


56/66

48

BOGHOS NUBAR PAA'NIN FRANSA DILERBAKANLIINA GNDERD MEKTUP


57/66

49

BELGE 11SURYE'DE AMERKAN YARDIM KURULULARININ

YARDIMI


58/66

50

BELGE 12/1

ERMEN PATRKHANESNN GER DNENLERLELGL RAPORU

BELGE 12/2


59/66

51


BELGE 12/3


60/66

52


BELGE 12/4


61/66

53


BELGE 13


62/66

54

NGLZ KARADENZ ORDUSU STHBARAT BRMNNSAVA KABNESNE SUNDUU RAPOR

BELGE 14


63/66

55

MAV KTAP YAZARI ARNOLD TOYNBEE'NN GREVEMASI

BELGE 15


64/66

56

AMERKA'YA GEN ERMENLERLE LGL GEMYOLCU LSTELER

BELGE 16


65/66

57

STANBUL NGLZ BYKELLNE GRE 1921YILINA AT ERMEN NFUSU


66/66

HARTA I