Sunum: Yrd. Doç. Dr. Şadi Evren ŞEKER

*

*

*Doğal Dil İşleme (Natural Language Processing)

*Dil tanımı

*DDİ kullanım alanları

*DDİ problemlerinden bazıları

*Doğal Dil Parçalama (NLP Parsing)

*Zamansal Mantıklar (Temporal Logics)

*Kipler Mantığı (Modal Logic)

*Allen Zamansal Mantığı

*Reichenbach Zamansal Mantığı

*Örnek olay sıralama uygulaması

*TimeML

*

*Dil Nedir?

* İletişim ve protokol tanımı

*Düşünmenin sınırları ?

*Yapay zeka (Turing Testi)

*Makine Dilleri

*Doğal Diller

* 3000-6000 arası dil bulunmaktadır

* Dillerin şekilleri

* Yazılı diller

* Sembolik Diller (hiyeroglif)

* İşaret dilleri (mors)

* Sadece konuşulan diller

*

*∑1 = {0,1}

*∑2 = {a,b,c,d,e,f}

*Örneğin yukarıdaki ∑1 alfabesi “0″ ve “1″ sayılarını birer sembol olarak kabul etmiştir ve bu semboller dışındaki semboller bu alfabede tanımlı değildir.

*Alfabeler kullanılarak elde edilen dizgiler (string) w harfi ile ifade edilir. Buna göre örneğin w=”debdebe” dizgisi ∑2 üzerinde tanımlı bir dizgidir.

*Bir dizginin boyutu |w| işareti ile gösterilir ve o dizgideki harf sayısına eşittir. Örneğin yukarıda verilen w=”debdebe” dizgisi için |w| = 7 olarak kabul edilir

*

*Klasik DDİ Seviyeleri

*Şekilbilim (Morphology)

* Stemming

* Lemmetisation

*Sözdizim (Syntax)

*Anlambilim / Kullanımbilim (Semantics /

Pragmatics)

*Sesbilim (Phonotics)

*İstatistiksel DDİ

*Örn: n-gram

*

*Otomatik Tercümeler (Auto Translation)

*Tomato is a fruit!

*Eş Atıf Çözümlemeleri (Coreference Resolution)

*Zamir Çözümlemesi (Anaphora Resolution)

*O

*Otomatik Metin Özetlemeler (Text Summarization)

*Külliyat Analizi (Discourse Analysis)

*Bu yazıyı Bu kişi yazmış olamaz.

*Şekilbilimsel Bölümleme (Morphological Segmentation)

*Metin içinde arama/değiştirme, arama sonuçlarının puanlanması

*Okulda -> evde

* Levenshtein mesafesi (koyun, koyu, araba, arabalar)

*

*İsim varlık eşlemesi (name entity recognition)

*Özel isimlerin çıkarılması, bir cümlede hangi kelimelerin yer, kişi, kurum vs. olduğunun bulunması (Arapça, Çince gibi dillerde büyük harf yoktur)

*Doğal Dil Üretimi (Natural Language Generation)

*Telefon destek, kiosk, ATM

*OCR (optical character recognition), hata düzeltme

*Soru Cevaplama (Question Answering)

*Otomatik Test üretimi

*Yarışmalar

*Arama motorları

*Bilgi getirimi (information retrieving), bilgi çıkarımı (information extraction),

*Örn: yazıyı yazanların demografik durumu

*

*Yapay Zeka – DDİ

*AI-Hard, AI-Complete

*Kelime Anlam Belirsizliği (Wordsense ambiguity)

*Yüz

*Zamir Çözümleme (Anaphora Resolution)

*Eksilti (Ellipsis)

*Şekilbilimsel Karmaşıklık (Morphological Ambiguity)

*İsim kelime grupları

*Kelime grubunun sınıflandırılması

*

“kırmızı masanın altında mavi kitap”

ADJ ADJ NOUN NOUN PREP

NP

PP

*On ocak iki bin ile

on mart iki biniki

arasında haftada bir

Ali Bey ile bahçeli

okulda saat onda

ikişer saatlik

toplantılar var.

*

*

*

*

*

*Yağmur yağıyor, öyleyse şemsiyemi almalıyım.

P ⇒ Q

*∃a (Şadi (a) ∧ Mühendis(a)) → Öyle bazı a’lar vardır ki, bu a’nın ismi Şadi’dir ve bu a mühendistir.

*∀a (Bilgisayar Mühendisi (a) ⇒ Mühendis(a)) → Bütün a’lar için, a şayet bilgisayar mühendisiyse; a, aynı zamanda mühendistir.

*Yine, yukarıdaki gösterim kullanılarak söylenebilecek doğru bir model de aşağıdaki gibi olabilir:

*∃a (Şadi (a) ∧ ¬ Mühendis(a)) → Öyle bazı a’lar vardır ki, bu a’nın ismi Şadi’dir ve bu a mühendis değildir.

*∃ Şekil (Şekil (a) ∧ Şekil (b)) → Öyle bir şekilden bahsedilebilir ki, hem a hem de b aynı şekildedir.

*

*Zaman nedir?

*Olay, Atıf (Referans), Konuşma Zamanı (Speech)

*Örnek Mantık İşlemleri

*ve (And) Λ

*veya (or) V

* ise (implication) →

*değil (not) ¬

*Zamansal İşlemler (Temporal Operators)

*Tekli işlemler (unary operators):

* Sonra (Next)

* Gelecek (Future)

* Genel (Globally)

* Hep (All)

* Mevcut (Exists)

* İkili işlemler (Binary Operators):

* -e Kadar (Until)

* -den sonra (Release)

Mantık Sembol Anlamı

Axiomatic Mantık □x x gereklidir

◊x x olasıdır

Zorunluluk (Deontic) Mantığı Ox x yapılmakla sorumludur

Px x 'in yapılma izni vardır

Fx x'in yapılması yasaktır.

Zamansal (Temporal) Mantık Gx Her zaman için geçerli x

Fx Gelecekte x

Hx Geçmişte, şimdiye kadar x

Px Geçmişte x

Bilgisel (Epistemic) Mantık Lx x’e inanır

Mx Bilgiye dayanarak x’e inanıyor

*

*

*

ilişki Reichenbach Zaman

İsmi (Tense Name)

İngilizce Zaman İsmi İngilizce Örnek Türkçe Karşılığı

E<R<S Anterior past Past perfect I had slept Hikaye Geçmiş Zaman

E=R<S Simple past Simple past I slept Geçmiş Zaman

R<E<S

R<S=E Posterior past I would sleep Gelecek Zamanın Mazisi

R<S<E

E<S= R Anterior present Present perfect I have slept Rivayet Geçmiş Zaman

S= R= E Simple present Simple present I sleep Geniş Zaman

S= R<E Posterior present Simple future I will sleep Je vais

dormir

YOK

S<E<R YOK

S=E<R Anterior future Future perfect I will have slept YOK

E<S<R

S<R=E Simple future Simple future I will sleep Je dormirai Gelecek Zaman

S<R<E Posterior future I shall be going to sleep

*

*

*Doğrusallık özelliği (linearity) : xy.

x R y x = y y R x

*Sol doğrusallık (left linearity)

xyz.y R x z R x f y R z y = z z

R y

*Sağ doğrusallık (right linearity)

xyz. x R y x R z f y R z y = z

z R y

*Geçişlilik özelliği (transitivity) :

xyz. x R y y R z x R z

*Yansımama özelliği (nonreflexivity) :

x. x R x

*Başlama (begin) x. y.y R x

*Bitme (end) x. y. x R y

*Takip (precedence) x. y.y R x

*Yoğunluluk (density) xy. x R y

z. x R z R y

*

*Masanın yanına gidip elmayı alırken Ayşe uyandı. Ayşe

uyanırken masanın yanına gidip elmayı almıştım.

*Elmayı almam Ayşeyi uyandırdı.

**Meets(OR,ER) ᴧ Meets(ER,IR) ᴧ

During (ER,SAT) ᴧ During (AT,IR)

ᴧ Meets(SAT,AT) ᴧ Meets(AT,SCT)

ᴧ During(AT,NHA) ᴧ During(TA,IR)

ᴧ During (TA,SCT) ᴧ Meets(NHA,TA) ᴧ Meets(TA,HA) ᴧ During(EA,HA) ᴧ During (EA,CT) ᴧ During(EA,IR) ᴧ Meets(TA,EA)

Odaya giriş (ER)

Odanın dışında olma (OR)

Odanın içinde olma (IR)

Masaya yaklaşm (AT)

Masaya uzak olma durumu (SAT)

Masaya yakın olma durumu (SCT),

Elmayı alma (TA)

Elması olmama durumu (NHA)

Elması olma durumu (HA).

Elmayı yeme eylemi (EA).

**Elmayı almak için masanın yanına giderken ayşe uyandı.

Ayşe uyanırken elmayı almak için masanın yanına

gidiyordum.

*Masanın yanına gitmem Ayşeyi uyandırdı

**Ahmet kitapları okuyup okuyup özetliyordu. Ahmet

hastaneye gidip gidip Ayşeyi görüyordu. Ali vitrinlere

bakıp bakıp iç çekti.

…

Diving

To light

Divers out water Divers under water

Life signal is not blinking

To fade

Diving Divers out water Divers under water

A

B

C

*

*Olay Sıralama

*Kronoloji Çıkarımı

*Doğal Dilde Metin

*Ontoloji, Sorgu,

Veritabanı, Ağ

iletişim, Görüntü

işleme ….

*İşlenmiş Metin

(TimeML)

*

Event

MakeInstance

Signal

Link

Event

MakeInstance

Signal

*

*Bir yılbaşı gecesiydi.

*It was a christmas night.

*It<EVENT eid="e1" class="OCCURRENCE">Was a

christmas night</EVENT>

*<MAKEINSTANCE eiid="ei1" eventID="e1"

pos="VERB" tense="PAST" aspect="PERFECTIVE"

modality="WAS" polarity="POS"/> night

**TLINK

*Time Link

*Ali Pazartesi ders verecek.

*SLINK

*Subordination Links

*Ali, pazartesileri ders verdiğini söyledi. (Ali söyledi, ali

pazartesileri ders veriyor)

*ALINK

*Aspectual Links

*Ali okumaya başladı (bir fiilin diğerinin aspecti olması durumu)

*

* Masanın yanına <EVENT eid="e1" class="OCCURRENCE">gidip</EVENT> elmayı <EVENT eid="e2" class="OCCURRENCE">alırken</EVENT> Ayşe

* <EVENT eid="e3" class="OCCURRENCE">uyandı</EVENT>.

* <MAKEINSTANCE eventID="e1" eiid="ei1" tense="PAST" aspect="NONE" polarity="POS" pos="UNKNOWN"/>

* <MAKEINSTANCE eventID="e2" eiid="ei2" tense="PAST" aspect="NONE" polarity="POS" pos="UNKNOWN"/>

* <MAKEINSTANCE eventID="e3" eiid="ei3" tense="Hikaye" aspect="NONE" polarity="POS" pos="UNKNOWN"/>

* <TLINK lid="l2" relType="BEFORE" eventInstanceID="ei1" relatedToEventInstance="ei2" origin="USER"/>

* <TLINK lid="l1" relType="IS_INCLUDED" eventInstanceID="ei3" relatedToEventInstance="ei2" origin="USER"/>

Masanın yanına gidip elmayı alırken Ayşe uyandı

*

*Kendine atıf (Self referencing)

*Yokluğun modellenmesi

*«Nothing comes from nothing» Parmanides

*Derste not tutmadım

Talking

Refers

Non-existance

Existance

Nothing

Nothing Come Ders esnasında

Not tutmak

Olumsuzluk

Esnasında

http://www.BilgisayarKavramlari.com

http://www.SadiEvrenSEKER.com

*