Bu belgenin gayri resmi Türkçe çevirisi tarafından yaptırılmıĢtır

.

STRATEJİK ÇERÇEVE BELGESİ

2

İÇİNDEKİLER

İçindekiler……………………………………………………………………………………………….2

Kısaltmalar................................................................................................................................................4

Tablolar ve Şekiller Listesi ............................................................................................................................................ 3

Giriş………………………………………………………………………………………………………....5

1. SÇB’nin Hazırlanması .................................................................................................................................... 6

1.1. Politika Çerçevesi ............................................................................................................................................ 6

1.2. SÇB’yi Hazırlama Süreci ve Takvimi .......................................................................................................... 6

2. Sosyal ve Ekonomik Durumun Analizi ........................................................................................................ 6

2.1. Son Ekonomik Gelişmeler ve Tahminler ..................................................................................................... 7

2.1.1. Son Ekonomik Gelişmeler ............................................................................................................................. 7

2.1.2 Tahminler .............................................................................................................................................................. 8

2.2. Temel Alanlardaki Sosyo-Ekonomik Gelişmeler ........................................................................................ 9

2.2.1 Rekabet Edebilirlik…………………………..……………………………………………………….10

2.2.2. Ulaştırma ....................................................................................................................................................... 14

2.2.3. Çevre .............................................................................................................................................................. 17

2.2.4. İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi ............................................................................................................. 20

2.3. Bölgesel Gelişmişlik Farkları ...................................................................................................................... 28

2.4. GZFT Analizi ............................................................................................................................................... 33

3. Amaçlar ve Tutarlılık ................................................................................................................................... 35

3.1. IPA’nın Bölgesel Kalkınma ve İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Bileşenlerinin Amaçları ............. 36

3.1.1. Sektörel Odaklanma ..................................................................................................................................... 36

3.1.2. Coğrafi Odaklanma ve “Büyüme Merkezleri” Yaklaşımı ...................................................................... 37

3.2. Topluluk Öncelikleri ile Uyum ................................................................................................................... 41

3.3. Ulusal Önceliklerle Tutarlılık...................................................................................................................... 43

4. Operasyonel Programlar .............................................................................................................................. 44

4.1. Bölgesel Rekabet Edebilirlik....................................................................................................................... 45

4.2. Ulaştırma ....................................................................................................................................................... 46

4.3. Çevre .............................................................................................................................................................. 47

4.4. İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi ............................................................................................................. 49

5. Mali Yardımların Operasyonel Programlar Arasında Endikatif Dağılımı ............................................. 51

6. Uygulamanın Anahtar Unsurları ................................................................................................................ 52

6.1. Yönetim ......................................................................................................................................................... 52

6.2. OP’ler Arasında İç Tutarlılık, Tamamlayıcılık ve Sinerji ........................................................................ 52

6.3. Diğer IPA Bileşenleri ile Koordinasyon .................................................................................................... 53

3

Tablolar Listesi

Tablo 1: Temel Ekonomik Göstergeler.................................................................................................. ..9

Tablo 2: Uluslar Arası Rekabet Edebilirlik Karşılaştırmalarında Türkiye’nin Durumu........................ 10

Tablo 3: Seçilmiş İş Ortamı Göstergeleri............................................................................................... 11

Tablo 4: Ulaştırma Yatırımları............................................................................................................... 15

Tablo 5: Demiryolu Yoğunluklarının Karşılaştırması......................................…………................................... 15

Tablo 6: Akdeniz Limanlarındaki Konteyner Trafiği............................................................................ 16

Tablo 7: Karayolu ve Otoyol Yoğunluklarının Karşılaştırılması........................................................... 17

Tablo 8: 2004 yılı Nüfus Gruplarına Göre Belediyelerdeki Kanalizasyon Şebekesi ve Atıksu Arıtma

Sistemleri................................................................................................................................................

18

Tablo 9: Temel İstihdam ve İşgücü Göstergeleri................................................................................... 21

Tablo 10: İstihdamın Sektörel Dağılımı................................................................................................. 22

Tablo 11: Gençlerin Eğitime Katılım Düzeyi ve Erken Okul Terkleri.................................................. 24

Tablo 12: Eğitimde ve Eğitim Dışında Olan Genç Nüfusun Değişim Trendi....................................... 25

Tablo 13:Yoksulluk Oranları................................................................................................................. 26

Tablo 14: Düzey 2 Bölgelerinin Satın Alma Gücü Paritesine Göre Kişi Başı GSYİH Endeks

Değerleri.................................................................................................................................................

29

Tablo 15: GZFT Analizi.......................................................................................................................................... 33

Tablo 16: Öncelikli Düzey 2 Bölgeleri (12 Bölge, 43 İl)...................................................................... 38

Tablo 17: Puanlama Tablosu.................................................................................................................. 40

Tablo 18: Öncelikli Düzey 2 Bölgeleri ve Büyüme Merkezleri............................................................ 41

Tablo 19: OP’lerin Finansal Dağılımı.................................................................................................... 51

ġekiller Listesi

Şekil 1: Türkiye’de Düzey 2 Bölgelerinin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeks Sıralaması.............. 29

Şekil 2: Düzey 2 Bölgelerinin Şehirleşme Oranları............................................................................... 30

Şekil 3: Düzey 2 Bölgelerinde İstihdamın Sektörel Dağılımı................................................................ 31

Şekil 4: Düzey 2 Bölgelerinde Yetişkin Okuryazar Oranı..................................................................... 32

Şekil 5: Net Göç Alan ve Net Göç Veren Düzey 2 Bölgeleri................................................................ 32

Ekler

1) İBBS Düzey 2 Bölgeleri

2) Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi Sıralamasına Göre İllerin Sınıflandırılması

3) Öncelikli Bölgeler Ve Büyüme Merkezleri

4) Büyüme Merkezlerinin Seçimi

5) Makro Ekonomik Göstergeler

6) Dokuzuncu Kalkınma Planı Stratejisi (2007-2013)

7) “İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması” Çalışmasında Kullanılan Sosyal ve Ekonomik

Değişkenler

4

KISALTMALAR

AB Avrupa Birliği

ADSL Asymmetric Digital Subscriber Line

(Asimetrik Dijital Abone Hattı)

AİP Aktif İş Gücü Politikaları

Ar-Ge Araştırma - Geliştirme

BİT Bilgi ve İletişim Teknolojileri

BSK Bitümlü Sıcak Karışım

ÇED Çevresel Etki Değerlendirme

DABLAS Danube and the Black Sea

(Tuna ve Karadeniz)

DPT Devlet Planlama Teşkilatı

EC European Council

(Avrupa Konseyi)

EUROSTAT European Statistical Institute

(Avrupa İstatistik Kurumu)

GSYİH Gayri Sarfi Yurtiçi Hasıla

GZFT Güçlü, Zayıf, Fırsat, Tehdit

IPA Instrument for Pre-accession Assistance

(Katılım Öncesi Mali İşbirliği Aracı)

IPARD Instrument for Pre-Accession Assistance for Rural Development

(Kırsal Kalkınma İçin Katılım Öncesi Mali İşbirliği Aracı)

İŞKUR Türkiye İş Kurumu

İKO İşgücüne Katılma Oranı

JAP Joint Assessment Paper

(Ortak Değerlendirme Belgesi)

JIM Joint Inclusion Memorandum

(Sosyal İçerme Belgesi)

İBBS İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması

(Nomenclature of Territorial Units for Statistics)

KOBİ Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler

KSS Küçük Sanayi Siteleri

MEB Milli Eğitim Bakanlığı

MIPD Multi-annual Indicative Planning Document

(Çok Yıllı Endikatif Planlama Belgesi)

MIFF Multi-annual Financial Framework

(Çok Yıllık Mali Çerçeve)

OECD Organisation for Economic Co-operation and Development

(Ekonomik Gelişme ve İşbirliği Teşkilatı)

OP Operasyonel Program

OSB Organize Sanayi Bölgeleri

ÖUKP Ön Ulusal Kalkınma Programı

PISA Program for International Student Assessment

(Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Programı)

SÇB Stratejik Çerçeve Belgesi

SEGE Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi

SGP Satın Alma Gücü Paritesi

TARAL Türk Araştırma Alanı

TCMB Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

TEN-T Trans-European Network for Transport

(Trans-Avrupa Ulaştırma Şebekeleri)

TINA Transport Infrastructure Needs Assessment

(Ulaştırma Altyapısı İhtiyaç Analizi)

TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu

TÜFE Tüketici Fiyatları Endeksi

UCTE Union for the Coordination of Transmission of Electricity

(Avrupa Elektrik İletimi Enterkonnekte Birliği)

UFK Uluslararası Finans Kuruluşları

5

GiriĢ

2007-2013 dönemini kapsayan Katılım Öncesi Mali İşbirliği Aracı (IPA), aday ülkelerin AB

politikaları ve standartları doğrultusunda ilerlemelerini sağlamak ve Uyum Politikası ile

üyelik yolundaki araçları da içeren Topluluk Müktesebatının kabul edilmesine yardımcı

olmak amacını taşımaktadır.

AB fonlarının finansal bir çerçevesi olan IPA, beş bileşenden oluşmaktadır. Söz konusu

bileşenler; geçiş dönemi ve kurumsal yapılanma, sınır ötesi işbirliği, bölgesel kalkınma, insan

kaynaklarının geliştirilmesi ve kırsal kalkınma.

Stratejik Çerçeve Belgesi (SÇB), IPA’nın bölgesel kalkınma ve insan kaynaklarının

geliştirilmesi bileşenleri kapsamındaki Operasyonel Programlar (OP) için “referans kaynak”

olan stratejik bir belgedir.

SÇB, Türk makamları tarafından Avrupa Komisyonu ile yakın işbirliği içerisinde ve IPA’yı

düzenleyen 17 Temmuz 2006 tarih ve (EC) No 1085/2006 sayılı AB Konseyi Tüzüğü ile

uyumlu olarak hazırlanmıştır. SÇB için oluşturulacak olan yönetim, uygulama ve izleme

mekanizmaları IPA Uygulama Tüzüğü esas alınarak hazırlanacaktır.

Temel stratejik doküman olarak SÇB, Türkiye Cumhuriyeti’nin ve 30 Nisan 2007’de

Komisyon tarafından kabul edilen Çok Yıllı Endikatif Planlama Belgesi (MIPD)’nde

belirtilen Komisyon önceliklerini dikkate almaktadır.

2007-2013 dönemi için hazırlanan ve Türkiye’deki temel sosyal ve ekonomik sorunların

çözümüne yol gösteren Dokuzuncu Kalkınma Planı, SÇB için temel teşkil etmektedir. Ayrıca,

Dokuzuncu Kalkınma Planı ile uyumlu olarak hazırlanan Orta Vadeli Program, Yıllık

Programlar, Katılım Öncesi Ekonomik Program ve sektörel politika dokümanları da SÇB’nin

hazırlanma sürecinde dikkate alınmıştır.

SÇB gerçekçi bir yaklaşımla hazırlanmıştır. Türkiye’nin büyük bir ülke olması ve IPA

kaynaklarının sınırlı olması göz önünde bulundurularak çok önemli makro ekonomik ve

sosyal etkiler beklenmemektedir. Ancak, güçlü tematik ve coğrafi odaklanmalar, uygun

faaliyetlerle öncelikli bölgelerde görünür bir etki yaratacaktır. Kaynakların büyüklüğü ve fon

kullanımına ilişkin akreditasyon süreci düşünüldüğünde IPA fonlarının 2010 yılına kadar olan

ilk aşaması, ilgili kurumlar ve potansiyel faydalanıcılar olan toplumun ilgili kesimleri için

kapasite geliştirme ve öğrenme dönemi olacaktır. İlk aşamada edinilecek deneyim ve IPA’nın

artacak olan fonları ile ikinci aşamada daha yaygın ve görünür etki beklenmektedir. Bu

amaçla, her bir OP için uygun olan performans göstergeleri geliştirilecektir.

SÇB, Bölgesel Kalkınma ve İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi bileşenlerinin “stratejik

koordinatörü” olan Devlet Planlama Teşkilatı (DPT)’nin koordinasyonu ile hazırlanmıştır.

SÇB’nin hazırlık aşaması sürecinde, OP’lerin yürütücüsü olan kurumlarla ve diğer ilgili

taraflarla yakın işbirliği sağlanmıştır.

Stratejik Çerçeve Belgesi

IPA III. ve IV. BileĢenleri

(Bölgesel Kalkınma ve Ġnsan Kaynaklarının GeliĢtirilmesi)

6

Ulusal kaynaklar ile AB kaynaklarından mümkün olan en fazla etkiyi sağlamak için AB’ye

üyelik ile sosyo-ekonomik kalkınmayı amaçlayan politikaların birbirini tamamlayıcı olması

gerekmektedir. Diğer IPA fonları ile de uyumlu bir şekilde SÇB’nin uygulanması Türkiye’de

kalkınma sürecine, yapısal fonlara hazırlanmaya ve katılım çalışmalarına katkıda

bulunacaktır.

1. SÇB’nin Hazırlanması

1.1. Politika Çerçevesi

1999 yılının Aralık ayında yapılan Helsinki Zirvesi’nde Türkiye aday ülke olarak ilan

edilmiştir. Bu yeni statüyle, Türkiye, AB’ye üyelik sürecini desteklemek amacıyla katılım

öncesi yardımlardan yararlanmaya başlamıştır. Zirvenin Aralık 2004 tarihli kararı

doğrultusunda, 3 Ekim 2005 tarihinde katılım müzakere süreci başlamış ve ilk aşama olarak

2006 yılında tarama süreci tamamlanmıştır.

Bu çerçevede, Türkiye’ye yönelik AB mali işbirliğinin yapısı IPA ile birlikte kapsam ve

süreçler açısından oldukça değişmiştir. 2007-2013 döneminde, Türkiye IPA kapsamında yer

alan 5 bileşenin tümünden yararlanacaktır. SÇB’nin hazırlanması ile katılım öncesi AB

fonlarının kullanımına yönelik stratejik düzeyde odaklanmanın sağlanması amaçlanmaktadır.

SÇB, IPA’nın Bölgesel Kalkınma ve İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi bileşenleri altında yer

alan, Operasyonel Programların (OP) hazırlanmasına ilişkin genel çerçeveyi belirleyen temel

ulusal politika dokümanıdır. Coğrafi kapsam ve izlenen yöntem bakımından SÇB,

Türkiye’nin önümüzdeki dönemde yapısal fonlar ile uyum fonuna hazırlanmasına yönelik

temel öncelikleri de içermektedir.

1.2. SÇB’yi Hazırlama Süreci ve Takvimi

2006 yılının başında, SÇB’nin hazırlıkları Stratejik Koordinatör sıfatıyla DPT Müsteşarlığı

aracılığıyla başlatılmıştır. SÇB’nin hazırlanma sürecinde, güçlü bir ortaklık mekanizması

kurulmuştur. Bu bağlamda, koordinasyon ve işbirliğinin geliştirilmesi amacıyla Program

Otoriteleri ve stratejik paydaşlarla birçok toplantı düzenlenmiştir.

Program Otoritelerinin ve OP’ler kapsamındaki kuruluşların kurumsal kapasitelerinin

güçlendirilmesi amacıyla yoğun eğitim programları içeren teknik yardım projeleri

tasarlanmıştır. Bu projeler kapsamında, tüm program otoritelerine ve ilgili kurumlara strateji

ve program hazırlama ve uygulama konularında eğitim programları düzenlenmiştir.

DPT ve Program Otoriteleri bünyesinde tematik çalışma grupları kurulmuştur. Bu çalışma

grupları SÇB ve OP taslaklarının hazırlanması amacıyla işbirliği içinde çalışmışlardır.

Sektör analizleri ve GZFT çalışması için Dokuzuncu Kalkınma Planı Özel İhtisas

Komisyonları Raporlarından yararlanılmıştır. Planın hazırlanması sürecinde, çeşitli sektör ve

alanlarda kamu ve özel sektör temsilcileri, sivil toplum kuruluşları ve üniversite

temsilcilerinden oluşan 57 özel ihtisas komisyonu oluşturulmuştur. Özel ihtisas komisyonu

raporları SÇB’nin tematik alanlarını da içermektedir.

2. Sosyal ve Ekonomik Durumun Analizi

Son yıllarda Türkiye, yapısal reformların uygulanmasında, makro ekonomik istikrarın

sağlanmasında ve sosyo-ekonomik göstergelerde önemli ilerlemeler kaydetmiştir. Söz konusu

gelişmeler aynı zamanda AB’ye üyelik sürecini de olumlu olarak etkilemektedir. Ancak,

7

sosyal uyum, sürdürülebilir kalkınma, uzun dönemli ekonomik büyüme ve tam istihdam gibi

pek çok alanda daha fazla ilerleme sağlanması gerekmektedir.

Bu bölümde, son dönemdeki ekonomik gelişmeler, IPA dönemi için ekonomik tahminler ve

belirli sosyal ve ekonomik alanlar için GZFT analizi sunulmaktadır. Bu analizlerde, ulaştırma,

çevre, bölgesel rekabet edebilirlik ve insan kaynaklarının geliştirilmesi gibi kilit alanlara

yoğunlaşılmıştır. Bu bölüme ayrıca bölgesel gelişmişlik farklarını içeren kısa bir analiz de

dahil edilmiştir.

2.1. Son Ekonomik GeliĢmeler ve Tahminler

2.1.1. Son Ekonomik GeliĢmeler

Türkiye ekonomisi 2001 krizinden sonra çarpıcı bir ilerleme kaydetmiştir. 2002-2006

döneminde, kriz sonrasında uygulanan makroekonomik politikalar ve yapısal reformlar bu

gelişmede başat rol oynamış, uluslararası gelişmeler ise sürece pozitif katkı sağlamıştır.

Ancak, istihdamda sınırlı ölçüde başarı sağlanmış, cari işlemler dengesinde ise bozulma

yaşanmıştır.

Büyüme ve Ġstihdam: 2004 yılında yüzde 8,9 ve 2005’de yüzde 7,4 büyüyen Gayri Safi

Yurtiçi Hasıla (GSYİH) yüksek büyüme performansını devam ettirerek 2006 yılında yüzde

6,1’lik büyüme kaydetmiştir. Büyümeye en yüksek katkılar hizmetler ve sanayi sektörlerinden

gelmektedir. 2001 krizinden sonra uygulanan politikalar ve reformlar sayesinde, verimlilik

artışı önceki 20 yıla göre daha yüksek gerçekleşmiştir. Toplam talep tarafında ise, toplam

yatırımların GSYİH içindeki payı 2003 yılında yüzde 22,3 iken 2005 yılında yüzde 24,8’e

yükselmiş ve 2006 yılında yüzde 23,9 olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde özel sektörün payı

da artmıştır.

İşsizlik oranı 2005’te yüzde 10,3 iken 2006’da küçük bir düşüşle yüzde 9,9’a gerilemiştir.

Türkiye ekonomisi işsizlik oranını düşürmede sınırlı bir başarı sergilemiştir. Bunun nedeni

hala yüksek seyreden işgücü artışı ve azalmakta olan tarımsal istihdamdır. İşsizlik oranı

özellikle tarım sektöründeki ücretsiz aile işçiliğinin yaygınlığı nedeniyle kırsal alanda kentsel

alanlara kıyasla çok daha düşüktür.

Maliye Politikası: Genel devlet borçlanma gereğinin GSYİH’ye oranı, 2003 yılında yüzde 10

açık verirken, 2005 yılında yüzde 0,2 fazlaya dönüşmüş, 2006’da ise yüzde 11,1’lik genel

devlet faiz dışı fazlasının olumlu katkısıyla daha da iyileşerek yüzde 2,7 fazla olarak

gerçekleşmesi beklenmektedir. 2003-2006 döneminde kamu sektörü net borç stokunun

GSYİH’ye oranı 2003 yılında yüzde 69,7’den, düşen reel faiz oranları ve kaydedilen yüksek

büyüme hızlarının etkisiyle 2006 yılında yüzde 44,7’ye çarpıcı bir düşüş sergilemiştir.

Para Politikası: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) 2005 yılında, fiyat istikrarını

sürdürme temel hedefiyle uyumlu bir şekilde, örtük enflasyon hedeflemesi politikasına devam

etmiştir. Son yıllarda, ilan edilen yıl sonu hedeflerine ulaşmada, enflasyondaki katılığı

kırmada, fiyat istikrarını sağlamada ve para politikasının kredibilitesini artırmada önemli

ilerleme sağlanmıştır. Tüketici fiyatları endeksi (TÜFE) artışı 2003 yılında yüzde 18,4’ten

2005 yılında yüzde 7,7’ye gerilemiştir. Bu durum, Türk ekonomisine duyulan güvendeki

artışa işaret etmektedir. TCMB, 2006 yılı başından itibaren açık enflasyon hedeflemesi

rejimine geçmiş ve 2006 yılı için enflasyon hedefini yüzde 5 olarak ilan etmiştir. Mayıs ve

Haziran aylarında uluslararası piyasalardaki likidite akışındaki daralmadan kaynaklanan

8

finansal piyasalardaki dalgalanmanın etkileri nedeniyle TÜFE hedefine ulaşılamamış ve

TÜFE enflasyonu 2006 yılında yüzde 9,7 olarak gerçekleşmiştir.

Ödemeler Dengesi: Cari işlemler dengesindeki bozulma 2002-2005 dönemi boyunca devam

etmiş ve Türk ekonomisi için önemli bir risk olmayı sürdürmüştür. 2003 yılında GSYİH’ye

oran olarak yüzde 3,3 açık veren cari işlemler dengesi, reel döviz kurunun değerlenmesi ve

petrol fiyatlarındaki yüksek artışlar nedeniyle 2005 yılında yüzde 6,4’lük açığa ulaşmıştır.

2006 yılında ise cari işlemler dengesi daha da bozularak yüzde 7,8 oranında açık vermiştir.

2003-2006 döneminde ihracat gelirlerinin GSYİH’ye oranı yüzde 23 civarında seyrederken

ithalatın GSYİH’ye oranı 2003 yılında yüzde 26’dan 2006 yılında yüzde 31,6’ya yükselmiştir.

Son yıllarda olumlu beklentilerin sürmesi ve ekonomide yakalanan istikrar sayesinde önemli

miktarda sermaye girişi gerçekleşmiştir. Özellikle, doğrudan yabancı yatırım çekmede son

yıllarda kayda değer bir performans gerçekleştirilmiştir. 1995-2000 döneminde 5,1 milyar

dolar olan brüt doğrudan yabancı sermaye girişleri 2001-2005 döneminde 18,9 milyar dolara

yükselmiştir. 2006 yılında ise net doğrudan yabancı yatırım girişlerinin GSYİH içindeki payı

yüzde 4,8 gibi tarihi bir düzeye ulaşmıştır.

2.1.2 Tahminler

SÇB’nin dönemi (2007-2013), Dokuzuncu Kalkınma Planı dönemi ile örtüşmektedir. Bu

bölüm hazırlanırken Plan, temel referans dokümanı olarak kullanılmıştır.

Devam eden reform sürecinin, sıkı para ve maliye politikalarının SÇB döneminde de taviz

verilmeden uygulanmasıyla son dönemde gerçekleştirilen ekonomik performansın

sürdürülebilirliği büyük ölçüde sağlanmış olacaktır.

Büyüme ve Ġstihdam: SÇB döneminde GSYİH’nın yıllık ortalama yüzde 7 oranında artması

beklenmektedir. Bu performansın sağlanmasında toplam faktör verimliliği ve ihracat

büyümesi önemli katkı sağlayacaktır. 2007-2013 döneminde toplam faktör verimliliğindeki

yıllık ortalama artışın yüzde 2,3 olması beklenmektedir. Ayrıca özel sektör, kamu sektörü

altyapı yatırımları ve yapısal reformlarla desteklenecektir. Bu çerçevede toplam ve özel sabit

sermaye yatırımlarının sabit fiyatlarla sırasıyla yüzde 9,3 ve yüzde 9,4 oranında artması

beklenmektedir. Özel sektörün yüksek katma değerli sektörlerde yoğunlaşması

desteklenecektir.

Beklenen büyüme ve yatırım artışlarıyla uyumlu olarak istihdamdaki yıllık ortalama artışın

yüzde 2,7 olacağı tahmin edilirken, ortalama işsizlik oranının SÇB dönemi sonunda yüzde 7,7

olarak gerçekleşmesi beklenmektedir.

Maliye Politikası: Sıkı maliye politikası 2007-2013 döneminde de sürdürülecektir. Mali

disiplin çerçevesinde kamu harcamalarına ilişkin reformlara devam edilecektir. Yapısal

tedbirlerin sürdürülmesi, ekonomik istikrar ve yüksek büyüme oranları kamu maliyesi

üzerinde olumlu etkide bulunacaktır. Bu çerçevede 2013’te genel devlet borçlanma gereğinin

GSYİH’ye oranı yüzde -3,6’ya gerilerken genel devlet faiz dışı fazlasının GSYİH’ye oranının

yüzde 5,5 olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Net kamu borçlarının GSYİH’ye oranındaki

devam eden düşüşün SÇB döneminde sürmesi beklenmektedir.

Para Politikası: TCMB, para politikasını gelecekteki enflasyon beklentilerini dikkate alarak

yürütmeyi sürdürecektir. Para politikasının temel hedefi fiyat istikrarının sağlanması

olacaktır. Bu çerçevede, şeffaflığı ve hesap verebilirliği artıran açık enflasyon hedeflemesi

9

politikası sürdürülecektir. Sonuç olarak, enflasyonun düşmeye devam etmesi ve 2013 yılı

sonunda yüzde 3 civarında istikrar kazanması beklenmektedir. Ayrıca, dalgalı döviz kuru

rejimi sürdürülecektir.

Ödemeler Dengesi: Türkiye’nin uluslararası ticaretindeki artış eğiliminin makroekonomik

istikrar ve yapısal reformlara bağlı olarak sürmesi beklenmektedir. Bu çerçevede 2007-2013

döneminde ihracatın yıllık ortalama olarak yüzde 14,2 oranında artacağı ve ihracat gelirlerinin

2013 yılında 210 milyar dolara ulaşacağı tahmin edilmektedir. İthalatın ise yıllık ortalama

olarak yüzde 11 oranında artacağı ve 2013 yılında 275 milyar dolar olacağı tahmin

edilmektedir. 2007-2013 döneminde ihracat ve ithalatın GSYİH içindeki paylarının ortalama

olarak sırasıyla yüzde 24,6 ve yüzde 31,7 oranında gerçekleşmesi, turizm gelirlerinin ise 2013

yılı sonunda 36 milyar dolara ulaşması beklenmektedir. Sonuç olarak, cari işlemler açığının

GSYİH’ye oranının 2006 yılında yüzde 7,8 olan seviyesinden iyileşme sergileyerek 2013

yılında yüzde 3’e düşeceği tahmin edilmektedir.

Tablo 1: Temel Ekonomik Göstergeler (*) (yüzde)

Göstergeler 2002-2005 2006 2013 2007-2013

Ortalama

GSYİH Büyümesi 7,5 6,1 7,3 7,1

Toplam Yatırım Harcamaları / GSYİH 23,6 23,9 26,5 25,6

İşsizlik Oranı 10,4 9,9 7,7 9,6

Genel Devlet Borçlanma Gereği / GSYİH 7,2 -2,7 -3,6 -1,6

Genel Devlet Faiz Dışı Fazlası / GSYİH 7,6 11,1 5,5 5,5

TÜFE (Yıl Sonu) 21,7 9,7 3,0 3,4

Cari İşlemler Dengesi / GSYİH -3,9 -7,8 -2,9 -5,6

İhracat (FOB) / GSYİH 21,2 22,6 26,8 24,6

İthalat (FOB) / GSYİH 27,2 31,6 31,7 31,7

Doğrudan Yabancı Yatırımlar (Net) / GSYİH 1,0 4,8 1,2 1,9

Turizm Gelirleri (net) (Milyar ABD Doları) 13,9 14,1 31,3 23,8

Kaynak: DPT

* Daha ayrıntılı bilgi Ek 5’te yer almaktadır.

2.2. Temel Alanlardaki Sosyo-Ekonomik GeliĢmeler

Sosyal ve ekonomik göstergelerde ilerleme sağlanması ile sürdürülebilir ve dengeli kalkınma

için bölgeler arası gelişmişlik farklarının azaltılması açısından Avrupa ülkelerine yakınsamak

için Türkiye’nin iki temel alanda birbirini tamamlayan koşulları yerine getirmesi

gerekmektedir. Bu koşullardan birincisi, özellikle çevre ve ulaştırma alanlarında yeterli

altyapıya sahip olmak, yenilikçilik kapasitesini artırmak ve mevcut bilgi birikimini etkin bir

şekilde kullanmaktır. İkincisi, insan kaynaklarını özellikle işgücünü bilgi toplumunun

gerekleri doğrultusunda uygun şekilde geliştirebilmektir. Bu bağlamda, SÇB kapsamındaki

temel alanlara ilişkin mevcut durum alt başlıklar şeklinde aşağıda sunulmaktadır.

10

2.2.1. Rekabet Edebilirlik

Son yıllarda işletmelerin operasyon ve stratejilerinde, iş ortamının kalitesinde ve teknolojide

bazı olumlu gelişmeler gözlemlenmiştir. Bu gelişmeler Türk ekonomisinin rekabet gücünü

iyileştirmekle birlikte daha fazla ilerleme kaydedilme zorunluluğu devam etmektedir.

Tablo 2: Uluslararası Rekabet Edebilirlik KarĢılaĢtırmalarında Türkiye’nin Durumu

Kriter 2003 2004 2005 2006

Araştırmaya Katılan Ülke Sayısı 102 104 117 125

Küresel Rekabet Edebilirlik Endeksi - - 71 59

Büyüme Rekabet Edebilirliği 65 66 66 -

-Teknoloji 54 52 53 52

İş Ortamının Rekabet Edebilirliği 52 52 51 46

-İşletmelerin Operasyon ve Stratejileri 51 44 38 41

-Ulusal İş Ortamının Kalitesi 55 55 51 46

Kaynak: Dünya Ekonomik Forumu: Global Rekabet Edebilirlik Raporları (2000-2006)

İmalat sanayi toplam işletmelerin yüzde 14’ünü ve toplam istihdamın yüzde 32’sini

oluşturmaktadır. İmalat sektörünün toplam ihracatı 2000 yılında 25,5 milyar dolar iken, bu

tutar 2005 yılı itibarıyla 68,8 milyar dolara ulaşmıştır. Bu da toplam ihracatın yüzde 93,7’sine

denk gelmektedir. İmalat sanayinde gıda, tekstil-giyim ve demir-çelik sektörleri önemlerini

korumakta olup otomotiv, makine, elektronik, metal ürünleri, petrol ürünleri ve lastik-plastik

sektörleri ihracattaki paylarını artırmışlardır. Yüksek teknoloji ürünlerinin ihracattaki payı

2000 yılında yüzde 5,9 iken, 2005 yılında yüzde 6,3’e yükselmiştir. Diğer yandan OECD

üyesi AB ülkelerinde bu oran 2003 yılında ortalama yüzde 21,5 olarak gerçekleşmiştir.

GSYİH’nin yüzde 64’ünü oluşturan hizmet sektörünün oldukça önemli bir yeri vardır. Hizmet

sektöründeki büyüme hızı, toplam büyüme hızından daha yüksektir. Toplam istihdam içinde

hizmet sektörünün payı 2000 yılında yüzde 46,3 iken 2005 yılında yüzde 51,1’e yükselmiştir.

Buna rağmen bu oran halihazırda yüzde 69,4 olan AB-15 ortalamasının altında

bulunmaktadır.

Türk turizminin uluslararası turizm gelirleri içindeki payı 2000 yılında yüzde 1,6 iken bu oran

2005 yılında yüzde 2,9’a çıkmıştır. Yine aynı dönemde, ülkeye gelen yabancı turist sayısı

10,4 milyondan 21,1 milyona yükselmiş olup, turizm gelirleri de 7,6 milyar dolardan, 18,2

milyar dolara çıkmıştır. Türkiye en fazla turist alan ülkeler sıralamasında 12. sırada yer

alırken, en fazla turizm gelirine sahip 8. ülkedir. Öte yandan, turizm altyapısının, hizmet

kalitesinin ve bu alandaki reklam ve pazarlama becerilerinin geliştirilmesi ihtiyacı

bulunmaktadır.

Son zamanlarda, İş Ortamı Reform Programı kapsamında önemli gelişmeler kaydedilmiştir.

Bu çerçevede bir gün içerisinde işletme kurulması mümkün kılınmış, yabancı doğrudan

sermaye için asgari sermaye şartı iptal edilmiş, işletmenin kurulmasından önceki yabancı ve

yerli yatırım arasındaki farklar kaldırılmış ve yabancı işçilere verilen çalışma izinleri kurala

11

bağlanmıştır. Bütün bu gelişmelere rağmen, iş ortamının özellikle de geri kalmış bölgelerde

daha fazla iyileştirilmesi ihtiyacı devam etmektedir.

İş ortamı konusunda ülkesel bazda gelişmeler kaydedilmekle birlikte, çeşitli sosyo-ekonomik

dezavantajlarından dolayı geri kalmış bölgeler halihazırda önemli engellerle karşı karşıyadır.

Bu bölgelerde işgücü ve üretim pazarlarına erişimin sınırlı olması, işgücünün yeterince

nitelikli olmaması, eğitim seviyesinin düşük olması, KOBİ’lerin geri kalmış teknolojiye

dayalı düşük katma değer yaratan sektörlerde yoğunlaşması, işletmelerin Ar-Ge alanında

yeterince çaba sarf etmemeleri, firmalar arası örgütlenmelerin yetersiz olması, teknoloji

transferinin ve kurumlar arası işbirliğinin olmaması ve firmaların yönetim becerileriyle

girişimcilik alanındaki kapasitelerinin yetersiz olmasından dolayı ülke bazında kaydedilen

olumlu gelişmeler geri kalmış bölgelere yeterince yansımamaktadır. Bu bölgelerdeki durumu

iyileştirmek için bölgesel kalkınma programları uygulanmakta, çeşitli teşvik uygulamaları

geliştirilmekte ve gerek ulusal gerekse uluslararası kaynaklarla finanse edilmiş çeşitli

projelere ilaveten IPA kaynakları da özellikle bu bölgelere yoğunlaşmaktadır. Kalkınma

Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkındaki Kanun, illerdeki izin

başvurularının yapılacağı, takip ve koordine edileceği Yatırım Destek Ofislerinin kurulmasına

olanak tanımaktadır. İş ortamıyla ilgili çeşitli göstergeler aşağıdaki tabloda yer almaktadır.

Tablo 3: SeçilmiĢ ĠĢ Ortamı Göstergeleri

ĠĢ Kurmak

Eleman

Alma- ĠĢten

Çıkarma

Zorluk

Endeksi

Mülkiyeti

Kaydetme

SözleĢmeleri

Yürütme ĠĢ Kapatma Vergi Ödeme

Pro

sed

ür

Say

ısı

Za

man

(G

ün

)

ĠĢe

Alm

a

ĠĢte

n Ç

ıka

rma

Pro

sed

ür

Say

ısı

Za

man

(G

ün

)

Pro

sed

ür

Say

ısı

Za

man

(G

ün

)

Za

man

(Y

ıl)

Öd

emel

er (

Sa

yı)

To

pla

m V

erg

i

Ora

nı

( K

ar

Yü

zdes

i)

Turkiye 8 9 56 30 8 9 34 420 5.9 18 46.3

OECD Ortalaması 6.2 16.6 27 27.4 4.7 31.8 22.2 351.2 1.4 15.3 47.8

Kaynak: Dünya Bankası, Doing Business, Ekim 2006.

KOBĠ’ler: İstihdam yaratma, bölgesel gelişmişlik farklarını azaltma, bölgesel gelişmeyi ve

rekabet gücünü destekleme konularında sahip oldukları potansiyel ile KOBİ’ler Türkiye’nin

sosyal ve ekonomik gelişmesinde önemli bir rol oynamaktadır. İşletmelerin yüzde 99,8’ini

oluşturan KOBİ’lerde işgücünün yüzde 76,7’si istihdam edilmektedir. Türkiye’de yaratılan

katma değerin yüzde 25’i KOBİ’lerce karşılanmaktadır. AB ortalamaları ile

karşılaştırıldığında, Türkiye’deki KOBİ’lerin ciro, ortalama çalışan sayısı, verimlilik

seviyeleri ve katma değer içindeki paylarının düşük olduğu görülmektedir. Türkiye’de imalat

sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin yüzde 90’ı, 1-9 işçi çalıştıran mikro işletmelerdir. Bu

oran birçok AB ülkesinde yüzde 70 ile 80 arasındadır. Türkiye’deki KOBİ’ler verimliliklerini,

katma değer seviyelerini ve nitelikli çalışan sayısını artırmak ihtiyacı içindedir.

2006 yılı itibarıyla, 87 Organize Sanayi Bölgesi (OSB) ve 393 Küçük Sanayi Sitesi (KSS)

faaliyet göstermekte, 107 OSB ve 65 KSS’nin yapımı da devam etmektedir. Ekim 2006

itibarıyla 10’u faal toplam 22 Teknoloji Geliştirme Bölgesi ve 18 Teknoloji Geliştirme

12

Merkezi bulunmaktadır. KOBİ’lere yönelik altyapılarının geliştirilmesine ihtiyaç

duyulmaktadır.

Türkiye’deki KOBİ’lerin ve girişimcilerin en önemli sorunlarından biri başlangıç ve gelişme

aşamalarında gerekli olan finansmanın teminidir. KOBİ’lere yönelik finansman kaynakları ve

bu kaynaklara erişim sınırlıdır. Yatırım ve işletme sermayesi yetersizlikleri KOBİ’lerin

üretim, satış, teknoloji ve yenilikçilik kapasitelerini ve yeterliliklerini azaltmaktadır.

KOBİ’lerin banka kredilerinden yararlanma oranı düşüktür. Bunun temel nedeni,

büyüklükleri, sermaye yapıları, organizasyon yapıları, düşük seviyedeki üretim ve ciroları

nedeniyle KOBİ’lerin gerekli garanti ve teminat göstermelerinin zor olmasıdır. Buna ilave

olarak, çekirdek, başlangıç ve girişim sermayesi sistemleri ile yatırım finansmanı araçları da

yeterli ve etkin değildir.

KOBİ’lerin markalaşma, kalite ve çevre standartları konularındaki farkındalık seviyeleri ve

uygulama kapasiteleri düşüktür. KOBİ’ler ve yeni girişimcilere yönelik danışmanlık ve eğitim

hizmetlerinin kalite ve sayısı yeterli değildir.

KOBİ’lerde teknoloji kullanımı sınırlıdır. Genellikle modası geçmiş tasarımlar, verimsiz

üretim yöntemleri ve makina ekipmanları kullanılmakta, bu nedenle düşük kaliteli ürünler

üretilmekte ve düşük katma değer oluşturulmaktadır. Ar-Ge, yenilikçilik ve teknoloji gibi

alanlarda faaliyetler ve yatırımlar da yetersizdir.

Yukarıda bahsedilen sorunların çözümüne yönelik olarak KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı

hazırlanarak yürürlüğe girmiştir.

Ar-Ge ve Yenilikçilik: 2004 yılında Ar-Ge harcamalarının GSYİH’ye oranı yüzde 0,67, Ar-

Ge harcamalarında özel sektörün payı ise yüzde 28,7’dir. Bunun yanı sıra 10 bin çalışan

başına düşen tam zaman eşdeğeri Ar-Ge personeli sayısı 18,3’tür. Bu göstergeler Ar-Ge

harcamalarının ve özellikle de özel sektörde çalışan nitelikli araştırmacı sayısının artırılması

ihtiyacını göz önüne sermektedir.

2005 yılından bu yana Ar-Ge harcamalarına sağlanan devlet desteği ve yeni araştırmacı sayısı

önemli miktarda artmıştır. Bunun en büyük nedeni Türkiye Araştırma Alanı (TARAL)

kapsamında başlatılan yeni araştırma programlarıdır.

Yenilikçi ve yüksek teknoloji tabanlı sanayi ve hizmet sektörlerine sahip olabilmek için, özel

sektörün Ar-Ge faaliyetlerine aktif olarak katılması ve bu alanda öncü rol üstlenmesi

gerekmektedir. Bu amaçla, teknoloji geliştirme bölgeleri, proje tabanlı hibe ve krediler,

sanayi-üniversite işbirliğini teşvik eden mekanizmalar, vergi muafiyetleri, kuluçka

merkezleri, risk sermayesi gibi pek çok destek aracı uygulamaya geçirilmiştir. Bununla

birlikte, bu mekanizmaların, özellikle de yeni işletmelerin kurulmasıyla ilgili olanların,

etkinlikleri artırılmalı ve etkili izleme ve değerlendirme sistemleri ilgili destek programlarıyla

entegre edilmelidir.

Ar-Ge alanındaki destek araçlarının en temel ve ortak özelliği stratejik odaklarının

bulunmamasıdır. Hemen hemen bütün teknoloji alanları öncelikli olarak belirlendiği için her

hangi bir alanda anlamlı seviyede bilgi ve beceri birikimi sağlanamamaktadır. Destek araçları

genellikle çok sayıda düşük bütçeli proje portföyüne sahip olduğundan bu projeler birbirini

tamamlayamamakta ve sinerji yaratamamaktadır. Bunun yanı sıra bölgesel bazda odaklanma

da yetersizdir. Sunulan destek araçları, sadece az gelişmiş bölgeleri değil bütün ülkeyi

13

kapsamakta ve rekabet esası dahilinde dağıtılmaktadır. Bu nedenle geri kalmış bölgelerden

gelen başvurular diğer bölgelerden başvuran ve kendilerinden daha deneyimli, daha fazla

yeteneğe sahip ve daha iyi donanımlı rakiplerle rekabet etmek durumunda kalmaktadırlar.

Diğer önemli bir konu da farklı destek araçları arasında işbirliği ve tamamlayıcılığın

kurulamamış olmasıdır. Ayrıca, projelerden ortaya çıkan bilgiler, bu bilgiyi kullanacak

kişilere etkili bir şekilde ulaştırılamamaktadır. Bunların dışında projelerin kapsamı da

kullanıcıların ihtiyaçlarına uygun tanımlanamamaktadır. Buna örnek olarak akademik

araştırmaların çıktılarından sanayinin yeterince faydalanamaması verilebilir.

IPA yardımlarının bölgelerde spesifik alanlara odaklanmaları ve çeşitli destek araçlarının bir

arada uygulanabilmeleri konularında önemli etkisi olacaktır. Buna ilaveten bu fonlar iletişim

ağları oluşturarak ve üniversitelerin KOBİ’ler başta olmak üzere, firmalarla işbirliği içinde

araştırma yapmalarını sağlayarak bilginin yayınım kanallarının oluşturulmasına katkıda

bulunacaktır.

Ayrıca, bilim ve teknoloji konusunda farkındalık düşük düzeydedir. Bu yüzden pek çok firma,

Ar-Ge ve yenilikçilik faaliyetlerinin rekabet edebilirliğin temel kaynağı olduğunun farkına

varamamaktadır.

Türkiye bilim teknoloji ve yenilik alanında AB ile işbirliğinden elde edeceği faydayı artırmak

zorundadır. Türkiye, 6. Bilim ve Teknoloji Çerçeve Programına tam olarak katılmış, ancak

programa sağladığı mali katkının ancak beşte biri kadar fon kullanabilmiştir. Bu da araştırma

altyapısının iyileştirilmesi, mükemmeliyet merkezlerinin kurulması, nitelikli araştırmacı

sayısının artırılması ve Türkiye Araştırma Alanı’nın Avrupa Araştırma Alanı ile

entegrasyonunun iyileştirilmesine duyulan ihtiyacı ortaya koymaktadır.

Bölgesel Rekabet Edebilirlik Operasyon Programı, 7. Çerçeve Programı ve Rekabet

Edebilirlik ve Yenilik Programı ile sinerji yaratma konusunda önemli potansiyele sahiptir. Bu

programların her ikisi de AB’nin Lizbon hedeflerine ulaşma çabalarını ve Avrupa’nın rekabet

edebilirlik ve yenilikçilik kapasitesinin yükseltilmesini desteklemektedir. Özellikle 7. Çerçeve

Kapasiteleri Programı altında yer alan “Bilgi Bölgeleri” ve “Uyum Bölgelerinin Araştırma

Potansiyeli” başlıklarını taşıyan iki girişimi Bölgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel

Programıyla birbirini tamamlayan boyutlara sahiptir.

Bilgi ve ĠletiĢim Teknolojileri (BĠT) Kullanımı: Verimliliği artırmaya olan katkısı nedeniyle

BİT’in etkin bir biçimde kullanılması gerekmektedir. Türkiye’de KOBİ’lerin pek çoğu günlük

işlerinde BİT’i kullanma yetkinliğine sahip değildir. 2005 yılına bakıldığında, 10-49 işçi

çalıştıran KOBİ’lerin yüzde 86’sının bilgisayar sahibi olduğu, yüzde 78’inin internet

erişiminin var olduğu ve yüzde 43’ünün ise bir internet sitesine sahip oldukları görülürken; bu

oranlar 50-149 işçi çalıştıran KOBİ’lerde sırasıyla yüzde 96, yüzde 92 ve yüzde 71 oranlarına

yükselmektedir. Buna rağmen, KOBİ’lerde e-ticaret satışlarının toplam ciroya oranı yüzde 0-3

arasında değişmektedir. EUROSTAT’ın 2004 rakamlarına göre ise AB 25 ülkelerinde

bulunan küçük KOBİ’lerde internet erişimi oranı yüzde 87, orta büyüklükteki KOBİ’lerde

yüzde 97’ye yükselmektedir.

Ülkemizde işletmelerin BİT kullanımı ile ilgili kapsamlı bir araştırma bulunmamaktadır. Bilgi

Toplumu Stratejisi kapsamında yapılan işletmeler araştırmasına göre, yüzde 99,8’ini

KOBİ’lerin oluşturduğu işletmelerde BİT kullanımının yaygın olmamasının önündeki başlıca

engeller; güvenlik kaygıları, çalışanların bu konuda yetkinliğinin yetersiz olması, maliyetlerin

yüksek olması ve mevcut yazılım vb. teknolojilerin çok sık yenileniyor olmasıdır. BİT

14

kullanımı yaygın olmamasına rağmen, işletmelerin bu teknolojilerin önemi konusundaki

farkındalıkları giderek yükselmektedir.

e-Dönüşüm Türkiye Projesi ve Bilgi Toplumu Stratejisi, BİT’in iş dünyasına

yaygınlaştırılması ve bu konudaki farkındalığın artırılması bakımından oldukça önemli

araçlardır.

BİT’in ülkemizdeki pazar büyüklüğü yaklaşık olarak 14,5 milyar dolar olup, bu rakamın 4,4

milyar doları bilgi teknolojileri pazarına aittir. 2005 yılı sonu itibarıyla internet kullanıcı

sayısı 10 milyon iken, genişbant abone sayısı 1,6 milyondur. Bilgi teknolojileri pazarının

darlığı ve dikey pazarlardaki sınırlı gelişim, deneyim kazanmayı ve teknik uzmanlık

geliştirmeyi güçleştirmektedir. Bununla birlikte uluslararası pazara sınırlı giriş ve maliyete

dayalı rekabet sektördeki büyümeyi engellemektedir.

2.2.2. UlaĢtırma

Türkiye ulaştırma altyapı ihtiyaçlarını henüz yeterli derecede tamamlamış değildir. Bu durum

insanların yaşam kalitesinin artırılmasında, bölgeler arası gelişmişlik farklarının

azaltılmasında ve girişimcilerin rekabet gücü üzerinde ciddi darboğazlara neden olmaktadır.

Türkiye’nin Avrupa Birliğine üyeliği, artan ulaşım talebi ile birlikte bu darboğazı daha da

artıracaktır. Avrupa Birliğine üyelik ile birlikte, hem transit ticareti de içeren ticaret hacminde

hem de insanların mobilitesindeki (hareketlilik) artıştan dolayı Türkiye’nin ulaşım talebinde

ciddi bir yükselme beklenmektedir. Trans-Avrupa Ulaşım Ağları (TEN-T) üzerinde düzenli

ve güvenli bir trafik akışının zorunluluğu; modlar arası ulaşıma imkan sağlayan gelişmiş bir

altyapıyı, üye ülkelerin ulaştırma ağlarında işletmeciliği kolaylaştırmayı sağlamak için

uyumlaştırılmış kuralları ve karşılıklı işletilebilirliği gerektirmektedir. Gerek Türkiye ile AB

arasındaki trafik akımı ve gerekse AB’nin Türkiye üzerinden geçen trafik akımları

bakımından, dışa açılan kapılarımız olan limanlar ve bunların demiryolu ve karayolu

bağlantıları ile sınır ötesi demiryolları ve karayolları daha da önem kazanacaktır. Halihazırda

liman kapasiteleri ciddi darboğazlarla karşı karşıyadır. Demiryolları yetersiz, karayolları da

rehabilite edilmeye ve standardının yükseltilmesine ihtiyaç duymaktadır. Türkiye’nin AB’ye

katılımının da ulaştırma modları arasındaki dengesizlik üzerinde artırıcı etkisi olacaktır.

Artan ulaşım talebine uygun demiryolu ve denizyolu fiziki altyapısının zamanında

gerçekleştirilememesi ve kapıdan kapıya taşımacılık için en uygun ulaştırma modunun

karayolu taşımacılığı olması, yük ve yolcu taşımalarının ağırlıklı olarak karayolu ağında

yoğunlaşmasına yol açmıştır. Bu durum fiziki standartlar ve yol yoğunluğu açısından zaten

yetersiz olan karayolu ağının, yasal sınırları aşan yüklemeler ve bakım-onarım hizmetleri ve

karayolu üstyapısının Bitümlü Sıcak Karışım (BSK) kaplamalı hale getirilmesi için

zamanında yeterli kaynak ayrılamaması gibi nedenlerle daha da yıpranmasına neden olmuştur.

Sonuç olarak Türkiye’de, ulaştırma modları arasında ciddi dengesizliklerin olduğu verimsiz

bir ulaştırma sistemi ortaya çıkmıştır.

15

Tablo 4: UlaĢtırma Yatırımları (Milyon Avro)

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2013 (2) 2007-'13 (2)

(Nominal Fiyatlar) (1)

('06

Fiyatları)

('06

Fiyatları)

Ulaştırma Yatırımları (3) (4) 3.110 3.317 2.787 3.423 5.042 5.114 8.838 49.158

Sabit Sermaye Yat. (Kamu) (3) 10.332 12.105 10.258 10.170 14.641 15.462 29.829 163.673

GSYİH 163.127 194.135 213.471 243.543 291.825 320.179 636.389 --

Ulaştırma Yat./SSY (Kamu) 30,1 27,4 27,2 33,7 34,4 33,1 29,6 30,0

Ulaştırma Yat./GSYİH 1,9 1,7 1,3 1,4 1,7 1,6 1,4 --

Avro/YTL Paritesi 1,0937 1,4298 1,6853 1,7677 1,6695 1,8000 1,8000 1,8000

(1) Temel Ekonomik Göstergeler - DPT (Ocak 2007)

(2) DPT Tahminleri

(3) Yatırım işçiliği ve yerel yönetimlerin yatırımları dahil

(4) Haberleşme dahil.

Türkiye’de, şehirlerarası ulaşımda yolcu taşımacılığının yüzde 95’i ve yük taşımacılığının

yüzde 90’ı karayolu ile gerçekleştirilirken, bu oranlar AB-25 ortalaması alındığında yolcu

taşımacılığı için yüzde 84,9 ve yük taşımacılığı için yüzde 43,5’tir. AB ülkelerinde, yük

taşımacılığının yüzde 42,9’u denizyolu ve iç su yolları ile yapılırken, yüzde 13,4’ü ise

demiryolu ve boru hatları ile gerçekleştirilmektedir.1

Türkiye’deki toplam demiryolu ağı 8.697 km’si anahat olmak üzere 10.984 km’dir. Bu ağın

yüzde 22’si elektrikli ve yüzde 31’i sinyallidir. Türkiye, demiryolu yoğunluğu bakımından

11,1 km/1000 km² ile Avrupa Birliği üyesi ülkeler arasında en düşük değere sahiptir.

Demiryolu kullanım oranını gösteren km başına toplam trafikte ise Türkiye 1,7 ile 3,2 olan

AB ortalamasının oldukça gerisindedir. Buna ilaveten blok tren işletmeciliği açısından önemli

olan elektrikli hatlarda Türkiye yüzde 20 elektrikli hat oranı ile yüzde 50 olan AB

ortalamasının gerisinde kalmaktadır.

Tablo 5: Demiryolu Yoğunluklarının KarĢılaĢtırması (2003)

Ülkeler Demiryolu km /

1000 km2

Demiryolu km /

milyon nüfus

Elektrikli Hat

(yüzde)

Çek Cumhuriyeti 122 941.4 31

Polonya 64 520.9 60

Almanya 101 437.0 55

Fransa 54 488.6 50

AB-25 50 435.8 50

AB-15 47 396.5 52

Türkiye 11 120.8 20

Kaynak: AB Enerji-Ulaştırma İstatistikleri (2005).

Türkiyenin dış ticaretinin ton bazında yüzde 86’sı denizyolu ile taşınmasına rağmen, kabotaj

taşımacılığı yüzde 3,6 gibi düşük bir seviyede kalmaktadır. 2005 yılı sonu itibarıyla Türkiye

de 3,3 milyon TEU konteyner ve 200 milyon ton kargo elleçlenmiştir. Toplam elleçlenen

kargo miktarı düşük olmamakla birlikte, liman başına elleçlenen miktar AB’nin Akdeniz

limanlarında elleçlenen miktarlara göre düşük kalmaktadır. Büyük ölçekli liman projeleri

1 2003 rakamları; DPT: 2005 Yılı Programı ve AB Enerji ve Ulaştırma İstatistikleri (2005)

16

vaktinde tamamlanamadığı için, artan ticaret talebi birçok küçük ölçekli liman ve iskele

yapımına yol açmış, bu da yük trafiğinin birçok liman ve iskele arasında dağılmasına neden

olmuştur. Türkiye’nin hızla artan dış ticareti, denizyolu taşımacılığı için talebi de

artırmaktadır. Konteyner başta olma üzere artan yük talebi; İzmir, Mersin, Haydarpaşa gibi

başlıca büyük limanların mevcut kapasitelerini aşmakta veya zorlamaktadır. 2013’e kadar

Türkiye’nin dış ticaretinin ortalama yüzde 12’lik bir artış hızı ile birlikte; 2015 itibarıyla da,

Türkiye’nin konteynerize olmuş yük miktarının bugünkü yüzde 15’lik seviyesinden en az

yüzde 25 seviyesine çıkması beklenmektedir. Ayrıca, AB’ye üyelikle birlikte Türkiye’nin dış

ticaretinin ve transit trafiğinin de artacağı düşünülmektedir. Bu çerçevede, mevcut durumda

bile sayı ve kapasite olarak yetersiz kalan limanların, artan ticaret karşısında ciddi bir

darboğaz oluşturması beklenmektedir. Bu nedenle yeni limanlara ihtiyaç duyulacaktır.

Son 10 yılda toplam ulaştırma yatırımlarının içinde denizyolu ulaştırması ile ilgili yatırımların

payı yüzde 2,4 olmuştur. Türk bandırasının sicili deniz güvenliği açısından gelişme göstermiş;

kara listenin çok yüksek riskli kategorisinden gri listeye geçilmiştir.

Tablo 6: Akdeniz Limanlarındaki Konteyner Trafiği (2003)

Limanlar Konteyner (bin TEU)

Gioia Tauro – İtalya 3.149

Algesiras – İspanya 2.516

Valensia – İspanya 1.993

Cenova – İtalya 1.606

Barselona – İspanya 1.652

Pire – Yunanistan 1.605

La Spezia – İtalya 1.007

Marsilya – Fransa 833

İzmir – Türkiye 701

Mersin – Türkiye 467

Haydarpaşa – Türkiye 244

Kaynak: AB Enerji ve Ulaştırma İstatistikleri (2003), TCDD İstatistik Yıllığı (2003)

2005 yılında 35 hava alanında 55,5 milyon yolcu taşınmıştır. Bu yolcu trafiğinin büyük bir

kısmı Atatürk, Antalya, Esenboğa, Adnan Menderes, Dalaman, Bodrum/Milas, Adana ve

Trabzon havaalanlarında gerçekleşmiştir. Bu havaalanlarında gelecekte kapasite artırımına

ihtiyaç duyulacaktır. Nitelikli pilot ve teknik personel açığı devam etmektedir. Sivil Havacılık

Genel Müdürlüğü’nün kurumsal kapasitesinin artırılması ihtiyacı devam etmektedir.

Özellikle karayolu taşımacılığında trafik güvenliğinin artırılmasına yönelik eylem

programlarının geliştirilmesi, geçtiğimiz yıllarda tüm dünyada önemli bir husus haline

gelmiştir. Ancak Türkiye'de trafik kazalarından kaynaklanan can kayıpları ve yaralanmaların

yanı sıra ekonomik kayıplar da ciddi bir sorun oluşturmaya devam etmektedir. 2005 yılında

Türkiye'de şehiriçi ve şehirler arası yollarda toplam 621.000 trafik kazası meydana

gelmişolup, bu kazalarda 4.525 kişi ölmüş, 154.094 kişi ise yaralanmıştır. Türkiye'de trafik

kazaları nedeniyle 100 milyon araç-km başına ölü ve yaralısayısı, AB ortalamasından

yaklaşık beş kat daha yüksektir.

17

2006 yılı başı itibarıyla, otoyollar ile devlet ve il yolları ağı (köy yolları hariç) 63.714 km

olup, bu toplamın 31.374 km’si devlet yolları, 30.568 km’si ise il yollarından oluşmaktadır.

Toplam karayolu ağının 4.424 km’si halihazırda asfaltlanmamış olup, ağır taşıt trafiğine

uygun bitümlü sıcak karışım (BSK) kaplamalı yol ağının uzunluğu ise otoyollar hariç yalnızca

7.080 km’dir. Dolayısıyla, günlük ortalama ağır taşıt trafiği 1.000 aracın üzerinde bulunan

yaklaşık 8.000 km karayolu üstyapısının BSK kaplamalı hale getirilmesi öncelik arz

etmektedir. Türkiye’deki çok şeritli karayolu ağı, 1.775 km otoyol dahil 11.500 km’ye

ulaşmış bulunmaktadır. Yeni yapılan bölünmüş yollar genellikle sathi kaplamalı olarak inşa

edilmiştir.

Tablo 7: Karayolu ve Otoyol Yoğunluklarının KarĢılaĢtırılması (2003)

Ülkeler Karayolu km / 100

km2

Otoyol km/ 1000

km2

Karayolu km /

milyon nüfus

Otoyol km/ milyon

nüfus

Çek Cumhuriyeti 70,3 6,6 5.436 50,8

Polonya 56,2 1,3 4.600 10,6

Almanya 64,8 33,7 2.805 146,0

Fransa 72,8 19,1 6.614 173,3

AB-25 47,5 14,9 4.045 127,3

AB-15 42,1 17,5 3.472 144,0

Türkiye 20,1 (1) 2,3 885 24,7

Kaynak: AB Enerji-Ulaştırma İstatistikleri (2005), Karayolu Taşımacılığı İstatistikleri (2003), EUROSTAT

(1) Asfalt kaplamalı köy yolları toplama dahildir.

Trans Avrupa Ulaştırma Ağlarını Kafkas ülkeleri, Orta Doğu ve Orta Asya’ya bağlayacak

olan Türkiye Ulaştırma koridorlarını belirlemek amacıyla yapılan Ulaştırma Altyapı İhtiyaç

Değerlendirmesi (TINA) çalışması devam etmektedir.

2.2.3. Çevre

Ekonomik ve teknolojik gelişmeler, nüfus artışı, hızlı kentleşme ve doğal kaynakların

kontrolsüz tüketimi çevre üzerindeki olumsuz etkileri artırmaktadır. Bu problemleri azaltmak

için son yıllarda bir takım önlemler uygulamaya konulmuştur. AB Çevre Müktesebatına uyum

sürecinde özellikle kentsel atıksu yönetimi, atık yönetimi, doğa koruma, gürültü ve çevresel

etki değerlendirmede kayda değer ilerlemeler gerçekleştirilmiştir.

AB Çevre Müktesebatına uyum için daha fazla hukuki düzenlemeye ve yatırıma ihtiyaç

vardır. Topluluk Müktesebatının uyumlaştırılması ve uygulanması için finansman planı ile

desteklenmiş bütüncül bir yaklaşıma ihtiyaç vardır. Bu amaca hizmet etmek üzere, AB

Entegre Çevre Uyum Stratejisi hazırlanmıştır. Bu stratejinin ana amacı, ülkenin ekonomik ve

sosyal durumunu göz önünde bulundurarak sağlıklı yaşanılabilir bir çevreyi oluşturmak ve

Türk çevre mevzuatını AB Çevre Müktesebatına uyumlaştırmaktır. Bu stratejide yer alan ana

ilkeler, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkı, doğal kaynakların korunması, çevreyi

korumaya yönelik önlemlerin alınması, kullanan ve kirleten öder prensipleri, sektörel

entegrasyon, sürdürülebilir kalkınma, halkın bilinçlendirilmesi, halkın katılımı ve kamu-özel

işbirliğidir.

18

TÜİK’in 2004 yılı verilerine göre, belediye nüfusunun yüzde 85,6’sı ve yüzde 45,2’si

sırasıyla kanalizasyon sistemi ve atıksu arıtma tesisi hizmetlerinden yararlanmaktadır.

Kanalizasyon sistemine ve atıksu arıtma tesisine bağlanma oranı kuzey-batı Avrupa’da yüzde

90’ın üzerindedir. Bu oran yeni 10 üye ülke için ise yüzde 60 civarındadır (Avrupa'da Çevre

Durum ve Bakış 2005, EEA, The European Environment State and Outlook 2005, EEA).

Atıksu arıtımına ilişkin veriler aşağıdaki gibidir:

Tablo 8: 2004 Yılı Nüfus Gruplarına Göre Belediyelerdeki Kanalizasyon ġebekesi ve Atıksu

Arıtma Sistemleri

Nüfus Aralıkları

YerleĢim Alanı

Sayısı (Belediye ve

Köy) (1)

Kanalizasyon

ġebekesine

Bağlanma (yüzde)

Arıtma Tesisi

Sayısı

Kanalizasyon

ġebekesi ile

Hizmet Edilen

Nüfusun Oranı

>100.000 58 95.9 33 70.5

99.999-50.000 77 89.9 15 26.6

49.999- 10.000 450 81.1 79 17.1

9.999-2.000 2.206 55.1 90 4.0

<2.000 345 53.4 25 1.5

Toplam 3.136 85.6 242 45.2

Kaynak: 2004 yılı TÜİK verileri

(1) Büyükşehir belediyesinden hizmet alan ilçe ve alt kademe belediyeleri bağlı olduğu büyükşehir

belediyesi nüfusu içinde değerlendirilmiştir.

Ülke genelinde, 242 belediye atıksu arıtma tesisine sahip olmakla birlikte 319 belediyenin

atıksu arıtma tesisine bağlantısı vardır. Bunların 137’si ikincil ve ileri arıtım yapan tesislerdir.

2004 yılına göre, belediye nüfusunun yüzde 98,6’sının içme ve kullanma suyu şebekesine ve

belediye nüfusunun yüzde 42,3’ünün arıtılmış içme suyuna erişimi vardır. İçilebilir suyun

yüzde 40,1’i barajlardan, yüzde 27,8'i kuyulardan, yüzde 27,5'i kaynaklardan, yüzde 2,9'u

akarsulardan, yüzde 1,8'i göl-göletlerden sağlanmaktadır. Bununla birlikte, sağlanan suyun

yaklaşık yüzde 50’si kaçak ve faturalanamayan kullanımlar nedeniyle su temin sisteminde

kaybedilmektedir.

Katı atık yönetimine gelince, 2004 yılında 278 milyon ton kapasiteli 16 düzenli depolama

sahası, 667 bin ton kapasiteli 5 adet kompost tesisi ve tehlikeli ve tıbbi atık için 44 bin ton

kapasiteli 3 adet yakma tesisi mevcuttur. Belediyelerden toplanan 25 milyon ton katı atığın,

yüzde 65,6'sı belediye çöplüğünde, yüzde 28’i düzenli depolama sahalarında, yüzde 1,7'si

gömülerek, yüzde 1,4'ü kompost tesislerinde, yüzde 0,6'sı dereye ve göle dökülerek, yüzde

0,4'ü açıkta yakılarak bertaraf edilmiştir. Katı atıkların düzenli depolama sahasında bertaraf

edilen belediyeli nüfus oranı yüzde 25’tir. AB-25 ülkelerinde düzenli depolama ve yakma

tesislerinde bertaraf edilen katı atık oranları sırasıyla yüzde 46 ve yüzde 17,5’dir.

(EUROSTAT, 2004). İstatistiklerden de görüleceği üzere, AB ile karşılaştırıldığında

Türkiye’de katı atık yönetimi hizmetlerinin düzeyi düşüktür. TÜİK’in 2004 yılı Belediye Katı

Atık İstatistikleri Anketi sonuçlarına göre kişi başı günlük ortalama katı atık miktarı, yaz

mevsimi için 1,30 kg/gün, kış mevsimi için 1,29 kg/gün olarak hesaplanmıştır. Kişi başı

günlük ortalama katı atık miktarı AB-15 ülkeleri için 1,55 kg/gün, AB-25 ülkeleri için ise

1,43 kg/gün’dür (EUROSTAT).

19

Ancak, daha önce inşa edilmiş olan içme suyu, atıksu ve katı atık bertaraf tesisleri AB

standartlarını kısmen karşılamakta ve bu tesislerin bir çoğu verimli işletilememektedir.

Evsel atıkların bertarafından sorumlu olan belediyeler, finansman, nitelikli personel ve teknik

altyapı eksikliği nedeniyle bu konuda gereken önemi gösterememektedirler. Özellikle bertaraf

için yaptıkları “vahşi depolama” yöntemi ve depo sahalarının yer seçiminde yapılan hatalar ve

işletme koşullarındaki olumsuzluklar çevresel problemlere sebep olmaktadır.

Tıbbi atıklar evsel atık depolama sahalarında herhangi bir önlem alınmadan birlikte bertaraf

edilmektedir. 2004 yılı itibarıyla 578 belediyece ayrı toplanan tıbbi atık miktarı 62 bin tondur.

Toplanan tıbbi atıkların yüzde 20,4’ü düzenli depolama sahalarında, yüzde 13,4’ü yakma

tesislerinde bertaraf edilmiştir.

Ayrıca, 2004 yılında imalat sanayi tarafından 877 bin ton tehlikeli atık bertaraf edilmiştir. Bu

miktarın yüzde 67’si düzenli depolama sahalarında, yüzde 21’i yakılarak ve yüzde 12’si ise

diğer yöntemlerle bertaraf edilmiştir.

Katı atık yönetimindeki etkinsizlik 3 temel sorundan kaynaklanmaktadır. Bunlar; uygulamaya

yönelik politika eksikliği, katı atık miktar ve niteliğine ilişkin verilerin yetersizliği, üretilen

çöp miktarının azaltılması ve kaynakta ayrıştırılması konusunda hane halklarının

bilinçsizliğidir.

Kentsel altyapıda mali sorunlarını çözmek ve ölçek ekonomisinden faydalanmak için

belediyeler ortak bir çözüm yolunu dikkate almaktadırlar. 5355 sayılı Mahalli İdare Birlikleri

Kanunu uyarınca yerel idareler, su atıksu ve katı atık hizmetlerinin yanı sıra çevrenin

korunması ve ekolojik denge ile ilgili projeleri işbirliği içerisinde gerçekleştirmektedirler.

Kentsel çevre altyapısına öncelik verilirken, DABLAS Çalışma Grubu ve Barselona

Konvansiyonu gibi uluslararası anlaşmalar dikkate alınmaktadır.

Türkiye’deki hava kirliliğinin ana sebepleri; aşırı kentleşme, nüfusun hızlı artışı, sanayileşme,

topografik ve meteorolojik durumlara uygun olmayan yerleşme ve kalitesi düşük yakıtların

kullanılmasıdır.

Arazi kaynaklarını tehdit eden unsurlar; erozyon, organik maddelerin bozunumu, toprak

kirliliği, hidrojeolojik riskler, tuzlanma, biyolojik çeşitliliğin azalması ve toprak kaybıdır.

Deniz, su ve hava kirliliğini izleme altyapısının geliştirilmesinin yanı sıra kurum ve

kuruluşların yetki ve sorumluluklarının netleştirilmesine de ihtiyaç vardır. Etkili izleme ve

denetim için ilgili mevzuatın oluşturulmasına ihtiyaç duyulmaktadır.

Türkiye, coğrafi durumunun getirdiği zengin biyolojik çeşitlilik ve endemik türler bakımından

dünyada önemli bir yere sahiptir. Sayısı 3.000 den fazla endemik bitki tanımlanmıştır. Bu

endemik türlerin yüzde 33’ü Türkiye’de bulunmaktadır. Avrupa kıtasında bulunan bitki

türlerinin yüzde 75’ine Türkiye ev sahipliği yapmaktadır. Türkiye, tür çeşitliliği açısından

zengin olmasına karşılık varolan türlerin miktarı için aynı şeyleri söylemek olanaklı değildir.

Canlı türlerinin yaşam çevresinin kirliliği, mevzuatın uygulanmasındaki aksaklıklar,

ekonomik faaliyetlerin baskısı ve çevre yönetimindeki koordinasyon yetersizliği biyolojik

çeşitliliğin sürdürülebilir korunmasını zorlaştırmaktadır.

Ulusal biyolojik çeşitlilik ve genetik kaynaklar korunmalı, iyileştirilmeli ve bunlardan

faydalanılmalıdır. Bu amaç doğrultusunda, bir referans merkezi teşkil edecek şekilde

araştırma enstitüsüne ihtiyaç vardır.

20

Çevre veri tabanı oluşturulması amacıyla AB uyum çalışmaları kapsamında çeşitli projeler

tamamlanmıştır. Çevresel veri üreten kurumların teknik altyapısının geliştirilerek ilgili

kuruluşlar arasında bilgi akışının ve paylaşımının entegre bir sistemle sağlanmasına ihtiyaç

duyulmaktadır. İzleme faaliyetleri birinci bileşenin altında desteklenmektedir.

2.2.4. Ġnsan Kaynaklarının GeliĢtirilmesi

Beşeri sermaye niteliğinin ve rekabet gücünün iyileştirilmesi daha yüksek bir yaşam

standardına erişilmesinde kilit bir rol oynamaktadır. Daha fazla sayıda ve niteliği daha yüksek

işler sunan sürdürülebilir bir ekonomik büyüme ile işgücü piyasasının ve eğitimin kalitesinin

yükseldiği ve bunlara erişimin daha kolay olduğu bilgiye dayalı bir ekonomiye geçiş süreci,

insan kaynaklarının geliştirilmesinin önemini daha da artırmaktadır. Beşeri sermayenin

geliştirilmesi daha fazla istihdam, gelir ve aynı zamanda daha kapsamlı bir sosyal içerme

sağlamaktadır. Zira, dezavantajlı grupları da kapsamak üzere insan kaynaklarına yapılan

yatırımla, kişiler yeni bilgi ve beceriler edinmekte, eşit fırsatlardan yararlanmakta ve topluma

yeterli ölçüde katkıda bulunabilme fırsatı elde etmektedir.

Türkiye, genç ve dinamik bir nüfus yapısına sahiptir. Ancak, nüfus artış hızı zaman içerisinde

azalmış olup bu azalma eğiliminin gelecekte de devam etmesi beklenmektedir. Çalışma

çağındaki nüfusun (15-64) artması ve bu nüfusun 2023 yılında toplam nüfus içerisindeki

payının en yüksek düzeye (yüzde 69) ulaşması beklenmektedir. Buna göre işgücündeki artış

genel nüfus artışından daha fazla olmaktadır. Bu durum, Türkiye için gelecekte bir

“demografik fırsat penceresi” olabilecektir. Bu fırsatın avantaja dönüştürülebilmesinde insan

kaynaklarının geliştirilmesi hususu en esaslı müdahale alanlarından biri olarak

değerlendirilmektedir.

Ġstihdam: İşgücüne katılma ve istihdam oranlarının düşüklüğü, yüksek işsizlik seviyesi,

toplam istihdamın yaklaşık üçte birini barındıran tarım sektöründeki hızlı istihdam azalışı,

işgücü niteliğinin düşük olması ve eğitim ile istihdam arasındaki bağın zayıflığı Türkiye’de

istihdam alanında yaşanan en temel sorunlardır.

AB’ye uyum çalışmaları kapsamında, Avrupa İstihdam Stratejisi’ne katılımın ilk aşaması olan

İstihdam Durum Raporu 2003 yılında hazırlanmıştır. Bu süreçte ikinci aşama olan Ortak

Değerlendirme Belgesi’nin (JAP) 2007’nin ikinci yarısında tamamlanması öngörülmektedir.

JAP, başta istihdam olmak üzere insan kaynaklarının geliştirilmesi hususunda mevcut durum

tespitinin yapıldığı ve yapılması gerekenlerin belirlendiği bir belge olup, bu konuda politika

ve öncelikleri içerecektir.

AB ortalamaları ile kıyaslandığında, Türkiye’de işgücüne katılma ve istihdam oranları

düşüktür. Bu durumun ardındaki temel nedenlerden biri kadınların işgücüne katılma ve

istihdam oranlarının düşük olmasıdır. 2005 yılı itibarıyla erkeklerde işgücüne katılma oranı

AB-25 ortalamasına çok yakın olmasına rağmen, bu oran kadınlarda AB-25 ortalamasının 36

puan gerisindedir. Kadınlarda istihdam oranı da AB-25 ortalamasının oldukça gerisindedir.

21

Tablo 9: Temel Ġstihdam ve ĠĢgücü Göstergeleri (Yüzde)

Türkiye AB-15 AB-25

1995 2000 2003 2004 2005 1995 2000 2003 2004 2005 2005

İşgücüne Katılma Oranı (İKO),

(15-64) 56,8 52,4 51,1 51,5 51,3 67,2 69,2 70,1 70,6 71,0 70,2

- İKO (Kadın) 33,7 28,0 28,1 27,0 26,5 56,6 60,0 61,6 62,6 63,2 62,5

- İKO (Erkek) 80,5 76,9 74,0 76,1 76,2 77,8 78,3 78,6 78,6 78,9 77,8

İstihdam Oranı (15-64) 52,7 48,9 45,5 46,1 45,9 59,9 63,2 64,3 64,5 65,2 63,8

- İstihdam Oranı (Kadın) 31,5 26,2 25,2 24,3 23,7 49,6 53,9 56,1 56,5 57,4 56,3

- İstihdam Oranı ( (Kadın) 74,6 71,7 65,9 67,9 68,2 70,3 72,5 72,6 72,4 72,9 71,3

İşsizlik Oranı (15+yaş) 7,6 6,5 10,5 10,3 10,3 10,7 8,4 8,1 8,3 8,2 9,0

Genç İşsizlik Oranı (15-24) 14,7 13,0 20,5 19,7 19,3 21,2 16,1 15,5 16,2 16,8 18,6

İşsizlik Oranı (15-64) 7,1 6,7 10,8 10,6 10,5 10,8 8,5 8,2 8,4 8,3 9,1

Kaynak: TÜİK, EUROSTAT, OECD Employment Outlook 1999 ve 2000.

Kadın ve erkeklerin işgücüne katılma oranları arasındaki fark kentlerde kırsal alanlarda

olduğundan daha belirgindir. Ekonomide tarım sektörünün payının sürekli azalması sonucu

kadınlar işgücünden çekilmekte ve bu durum kadınların işgücüne katılma oranının düşük

olmasına neden olmaktadır. Tarım sektöründen ayrılan kadın işgücü niteliksiz olup, işgücü

piyasasının artan taleplerini karşılayamamaktadır. Bu nedenle, kadınlar iş bulma ümitlerini

kaybetmekte, iş aramayı bırakmakta ve işgücü piyasasından çekilmektedir. Ayrıca, kentsel

alanlardaki çocuk ve yaşlı bakımı hizmetlerinin sınırlı olması, kadınların işgücüne

katılımlarının önünde bir engeldir.

Türkiye’nin en temel sorunlarından biri olan işsizlik, son dönemde önemli bir iyileşme

göstermemiştir. 2000 yılında işsizlik oranı yüzde 6,5 iken, bu oran 2005 yılında yüzde 10,3’e

yükselmiştir. Özellikle 2001 ekonomik krizinden sonra, istihdamdaki artış, ekonomideki

yüksek büyüme oranları ile kıyaslandığında zayıf kalmıştır. Ancak, bu dönemde tarım dışı

sektörlerde istihdam artışı oldukça yüksek olmuştur. Özellikle 2005 yılında, tarım dışı

sektörlerde istihdam artışı (yüzde 8,1) tarım dışı sektörlerdeki büyüme oranını (yüzde 7,2)

dahi aşmıştır. Bunun yanı sıra, tarım dışı işsizlik oranı 2002 yılında yüzde 15 iken 2005

yılında yüzde 13,6’ya düşmüştür. Türkiye ekonomisi bir bütün olarak ele alındığında

istihdamsız büyüme süreci yaşanmış olsa da, tarım dışı sektörlerde önemli miktarda iş

yaratıldığı görülmektedir.

Toplam istihdam içerisinde tarım sektörünün payının azalma eğiliminde olmasına rağmen,

tarım sektörü halen toplam istihdamın yaklaşık üçte birini oluşturmakta ve AB ülkelerindeki

tarım sektörü istihdamının payı olan yüzde 3-4’ler ile karşılaştırıldığında bir hayli yüksek

kalmaktadır.

22

Tablo 10: Ġstihdamın Sektörel Dağılımı (15+ yaĢ, yüzde)

1990 2000 2002 2003 2004 2005

Tarım 46,9 36,0 34,9 33,9 34,0 29,5

Sanayi 15,3 17,6 18,5 18,2 18,3 19,4

Hizmetler 37,7 46,3 46,6 47,9 47,7 51,1

Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Kaynak: TÜİK.

Tarım sektöründeki reforma bağlı olarak yaşanan çözülme ile kırdan kente göç işgücü

piyasası üzerinde önemli etkiler yaratmaktadır. Daha önceleri tarım sektöründe istihdam

edilmiş olan niteliksiz işgücü fazlasının açığa çıkması ve kentlere göç etmesi, başta kadınlar

olmak üzere işgücüne katılma ve istihdam oranları ile verimliliğin düşük, işsizliğin ise yüksek

olmasına neden olmaktadır.

15 ve daha yukarı yaştaki nüfusun artışı ile istihdam artış hızlarının farklı olması işgücü

piyasasına ilk kez girenlere iş yaratılmasını sınırlamaktadır. Örneğin, 2002-2005 yıllarını

kapsayan dönemde 15 ve daha yukarı yaştaki nüfusun yıllık ortalama artış hızı yüzde 1,9 iken,

yıllık istihdam artış hızı yüzde 0,6 olmuştur. Bu durum Türkiye’de gençlerin istihdamına

ilişkin rakamlardan da anlaşılabilmektedir. Yaş gruplarına göre işsizlik oranlarına

bakıldığında 15-24 yaş grubunun işsizlik oranının en yüksek olduğu ve bu grubu 25-34 yaş

grubunun takip ettiği görülmektedir. 2005 yılı rakamlarına göre, yüzde 19,3 olan 15-24 yaş

grubu işsizlik oranı genel işsizlik oranının yaklaşık iki katıdır. Genç işsizliği oranı, bu yaş

grubunda işgücüne katılma oranının düşük olmasına rağmen ortalama işsizlik oranının

üzerindedir.

İşgücünün niteliğinin düşük olması işgücü verimliliğini azaltan önemli bir faktördür.

Türkiye’de işgücünün yüzde 67,3’ü, istihdamın yüzde 68’i ve işsizlerin yüzde 60,5’i lise altı

eğitim seviyesindekiler ve okuryazar olmayanlardan oluşmaktadır.

Türk işgücü piyasasının önemli sorunlarından birisi de en fazla tarım sektöründe görülen kayıt

dışı istihdamdır. Tarım sektörü istihdamının yüzde 88,2’si ve tarım dışı sektörlerdeki

istihdamın yüzde 34,2’si kayıt dışıdır. Kayıt dışı istihdam nedeniyle bazı çalışanlar sosyal

sigorta hizmetlerine erişememektedir. Ayrıca, kayıt dışı çalışanlar çalışma hayatına ilişkin

yasal haklardan, özellikle iş sağlığı ve iş güvenliği hizmetlerinden mahrum kalmaktadırlar. Bu

kişiler esas olarak sosyal sigorta yerine sosyal hizmet ve yardımlar sistemince

kapsanmaktadır.

İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması (İBBS) Düzey 2’ye göre, 2005 yılı rakamlarına

göre, işgücüne katılma oranının en düşük olduğu bölge yüzde 33,7 ile TRC3’tür. Bu durum

temel olarak bu bölgede kadınların işgücüne katılımının çok düşük olması ile bağlantılıdır.

Aynı yıl, işsizlik oranının en düşük olduğu bölgeler yüzde 3,2 ile TRA2 ve yüzde 4,7 ile

TRA1’dir. Kişi başına düşen milli geliri, Türkiye ortalamasının yüzde 75’nin altında olan bu

iki bölgede işsizlik oranının düşük olması, diğer İBBS Düzey 2 bölgeleri ile kıyaslandığında

toplam istihdamın çoğunu ücretsiz aile işçilerinin oluşturması ile ilişkilidir. 2005 yılında en

yüksek işsizlik oranları yüzde 18 ile geliri ortalama milli gelirin yüzde 75’in altında olan

TRB1 ve yüzde 17,2 ile yoğun göç alan TR62’de görülmektedir.

23

Türkiye İş Kurumunun (İŞKUR) kurumsal ve idari kapasitesinin güçlendirilmesine 2003

yılından bu yana devam edilmektedir. İstihdam ve eğitim arasındaki ilişkinin güçlendirilmesi

amacıyla İl İstihdam ve İl Mesleki Eğitim kurulları arasındaki işbirliğinin geliştirilmesi ve bu

iki kurulun etkinliğinin artırılması yönünde çabalar bulunmaktadır. Ancak, Çalışma ve Sosyal

Güvenlik Bakanlığının, İŞKUR’un ve özellikle de yerel ofislerinin ve ilgili tarafların

kurumsal kapasitelerinin geliştirilmesi için daha fazla çabaya ihtiyaç vardır.

Eğitim ve Mesleki Eğitim: Ülkelerin ve bireylerin ekonomik ve sosyal refahı için eğitimli ve

yetişmiş bireylerin varlığı çok önemlidir. Beşeri sermaye stokunun ölçülmesinde yaygın

olarak kullanılan nüfusun eğitim düzeyi Türkiye’de düşüktür.

Lizbon Hedefleri doğrultusunda geçtiğimiz yıllarda Türk eğitim sisteminde önemli gelişmeler

sağlanmıştır. 1997-1998 döneminde zorunlu temel eğitim süresi 5 yıldan 8 yıla çıkarılmış ve

ilköğretimde okullaşma oranı 2005-2006 döneminde yüzde 95,5’e yükselmiştir. Ayrıca, daha

önce hiç okula gitmemiş 220.000 kız çocuğu, okullaşmadaki cinsiyet farklılığını azaltmak için

başlatılan “Haydi Kızlar Okula” kampanyası kapsamında okula devam etmiştir.

Genel eğitim bütçesinin GSYİH içindeki oranı 2001’de yüzde 2,93’ten 2006’da yüzde 4,15’e

yükselmiştir. Milli Eğitim Bakanlığı vatandaşların eğitimin finansmanına katılımını sağlamak

üzere “Eğitime yüzde 100 Destek Kampanyası”nı başlatmış ve bu kampanya kapsamında

21.000 derslik yapılmıştır. Sosyal yardım sistemi kapsamında Kasım 2006 itibarıyla 1,5

milyon öğrenciye eğitimleri süresince nakdi yardım yapılmıştır. Diğer yandan, 8 ve daha fazla

dersliği olan tüm okullarda BİT sınıfları kurulmuş, bütün okullara internet bağlantısı

sağlanmıştır.

Türkiye’de 25-64 yaş grubundaki nüfusun içinde en az ortaöğretim almış kişilerin oranı yüzde

26 olup AB ortalaması olan yüzde 65,7’nin oldukça altındadır. Diğer yandan, 25-34 yaş

grubundaki nüfus için aynı oran 2002’de yüzde 31’den 2003’te yüzde 33’e yükselmiştir.

Bununla birlikte, OECD ortalaması olan 11,8’e oldukça yakın olan Türkiye’deki ortalama

eğitim süresi (9,6 yıl) Türkiye’nin gelecekteki eğitim performansı açısından ümit vericidir.

Türkiye’nin temel önceliklerinden biri olan yaşam boyu eğitim kapsamında uzaktan eğitim

aracılığıyla 2005 yılı itibarıyla 100.000 öğretmen bilgi teknolojileri konusunda eğitim

almıştır. 2004 yılı itibarıyla 3.451.515 kişi Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü’ne

bağlı halk eğitim merkezlerinin yanı sıra Milli Eğitim Bakanlığı’nın denetimindeki özel örgün

ve yaygın eğitim kurumlarında eğitim almıştır. Bu da yetişkin nüfusun yüzde 10’un yaşam

boyu eğitime katıldığını göstermektedir.

Bütün bu gelişmelere rağmen, eğitime katılım, eğitimin kalitesi ve mesleki eğitime ilişkin

sorunlar devam etmektedir. Bu sorunlar, Türkiye’deki işgücünün ve bir bütün olarak ülkenin

rekabet edebilirliğinin önündeki fırsatların kullanılmasını tehlikeye atmaktadır.

Eğitimin kalitesinin istenen düzeyde olmaması ortaöğretim okullaşma oranının düşük olması,

mesleki eğitime etkin bir yönlendirmenin olmaması, mesleki eğitim-istihdam ilişkisinin

kurulamaması, yükseköğretimde yeterli kapasitenin yaratılamaması, ortaöğretim mezunlarına

yükseköğretim dışında farklı alternatiflerin sunulamaması eğitim sisteminin temel

sorunlarıdır.

Toplumsal farkındalığın yetersiz olması nedeniyle 4-5 yaş grubunda okul öncesi eğitime

katılım oranı yüzde 20 olup, bu oran Avrupa’da yaklaşık yüzde 85’tir. İlköğretimde, geç

kayıtlar, okul terkleri ve kız çocukların eğitime erişimindeki sorunlar okullaşma oranının

24

istenilen düzeye yükseltilmesini engelleyen başlıca faktörlerdir. 2004-2005 öğretim dönemi

sonunda, Türkiye’de ilköğretimden mezun olan kızların oranı yüzde 45,7 iken, bu oran bazı

illerde yüzde 25’e kadar düşmektedir. 2002 Hanehalkı Bütçe Anketine göre hiç okula

gitmeyenlerin yüzde 72,2’sini kız çocuklar oluşturmaktadır. Okullaşma oranlarının artırılması

yanında, eğitimin kalitesinin geliştirilmesine yönelik adımlar da atılmıştır. 2005-2006 öğretim

döneminde ilköğretimde öğrenci-merkezli öğrenmeyi öne çıkaran yeni müfredat tüm ülkeye

yaygınlaştırılmıştır. Ortaöğretimde ise müfredatın güncelleştirilmesi çalışmaları

sürdürülmektedir.

Ortaöğretimde okullaşma oranı yüzde 85,2 olup, bu oran erkeklerde yüzde 95,1, kızlarda ise

yüzde 74,9’dur. Diğer yandan, 2004-2005 öğretim döneminde zorunlu temel eğitim

sonrasında okul terk oranı erkekler için yüzde 10,5, kızlar için yüzde 19,0, toplamda ise yüzde

14’tür. Gelenekler ve ailelerin gelir düzeyinin düşük olması nedeniyle özellikle Doğu ve

Güneydoğu bölgelerindeki kızlar başta olmak üzere ilk ve ortaöğretimde okul terkleri

yüksektir. Örneğin, ortaöğretimde kız öğrencilerin oranı Türkiye’de yüzde 43,4 iken, bu oran

TRB2 ve TRC3 bölgelerinde sırasıyla yüzde 28,5 ve yüzde 29,8’dir. Türkiye’de gençlerin

eğitime katılımı AB-25 ile karşılaştırıldığında oldukça düşüktür. 2005 yılında 20-24 yaş grubu

içinde en az ortaöğretim almış gençlerin oranı yüzde 44 iken bu oran AB-25’te yüzde 77,5’tir.

Bu durum gençlerin okuldan istihdama geçişini zorlaştırmaktadır. Türkiye, gençlerin eğitime

katılım düzeyi (yüzde 85) ve erken okul terklerine (yüzde 10) ilişkin Lizbon hedefleri

bakımından oldukça geride kalmaktadır.

Tablo 11: Gençlerin Eğitime Katılım Düzeyi ve Erken Okul Terkleri (yüzde)

Gençlerin eğitime katılım düzeyi* Erken okul terkleri **

2000 2003 2005 2000 2003 2006

Toplam Toplam

AB-25 76,6 76,9 77,5 17,3 16,2 15,1

Türkiye 38,6 44,2 44 58,8 53 50

Erkek Erkek

AB-25 79,5 79,5 80,3 19,5 18,1 17,4

Türkiye 46,4 52,6 51,3 65,8 61,3 56,6

Kız Kız

AB-25 73,7 74,2 74,7 15,2 14,2 12,8

Türkiye 32,0 37,2 37,8 51,2 44 42,7

Kaynak: EUROSTAT

* 20-24 yaş grubundaki nüfus içinde en az ortaöğretim almış kişilerin oranı

**18-24 yaş grubundaki nüfus içinde en fazla temel eğitim almış ve eğitime devam etmeyen kişilerin

oranı

15 İBBS Düzey 2 bölgesinde ilköğretimden ortaöğretime geçiş oranları Türkiye ortalaması

olan yüzde 86,5’in çok altındadır. Bununla birlikte, bu 15 bölgenin 10 tanesinin geliri

ortalama milli gelirin yüzde 75’inden azdır.

Son dönemde okul çağındaki nüfusun eğitime erişimi önemli düzeyde artırılmıştır. Ancak,

eğitimin kalitesi okulların büyük bir bölümünde yetersiz düzeyde olup, bu durum 15

yaşındaki öğrencilerin hayatın zorluklarına ne kadar hazır olduklarını değerlendiren PISA’da,

25

sınavla öğrenci alan liselerde (fen ve Anadolu liseleri) yüksek olmasına rağmen, elde edilen

düşük puanlar ile de ifade edilmektedir. Özellikle göç alan şehirlerde derslik başına düşen

öğrenci sayısının yüksek olması eğitim kalitesini düşürmektedir. Eğitim ve öğretimde

bölgesel farklılıkların azaltılması eğitim hizmetlerine eşit erişim ve eğitim hizmetlerinin

kalitesinin iyileştirilmesi dezavantajlı nüfusun işgücü piyasasına ve topluma entegre olmasına

katkı yapacaktır. Müfredatın, eğitim ve öğretimin yapısının, altyapının, öğretmen

niteliklerinin ve yenilenen müfredatla uyumlu BİT teknolojilerini de içeren donanımın

geliştirilmesi gerekmektedir.

İşgücü piyasasında nitelikli mesleki eğitim mezunlarına ihtiyaç olmasına rağmen, işgücü

piyasasının ihtiyaçları ile mesleki eğitim arasındaki kopukluktan dolayı mesleki eğitim

mezunlarının işsizlik oranı yüksektir (yüzde 13,3). Bu durum hem işsizliğe hem de iş

yerlerindeki pozisyonların boş kalmasına neden olmaktadır. Benzer problemler ara eleman

yetersizliği ile de ilgilidir. Diğer yandan, 14 İBBS Düzey 2 bölgesinde ortaöğretimde mesleki

eğitimin oranı Türkiye ortalaması olan yüzde 36,4’ün altındadır. Bununla birlikte, söz konusu

14 bölgenin 9’unun geliri ortalama milli gelirin yüzde 75’inden azdır.

Genel olarak eğitimden istihdama geçiş dönemi (genellikle 20-24 yaş grubu), hem eğitimden

ayrılmış gençlerin işsiz kalmaları, hem de işgücünden ayrılma durumlarındaki değişimlerin

gözlemlendiği bir zaman dilimi olup iki durum da istihdamda bulunmayışı ifade eder. 1998 ve

2004 yılları arasında, eğitimden ayrılmış gençler içinde istihdam dışında bulunanların

oranında herhangi bir iyileşme olmamıştır ve bu oran AB-19 ve OECD ortalamalarına göre de

oldukça yüksektir. Ayrıca, gençlerin eğitimlerini bitirmiş olmalarının beklendiği 25-29 yaş

grubunda ise söz konusu oran 1998 yılından 2004’e kadar artmıştır.

Tablo 12: Eğitimde ve Eğitim DıĢında Olan Genç Nüfusun DeğiĢim Trendi

1998 2001 2004

YaĢ

Grubu

Eğitimde Eğitim DıĢında Eğitimde Eğitim DıĢında Eğitimde Eğitim DıĢında

Toplam Ġstihdam

edilen

Ġstihdam

dıĢında Toplam

Ġstihdam

edilen

Ġstihdam

dıĢında Toplam

Ġstihdam

edilen

Ġstihdam

dıĢında

Türkiye

15-19 40,2 32,1 27,7 41,0 26,7 32,3 43,5 21,2 35,3

20-24 13,4 44,7 42,0 12,7 43,1 44,2 13,0 39,1 47,8

25-29 2,9 60,4 36,7 2,6 57,1 40,2 3,1 54,0 42,8

OECD

ortalaması

15-19 80,2 11,2 8,6 80,4 11,4 8,2 82,8 9,5 7,7

20-24 35,2 46,9 18,0 36,7 46,7 16,5 40,7 42,6 16,7

25-29 12,8 67,1 20,1 12,6 68,8 18,6 15,8 65,5 18,7

AB-19 (*)

ortalaması

15-19 83,7 8,5 7,8 83,8 9,0 7,2 86,4 7,2 6,3

20-24 36,7 45,2 18,1 38,1 45,6 16,3 42,6 41,2 16,2

25-29 12,8 66,5 20,7 12,2 69,2 18,6 15,9 65,7 18,5

Kaynak: OECD Education at a Glance

(*) Aynı zamanda OECD üyesi olan AB üyesi ülkeler

Ekonominin ihtiyaç duyduğu alanlarda insan gücünün yetiştirilmesi ve eğitim ile işgücü

piyasasının daha esnek hale getirilmesi yoluyla eğitimin işgücü talebine duyarlılığının

artırılması için öğrenen-merkezli yaklaşımda esneklik ve adaptasyon yeteneği ile öğrenmeye

katılımın teşvik edilmesi ilkelerini bütünleştiren, uyumlu ve kapsayıcı bir yaşam boyu eğitim

stratejisinin hazırlanması gerekmektedir.

Ayrıca, mesleki eğitime etkin bir yönlendirmenin olmaması, eğitim ve istihdam arasındaki

ilişkinin iyi kurulamaması ve yükseköğretimde yeterli düzeyde kapasite yaratılamaması

nedeniyle yükseköğretim önündeki yığılma devam etmektedir.

26

Sosyal Ġçerme: Toplumda bazı kesimler kültürel olanaklardan, sağlık ve eğitim

hizmetlerinden yararlanma, işgücü piyasasında yer alma ve dolayısıyla genel olarak topluma

entegre olma açısından sosyal dışlanmayla karşı karşıya kalmaktadır. Bunlar genel olarak

yoksulluk riskiyle en fazla karşı karşıya olan gruplardır. Bu grupların topluma

entegrasyonunun artırılması hem ekonomik hem de sosyal açıdan önem arz etmektedir.

2004 yılından beri hazırlanmakta olan Sosyal İçerme Belgesi (JIM), başta sosyal içerme

alanında olmak üzere, insan kaynaklarının geliştirilmesi konusunda mevcut durum analizini

ve yapılması gerekenleri içermektedir.

1994 ve 2002 yılları arasındaki değerler bilinmemekle birlikte 1994’te 0,49 olan Gini

katsayısı, 2005 yılında 0,38’e düşmüştür. Özellikle 2001 yılından sonra sağlanan

makroekonomik istikrar, enflasyondaki düşüş eğilimi, alt gelir gruplarına yapılan sosyal

transfer oranlarındaki artışlar ile özellikle eğitim ve sağlık alanlarındaki sektörel

politikalardaki gelişmeler, bu iyileşmenin sebepleri olarak sayılabilir.

Gelir dağılımı ve yoksulluğun azaltılması hususlarında iyileşmeler olmakla birlikte, gelir

dağılımı ve yoksulluk göstergeleri hala AB ortalamalarının gerisindedir. Türkiye için

ortalama yüzde 26 olan yoksulluk oranı2, AB-25 ortalaması olan yüzde 16’dan yüksektir.

Gıda yoksulluk oranı çok yüksek olmamakla birlikte, nüfusun kayda değer bir kısmı gıda ve

gıda-dışı yoksulluk sınırına çok yakın yaşamaktadır.

Tablo 13: Yoksulluk Oranları (Yüzde)

Kaynak: TÜİK

Sosyal transferlerin gelir dağılımı üzerinde artan bir etkisi olmakla birlikte, bu transferlerin

önemli bir kısmını emekli aylıkları oluşturduğundan, sosyal sigorta kapsamında olmayan

yoksullar için hala sorunlar bulunmaktadır. Sosyal transferlerin gelirin yeniden dağıtımı

üzerindeki etkisini gösteren, transferler öncesi ve sonrası yoksulluk oranları, Türkiye için

sosyal transferlerin gelirin yeniden dağıtım etkisinin, AB-25 ile karşılaştırıldığında sınırlı

kaldığını göstermektedir. Transferler öncesi ve sonrası yoksulluk oranları AB-25 için yüzde

26 ve yüzde 16 iken, bu oranlar Türkiye’de sırasıyla yüzde 30 ve yüzde 26’dır. Sosyal sigorta

kapsamında olmayanlar sosyal hizmetler ve yardımlar sistemi ile desteklenmektedir. Ancak,

2Yoksulluk sınırı, eşdeğer kişi başına milli gelirin medyan değerinin yüzde 60'ı olarak belirlenmiştir. Değerler

Türkiye için olup 2004 yılına aittir.

Yöntemler

Türkiye Kent Kır

2002 2003 2004 2005 2002 2003 2004 2005 2002 2003 2004 2005

Gıda Yoksulluğu 1,35 1,29 1,29 0,87 0,92 0,74 0,62 0,64 2,01 2,15 2,36 1,24

Yoksulluk (gıda+gıda

dışı) 26,96 28,12 25,60 20,50 21,95 22,30 16,57 12,83 34,48 37,13 39,97 32,95

Kişi başı günlük 1 $'ın

altı 0,20 0,01 0,02 0,01 0,03 0,01 0,01 0,00 0,46 0,01 0,02 0,04

Kişi başı günlük 2.15

$'ın altı 3,04 2,39 2,49 1,55 2,37 1,54 1,23 0,97 4,06 3,71 4,51 2,49

Kişi başı günlük 4.3 $'ın

altı 30,30 23,75 20,89 16,36 24,62 18,31 13,51 10,05 38,82 32,18 32,62 26,59

27

bu sistemde kurumlar arasında koordinasyon eksikliği, veri tabanının yetersizliği ve nitelikli

personel eksikliği gibi sorunlar bulunmaktadır.

Eğitim düzeyi yükseldikçe yoksulluk oranı da azalmaktadır. Gıda ve gıda dışı yoksulluk

yöntemine göre, 2005 yılında, 6 yaşından büyük kişilerde, okuma yazma bilmeyenlerin

yoksulluk oranı yüzde 37,81, en az üniversite mezunu olanlarda ise bu oran yüzde 0,79’dur.

Bununla birlikte, yoksulluk kırsal alanlarda kentlere göre daha yüksektir. Bu durum istihdam

durumuna göre en yüksek yoksulluğun ücretsiz aile işçilerinde ve istihdam edilen sektör

verilerine göre de en yüksek yoksulluğun tarım sektöründe görülmesi durumu ile paraleldir.

Ücretsiz aile işçileri en çok tarım sektöründe istihdam edilmekte, kayıtdışı istihdamın en

büyük kısmını oluşturmakta ve bu nedenle sosyal sigorta kapsamında yer almamaktadır. Buna

ilaveten, kırsal alanda özellikle eğitim ve sağlık hizmetleri gibi temel sosyal hizmetlere

erişimde sorunlar yaşanmakta ve tarım dışı ekonomik faaliyetler de kısıtlı bulunmaktadır.

Sonuç olarak tüm bu faktörler kırsal alanda yaşayanların yoksullaşmasına ve bir kısmının da

kırdan kente göç etmesine yol açmaktadır. Kırsal alanlardan kentlere göç, kentlerdeki sosyal

ve fiziki altyapı; “gecekondu” olarak adlandırılan kanunsuz yapılaşmaya ve kalitesiz çevre

şartları olan kenar mahallelerin ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Diğer yoksul gruplar gibi,

kırdan kente göç edenler, tarımdışı sektörlerde istihdam edilebilecek düzeyde bir eğitim

seviyesine ve niteliğine sahip olmadıklarından, daha çok kayıtdışı sektörlerde istihdam

edilmektedir. Belediyeler gecekondu bölgeleri için son zamanlarda bazı dönüşüm projeleri

geliştirmekle birlikte, bu bölgelerde yaşayanlar için sorunlar hala devam etmektedir.

Özellikle yoksullar ve dezavantajlı grupların sağlık hizmetlerine erişiminin artırılabilmesi için

nüfusun tamamını kapsayan Genel Sağlık Sigortası Kanunu kabul edilmiştir. Bu kanunun

2008 yılı başında yürürlüğe girmesi beklenmektedir. Son yıllarda, aşı faaliyetlerine ve

koruyucu sağlık hizmetlerine öncelik verilmekle birlikte koruyucu sağlık hizmetlerinin

geliştirilmesi ve bu alandaki mali desteğin artırılması ihtiyacı devam etmektedir. Birinci

basamak sağlık hizmetlerinin fiziki şartlarında ve personel durumunda bazı iyileşmeler

sağlanmış olmakla birlikte, hala sağlık hizmetlerine erişimde bölgeler arası, bölge içi ve kır –

kent arası farklılıkların giderilmesi hususunda daha fazla iyileştirme ihtiyacı devam

etmektedir.

SÇB’de bölgesel odaklanmanın yanında tematik odaklanma da yapılmıştır. Böyle bir

önceliklendirme sonucu beşeri sermaye ve tüm toplumun yaşam kalitesi olumlu bir şekilde

etkilenecektir. Odaklanılan gruplar, temel olarak işgücü piyasasına ve eğitim imkanlarına

erişimde zorluk çekmektedir.

Yoksulluk göstergeleri, kaynakların hane içinde eşit paylaşıldığını varsayan hane halkı

anketlerine dayandığından, kadın ve erkek yoksulluk oranları birbirine çok yakın

gözükmektedir. Kırda yaşayan kadınlar çoğunlukla tarım sektöründe ücretsiz aile işçisi olarak

istihdam edilmekte ve genellikle eğitim seviyeleri çok düşük olmaktadır. Bunun yanında,

kırdan kente göç eden kadınların niteliklerinin yetersiz olması, çocuk ve yaşlı bakımının hane

için bir sorun oluşturması ve kadına geleneksel bir rol biçilmesi, kadınların işgücüne katılım

oranlarının çok düşük kalmasına neden olmaktadır. Özellikle kırdan kente göç etmiş olan

kadınlar ile tarım sektöründe sosyal güvenlik kapsamında bulunmayan kadınların sosyal

olarak dışlanmasının temel sebepleri bunlar olarak sıralanabilir.

Özürlüler için işgücüne katılım oranları, yaşam alanlarının özürlülerin hareket edebilirliğini

kısıtlamasından, çalışma alanlarının uygun olmamasından ve özürlü işgücüne talebin kısıtlı

olmasından dolayı düşüktür. Ortopedik, zihinsel, konuşma, işitme ve görme engellilerin yüzde

36,3’ü ve kronik özürlülerin yüzde 24,8’i okuma yazma bilmemektedir. Kronik özürlülerin

28

yüzde 10,8’i, ortopedik, zihinsel, konuşma, işitme ve görme engellilerin ise yüzde 15,5’i

işsizdir.

Özellikle kentlere göç sonrasında ortaya çıkan kötü şartlar, çocuk işçiliğini artırmış,

çocukların eğitime katılımını sınırlandırmış, çocukların ihmal ve istismarına sebep olmuştur.

Türkiye’de çocuk işçiliğinin en kötü biçimleri; sokakta çalışan çocuklar, zor ve tehlikeli

işlerde çalışan çocuklar ve tarımda gezici ve geçici işlerde çalışan çocuklar olarak

belirlenmiştir. Dördüncü dönem 2006 Çocuk İşgücü Anketi sonuçlarına göre, Türkiye’de 6-17

yaş grubunda bulunan 16 milyon 264 bin çocuğun yüzde 5,9’u (958 bin kişi) ekonomik

işlerde çalışmaktadır. Ekonomik işlerde çalışan çocukların yüzde 66’sı erkek, yüzde 34’ü

kızdır. 2006 yılında yüzde 5,9 olan çocuk istihdam oranı, 1994’deki yüzde 15,2 ve 1999’daki

10,3 olan oranlarla kıyaslandığında önemli oranda azalmıştır. Bu azalışta; zorunlu eğitimin 8

yıla çıkarılmasının, çocuk işgücü ile mücadele programlarının ve yürütülen projelerin önemli

oranda etkisinin olduğu düşünülmektedir.

2.3. Bölgesel GeliĢmiĢlik Farkları

IPA’nın üçüncü ve dördüncü bileşenleri; bölgesel gelişmişlik farklarının azaltılması,

istihdamın artırılması ve sosyal içermenin geliştirilmesi ile Türkiye’nin Avrupa Birliğine

yakınsaması için destek vermeyi amaçlamaktadır. Bölgesel gelişmişlik farklarının

azaltılmasının, IPA’nın ana hedeflerinden biri olması nedeniyle, öncelikle bölgesel gelişme

farklarının mevcut durumuna bakılması yararlı olacaktır.

Halihazırda, Türkiye ile AB arasında büyük bir gelişmişlik farkı bulunmaktadır. Aşağıda yer

alan Tablo 14, Türkiye ile AB-25’in en çok ve en az gelişmiş bölgelerinin kişi başı GSYİH

endekslerini karşılaştırmaktadır. Tablodan da görüleceği gibi, AB’nin en az gelişmiş

bölgelerinin kişi başı GSYİH endeks değerleri Türkiye’nin en çok gelişmiş bölgelerinin

endeks değerlerine yakındır.

29

Tablo 14: Düzey 2 Bölgelerinin Satın Alma Gücü Paritesine Göre KiĢi BaĢı GSYĠH Endeks Değerleri (AB-25=100)

AB’nin En GeliĢmiĢ 5 Bölgesi AB’nin En Az GeliĢmiĢ 5 Bölgesi

1 Inner London (Birleşik Krallık) 269 1 Podkarpackie (Polonya) 33

2 Bruxelles-Capitale (Belçika) 238 2 Lubelskie (Polonya) 33

3 Luxembourg 215 3 Warmińsko-Mazurskie (Polonya) 35

4 Hamburg (Almanya) 193 4 Świętokrzyskie (Polonya) 35

5 Île de France (Fransa) 177 5 Podlaskie (Polonya) 36

Türkiye’nin En GeliĢmiĢ 5 Bölgesi Türkiye’nin En Az GeliĢmiĢ 5 Bölgesi

1 TR42 (Kocaeli, Bolu, Sakarya, Yalova, Düzce) 51 1 TRA2 (Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan) 9

2 TR31 (İzmir) 40 2 TRB2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkari) 9

3 TR10 (İstanbul) 38 3 TRC3 (Mardin, Batman, Şırnak, Siirt) 12

4 TR51 (Ankara) 34 4 TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt) 13

5 TR21 (Tekirdağ, Edirne, Kırklareli) 34 5 TRC2 (Şanlıurfa, Diyarbakır) 14

Kaynak: EUROSTAT, TÜİK, 2001

Türkiye ile AB arasındaki bölgesel gelişme farklarının yanında, Türkiye’nin hem kendi

bölgeleri arasında hem de kentsel ve kırsal yerleşimleri arasında sosyo-ekonomik yapı ve gelir

seviyesi açısından dengesizlikler vardır. Nitekim, Türkiye’nin en gelişmiş bölgesinin (TR42)

kişi başı GSYİH endeks değeri, en az gelişmiş bölgesinin (TRA2) yaklaşık olarak 6 katıdır.

Türkiye’de bölgeler arasındaki gelişmişlik farkları, aşağıda yer alan “Düzey 2 Bölgelerinin

Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeks Sıralaması”ndan da görülebilmektedir. Bu sıralama;

demografi, istihdam, eğitim, sağlık, sanayi, altyapı ve finans göstergelerini içeren 58 sosyo-

ekonomik değişken kullanılarak oluşturulmuştur.

ġekil 1: Türkiye’de Düzey 2 Bölgelerinin Sosyo-Ekonomik GeliĢmiĢlik Endeks Sıralaması

2,83

1

2,01

6

1,52

0,98

1

0,78

2

0,57

2

0,33

4

0,28

8

0,28

1

0,15

3

-0,0

71

-0,1

66

-0,2

59

-0,3

15

-0,3

38

-0,3

76

-0,4

07

-0,4

17

-0,5

59

-0,5

59

-0,6

75

-0,7

9

-0,9

64

-1,2

04

-1,2

67

-1,3

91

TR10TR51

TR31TR41

TR42TR21

TR62TR32

TR61TR22

TR81TR33

TR52TRC1

TR63TR72

TR71TR83

TR90TRB1

TR82TRA1

TRC2

TRC3

TRA2

TRB2

İstatistiki Bölge Birim leri ( Düzey-2)

0

1

2

3

-1

Gelişm işlik Endeksi

Türkiye’de bölgesel gelişmişlik farklarının bir çok boyutu bulunmaktadır. Bu bölümde, söz

konusu farkları ortaya koymak için, temel sosyal ve ekonomik gelişme göstergeleri analiz

edilecektir. Bu analizler, coğrafi ve sektörel odaklanmanın çerçevesini çizecek zemini ortaya

koyacaktır.

30

Çok Yıllı Endikatif Planlama Belgesi kriterine göre belirlenen 12 Düzey 2 Bölgesinin

(öncelikli bölgeler) şehirleşme oranları Türkiye ortalaması ile karşılaştırıldığında, TRC1

Düzey 2 Bölgesi dışındaki tüm öncelikli bölgelerin şehirleşme oranlarının, ülke ortalamasının

altında olduğu görülmektedir. Aşağıda yer alan harita, bölgeleri şehirleşme oranlarına göre

sınıflandırmaktadır. Dördüncü grupta yer alan altı öncelikli bölge daha kırsal nitelikte

olmasına rağmen, diğer altı öncelikli bölge ülke ortalamasına yakındır. Şehirleşme oranı,

farklı niteliklere sahip bölgeler için müdahale araçlarının geliştirilmesinde belirleyicilerden

biri olacaktır.

ġekil 2: Düzey 2 Bölgelerinin ġehirleĢme Oranları (2000)

Düşük şehirleşme oranlarına paralel olarak, öncelikli bölgelerin büyük çoğunluğunda tarımsal

istihdam oranı oldukça yüksektir. Hanehalkı İşgücü Anketinin (2005) sonuçlarına göre;

öncelikli bölgelerin hiçbirinde sanayi sektöründeki istihdam, tarım ve hizmetler sektöründeki

istihdamdan yüksek değildir. Diğer taraftan, 6 öncelikli bölgede, tarımsal istihdam diğer iki

sektöre göre istihdamın büyük bölümünü oluşturmaktadır.

31

ġekil 3: Düzey 2 Bölgelerinde Ġstihdamın Sektörel Dağılımı (2005)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

TR

10

TR

21

TR

22

TR

31

TR

32

TR

33

TR

41

TR

42

TR

51

TR

52

TR

61

TR

62

TR

71

TR

81

TR

63

*

TR

72

*

TR

82

*

TR

83

*

TR

90

*

TR

A1

*

TR

A2

*

TR

B1

*

TR

B2

*

TR

C1

*

TR

C2

*

TR

C3

*

Tarım Sanayi Hizmetler

* 12 Öncelikli Düzey 2 Bölgesi

Tarımdaki yüksek istihdam genel olarak işgücündeki düşük verimlilikle yakından ilişkilidir.

Tarım sektörünün baskın olmasından kaynaklanan ekonomideki düşük verimlilik, 10’dan

fazla kişi çalıştıran işletme sayısı ele alındığında da görülmektedir. Ülke nüfusunun yüzde

37’si 12 öncelikli bölgede ikamet etmesine rağmen, 10’dan fazla kişi çalıştıran tüm

işletmelerin ancak yüzde 14’ü bu bölgelerde yer almaktadır. Görece düşük teknoloji kullanan

küçük işletmeler, bu bölgelerde ölçek ekonomisinin yakalanmasını engellemekte ve

verimsizliğe neden olmaktadır.

Ekonomik verimliliği artırmanın esaslarından biri, insan kaynakları açısından belirli

standartların yakalanmasıdır. Bu kapsamda; insan kaynaklarının niteliği açısından bölgeler

arasındaki farklar, okuryazarlık oranı ile 22 ve daha yukarı yaştaki nüfus içerisindeki

üniversite mezunlarının oranı kullanılarak ele alınacaktır.

2000 Genel Nüfus Sayımına göre, Türkiye’de okuryazar oranı, 6 ve daha yukarı yaştaki

nüfusta yüzde 87,3 olup, bu oran erkeklerde yüzde 93,9 kadınlarda ise yüzde 80,6 olarak

gözlemlenmektedir. 15 ve daha yukarı yaştaki nüfusta ise bu oranlar sırasıyla yüzde 86,5;

yüzde 94,4 ve yüzde 78,5’tir. Ülke geneline bakıldığında, kadınlarda okuryazarlık oranının

erkeklere göre daha düşük olduğu görülmektedir.

Aşağıdaki haritaya bakıldığında, yetişkin okuryazarlık oranları açısından tüm Öncelikli Düzey

2 Bölgelerinin üçüncü ya da dördüncü grupta yer aldığı görülmektedir. Doğu ve Güneydoğu

Anadolu Bölgesinde, TRA1 Düzey 2 Bölgesi dışındaki tüm öncelikli bölgeler dördüncü

grupta yer almaktadır.

32

Ayrıca, 22 ve daha yukarı yaştaki nüfus içerisindeki üniversite mezunlarının oranı, Öncelikli

Düzey 2 Bölgelerinde yüzde 5,66 iken, bu oranın Türkiye ortalaması yüzde 8,42’dir. Bu

bölgelerdeki düşük üniversite mezunu oranı, insan kaynaklarının kalitesini ve girişimcilik

seviyesini olumsuz etkilemektedir. Bu göstergeler, öncelikli bölgeler için insan kaynaklarına

yönelik müdahalelerin gerekliliğini ortaya koymaktadır.

ġekil 4: Düzey 2 Bölgelerinde YetiĢkin Okuryazar Oranı (2000)

Bu sosyal ve ekonomik durum iç göçe sebep olmakta, ortaya çıkan istihdam sorunu ise

metropoliten şehirlerin iş imkanları ile çözülememektedir. 2000 Genel Nüfus Sayımı

sonuçlarına göre, 1995-2000 döneminde, toplamda 4.469.952 kişi bir Düzey 2 Bölgesinden

diğerine göç etmiştir. Öncelikli bölgeler düşünüldüğünde; yaklaşık 1,5 milyon kişi öncelikli

bölgelerden ülkenin diğer bölgelerine göç ederken, diğer bölgelerden öncelikli bölgelere bu

dönemde sadece 700.000 kişi göç etmiştir. Net göç oranına bakıldığında, 12 öncelikli

bölgeden hiçbiri bu dönemde net göç alan bölge olmamıştır.

ġekil 5: Net Göç Alan ve Net Göç Veren Düzey 2 Bölgeleri (1995-2000)

Sonuç olarak, mevcut tablodan, Türkiye’de göreceli olarak az gelişmiş bölgelerin

potansiyelleri ve problemlerine göre farklılaştırılmış tedbirler içeren bütüncül bir bölgesel

gelişme politikasına ihtiyaç duyulduğu sonucu çıkmaktadır. IPA’nın üçüncü ve dördüncü

33

bileşenleri için stratejik bir çerçeve çizen SÇB, 12 öncelikli bölgede yer alan yüksek

potansiyele sahip bazı merkezlerin rekabet avantajlarını da gözardı etmeden, bu bütüncül

bölgesel gelişme yaklaşımını sağlayacaktır.

2.4. GZFT Analizi

Tablo 15: GZFT Analizi

Güçlü Yönler Zayıf Yönler

Genel

Genç ve dinamik nüfus

Türkiye’nin jeo-stratejik konumu

Makro-ekonomik ve siyasi istikrar dolayısıyla

artan güven

Güçlü mali disiplin ve bağımsız para politikası

Yüksek ve sürdürülebilir büyüme oranları ve düşen

enflasyon

Makro politikalarda yaygın mutabakatın sağlanmış

olması

Yüksek düzeydeki ticaret hacmi

Sanayi ve hizmetler sektörlerinde artan istihdam

Kilit alanlarda yapısal reformlar (bankacılık,

sağlık, özelleştirme, sosyal güvenlik, ademi

merkeziyetçilik)

Yeni kurumlar ve yönetişimin güçlendirilmesi

(bağımsız düzenleyici kurumlar, kalkınma

ajansları, yerel düzeydeki katılımcı mekanizmalar,

ombudsman gibi)

Hızlı büyüyen sektörler (otomotiv, elektronik,

turizm gibi)

Türkiye’nin enerji koridorlarındaki transit ülke

olma durumu

Rekabet Edebilirlik

Yerel ve bölgesel kalkınma inisiyatiflerini

harekete geçirmek üzere kalkınma ajanslarının

kurulması

Sistematik Ar-Ge desteğinin mevcut olması

Mevcut OSB ve KSS’ler

Aktif Teknoloji Geliştirme Bölgeleri ve Teknoloji

Merkezleri

Biyoteknoloji ve nanoteknoloji gibi öncü alanlar

için kurulmuş olan araştırma merkezleri

Bilgi Toplumu Stratejisi’nin hazırlanmış olması

2005 yılından itibaren kamunun Ar-Ge desteğinde

önemli ölçüde artış olması ve Türk Araştırma

Alanı programının başlatılmış olması

Türkiye’deki piyasanın büyük olmasının getirdiği

avantajlar

Sanayinin alt sektörlerinin oldukça çeşitlenmiş

olması

Uygun bir turizm ortamı yaratacak doğal

kaynakların ve tarihi mirasın çeşitliliği

AB’ye ve diğer bölgesel pazarlara yakınlık

İş ortamının iyileştirilmesi için hazırlanmış olan

reform programı

Genel

Bölgeler arasındaki gelişmişlik farkları

Yetersiz altyapı

Dağınık ve plansız yerleşim

Yerel yönetimlerin sınırlı kapasiteleri

Yerel ve ulusal düzeyde kurumlar arasında

koordinasyonun yetersiz olması ve yetki çatışması

Yüksek işsizlik düzeyi

Kayıtdışı ekonomi

İşgücünün düşük nitelik düzeyi

Yüksek düzeyde cari açık

Düşük verimlilik düzeyi (özellikle tarım sektörü)

Geleneksel sektörlerin (tekstil sektörü gibi) göreli

avantajının gerilemesi

Rekabet Edebilirlik

Finansman maliyetlerinin girişimciler için yüksek

olması ve finans kaynaklarına erişim güçlükleri

KOBİ destek sisteminin yetersiz olması

Sanayi ile ilgili bilgi ve danışmanlık hizmetlerine

erişim güçlükleri

Sanayinin düşük teknolojiye ve düşük işçi

maliyetlerine dayanıyor olması

İhraç ürünlerde ileri teknoloji ürünlerinin payının

düşüklüğü

Eski teknoloji kullanımı ve yenilikçilik düzeyinin

düşük olması

Tasarım ve marka oluşturma hususundaki

eksiklikler

KOBİ’lerde kalite, standart, Ar-Ge ve yenilikçilik

hususunda farkındalığın düşük olması

Sanayi ve üniversite arasındaki işbirliğinin zayıf

olması

Genel anlamda araştırma altyapısının yetersiz

olması

Araştırmacı sayısının yetersiz olması

Özel sektör başta olmak üzere Ar-Ge yatırımlarının

yetersiz olması

AB Bilim ve Teknoloji Çerçeve Programı

kaynaklarının yeterince kullanılamaması

Bilgi ve İletişim Teknolojilerinin yeterince

kullanılamaması ve düşük seviyedeki e-ticaret

faaliyetleri

Hizmet kalitesi, reklam ve pazarlama gibi

hususlarda turizm altyapısının yetersiz olması

34

UlaĢtırma

Türkiye’nin Avrupa ile Asya ve Orta Doğu

arasında transit ulaşım açısından stratejik konuma

sahip olması

Uluslararası karayolu taşımacılığında faaliyet

gösteren yüksek kapasiteli filoya sahip iyi

örgütlenmiş firmaların olması

Ulaştırma altyapısı yapımında uluslararası

deneyime sahip firmaların ve bu firmaların

bünyesinde çalışan vasıflı insan kaynaklarının

olması

Türkiye’nin mevcut ve potansiyel limanlarının

coğrafi pozisyonlarının TEN-T ağında önemli

düğüm noktaları ve ana liman olmaya müsait

oluşu

Demiryolu sektörüne olan siyasi destek

Demiryolu araçları yapımı ve onarımında

deneyimli firmaların oluşu

Önceden kurulmuş olan serbest ticaret bölgelerinin

sağladığı ekonomik avantajlar

Marmaray projesinin tamamlanmasıyla birlikte

kesintisiz demiryolu ulaşımı TCDD’nin yeniden yapılandırılması

Hızlı tren yolcu taşımacılığının başlaması

Avrupa’da çalışan Türk nüfusun havayolu

taşımacılığına olan talebi

Çevre Doğal kaynakların ve biyoçeşitliliğin zenginliği

Çevre korumaya halkın destek sağlaması

Çevre standartlarının (ISO 14000) iş yerlerinde

uygulanmasının artması

Kişi başına düşen CO2 emisyonu seviyesinin

düşük olması

Ġnsan Kaynaklarının GeliĢtirilmesi

Genç ve dinamik nüfus

Türk iş mevzuatının Topluluk Müktesebatına

uyumu konusundaki çabalar

Girişimcilik kapasitesi

Sosyal yardımlaşma kültürü

Eğitimin her düzeyinde okullaşma oranlarının

artması

Sosyal güvenliğin kapsamının genişlemesi

UlaĢtırma

Düşük karayolu ve demiryolu yoğunluğu

Yük ve yolcu taşımacılığında karayolunun yüksek

payından dolayı karayolu üstyapısının yıpranmış

olması

Modlar arasında karayolu lehine olan dengesizlik

Demiryolu ağının büyük bir kısmının eski ve tek hat

olması ve büyük şehirler arasında yüksek hızlı

demiryolu hatlarının olmaması

Yetersiz ulaştırma veri tabanı

Şehiriçi raylı sistem inşaasında ithal teknolojiye

bağımlılık

Yetersiz kamu finansman kaynakları

TEN-T ağında transit liman olabilecek büyüklükte

limanların yetersiz oluşu

Özellikle demiryolu açısından yetersiz geri saha

bağlantıları

Karayollarında yetersiz üst yapı ve geometrik

standartlar.

Yeterince gelişmemiş kuzey-güney ulaşım koridoru

Finansman eksikliğinden dolayı ulaştırma modları

arasındaki dengesizliğin devam etmesi ve TINA

sonucunda ortaya çıkan projelerin tamamlanmasının

gecikmesi

Çevre Su tesisatlarındaki yüksek kayıp ve kaçaklar

Çevresel altyapı eksikliği

Merkezi ve yerel yönetimlerin çevre konusunda

yetersiz kurumsal altyapısı

İzleme, kontrol ve denetim mekanizmalarının

yetersizliği

Çevrenin korunması için yetersiz idari, yatırım ve

işletme harcamaları

Çevre finansman politikalarının zayıflığı

Kamu yatırımlarını uygulayabilecek özel sektörün

kapasitesinin sınırlı olması

Çevre ile ilgili envanter ve veri tabanının

yetersizliği

Ġnsan Kaynaklarının GeliĢtirilmesi

Kadınların işgücüne düşük katılımı

Yetersiz özel ve kamu sektör istihdam hizmetleri

Teknolojik değişimlere uyum eksikliği

Eğitim ve işgücü piyasası arasındaki bağın zayıflığı

Mesleki eğitimin yetersizliği

Okullaşma oranlarının düşüklüğü

Kayıt dışı istihdamın yüksekliği

Yaşam boyu öğrenime katılımın düşüklüğü

Gelir dağılımının dengesizliği

Fırsatlar Tehditler

Genel

AB’ye üyelik süreci

Yerel yönetimlerde reform sürecinin başlatılmış

olması

Stratejik planlama yaklaşımının uygulanması

Genel

Artan küresel rekabet

Küresel dalgalanmaların yarattığı ekonomik

kırılganlık

Doğal afetler

35

Uluslararası pazarlara ve enerji koridorlarına

yakınlık

Yapısal reformlar için uluslararası finans

kurumlarının desteği

Hızla artan doğrudan yabancı sermaye

Komşu ülkelerin talep düzeylerinin artması

Bölgesel ve küresel ticaretin liberalleşmesi

(özellikle Serbest Ticaret Anlaşmaları)

Artan verimlilik

Rekabet Edebilirlik

Yabancı ülkelerdeki Türk araştırmacılar

Rekabet edebilirliği artırmada KOBİ’lerin

öneminin giderek daha iyi anlaşılması

UlaĢtırma

Avrupa ile Asya ve Ortadoğu arasındaki ulaştırma

hizmetlerine olan talebin artması

Türkiye, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Orta

Doğu’da yolcu ve yük trafiğinin demiryollarına

kayma potansiyeli

Türkiye’nin Orta Doğu ve Kafkasya’daki

gelişmekte olan piyasalara yakın olan stratejik

konumu

Türk ulaşım ağının TEN-T ağına bağlanması ile

Türk limanlarının transit noktaları olması için

artan potansiyeli

İstanbul’un Avrupa ve Asya arasında havacılık

merkezi olma potansiyeli

Çevre Çevrenin, uygun koşullu finansman sağlayan

uluslararası kuruluş ve fonların büyük ilgi

gösterdiği bir sektör olması

Üretim stratejilerinde çevreye duyarlı

teknolojilerin kullanımının artması

İnsan sağlığını ve ekonomiyi de olumlu

etkileyebilecek daha iyi bir çevre koruma

sisteminin geliştirilmesi

Altyapı yatırımlarının uygulanması için AB mali

yardımlarının artırılması

AB entegre çevre uyum stratejisinin hazırlanmış

olması

Ġnsan Kaynaklarının GeliĢtirilmesi

Demografik fırsat penceresi

Bilgiye erişimin artması

AB’ye katılım süreci

Nitelikli işgücüne olan talebin artması

Doğrudan yabancı sermayenin artması

Artan bölgesel ve uluslararası çatışmalar

Yabancı enerji kaynaklarına ileri düzeyde bağımlı

olma

Rekabet Edebilirlik

Kamunun artan Ar-Ge fonlarının etkili

kullanılamaması ve etkinlik, verimlilik ve araştırma

kalitesi gibi hususlarda muhtemel gerilemeler

UlaĢtırma

Türkiye’nin Avrupa ve Asya arasındaki rolünü

tehdit edebilecek olan Rusya-İran-Hindistan Kuzey-

Güney koridorunun devreye girecek olması

Komşu ülkelerle yapılan ulaştırma hizmetlerini

sekteye uğratan bölgesel çatışmalar

Ulaştırma sektöründe petrole olan yüksek bağımlılık

Akdeniz’deki diğer modern konteyner

limanlarından kaynaklanan şiddetli rekabet

Çevre Çarpık kentleşme

Hızlı nüfus artışı, göç ve kentleşmenin doğal

kaynaklar üzerinde artan baskısı

Çevresel yatırımların yüksek maliyeti

Ġnsan Kaynaklarının GeliĢtirilmesi

İşgücü göçü

İnsan kaynaklarına yapılan yatırım düzeyinin

düşüklüğü

Tarım sektöründeki hızlı çözülme

3. Amaçlar ve Tutarlılık

SÇB’nin amaç ve öncelik alanları IPA fonlarının en iyi kullanımının sağlanmasına yönelik

olarak belirlenmiştir. Bu süreçte, sosyo-ekonomik analizler, GZFT çalışmaları ve Avrupa

Komisyonunun yayınladığı rehberler göz önüne alınmıştır. IPA fonlarının miktarı,

36

Türkiye’nin büyüklüğü ve ihtiyaçları düşünüldüğünde, en yüksek etkiyi temin etmek için

coğrafi ve sektörel odaklanma temel prensip olarak alınması gereklidir.

3.1. IPA’nın Bölgesel Kalkınma ve Ġnsan Kaynaklarının GeliĢtirilmesi BileĢenlerinin

Amaçları

SÇB’nin genel amacı, “İnsan kaynaklarını geliştirerek ve bölgeler arası gelişmişlik farklarını

azaltarak Türkiye’nin AB’ye yakınsama sürecine ve ekonomik-sosyal kalkınmasına katkıda

bulunmaktır.

Bu çerçevede, Bölgesel Kalkınma bileşeni; bölgesel rekabet edebilirlik, ulaştırma ve çevre

olmak üzere üç alana odaklanmaktadır. Diğer bileşen olan İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi

ise, eğitim, istihdam ve sosyal içermeye odaklanmaktadır. SÇB, coğrafi odaklanma ilkesini bu

bölümde ayrıntıları sunulan “büyüme merkezleri” yaklaşımı perspektifi ile ele almaktadır.

3.1.1. Sektörel Odaklanma

SÇB’nin genel amacı ile uyumlu bir şekilde, Bölgesel Kalkınma bileşeninin amacı “bölgeler

arası gelişmişlik farklarını azaltarak, çevre ve ulaştırma altyapısını güçlendirerek ve rekabet

edebilirliği artırarak Bölgesel Kalkınmayı hızlandırmaktır”.

Söz konusu amaca ulaşmak için belirlenen üç spesifik hedef aşağıda şu şekilde özetlenmiştir;

- Girişimciliği destekleyerek ve iş ortamını iyileştirerek bölgesel rekabet edebilirliği artırmak

- AB standartları ile uyumlu bir şekilde çevre altyapısını iyileştirmek

- Türkiyenin gelecekteki TEN-T ağında güvenlik ve intemodalite hususlarını göz önüne

alarak ulaştırma altyapısını iyileştirmek

Türkiye, iş ortamını iyileştirerek, işletmelerin kapasitelerini güçlendirerek ve girişimciliği

destekleyerek bölgelerinin rekabet edebilirliğini artırmayı amaçlamaktadır. KOBİ’ler, iş

yaratma, bölgeler arasındaki farklılıkları azaltma ve gelir dağılımını düzeltme gibi hususlarda

önemli bir role sahip olduklarından, bölgesel rekabet stratejisinin odağında ve amacında

dinamik, yenilikçi ve rekabet edebilir KOBİ’ler olacaktır.

Ulaştırma alt bileşeninin temel amacı, verimli ve dengeli bir ulaştırma sistemi sağlayarak,

gelecekteki TEN-T ağında güvenlik ve intemodalite hususlarını gözönüne alacak şekilde

ulaştırma altyapısını iyileştirmektir.

Çevre alt bileşeninin ana amacı kentsel altyapı ihtiyacının Topluluk Müktesebatı ve yerel

şartlar doğrultusunda karşılanarak yüksek seviyede çevresel koruma düzeyine erişmektir.

İlgili müktesebatın Türk çevre mevzuatınca uyumu henüz sağlanmamış kısımları AB eş

finansmanın proje fiş ve dokümanlarında belirtilecektir.

İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi bileşeninin amacı “daha fazla ve daha iyi işler yaratarak

sosyal uyumu güçlendirmek ile bilgiye dayalı ve sürdürülebilir büyüme kapasitesine sahip bir

ekonomiye geçişi sağlamaktır.

37

Bilgi temelli bir toplumun ve rekabetçi bir ekonominin gerekleri ile uyumlu bir şekilde insan

kaynağının niteliği ve niceliği geliştirilmelidir. İnsan kaynaklarının geliştirilmesi, rekabet

edebilirliği ve verimliliği artıracaktır. İstihdam imkanlarının artırılması ve daha fazla sayıda

ve daha iyi işlerin artması özellikle dezavantajlı grupların sosyal uyumuna ve genel anlamda

sosyal bütünleşmeye katkıda bulunacaktır.

3.1.2. Coğrafi Odaklanma ve “Büyüme Merkezleri” YaklaĢımı

Bölgeler arası gelişmişlik farklarını azaltmak, uygulamada etkinlikleri sınırlı kalmış olsa da

bütün kalkınma planlarında öncelikli müdahale alanlarından biri olarak tanımlanmıştır. Bir

tarafta önemli bölgesel gelişmişlik farkları sorunu, diğer tarafta ulusal kaynakların yetersizliği

göz önüne alındığında, dengeli bölgesel gelişmeyi sağlamak üzere, “büyüme merkezleri”

modelinin benimsenmesi ve uygulanması gündeme gelmiştir.

Ülkenin coğrafi büyüklüğü, bölgeler arası gelişmişlik farkları ve kaynak kısıtı içerisinde

rekabet ve yakınsama amaçları arasında bir denge kurma ihtiyacı düşünüldüğünde; mekansal

odaklanmayı sağlamak için en iyi yöntem, kaynakların ve desteklerin, özellikle bölge içi ve

bölgeler arası yakınsama ihtiyacının yüksek olduğu bölgelerdeki bazı stratejik büyüme

merkezlerine (kutuplar) yönlendirilmesidir. Bu merkezlerin, yüksek büyüme potansiyeline,

ölçek ekonomisine ve yığılma ekonomilerinden kaynaklanan dışsallıklara sahip olduğu kabul

edilmektedir. Bu yaklaşımdan faydalanarak, söz konusu merkezlerdeki sınai kalkınma, art

bölgelere de yayılarak dengeli bir sınai kalkınma sağlanmış olacaktır.

Geçmişte, büyüme merkezleri modeli ile örtüşen mekan odaklı kapsamlı çalışmalar

yapılmıştır. Bu çalışmaların en önemli örneği, 1982 yılında tamamlanan “Türkiye’de

Yerleşim Merkezlerinin Kademelenmesi” çalışmasıdır. Bu kapsamlı çalışma, bölgesel

gelişme merkezlerini ve bu merkezlerin hinterlantlarını belirlemeyi amaçlamıştır. Sonuç

olarak, bu çalışma ile 16 bölgesel merkez belirlenmiştir. Fakat, bu çalışmanın yatırım ve

destek politikaları üzerindeki etkisi sınırlı olmuştur.

Yöntem ve Kullanılan Kriterler

EUROSTAT verilerine göre kişi başı GSYİH’si Türkiye ortalamasının yüzde 75’inden düşük

olan Düzey 2 Bölgelerinde büyüme merkezi olma potansiyeli taşıyan şehirler belirlenmiştir.

Öncelikli bölgeler listesinde önümüzdeki dönemde yapılabilecek herhangi bir gözden geçirme

hususu saklı kalmak kaydıyla, Türkiye ve Topluluk öncelikleri ve mevcut en son istatistiki

veriler ışığında, 2007-2009 dönemi için Öncelikli Düzey 2 Bölgeleri aşağıdaki tabloda

sunulmuştur.

38

Tablo 16: Öncelikli Düzey 2 Bölgeleri (12 Bölge, 43 Ġl)

DÜZEY 2 BÖLGESĠ ĠLLER

1 TRA2 Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan

2 TRB2 Van, Muş, Bitlis, Hakkari

3 TRC3 Mardin, Batman, Şırnak, Siirt

4 TRA1 Erzurum, Erzincan, Bayburt

5 TRC2 Şanlıurfa, Diyarbakır

6 TRC1 Gaziantep, Adıyaman, Kilis

7 TR72 Kayseri, Sivas, Yozgat

8 TR90 Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane

9 TRB1 Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli

10 TR82 Kastamonu, Çankırı,Sinop

11 TR83 Samsun, Tokat, Çorum, Amasya

12 TR63 Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye

Kaynak: EUROSTAT

İzlenen yöntemde hem nicel hem de nitel göstergeler kullanılmıştır. Büyüme merkezlerinin

belirlenmesinde “İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (2004)” temel

alınmıştır. Bu araştırma kapsamında; demografi, istihdam, eğitim, sağlık, sanayi, tarım, finans

ve diğer refah göstergelerinin dahil olduğu 32 farklı değişken kullanılarak temel bileşenler

analizi uygulanmış ve ilçelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması elde edilmiştir

(Ankara, İstanbul ve İzmir illerinin büyükşehir ilçeleri araştırma dışında tutulmuştur). Bu

çalışmada kullanılan değişkenler Ek-7’de yer almaktadır. Büyüme merkezleri belirlenirken

kullanılan ilk kriter, il merkezinin söz konusu 2004 yılı çalışmasındaki ilk 60 merkez ilçe

içerisinde yer almasıdır.

Belirlenen merkezlerin, orta büyüklükte bir şehir olması ve özellikle hizmet sektöründe

yığılma ekonomilerinin oluşturulması için yeterli nüfusa sahip olması gerekmektedir. Bu

merkezler; çevreleriyle güçlü ticari ve sosyal ilişkilere sahip olmalı, ayrıca gelir ve istihdam

açısından çarpan etkisi oluşturma potansiyeline sahip olmalıdır. Bu çerçevede, büyüme

merkezleri 250.000 ile 1.000.000 arasında nüfusa sahip olan şehirler arasından seçilmiştir.

İlave büyüme sonucu olumsuz dışsallıklar oluşturma ihtimali dikkate alınarak, 1.000.000’dan

fazla nüfusu olan şehirler kapsam dışı bırakılmıştır. Bu merkezlerin, hinterlantlarına gerekli

kentsel hizmetleri ve iş ortamını sağlayabilmeleri için, hizmet sektöründeki istihdam oranının

en az yüzde 35 olması diğer bir kriter olarak belirlenmiştir.

İşletmelerin ve yerleşimlerin rekabet edebilirliklerine önemli girdiler sağlayan erişilebilirlik

ve bilim-eğitim altyapısı da temel kriterler arasında yer almıştır. Bu çerçevede, bu

merkezlerin görece daha erişilebilir olması ve daha güçlü ulaşım ağlarına sahip olması

gerekmektedir. Havayollarının ulusal ve uluslararası merkezlerle ulaşım ağları

kurulmasındaki önemi ve öncelikli bölgelerdeki coğrafi yapı dikkate alındığında, bu

merkezlerde havaalanının bulunması yine önemli bir kriter olarak analize dahil edilmiştir.

Büyüme merkezlerinin, bilim-sanayi ilişkisinin gerçekleştirilebilmesi ve bilim-teknoloji

alanında önemli bir hizmet odağı olması için, yerleşik bir üniversite kampüsüne sahip olması

da son derece önemlidir.

39

Yukarıda belirtilen kriterleri tamamen karşılayan büyüme merkezleri, bu dokümanda

“bölgeler-üstü büyüme merkezleri” olarak adlandırılmıştır. Bu çerçevede, yukarıda belirtilen

kriterleri kullanarak, kişi başı GSYİH’si Türkiye ortalamasının yüzde 75’inden az olan 12

Öncelikli Düzey 2 Bölgesi için, aşağıda sıralanan 11 şehir merkezi, bölgeler-üstü potansiyel

büyüme merkezi olarak belirlenmiştir.

Doğu Anadolu Bölgesi :Malatya, Elazığ, Erzurum, Van

Güneydoğu Anadolu Bölgesi :Gaziantep, Diyarbakır, ġanlıurfa

Karadeniz Bölgesi :Samsun, Trabzon

Ġç Anadolu Bölgesi :Kayseri, Sivas

Belirlenen 11 büyüme merkezinin coğrafi dağılımına bakıldığında, 12 öncelikli Düzey 2

Bölgesinden 4’ünde [TR63 (Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye), TR82 (Kastamonu, Çankırı,

Sinop), TRA2 (Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan) ve TRC3 (Batman, Mardin, Siirt, Şırnak) Düzey 2

Bölgeleri] bölgeler-üstü büyüme merkezi bulunmadığı görülmüştür. Bölgeler arasında denge

sağlanması amacıyla, söz konusu 4 Düzey 2 Bölgesinde bölge-içi büyüme merkezlerinin

belirlenmesine yönelik ek bir çalışmaya ihtiyaç duyulmuştur. Söz konusu ek çalışma, bu

bölgeler için aynı kriterler kullanılarak yapılmıştır. Bu bölgelerde yer alan merkezlerden

hiçbirinin bölgeler-üstü büyüme merkezi olmak için gereken kriterleri tamamen

karşılamaması nedeniyle, bu merkezlerin bölge-içi merkez olmaya ne derece yakın oldukları

değerlendirilmiştir. Bu merkezlerin belirlenmesi amacıyla, aynı değişkenlere dayalı bir

puanlama sistemi geliştirilmiştir. Bu sistem çerçevesinde, merkez ilçeler aşağıdaki kriterlere

göre puanlanmıştır:

Kendi bölgesinde en yüksek sosyo-ekonomik gelişmişlik endeks değerine sahip

olması,

Kendi bölgesinde en yüksek nüfusa sahip olması,

Üniversite kampüsünün bulunması,

Havaalanının bulunması,

Hizmet sektöründeki istihdam oranının yüzde 35 veya daha üstü olması,

Karşılanan her bir kriter için merkez ilçelere “1” puan, karşılanmaması durumunda ise “0”

puan verilmiştir. Puanlama sonucunda aşağıdaki tablo elde edilmiştir:

40

Tablo 17: Puanlama Tablosu

Düzey 2

Bölgesi Ġller

Merkez

Ġlçelerin

SEGE

Sıralaması

Nüfus

Hizmet

Sektöründeki

Ġstihdam

Oranı

Üniversite

Kampüsü

Bulunması

Havaalanı

Bulunması

Toplam

Puan

TR63 Hatay 0 0 0 1 0 1

KahramanmaraĢ 1 1 0 1 1 4

Osmaniye 0 0 1 0 0 1

TR82 Çankırı 1 0 1 0 0 2

Kastamonu 0 1 1 1 0 3

Sinop 0 0 1 0 1 2

TRA2 Ağrı 0 1 1 0 1 3

Ardahan 0 0 0 0 0 0

Iğdır 0 0 0 0 0 0

Kars 1 0 1 1 1 4

TRC3 Batman 1 1 1 0 1 4

Mardin 0 0 1 0 1 2

Siirt 0 0 1 0 1 2

Şırnak 0 0 1 0 0 1

Bu çalışma sonucunda, her bir Düzey 2 Bölgesinde en yüksek puanı alan merkez ilçe dikkate

alınarak Kahramanmaraş, Kastamonu, Kars ve Batman olmak üzere dört büyüme merkezi

daha belirlenmiştir. Böylece, dört bölge-içi büyüme merkeziyle birlikte toplamda 15 büyüme

merkezi belirlenmiş olup, büyüme merkezlerinin coğrafi olarak dengeli dağılımı ve coğrafi

odaklanma sağlanmıştır.

Aşağıdaki tablo, kişi başı GSYİH’si Türkiye ortalamasının yüzde 75’inden düşük olan Düzey

2 Bölgelerini ve bölgelerdeki büyüme merkezlerini göstermektedir.

41

Tablo 18 : Öncelikli Düzey 2 Bölgeleri ve Büyüme Merkezleri

DÜZEY 2

BÖLGESĠ BÖLGEDEKĠ ĠLLER (DÜZEY 3) BÜYÜME MERKEZLERĠ

TRA2 Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan Kars

TRB2 Van, Muş, Bitlis, Hakkari Van

TRC3 Mardin, Batman, Şırnak, Siirt Batman

TRA1 Erzurum, Erzincan, Bayburt Erzurum

TRC2 Şanlıurfa, Diyarbakır Diyarbakır, Şanlıurfa

TRC1 Gaziantep, Adıyaman, Kilis Gaziantep

TR72 Kayseri, Sivas, Yozgat Kayseri, Sivas

TR90

Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin,

Gümüşhane Trabzon

TRB1 Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli Malatya, Elazığ

TR82 Kastamonu, Çankırı,Sinop Kastamonu

TR83 Samsun, Tokat, Çorum, Amasya Samsun

TR63 Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye Kahramanmaraş

TR52 Konya, Karaman

TR71 Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Kırşehir

TR33 Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak

TR61 Antalya, Isparta, Burdur

TR22 Balıkesir, Çanakkale

TR81 Zonguldak, Karabük, Bartın

TR62 Adana, Mersin

TR32 Aydın, Denizli, Muğla

TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik

TR21 Tekirdağ, Edirne, Kırklareli

TR51 Ankara

TR10 Istanbul

TR31 İzmir

TR42 Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova

Kaynak: EUROSTAT

* Gölgeli yazılan satırlar, EUROSTAT verilerine göre kişi başı GSYİH’si Türkiye ortalamasının yüzde

75’inden az olan Düzey 2 Bölgelerini göstermektedir.

Bu kriterlerin uygulanması sonucu ortaya çıkan 12 Düzey 2 Bölgesinden 11’inin, 2004-2006

döneminde ekonomik ve sosyal uyum alanında sağlanan destekler için stratejik bir çerçeve

çizen Ön Ulusal Kalkınma Planı (ÖUKP) çerçevesinde belirlenen Öncelikli Düzey 2

Bölgeleri ile aynı olması önem arz etmektedir. Aynı bölgeler üzerinde odaklanma, ÖUKP

çerçevesinde AB destekli bölgesel kalkınma programları ile başlatılan, özellikle görece az

gelişmiş bölgelerde halen uygulanmakta olan yerel nitelikli binlerce projenin kalkınma

çabalarını tamamlayıcı olacaktır.

3.2. Topluluk Öncelikleri ile Uyum

SÇB altında yer alan öncelikler, AB’nin Yenilenmiş Lizbon Stratejisi, Topluluk Stratejik

Rehberi, MIPD ve diğer politika belgelerinde ifade edilen öncelikleri ile uyumludur. Avrupa

vizyonu olarak, Lizbon Stratejisi “Avrupa’nın, sürdürülebilir ekonomik kalkınma becerisine

sahip, daha yüksek sayı ve nitelikte istihdamı gerçekleştiren dünyanın en rekabetçi ve

dinamik bilgi temelli ekonomisi olması” şeklindeki uzun vadeli ekonomik ve sosyal kalkınma

42

hedefini ortaya koymuştur. Lizbon Gündemi’nde yer alan rekabetçilik ve yakınsamaya

odaklanma ile uyumlu olarak, Türkiye büyüme merkezlerini desteklemeye ve öncelikle geri

kalmış bölgelerin rekabetçiliğini artırmaya özel önem vermektedir. Dolayısıyla Türkiye’nin

ekonomik kalkınma durumu göz önüne alınarak, Yenilenmiş Lizbon Stratejisi’nin

rekabetçiliğin artırılması ve istihdam yaratılması şeklinde kilit hedefleri takip edilmiştir.

SÇB’de benimsenen yaklaşım 2007-2013 yılları için Topluluk Stratejik Rehberi ile de

uyumludur. Topluluk Stratejik Rehberi’nde yer alan Uyum Politikası yaklaşımı aşağıdaki üç

önceliği hedeflemektedir:

Ulaşılabilirliğin artırılması, yeterli seviyede ve kalitede hizmetin sağlanması ve

çevrenin korunması yoluyla üye ülkelerin, bölgelerin ve şehirlerin yatırım çekme

potansiyellerinin artırılması,

Yeni bilgi ve iletişim teknolojilerini kapsayacak şekilde bilgi ekonomisinin

büyümesinin, girişimciliğin ve yeniliğin, araştırma ve yenilik kapasitelerinin

artırılması yolu ile desteklenmesi,

İnsan kaynaklarına yatırımın artırılması, çalışanların ve işletmelerin uyum

yeteneklerinin geliştirilmesi ve daha çok insanın girişimcilik ve istihdama

yönlendirilmesi yolu ile sayısı ve niteliği daha yüksek iş imkanlarının oluşturulması.

Topluluk Stratejik Rehberi’nin yukarıda belirtilen rekabetçiliği artırmak, ekonomik olarak

daha güçlü şehirler ile kentsel alanlardaki diğer kentsel ağ arasında daha dengeli kalkınmayı

sağlamak şeklindeki hedefleri ile uyumlu olarak, Bölgesel Rekabet Edebilirlik ve İnsan

Kaynaklarının Geliştirilmesi OP’lerine ayrılan mali kaynak temelde bölgelerdeki bölgesel

gelişme kutuplarına odaklanacaktır.

SÇB, Uyum Politikasının ilke ve önceliklerini, Yenilenmiş Lizbon Stratejisi, Topluluk

Stratejik Rehberi Uyum Politikası ve MIPD belgeleri ile uyumu gözeterek kapsamaktadır.

SÇB’de, MIPD’de belirtildiği üzere sektörel odaklanma sağlanmıştır. Bu çerçevede, SÇB

altındaki müdahale alanları daha temel iş hayatı, yenilik ve insan kaynakları ile ilgili fiziki

yatırım ve altyapının sağlanmasını ele almaktadır. SÇB’nin öncelikleri MIPD’nin aşağıda

belirtilen öncelikleri ile uyumludur:

KOBİ’lerin rekabetçiliğini artırmak ve teknolojik ve yenilikçi kapasitelerini

yükseltmek için iş yatırımlarını desteklemek,

Demiryolları, Trans Avrupa ile bağlantılar ve çok modlu taşımacılık,

Su ve katı atık yönetimi sektörleri,

İstihdam, eğitim ve sosyal içerme.

Topluluk dokümanlarındaki stratejik amaçlar ile beraber, yatay konular ve AB’nin yol

gösterici ilkeleri SÇB’nin hazırlanmasına temel teşkil etmektedirler. SÇB’nin ve Operasyonel

Programların uygulanmasında, izlenmesinde ve değerlendirilmesinde sürdürülebilir kalkınma,

iyi yönetişim, çevrenin korunması, cinsiyet ve fırsat eşitliği, ayrımcılık yapılmaması, sivil

toplumun katılımı, ortaklık, coğrafi odaklanma prensipleri ile hareket edilecektir.

Operasyonel Programlar dezavantajlı grupların işgücü piyasasına katılım sağlamaları, fırsat

eşitliğinin sağlanması ve bireylerin potansiyellerini kullanmaları konularında destek

43

sağlamaya çalışacaktır. Önceliklerden biri, kadınların ekonomik ve sosyal hayata katılımı ile

ilgilenmekte ve özellikle eğitim ve işgücü piyasasındaki dezavantajlı konumlarını

değiştirmeyi öngörmektedir. Fırsat eşitliği prensibi de Bölgesel Rekabet Edebilirlik altında

özellikle kadın girişimciliğine de atıfta bulunarak bazı özel önlemler ile güvence altına

alınmıştır. Fırsat eşitliği ile ilişkili olarak öngörülen faaliyetlerin planlanmaları,

uygulanmaları, izlenmeleri ve değerlendirilmeleri sürecinde sivil toplum dahil çeşitli

kurumların görüşlerine başvurulacaktır. Operasyonel Program İzleme Komitesinin eşitlik ve

fırsat eşitliği meselelerinde her türlü gelişmeyi değerlendirmesi beklemektedir.

Sürdürülebilir kalkınma, AB’nin birbiri ile ilişkili ve uyumlu ekonomik, sosyal ve çevresel

politikalar gerektiren temel amaçlarından biridir. Toplulukların sürdürülebilir kalkınmaları

istikrarlı ekonomik büyüme ile beraber sosyal refah ve sosyal içerme ile ilgili imkanların

beraber sağlanmasını gerektirmektedir. Bu çerçevede, OP’ler altında yürütülen projeler

sürdürülebilir kalkınma ile olan uyumu ile ilintili olarak değerlendirilecektir. IPA fonları,

çevresel sürdürülebilirlik ve Türkiye’de sürdürülebilir kalkınmanın teşviki hususlarında

önemli katkılarda bulunmalıdır.

IPA fonları, eş zamanlı olarak, yerel ekonomilerin büyümesini ve üretkenliğini geliştirerek

sürdürülebilir toplulukların inşasına katkıda bulunmalıdır. Programlar geri kalmış bölgelerin

ihtiyaçlarına özel önem vermeli, işgücü piyasasına girişi kolaylaştırmalı ve sosyal, ekonomik

ve çevresel sorunlar yaşayan bölgelerin cazibesini artırmalıdır.

Sürdürülebilir kalkınma ile ilintili yatay bir öncelik olan çevresel koruma, SÇB ve OP’lerin

programlama ve uygulamadaki her aşamasında çevresel meselelerin entegrasyonu ile

geliştirilecektir. OP’ler Türkiye’nin çevresel duyarlılıklarını, kaynaklarını ve biyolojik

çeşitliliğini göz önünde bulundurarak sağlam bir ekonomik yapıya katkıda bulunacaktır. OP

Program Otoriteleri çevresel koruma ile ilgili spesifik sorumlulukları bulunan yapılar ile olan

operasyonel bağlarını sürdürecektir. Değerlendirme veya onay aşamasında olan IPA

projelerinin ulusal mevzuat ve AB direktiflerine uygun olarak çevresel analizden geçmesi

temin edilecektir. Türkiye’nin SÇB’de bahsi geçen müktesebata olan bağlılığı üyelik

kapsamında ilgili müzakere başlıklarına bağlı olacaktır. Müktesebat ile ilgili ÇED (Çevresel

Etki Değerlendirme), Kuş ve Çerçeve direktifler gibi yükümlülükler, OP’ler kapsamında AB

tarafından eş finansmana tabi projelere ilişkin fişlerde belirtilecektir.

Operasyonel Programların uygulanması, izlenmesi ve değerlendirilmesinde ortaklık ve diğer

iyi yönetişim prensiplerine bağlı kalınması beklenecektir.

Nihai olarak, kısıtlı IPA kaynakları ile azami etkiyi sağlamak için coğrafi ve sektörel

odaklanma yoluna gidilmiştir. Bu prensibin bir yansıması olarak, SÇB’de kaynaklar, büyüme

ve kalkınma potansiyeli olan belirli sayıda bölgeye ve programların hedeflere yönelik etki ve

katkılarının en yüksek olacağı düşünülen sektörlere tahsis edilmiştir.

3.3. Ulusal Önceliklerle Tutarlılık

Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007-2013 dönemi için ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda

bütüncül bir yaklaşım içinde Türkiye’nin gerçekleştireceği dönüşümleri ortaya koyan temel

bir politika dokümanıdır. AB finansal programlama dönemiyle örtüşen Plan TBMM

tarafından 28 Haziran 2006’da kabul edilmiştir.

44

Plan, bu dönemde hazırlanacak planlama dokümanları için temel olacaktır. Bu nedenle,

SÇB’nin genel çerçevesi belirlenirken Plan ile AB’nin politikaları ve öncelikleri dikkate

alınmıştır.

Dokuzuncu Kalkınma Planı hazırlanırken DPT’nin koordinasyonu altında tüm kamu kurum

ve kuruluşlarının katkıları sağlanarak katılımcı bir anlayış benimsenmiştir. Geniş bir

yelpazede yer alan pek çok alanda çeşitli Özel İhtisas Komisyonları kurulmuş ve kamu

sektörü, özel sektör, üniversiteler ve sivil toplum kuruluşlarından kişiler bu komisyonlara

katılım sağlamışlardır.

Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda, Türkiye’nin gelişme vizyonu “İstikrar içinde büyüyen,

gelirini daha adil paylaşan, küresel ölçekte rekabet gücüne sahip, bilgi toplumuna dönüşen,

AB’ye üyelik için uyum sürecini tamamlamış bir Türkiye” olarak belirlenmiştir. Bu vizyon

çerçevesinde, iktisadi büyümeyi ve sosyal kalkınmayı istikrarlı bir yapıda sürdürme amacı

doğrultusunda temel öncelik alanlarına odaklanan beş gelişme ekseni belirlenmiştir. Bu

gelişme eksenleri:

Rekabet Gücünün Artırılması,

İstihdamın Artırılması,

Beşeri Gelişme ve Sosyal Dayanışmanın Güçlendirilmesi,

Bölgesel Gelişmenin Sağlanması

Kamu Hizmetlerinde Kalite ve Etkinliğin Artırılmasıdır.

Herbir gelişme ekseni altında, söz konusu gelişme ekseninin temel amacına ulaşmak için

öncelikli politika alanları tanımlanmıştır. Buna ilaveten bu eksenler altında sektörel ve

tematik politika ve öncelikler yer almış ve bunlar aynı stratejik amaca hizmet edecek şekilde

birbirleriyle ilişkilendirilmişlerdir. Dokuzuncu Kalkınma Planı’nın gelişme eksenleri Ek-6’da

yer almaktadır.

SÇB, Dokuzuncu Kalkınma Planı ile uyumlu bir şekilde hazırlanmıştır. Örneğin IPA’nın

SÇB’nin hazırlanmasına esas teşkil eden iki bileşeni olan Bölgesel Gelişme ve İnsan

Kaynaklarının Geliştirilmesi, Dokuzuncu Kalkınma Planının temel gelişme eksenlerinden

olan Rekabetin Artırılması, Bölgesel Gelişmenin Sağlanması, İstihdamın Arıtılması ve Beşeri

Gelişme ve Sosyal Dayanışmanın Güçlendirilmesi içinde ele alınmaktadır. SÇB’de yer alan

Operasyonel Programlar aynı zamanda Dokuzuncu Kalkınma Planının temel öncelikleri

arasında yer almaktadır. Fiziki altyapının rekabet edebilirlik açısından önemi dikkate alınarak,

ulaştırma ve çevre sektörleri Rekabet Gücünün Artırılması ekseni altında ele alınmıştır.

4. Operasyonel Programlar

Bu bölüm, SÇB başlığı altındaki dört Operasyonel Programa ait öncelikleri sunmaktadır.

OP’lerin öncelikleri belirlenirken, GZFT analizi temel alınmıştır. Ayrıca, OP’lerin

belirlenmesinde, tahsis edilen fonların miktarı ve odaklanma ilkesi göz önünde

bulundurulmuştur.

SÇB dönemi içinde, diğer ülkelerde ve Türkiye’de ortaya çıkacak gelişmeler göz önünde

bulundurularak yeni öncelikler ve/veya faaliyetler söz konusu olabilecektir.

45

Her OP’nin altında teknik yardım önceliği olacaktır. OP’ler, teknik yardıma etkin hazırlık,

uygulama, izleme ve değerlendirme için ihtiyaç duyabileceklerdir. Program Otoriteleri ve

potansiyel faydalanıcılar, programların ve projelerin yürütülmesinde verimliliği, etkinliği,

etkiyi, sürdürülebilirliği ve uygunluğu artırmak için teknik yardım ile destekleneceklerdir.

Fon kullanma kapasitesini olumlu yönde etkileyecek söz konusu katkıların yanı sıra, teknik

yardım faaliyetlerinin söz konusu faaliyetlerin teşvik edilmesinde ve görünürlüğünün

artırılmasında da etkisinin olması beklenmektedir.

Bu bağlamda teknik yardım, daha çok strateji geliştirilmesine, program ve proje döngüsü

yönetimine, idari kapasitenin güçlendirilmesine, eğitim, teşvik ve farkındalık artırma

faaliyetlerine odaklanacaktır. Operasyonel Programlar altındaki teknik yardım önceliği genel

olmaktan çok söz konusu OP’nin spesifik ihtiyaçlarına ve özellikle de kaynakların şeffaf ve

etkili bir şekilde tahsis edilmesi kapasitesinin güçlendirilmesine yönelik olacaktır.

4.1. Bölgesel Rekabet Edebilirlik

Bölgesel rekabet edebilirlik altında iki öncelik tanımlanmıştır. Bunlardan ilki daha çok hedef

olarak seçilmiş bölgelerde daha iyi çalışma ortamlarının teşvik edilmesiyle ilgilidir. İş

ortamları uygun fiziksel ve teknolojik altyapının kurulması ve daha etkili destek

mekanizmalarının sağlanması ile iyileştirilecektir. İkinci öncelik ise işletme düzeyinde

girişimciliğe dair, yönetsel, yenilik yaratan ve finansal beceriler üzerine odaklanmıştır.

Öncelik 1: ĠĢ Ortamının ĠyileĢtirilmesi

İş ortamları, temel altyapı yatırımlarının yapılmasının yanı sıra araştırma, BİT ve turizm

altyapı ihtiyaçlarının giderilmesi ve KOBİ’ler için yeni destek mekanizmalarının

geliştirilmesi yoluyla iyileştirilecektir. Bu kapsamda yeni Organize Sanayi Bölgeleri, Küçük

Ölçekli Sanayi Siteleri, Teknoloji Geliştirme Bölgeleri, Teknoloji Geliştirme Merkezleri,

Teknoloji Transfer Merkezleri ve İşletme Destek Merkezleri kurulacak ve mevcut

merkezlerin şartları iyileştirilecektir.

Finansmana erişim olanakları ve finansman kaynaklarının kullanım oranları yükseltilecektir.

İşletmelerin yaşam döngülerinin başlangıç dönemi başta olmak üzere her aşamasında

finansmana ulaşmalarını kolaylaştırmak için çekirdek sermayesi, başlangıç sermayesi, risk

sermayesi, kredi garanti mekanizmaları, kredi planı ve sermaye finansmanı gibi finansman

modelleri uygulamaya konulacak ve mevcut uygulamaların etkinliği artırılacaktır. Bu

çerçevede bölgelerin gelişmişlik seviyeleri ve kapasiteleri göz önünde bulundurularak

çeşitlendirilmiş finansal destek mekanizmaları sunulacaktır.

Bölgedeki işletmelerin veri tabanlarına mevcut erişimlerinin düşük olduğu dikkate alınarak

işletmelerin bilgiye erişim olanakları iyileştirilecektir. Bu da daha çok mevcut veri

tabanlarının fonksiyonlarının güçlendirilmesi yoluyla gerçekleştirilecektir. Ayrıca bölgeye

özel bilgi portallarını ve bilgi değişim arayüzlerini desteklenecek projelerin temel parçası

yaparak faydalanıcılar arasında program faaliyetleri konusunda farkındalık yaratılacak ve

dolayısıyla mevcut taleplerin artırılması ve yeni talepler yaratılması sağlanacaktır.

Turizm sektöründe faaliyet gösteren KOBİ’ler için uygun iş ortamlarının yaratılmasına

katkıda bulunacak şekilde altyapı iyileştirilecektir.

46

Öncelik 2: ĠĢletmelerin kapasitelerinin Güçlendirilmesi ve GiriĢimciliğin TeĢvik Edilmesi

Girişimci, yönetsel, yenilikçi ve finansal beceriler geliştirilecek ve işletmelerin

kurumsallaşması ve uluslararası platformlarda faaliyete geçme düzeyleri iyileştirilecektir.

İşletmelerin üretim teknolojileri, Ar-Ge ve yenilikçilik becerileri ile BİT kullanımları

iyileştirilecektir.

İşletmelerin ihracat, kalite, üretkenlik, verimlilik, teknoloji seçimi, yenilikçilik, e-ticaret

uygulamaları ve çevresel meseleler gibi çeşitli konularda farkındalıkları ve kapasiteleri

artırılacaktır.

İşletmelerin kendi aralarında iletişim ağları oluşturmaları, kümelenmeleri ve dayanışma

sağlamaları ile üniversite, araştırma kurumları ve hizmet yapılarıyla işbirliği kurmaları teşvik

edilecektir.

Girişimcilerin özellikle iş planı ve strateji hazırlama, pazar araştırması, pazarlama, yönetim ve

marka yönetimi alanlarındaki becerilerini artırmak yoluyla girişimcilik desteklenecektir.

Kadın girişimciliği konusuna önem verilerek herkese eşit fırsat ilkesi garanti altına

alınacaktır.

Öncelik 3: Teknik Yardım

Operasyonel programın etkin bir biçimde hazırlanması, uygulanması, izlenmesi ve

değerlendirilmesi ile gerçekleştirilecek olan faaliyetlerin duyurulması ve görünürlüklerinin

artırılması için teknik yardım alınacaktır.

4.2. UlaĢtırma

Türkiye, ulaştırma ağını TEN-T ağına bağlamayı hedeflemektedir. Bu hedefi hayata geçirmek

amacıyla Türkiye’de bir TINA çalışması gerçekleştirilmektedir. Türkiye, öncelikle Türk

ulaştırma ağını TEN-T ağına bağlayacak kısımları tamamlayacak ve bu ağ üzerinde kesintisiz

ve güvenli ulaşımı sağlayacak projeleri gerçekleştirecektir. Ulaşım modları arasındaki

dengeyi ve intermodal ulaşımı sağlamak amacıyla demiryolu ve denizyolu ulaşımının payları

artırılacaktır. Aşağıdaki öncelikler gerçekleştirilirken, çevresel unsurlara en üst düzeyde önem

verilecektir.

Öncelik 1: Gelecekteki TEN-T demiryolu ağının rehabilitasyonu ve/veya yeni inĢaası ile

TEN-T ağında düğüm ve transit noktaları olacak limanların geliĢtirilmesi/yeni inĢaası

TINA çalışmasının ön sonuçlarına göre Pan-Avrupa Ulaştırma Koridoru IV (Arad-Sofya-

İstanbul bölümü) Ankara üzerinden İstanbul’dan Kars’a kadar genişleyecektir. İstanbul-Kars

(Gürcistan sınırı) koridoru Türkiye’nin TEN-T ağının ana hatlarından bir tanesi olacaktır.

Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz’deki limanların ve mevcut/muhtemel demiryolu sınır

kapılarının (İran, Suriye ve Irak) bu koridora ve ana akslara bağlanmasıyla Türkiye’nin TEN-

T ağı tamamlanacaktır.

Yukarıda bahsedilen ağın üzerinde yer alacak demiryolu rehabilitasyonu, standartlarının

yükseltilmesi ve/veya yeni yapım projelerine finansman sağlanacaktır. Bunun yanı sıra, bu

ağdaki düğüm noktaları olarak ve Deniz Otoyolları kapsamında, liman altyapısı

iyileştirilecek; mevcut liman kapasiteleri artırılacak, Akdeniz, Ege ve Karadeniz’de yeni

büyük ölçekli ve ana limanlar hinterlant bağlantıları ile birlikte inşa edilecektir.

47

Demiryolu bağlantılı limanların geliştirilmesi ve hayata geçirilmesi ile kesintisiz ulaşımın

gerçekleştiği, Avrupa-Asya ulaşım ağında verimli bağlantılar oluşturacak ekonomik ve çevre

dostu bir ulaşım ağı sağlanacaktır. Liman-demiryolu bağlantısı ile konteyner stoklama

kapasitesi artırılacak, dağıtım kara konteyner terminalleri ve lojistik merkezleri aracılığıyla

gerçekleştirilecektir. Bu lojistik merkezler yük taşımacılığını sağlayacak, sevkiyatçılar

(forvarder) ve taşımacıları organize edecek, böylece tarifelerin azalmasını sağlayarak

Türkiyenin rekabet gücünü artıracaktır. Bu çerçevede, lojistik merkezleri inşa edilecektir.

Öncelik 2: Karayolu ağının TEN-T ile uyumlu bir Ģekilde inĢa edilmesi ve geliĢtirilmesi

Orta vadede, gelecekteki TEN-T ağlarında yer alan ve eksik kalan karayolu kesimleri

bölünmüş yol olarak inşa edilecektir.

TEN-T ağlarında yer alan mevcut karayolu altyapısı, yol ve kavşakların geometrik ve

kaplama standartlarının iyileştirilmesi suretiyle yenilenecek ve geliştirilecektir.

Öncelik 3: Teknik Yardım

Operasyonel programın etkin bir biçimde hazırlanması, uygulanması, izlenmesi ve

değerlendirilmesi ile gerçekleştirilecek olan faaliyetlerin duyurulması ve görünürlüklerinin

artırılması için teknik yardım alınacaktır.

4.3. Çevre

Çevre operasyonel programı, “AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi”nin amaçları ile uyumlu

olacaktır. Çevre operasyonel programının uygulanması sırasında projeler sürdürülebilir

kalkınma prensiplerine uygun olacak ve AB Çevre Müktesebatını karşılayacaktır. Su, atıksu,

katı atık hizmetlerinin gerektirdiği ağır yatırım maliyetleri ve önemli faydaları nedeniyle

çevre operasyonel programında öncelik verilecektir. Aşağıda yer alan geniş kapsamlı kriterler,

çevre operasyonel programında yer alacak projelerin seçim kriterlerinin oluşturulmasında

dikkate alınacaktır.

1. Çevresel planlar, sektörel stratejiler ve politikalarla uyumluluk

2. Nüfus ( nüfusu yüksek olan belediyelere öncelik verilecektir)

3. Mali bakımdan sıkıntı yaşayan belediyeler (eş finansman kapasitesi olan belediyeler

ve işletme maliyetini karşılayabilecek olan belediyelere öncelik verilecektir)

4. Mali sürdürülebilirlik (maliyeti karşılama ilkeleri, kullanan ve kirleten öder ilkeleri)

5. Çevresel öncelikler (aşağıdaki hususlara öncelik veren altyapı projelerine öncelik

verilecektir.)

Kamu sağlığının iyileştirilmesi

Hassas alanların korunması

Doğal kaynakların korunması

48

Program ve projelerin etkinliği; doğal kaynakların etkin kullanımı, özellikle ev işlerinde,

kadınların bu projelere katılımı ile artacaktır.

Doğal kaynakların etkin kullanımını amaçlayan program ve projelerin etkililiği, evdeki temel

sorumluluklarıyla bağlantılı olarak, kadınların bu projelere katılımıyla artacaktır.

Öncelik 1: Çevre koruma ve Topluluk Müktesebatına uyumda ilerleme kaydetmek için su

ve atıksu altyapısının geliĢtirilmesi

Bu önceliği geliştirmek ve mevcut kaynakları daha etkin kullanmak için;

İhtiyaç duyulan yerlere arıtma tesisi inşa edilerek dağıtılan içme suyu kalitesi

artırılacaktır

Kayıp ve kaçakları en aza indirmek için mevcut içme suyu şebekeleri rehabilite ve

tamir edilecektir

İçme suyu kaynaklarını tehdit eden, ciddi derecede sızıntı problemi olan mevcut

kanalizasyon şebekeleri onarılacaktır

Kanalizasyon bağlantı oranları artırılacaktır

Kanalizasyon şebekesi ve/veya içme suyu temin sistemi gelişmiş yerleşim yerlerinde

atıksu arıtma tesisleri inşa edilecektir

Alıcı ortamların (yer altı ve yerüstü suları) kalitesi artırılacaktır

Uygun olduğu takdirde, her belediye için ayrı sistem kurmak yerine, bölgelerde

maliyet etkin ortak sistemler tasarlanacaktır

Uygun olması durumunda, yeni atıksu arıtma tesisleri aşama aşama inşa edilecektir

Öncelik 2: Topluluk müktesebatına uyum ve çevre koruma için atık yönetimi altyapısının

geliĢtirilmesi

Bu önceliği gerçekleştirmek üzere;

Katı atık bertaraf faaliyetlerine yönelik izleme ve değerlendirme kapasitesi oluşturarak

ve kamu duyarlılığı artırarak üretilen atık miktarı ve hacmi minimize edilecek ve

izlenecektir

Uygun yöntemler kullanılarak ve geri kazanım ve bertaraf tesisleri inşa edilerek geri

kazanılacak katı atık oranı artırılacaktır

Evsel nitelikli katı atık yönetiminde yatırım ve işletme maliyetleri düşük ve ülke

şartlarına en uygun katı atık bertaraf teknolojisi olan düzenli depolama yöntemine

öncelik verilecektir

Mevcut katı atık depolama sahaları iyileştirilecektir

Ulusal mevzuat ve AB direktifleri dikkate alınarak tehlikeli ve özel atık yönetimi

uygulanacaktır

Ölçek ekonomisinden faydalanmak suretiyle komşu yerleşimlerdeki atık problemlerini

çözmek için belediye birliklerine hizmet eden projelere öncelik verilecektir.

Öncelik 3: Teknik yardım

Operasyonel programın etkin bir biçimde hazırlanması, uygulanması, izlenmesi ve

değerlendirilmesi ile gerçekleştirilecek olan faaliyetlerin duyurulması ve görünürlüklerinin

artırılması için teknik yardım alınacaktır.

49

4.4. Ġnsan Kaynaklarının GeliĢtirilmesi

İnsan kaynaklarının nitelik ve niceliği, birbirini tamamlayacak bir biçimde, daha fazla sayıda

ve niteliği daha yüksek işlerin yaratılması, eğitime erişimin iyileştirilmesi, eğitimin kalitesinin

yükseltilmesi ve sosyal uyumun pekiştirilmesi yoluyla artırılacaktır.

İnsan kaynaklarının geliştirilmesi, büyüme merkezlerinin ekonomik ve sosyal gelişiminde

önemli bir tamamlayıcı unsur olmaktadır. Bu alanla ilgili politikaların oluşturulması ve

uygulanmasında, büyüme merkezlerinin yanında, gelir düzeyi ulusal gelir düzeyinin yüzde

75’inden daha düşük olan bölgeler de dikkate alınacaktır. Zira, başta kadınlar olmak üzere

işgücüne katılımın düşüklüğü, yüksek işsizlik oranı, sınırlı iktisadi faaliyet alanı, düşük

mesleki eğitim düzeyi, kızlar ve erkekler arasında okullaşma oranlarındaki büyük farklılıklar,

sağlık altyapısının yetersizliği gibi hususlar bu bölgelerin yaşadığı temel sorunlardır. Bu

nedenle, bu bölgelerde yaşayan kişilerin diğer bölgelerde yaşayanlara göre genel olarak daha

fazla yoksulluk ve sosyal dışlanma riski altında olduğu söylenebilir. Bu amaçla, İnsan

Kaynaklarının Geliştirilmesi bağlamında, büyüme merkezleri ile bölgelerin kişi başı geliri

ulusal gelir düzeyinin yüzde 75’inden düşük olan bölgelerde istihdam ve eğitim imkanları

artırılacaktır.

Öncelik 1: BaĢta kadınlar olmak üzere iĢgücüne katılma oranı artırılarak istihdama daha

fazla insanın çekilmesi ve istihdamda tutulması ile iĢsizliğin özellikle de genç iĢsizliğinin

azaltılması

Aktif İşgücü Politikalarının (AİP) etkinliğini, kalitesini ve yaygınlığını sağlamak amacıyla bu

politikalara tahsis edilen kaynaklar artırılacak ve başta İŞKUR olmak üzere AİP sunumundan

sorumlu kurumların kapasiteleri geliştirilecektir.

Tarım sektöründeki yeniden yapılanmaya bağlı olarak işgücünün tarım dışı sektörlere

kaymasının olumsuz etkilerini azaltmak amacıyla iş yaratma, kendi hesabına çalışma ve kendi

işini kurmaya yönelik doğrudan ve dolaylı destekler yoluyla teşvik edilecektir.

Kadınların işgücüne katılımları, kadınların yeni işlere erişimlerinin kolaylaştırılması, kadın

girişimciliğinin geliştirilmesi ve eşit fırsatlarla birlikte diğer tedbirler (çocuk ve yaşlılar için

daha iyi bakım hizmetleri ve esnek çalışma biçimleri gibi) yoluyla artırılacaktır.

Gençlerin işgücü piyasası ile bütünleşmeleri için genel eğitim ve mesleki eğitim olanakları

geliştirilecektir. Politika öncelikleri gençler için aktif işgücü programlarına, çıraklık

eğitimine, girişimcilik desteklerine ve iş deneyimi programlarına odaklanacaktır.

Denetim mekanizmaları ve eğitim gibi ekonomik, sosyal ve idari araçlarla kayıt dışı istihdam

azaltılacaktır.

Öncelik 2: Eğitim kalitesinin yükseltilmesi, eğitim ile iĢgücü piyasası arasındaki bağın

güçlendirilmesi ve eğitimin tüm kademelerinde özellikle kızlar için okullaĢma oranının

yükseltilmesi amacıyla beĢeri sermaye yatırımının artırılması

Öğretmenlerin niteliğinin artırılması, müfredatın güncelleştirilmesi, mesleki rehberlik ve

danışmanlık hizmetlerinin iyileştirilmesi, eğitim altyapısına yatırım yapılması ve Milli Eğitim

Bakanlığının yapısının modernleştirilmesi yoluyla, eğitimin her kademesindeki kalite ve

okullaşma oranları artırılacaktır. Ayrıca, okulu terk etme oranlarının yüksek olduğu ve ilk

öğretimden orta öğretime geçiş oranlarının düşük olduğu illerde, başta kızlarda olmak üzere,

50

okullaşma oranlarının artırılması amacıyla, gerekli tedbirler alınacak ve bilinçlendirme

faaliyetleri yürütülecektir.

Eğitim sistemi ile işgücü piyasası arasındaki bağların güçlendirilmesi amacıyla, başta büyüme

merkezlerinde olmak üzere, yerel ihtiyaçlar da göz önünde tutularak, işgücü piyasasının

taleplerini karşılayan mesleki eğitim imkanları artırılacaktır.

Eğitimle elde edilen beceri ve nitelikler ile işgücü piyasası tarafından talep edilenler

arasındaki uyumsuzluğun dezavantajlı gruplar üzerindeki etkisi daha fazla olduğundan,

özellikle bu gruplar için, eğitim sistemi ve işgücü piyasası arasındaki bağların güçlendirilmesi

amacıyla, bu gruplara yönelik mesleki eğitim imkanları artırılacaktır.

Yüksek öğretime girme imkanı elde edememiş orta öğretim mezunları için, kalitelerinin

artırılması koşuluyla meslek yüksek okulları ve sürekli eğitim merkezleri gibi yerlerde, örgün

ve örgün olmayan eğitim imkanları geliştirilecektir.

İşçilerin, mühendislerin, araştırmacıların ve yöneticilerin mesleki ve teknik bilgi ve becerileri,

özellikle hizmet içi eğitimin desteklenmesi yoluyla, endüstriyel sektörlerin ve piyasanın

ihtiyaçları doğrultusunda iyileştirilecektir.

Öncelik 3: Özellikle yaĢam boyu eğitim imkanlarının geliĢtirilmesi ve çalıĢanlar ile

iĢletmelerin insan kaynaklarına yatırım yapmalarının teĢvik edilmesi yoluyla iĢçilerin,

iĢletmelerin ve giriĢimcilerin uyum kabiliyetlerinin yükseltilmesi

İlave ve yeniden eğitime erişim imkanlarının artırılması ve program geliştirilmesi yoluyla,

kariyer gelişimine imkan verilmesi ve okulda kazanılan becerilerle işgücü piyasasının talep

ettiği becerilerin örtüşmemesinden kaynaklanan sorunların aşılması için yaygın bir yaşam

boyu öğrenim imkanı sunulacaktır. Tüm eğitim faaliyetleri Mesleki Yeterlilikler Kurumu

tarafından akredite edilmiş kurumlar tarafından belgelenecektir. Mesleki standartlar, Kurum

tarafından geliştirilecektir.

İşçilerin ve işletmelerin değişen koşullara uyumunun sağlanması yoluyla işgücü piyasasında

güvenceli esneklik sağlanacaktır. İşçilerin ve işletmelerin değişen koşullara uyumunu

kolaylaştırmak için eğitim faaliyetlerinin yaygınlığı artırılacak ve böylece işçi ve işverenlerin

nitelikleri yükseltilecektir.

Öncelik 4: Dezavantajlı grupların iĢgücüne katılımlarının sürekliliğini sağlayan bir iĢgücü

piyasasının geliĢtirilmesi ve iĢgücü piyasasında her türlü ayrımcılıkla mücadele edilmesi

Sosyal içermenin artırılması amacıyla dezavantajlı gruplar, işgücü piyasasına entegre

edilecektir. Başta kırsal alanlardan kentlere göçen kadınlar ve işgücü piyasasından dışlanmış

olan özürlüler olmak üzere, dezavantajlı grupların istihdamının önündeki engellerin

kaldırılması amacıyla mesleki eğitim programları gibi aktif işgücü programlarının yanında

rehabilitasyon, sosyalleştirme ve danışma hizmetleri de sunulacaktır.

Dezavantajlı grupları hedef alan sosyal hizmetlerde (örneğin, eğitim, istihdam, sosyal yardım)

etkinliğin artırılması ve koordinasyonun sağlanmasına yönelik mevcut çabalar artırılacaktır.

Bu durum, dezavantajlı grupların durumlarını iyileştirecek ve işgücü piyasasına girişte eşit

fırsatların ortaya çıkmasını destekleyecektir. Topluma yönelik yeni ve çeşitli sosyal

hizmetlerin ortaya çıkarılması, dezavantajlı gruplar için farklı beceri ve nitelik geliştirme

programlarının uygulanması ve istihdam yaratılması için verilen destekler artırılacaktır.

51

Öncelik 5: Teknik yardım

Operasyonel programın etkin bir biçimde hazırlanması, uygulanması, izlenmesi ve

değerlendirilmesi ile gerçekleştirilecek olan faaliyetlerin duyurulması ve görünürlüklerinin

artırılması için teknik yardım alınacaktır.

5. Mali Yardımların Operasyonel Programlar Arasında Endikatif Dağılımı

2007-2009 dönemi için, Çok Yıllı Endikatif Planlama Dokümanına ve Çok Yıllı Endikatif

Mali Çerçeveye (Multi-annual Indicative Financial Framework-MIFF) uygun olarak

hazırlanan mali yardımların OP’lere tahsisatı aşağıdaki tabloda gösterilmektedir:

Tablo 19: OP’lerin Finansal Dağılımı

2007 2008 2009 Toplam

yüzde

Milyon

Avro yüzde

Milyon

Avro yüzde

Milyon

Avro

Milyon

Avro

Bölgesel Gelişme 100 167,5 100 173,8 100 182,7 524,0

Bölgesel Rekabet

Edebilirlik OP 25 41,9 25 43,5 30 54,8 140,1

Çevre OP 40 67,0 40 69,5 37 67,6 204,1

Ulaştırma OP 35 58,6 35 60,8 33 60,3 179,7

İnsan Kaynaklarının

Geliştirilmesi - 50,2 - 52,9 - 55,6 158,7

Toplam - 217,7 226,7 238,3 682,7

Bölgesel Kalkınma bileşeni ile ilgili olarak, önümüzdeki dönemde MIPD ve MIFF’te

önerilecek mali tahsisatlar saklı kalmak kaydıyla, 2010-2013 döneminde operasyonel

programlar arasındaki endikatif dağılımın aşağıdaki aralıklara göre belirlenmesi

amaçlanmaktadır.

Bölgesel Rekabet Edebilirlik : yüzde 25-35

Çevre : yüzde 35-45

Ulaştırma : yüzde 30-40

Projeler için gerekli olan eş-finansman; özel sektör katılımı, merkezi ve yerel bütçeler ile

ulusal ve uluslararası finans kuruluşlarından, özellikle Avrupa Yatırım Bankası’ndan

sağlanacak krediler yoluyla temin edilecektir.

Sınırlı IPA kaynaklarından azami faydanın elde edilebilmesi için, tematik ve coğrafi

odaklanmanın sağlanması büyük önem taşımaktadır.

Coğrafi odaklanmanın sağlanabilmesi için, Bölgesel Rekabet Edebilirlik OP’sindeki

kaynakların tamamı 12 Öncelikli Düzey 2 Bölgesine tahsis edilecektir. Bu çerçevede, söz

konusu öncelikli bölgelerin dışında gerçekleştirilen faaliyetler, ancak öncelikli bölgelerin

özellikle de büyüme merkezlerinin bu faaliyetlerden doğrudan faydalanması koşuluyla

finanse edilecektir. Bölgesel Rekabet Edebilirlik OP’sindeki kaynaklar, yüzde 70-80’i 15

büyüme merkezine, yüzde 20-30’u da bu merkezlerin hinterlandına ve 12 Öncelikli Düzey 2

Bölgesi içerisindeki diğer alanlara kullandırılacak şekilde paylaştırılacaktır.

52

Diğer taraftan, İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi OP’sinde ulusal düzeyde belli projelerin

desteklenebilmesi amacıyla farklı bir tahsisat yöntemi izlenecektir. Bu kapsamda, İnsan

Kaynaklarının Geliştirilmesi OP’sinde kaynakların yüzde 20’sine kadar olan bölümü ülke

çapında gerçekleştirilecek projelere tahsis edilebilecektir. Ayrıca, İnsan Kaynaklarının

Geliştirilmesi OP’sinde, büyüme merkezlerinin hinterlandı olan alanlara, insan kaynakları

ihtiyaçları yönünden dezavantajlı durumları dikkate alınarak Bölgesel Rekabet Edebilirlik

OP’sindekine kıyasla özel önem verilecektir. Fon tahsisatında ise, söz konusu OP altında yer

alan kaynakların en az yüzde 80’i 12 Öncelikli Düzey 2 Bölgesine tahsis edilecektir. Söz

konusu yüzde 80’lik bölümün; yüzde 60-70’i 15 büyüme merkezine, yüzde 30-40’ı ise bu

merkezlerin hinterlandına ve 12 Öncelikli Düzey 2 Bölgesi içerisindeki diğer alanlara

kullandırılacak şekilde tahsis edilecektir.

Büyüme merkezlerine odaklanma, bu merkezlerin hinterlandında yer alan ve bu merkezlerle

fonksiyonel tamamlayıcılık ilişkisi ve üretim-dağıtım bağlantısı olan alanlarda yayılma etkisi

meydana getirecektir.

6. Uygulamanın Anahtar Unsurları

6.1. Yönetim

SÇB tarafından kavranan dört operasyonel programın yönetim, uygulama ve izleme

mekanizmaları IPA Uygulama Tüzüğü ile uyumlu olacaktır. Bu mekanizmalar hakkındaki

detaylı bilgi her bir OP’de yer alacaktır. Bu kapsamda IPA Uygulama Tüzüğü ile uyumlu

olmak kaydıyla AB fonlarının etkin kullanımı için gerekli iç koordinasyon birimleri

güçlendirilecektir. Paydaşların izleme komitelerinde yer almaları temin edilecektir. Kapasite

geliştirme ve teknik yardıma ilişkin ihtiyaç ise bütün OP’ler için bir öncelik olacaktır.

IPA’nın etkin yönetimi ve fonları kullanma kapasitesinin artırılması amacıyla, özellikle bu

alanda faaliyet gösteren mevcut ve potansiyel aktörler için, tüm paydaşları kavrayan OP

spesifik teknik yardımın yanında, entegre teknik destek imkanları da sağlanacaktır. Programın

uygulanmasıyla ilgili teknik yardım (Hazırlık çalışmaları, yönetim, izleme, değerlendirme,

bilgi ve kontrol faaliyetleri) her OP altında ayrıca gerçekleştirilecek fakat yapısal fonlara

hazırlık çalışmaları da dahil olmak üzere bu alanda faaliyet gösteren aktörler ve potansiyel

faydalanıcıların kapasitelerini güçlendirmek için temin edilecek teknik yardım ise birinci

bileşen altında gerçekleştirilecektir.

Bunlara ilaveten, çevresel meseleler, çevrenin yatay bir konu olduğu da dikkate alınarak,

özellikle ÇED analizi yapma kapasitesi artırılacak, OP’lerin tasarım ve yönetimine entegre

edilecektir.

6.2. OP’ler Arasında Ġç Tutarlılık, Tamamlayıcılık ve Sinerji

SÇB’de ele alınan tüm alanlar mümkün olduğunca birbirini tamamlayıcı ve destekleyici

şekilde tasarlanmıştır. Bölgelerin rekabet edebilirliğinin artırılması, ulaşım ve çevre

altyapısının geliştirilmesi ve insan kaynaklarının geliştirilmesi SÇB çerçevesindeki ülke

kalkınmasının temel sütunları olacaktır.

Bölgesel rekabet edebilirlik kapsamına girişimciliğin geliştirilmesi, üretime yönelik teknik

kapasitenin geliştirilmesi, az gelişmiş bölgelerdeki KOBİ’ler arasındaki iletişim ağının

kurulmasıyla ortak girişimcilik, yönetim ve pazarlama potansiyelinin artırılması ve az

gelişmiş bölge KOBİ’lerinin gelişmiş bölge KOBİ’lerine nazaran rekabet edebilirlik

düzeyinin artırılması girmektedir.

53

İnsan kaynaklarının geliştirilmesi OP’si KOBİ’lerin ihtiyaç duyduğu nitelikli eleman

ihtiyacına cevap verilmesi, istihdam olanaklarının ve sosyal içermenin artırılması yoluyla bu

bölgelerdeki rekabet edebilirlik OP’si kapsamında yapılacak müdahalelere tamamlayıcı

nitelik taşıyacaktır.

Ulaştırma OP’si altındaki projeler ulusal ulaştırma ağlarının TEN-T ağlarına bağlanmasını

sağlayarak AB ve Türkiye arasındaki ulaşım altyapısı anlamındaki dengesizlikleri giderecek

ve bölgeler arası ulaşılabilirliği artıracaktır. Bu gelişmeler zamanla ülke içindeki gelişmişlik

farklarını azaltacak ve bu şekilde ülkenin rekabet edebilirliğine katkıda bulunacaktır.

Genel olarak çevre kalitesi, özelde ise kentsel çevre hizmetleri, Lizbon Stratejisiyle uyumlu

olmak üzere, yeni iş ve fırsatlar demek olan iktisadi faaliyet ikliminin gelişmesini teşvik

edecektir.

Bahsedilen müdahaleler arasındaki etkilerin ve sinerjilerin mümkün olan en üst düzeye

çıkarılması amacıyla, özellikle bölgesel rekabet edebilirlik ve insan kaynakları operasyonel

programları kapsamındaki büyüme merkezleri başta olmak üzere, kişi başı milli gelirin yüzde

75’in altında olduğu bölgelerde destek faaliyetleri yoğunlaştırılacaktır. Bu bütünleşik

yaklaşım, bölgesel farkların giderilmesi probleminin çözümünde yardımcı olacak ve bu yolla

büyüme, istihdam ve ülkenin genel kalkınmasına katkıda bulunacaktır.

6.3. Diğer IPA BileĢenleri ile Koordinasyon

BileĢen 1

SÇB kapsamında rol alan kurumlarda, kurumsal kapasitenin geliştirilmesi faaliyetleri esas

olarak birinci bileşen altında desteklenecektir. Bunun yanı sıra, operasyonel programlarda,

ilgili kurum ve kuruluşların kapasitelerinin geliştirilmesi maksadıyla teknik yardım bileşenleri

bulunacaktır. Değişik kaynaklar ile desteklenen farklı teknik yardım projeleri arasında

tamamlayıcılık bulunması sağlanacaktır.

Merkezi hükümet kapasitesi birinci bileşen dahilinde geliştirilecektir. Bu çerçevede, insan

kaynaklarının geliştirilmesi, teknik altyapının güçlendirilmesi, laboratuarlar, ağ ve bilgi

sistemleri kurulması çabaları sürdürülecek, izleme ve denetim sistemleri geliştirilecektir.

BileĢen 2

İkinci bileşen olan Sınır Ötesi İşbirliği kapsamında, sınır bölgelerinde, girişimciliğin teşviki

ve sınır bölgelerine erişimin artırılması yoluyla sosyal ve ekonomik kalkınmanın sağlanması

hedeflenmektedir. Bu bağlamda, SÇB bileşenleri ve bu kapsamdaki faaliyetler arasındaki

uyumun sağlanması maksadıyla, ikinci bileşen kapsamındaki programlama belgelerinde

stratejik çerçeve belgesinde yer alan bölgesel rekabet edebilirlik, çevre, ulaştırma ve insan

kaynakları alanlarındaki öncelikler göz önünde bulundurulacaktır.

BileĢen 5

Az gelişmiş bölgelerin bir çoğunun kırsal karakterde olduğu Türkiye’de; bölgesel gelişme,

insan kaynaklarının geliştirilmesi ile kırsal kalkınma politika ve uygulamaları arasındaki

tamamlayıcılığın sağlanması önem taşımaktadır. SÇB ve Kırsal Kalkınma Bileşeni, özellikle

KOBİ’lere sağlanan destekler, mesleki eğitim ve kırsal alanlardaki küçük ölçekli altyapı

projeleri alanlarında birbirlerini tamamlayıcı olacaktır.

54

Beşinci bileşen altında KOBİ’ler, tarımın rekabet edebilirliğini ve kırsal ekonominin

çeşitlendirilmesini amaçlayan tedbirler aracılığıyla desteklenecektir. Beşinci ve üçüncü

bileşenler altında KOBİ’lere sağlanacak destekler, aralarındaki sinerjiyi en üst düzeye

çıkaracak ve uygulamada yaşanabilecek mükerrerlikleri engelleyecek şekilde

programlanacaktır. IPA-Kırsal Kalkınma Bileşeni (IPARD) kaynaklarının sınırlı olması

sebebiyle, kentsel nüfusun yanı sıra kırsal nüfusa sunulacak eğitim faaliyetleri, ulusal

kaynaklar ve dördüncü bileşen aracılığıyla desteklenecektir.

Kırsal ulaşım ve çevre altyapısının iyileştirilmesi ve geliştirilmesi için gerekli olan

finansmanın öncelikle ulusal bütçeden, daha sonra da uygun olması halinde ilgili uluslararası

kaynaklardan karşılanması amaçlanmaktadır. Böylece, beşinci bileşen altında bulunan sınırlı

kaynaklar, mümkün olan en fazla etkinin oluşturulmasını teminen, tarım sektörünün

modernizasyonu ve kırsalda ekonomik faaliyetlerin çeşitlendirilmesi konularında yoğunlaşmış

olacaktır.

IPARD kaynaklarının sınırlı olması ve yerel düzeyde kurumsal kapasitenin tedrici olarak

geliştirilmesinin gerekliliği, MIPD’de de ifade edildiği üzere, coğrafi ve sektörel odaklanmayı

yatay bir konu kabul eden beşinci bileşenin uygulamasının zamanla yaygınlaşmasını

gerektirmektedir. Akreditasyon sürecinin tamamlanması için ihtiyaç duyulan zaman dikkate

alındığında, tarım sektörünün modernizasyonunda (örneğin; tarım yatırımları, işleme ve

pazarlama tedbirleri) coğrafi ve sektörel önceliklerdeki değişiklik hususu saklı kalmak

kaydıyla, IPA uygulamasının ilk döneminde kırsal kalkınma fonlarının IPA’nın üçüncü ve

dördüncü bileşenlerinin uygulandığı bölgelerde odaklanmasıyla beşinci bileşenin etkisinin

artması beklenmektedir.

55

İSTATİSTİKİ BÖLGE BİRİMLERİ SINIFLANDIRMASI (DÜZEY 2)

56

EK 2: SOSYO-EKONOMĠK GELĠġMĠġLĠK ENDEKSĠ SIRALAMASINA GÖRE ĠLLERĠN

SINIFLANDIRILMASI

57

EK 3: ÖNCELĠKLĠ BÖLGELER VE BÜYÜME MERKEZLERĠ

58

EK 4: BÖLGELER-ÜSTÜ BÜYÜME MERKEZLERĠNĠN BELĠRLENMESĠ

MERKEZ ĠLÇE

MERKEZ ĠLÇE

SOSYO-

EKONOMĠK

GELĠġMĠġLĠK

SIRALAMASI

(Ġstanbul, Ankara,

Ġzmir araĢtırma

kapsamı dıĢında)

NÜFUS

HĠZMETLER

SEKTÖRÜNDE

ÇALIġANLARIN

ORANI

HAVALĠMANI/

HAVAALANI ÜNĠVERSĠTE

COĞRAFĠ

BÖLGE

ADANA

(B.ġehir) 2 1.303.082 56,42

Adana

Çukurova

Üniversitesi

Akdeniz

Bölgesi

BURSA

(B.ġehir) 1 1.301.285 50,79

Bursa-Yenişehir

Uludağ

Üniversitesi

Marmara

Bölgesi

GAZĠANTEP

(B.ġehir)

5 949.559 49,94

Gaziantep

Gaziantep

Üniversitesi

Güneydoğu

Anadolu

Bölgesi

KONYA

(B.ġehir) 7 830.796 56,65

Konya

Selçuk

Üniversitesi

İç Anadolu

Bölgesi

MERSĠN 9 733.660 49,81

Mersin

Üniversitesi

Akdeniz

Bölgesi

DĠYARBAKIR

35 721.463 51,88

Diyarbakır

Dicle

Üniversitesi

Güneydoğu

Anadolu

Bölgesi

ANTALYA 3 714.129 65,20

Antalya

Akdeniz

Üniversitesi

Akdeniz

Bölgesi

KAYSERĠ

(B.ġehir) 10 632.354 51,65

Kayseri

Erciyes

Üniversitesi

İç Anadolu

Bölgesi

ġ.URFA

58 534.706 38,36

Ş.Urfa

Harran

Üniversitesi

Güneydoğu

Anadolu

Bölgesi

ESKĠġEHĠR

4 519.602 61,15

Anadolu

Üniversitesi,

Osmangazi

Üniversitesi

İç Anadolu

Bölgesi

K.MARAġ

37 465.370 34,80

K.Maraş

K.Maraş Sütçü

İmam

Üniversitesi

Akdeniz

Bölgesi

MALATYA

20 457.566 54,61

Malatya

İnönü

Üniversitesi

Doğu

Anadolu

Bölgesi

SAMSUN

13 437.189 62,15 Samsun-

Çarşamba

Ondokuz

Mayıs

Üniversitesi

Karadeniz

Bölgesi

DENĠZLĠ 6 400.719 42,46

Çardak

Pamukkale

Üniversitesi Ege Bölgesi

ERZURUM

22 389.619 75,22

Erzurum

Atatürk

Üniversitesi

Doğu

Anadolu

Bölgesi

KOCAELĠ 8 373.034 41,02

Kocaeli

Üniversitesi

Marmara

Bölgesi

VAN

59 356.494 54,69

Ferit Melen

Yüzüncü Yıl

Üniversitesi

Doğu

Anadolu

Bölgesi

HATAY 52 345.320 33,78

Mustafa Kemal

Üniversitesi

Akdeniz

Bölgesi

59

ELAZIĞ

36 344.698 48,86

Elazığ

Fırat

Üniversitesi

Doğu

Anadolu

Bölgesi

SAKARYA 11 340.825 54,65

Sakarya

Üniversitesi

Marmara

Bölgesi

SĠVAS 29 299.935 58,97

Sivas

Cumhuriyet

Üniversitesi

İç Anadolu

Bölgesi

BALIKESĠR 18 287.709 53,02

Körfez

Balıkesir

Üniversitesi

Marmara

Bölgesi

TRABZON

15 283.233 58,94

Trabzon

Karadeniz

Teknik

Üniversitesi

Karadeniz

Bölgesi

MANĠSA 12 278.555 41,73

Celal Bayar

Üniversitesi Ege Bölgesi

BATMAN

57 272.787 55,80

Güneydoğu

Anadolu

Bölgesi

ADIYAMAN

64 249.530 33,56

Adıyaman

Güneydoğu

Anadolu

Bölgesi

AKSARAY 62 236.560 30,57

İç Anadolu

Bölgesi

KIRIKKALE 23 225.005 60,39

Kırıkkale

Üniversitesi

İç Anadolu

Bölgesi

ÇORUM 32 221.699 40,67

İç Anadolu

Bölgesi

ZONGULDAK

41 218.422 35,47

Zonguldak

Karaelmas

Üniversitesi

Karadeniz

Bölgesi

AYDIN

27 208.341 48,02

Adnan

Menderes

Üniversitesi Ege Bölgesi

KÜTAHYA 30 207.905 46,08

Dumlupınar

Üniversitesi

İç Anadolu

Bölgesi

OSMANĠYE 53 207.862 50,02

Akdeniz

Bölgesi

AFYON

31 201.110 40,56

Afyon

Kocatepe

Üniversitesi Ege Bölgesi

UġAK 26 179.458 36,35 Ege Bölgesi

NĠĞDE 60 177.396 24,44

Niğde

Üniversitesi

İç Anadolu

Bölgesi

TOKAT 54 174.700 35,98

Gaziosmanpaşa

Üniversitesi

Karadeniz

Bölgesi

MUġ

78 171.023 20,50

Muş

Doğu

Anadolu

Bölgesi

ERZĠNCAN

55 170.858 47,65

Erzincan

Doğu

Anadolu

Bölgesi

ISPARTA

19 170.713 65,76

S.Demirel

Süleyman

Demirel

Üniversitesi

Akdeniz

Bölgesi

DÜZCE 46 159.690 36,34

Karadeniz

Bölgesi

KARAMAN 44 152.450 30,57

İç Anadolu

Bölgesi

ORDU 28 150.586 47,35

Karadeniz

Bölgesi

60

TEKĠRDAĞ 24 142.105 50,64

Çorlu

Marmara

Bölgesi

EDĠRNE 16 140.830 65,26

Trakya

Üniversitesi

Marmara

Bölgesi

BOLU

25 135.009 45,48

Abant İzzet

Baysal

Üniversitesi

Karadeniz

Bölgesi

AMASYA 61 133.207 41,72

Karadeniz

Bölgesi

BARTIN 69 130.492 22,65

Karadeniz

Bölgesi

RĠZE 39 127.320 35,67

Karadeniz

Bölgesi

AĞRI

76 119.743 38,64

Ağrı

Doğu

Anadolu

Bölgesi

KARABÜK 17 116.804 51,10

Karadeniz

Bölgesi

BĠNGÖL

75 116.411 33,55

Doğu

Anadolu

Bölgesi

KIRġEHĠR 47 115.078 44,70

İç Anadolu

Bölgesi

KARS

67 114.071 47,81

Kars

Kafkas

Üniversitesi

Doğu

Anadolu

Bölgesi

YOZGAT 56 113.614 35,43

İç Anadolu

Bölgesi

GĠRESUN 33 112.501 46,14

Karadeniz

Bölgesi

MARDĠN

68 108.340 43,74

Mardin

Güneydoğu

Anadolu

Bölgesi

SĠĠRT

66 107.313 74,86

Siirt

Güneydoğu

Anadolu

Bölgesi

NEVġEHĠR 42 105.078 41,96

Nevşehir-Kap.

İç Anadolu

Bölgesi

ÇANAKKALE

21 104.205 62,01

Çanakkale

Çanakkale

Onsekiz Mart

Üniversitesi

Marmara

Bölgesi

IĞDIR

72 102.648 34,85

Doğu

Anadolu

Bölgesi

KASTAMONU 51 102.059 37,95

Karadeniz

Bölgesi

BURDUR 38 90.060 45,63

Akdeniz

Bölgesi

KĠLĠS

65 87.387 52,10

Güneydoğu

Anadolu

Bölgesi

YALOVA 14 86.091 56,29

Marmara

Bölgesi

MUĞLA 34 83.511 41,78

Dalaman, Milas-

Bodrum

Muğla

Üniversitesi Ege Bölgesi

KIRKLARELĠ 48 80.730 43,15

Marmara

Bölgesi

ÇANKIRI 49 78.638 52,25

İç Anadolu

Bölgesi

61

HAKKARĠ

70 77.532 56,78

Doğu

Anadolu

Bölgesi

BAYBURT 73 71.267 25,84

Karadeniz

Bölgesi

ġIRNAK

71 69.853 68,87

Güneydoğu

Anadolu

Bölgesi

BĠTLĠS

74 65.169 36,64

Doğu

Anadolu

Bölgesi

BĠLECĠK 40 52.929 47,60

İç Anadolu

Bölgesi

SĠNOP 50 49.839 42,21

Karadeniz

Bölgesi

GÜMÜġHANE 63 46.656 38,07

Karadeniz

Bölgesi

ARDAHAN

77 44.794 29,28

Doğu

Anadolu

Bölgesi

ARTVĠN 43 34.572 61,53

Karadeniz

Bölgesi

TUNCELĠ

45 30.323 78,88

Doğu

Anadolu

Bölgesi

* Sarı renkle boyalı şehirler büyüme merkezi olarak belirlenmiş

olanlardır.

KULLANILAN KRĠTERLER

1) Merkez İlçenin; Öncelikli 12 Düzey 2 Bölgesi içerisinde yer alması

2) Merkez İlçenin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralamasındaki Yeri (2004): Başta yer alan 60 merkez ilçe

dikkate alınmıştır. (İstanbul, Ankara, İzmir araştırma kapsamı dışında olduğundan sıralamaya girmemiştir)

3) Nüfusun belirli bir aralıkta bulunması (2000 Yılı) (250 000 <= Nüfus <= 1 000

000)

4) Havalimanı ve havaalanının bulunması

5) Üniversitenin merkez kampüsünün bulunması

6) Hizmetler sektöründe çalışanların oranının belirli bir eşiği aşması ( >= yüzde 35)

62

EK 5: Makroekonomik Göstergeler

Tablo.1: Temel Ekonomik Göstergeler

2006 2013 2007-2013

Ortalama

Cari Fiyatlarla

Milyar YTL

GSYĠH Ġçindeki

Pay (Yüzde)

GSYĠH Ġçindeki

Pay (Yüzde)

Reel Büyüme

Oranı

(Yüzde)

Tarım 53,1 9,2 7,8 3,6

Sanayi 147,3 25,6 27,2 7,8

Hizmetler 376,0 65,2 65,0 7,3

GSYİH 576,3 100,0 100,0 7,0

Toplam Tüketim 458,4 79,5 76,1 6,8

Kamu 75,6 13,1 9,8 1,6

Özel 382,8 66,4 66,3 7,2

Sabit Sermaye Oluşumu 121,1 21,0 24,2 9,1

Kamu 24,8 4,3 6,0 8,1

Özel 96,3 16,7 18,2 9,4

Toplam Nihai Yurtiçi Talep 579,5 100,5 100,3 7,5

Toplam Yurtiçi Talep 596,0 103,5 103,4 7,2

Mal ve Hizmet İhracatı 162,6 28,2 32,4 11,2

Mal ve Hizmet İthalatı 206,7 35,9 35,8 11,2

İstatistiksel Hata 24,4 4,2 ----- -----

Tablo.2: Diğer Makroekonomik Göstergeler

2006 2013

2007-2013

Yıllık Ortalama

Yüzde ArtıĢı

Üretim Faktörleri Artışı, %

İstihdam Artışı 1,3 3,3 2,7

Sermaye Stoku Artışı 5,6 5,6 4,8

TFV Artışı 2,9 2,2 2,3

Üretim Faktörlerinin Büyümeye Katkıları, %

İstihdam 12,6 35,1 29,4

Sermaye Stoku 38,8 36,3 33,6

TFV 48,6 28,6 37,0

GSYİH, Cari Fiyatlarla, Milyar YTL 576,3 1.145,5 ---

GSYİH, Cari Fiyatlarla, Milyar $ 400,0 797,4 ---

Kişi Başına GSYİH, $ 5.482 10.099 9,9

Kişi Başına GSYİH, SAGP, $ 8.577 15.332 8,4

Dış Ticaret

İhracat f.o.b., Milyar $ 85,3 210,0 14,2

İthalat c.i.f., Milyar $ 137,3 275,0 10,9

Dış Ticaret Dengesi, Milyar $ -40,1 -45,0 ---

Dış Ticaret Hacmi / GSYİH, % 55,3 59,0 ---

Turizm Gelirleri, Milyar $ 16,9 36,0 9,3

Cari İşlemler Dengesi/ GSYİH, % -7,8 -3,0 ---

Doğrudan Yabancı Sermaye Girişi, Milyar $ 17,8 12,0 12,1*

Fiyatlar

TÜFE Artışı, Yıl Sonu, % 9,7 3,0 ---

* Yıllık ortalama doğrudan yabancı sermaye girişi rakamıdır.

63

Tablo.3: Kamu Kesimi Hedef ve Tahminleri (GSYĠH Ġçindeki Pay) (Yüzde)

2006 2013 2007-2013

Ortalaması

Genel Devlet Harcamaları 43,6 36,1 40,3

Genel Devlet Faiz Dışı Harcamaları 35,2 34,2 36,4

Genel Devlet Gelirleri 46,3 39,7 41,8

Genel Devlet Borçlanma Gereği (1) -2,7 -3,6 -1,6

Genel Devlet Faiz Ödemeleri 8,4 1,9 3,9

Kamu Kesimi Borçlanma Gereği (1) -3,1 -3,6 -1,7

Sosyal Güvenlik Kuruluşlarına Transferler ve Bütçeden

Yapılan Sağlık Harcamaları (2) 5,3 5,0 5,3

Vergi Yükü (3) 32,8 30,0 30,8

(1) Eksi işareti fazlayı göstermektedir.

(2) 2006 yılına ilişkin oran; sosyal güvenlik kuruluşlarına yapılan transferler, Emekli Sandığına ödenen faturalı

ödemeler ve ek karşılıklar, devlet memurlarına ve yeşil kartlılara yönelik sağlık harcamaları ve İşsizlik Sigortası

Fonuna yapılan devlet katkısı tutarlarının GSYİH’ya oranını kapsamaktadır. 2013 yılındaki oran ise emeklilik ve

genel sağlık sigortasının açığını karşılamak için bütçeden yapılacak transferleri, emeklilik, genel sağlık sigortası

ve İşsizlik Sigortası Fonuna yapılan devlet katkılarını ve Emekli Sandığına ödenen faturalı ödemelerinin

GSYİH’ya oranını kapsamaktadır.

(3) Sosyal Güvenlik primleri dahil edilmiş vergi red ve iadeleri hariç tutulmuştur.

64

EK:6 DOKUZUNCU KALKINMA PLANI STRATEJİSİ (2007-2013)

EKONOMİK VE SOSYAL GELİŞME EKSENLERİ

EKONOMĠK VE SOSYAL GELĠġME EKSENLERĠ

Rekabet Gücünün Artırılması İstihdamın Artırılması Beşeri Gelişme ve Sosyal

Dayanışmanın Güçlendirilmesi

Bölgesel Gelişmenin Sağlanması

Kamu Hizmetlerinde Kalite ve Etkinliğin Artırılması

1. Makroekonomik İstikrarın Kalıcı Hale Getirilmesi

2. İş Ortamının İyileştirilmesi

3. Ekonomide Kayıtdışılığın Azaltılması

4. Finansal Sistemin Geliştirilmesi

5. Enerji ve Ulaştırma Altyapısının Geliştirilmesi

6. Çevrenin Korunması ve

Kentsel Altyapının Geliştirilmesi

7. Ar-Ge ve Yenilikçiliğin Geliştirilmesi

8. Bilgi ve İletişim Teknolojilerinin Yaygınlaştırılması

9. Tarımsal Yapının Etkinleştirilmesi

10. Sanayi ve Hizmetlerde Yüksek Katma Değerli Üretim Yapısına Geçişin Sağlanması

1. İşgücü Piyasasının Geliştirilmesi

2. Eğitimin İşgücü Talebine Duyarlılığının Artırılması

3. Aktif İşgücü Politikalarının

Geliştirilmesi

1. Eğitim Sisteminin Geliştirilmesi

2. Sağlık Sisteminin Etkinleştirilmesi

3. Gelir Dağılımının

İyileştirilmesi, Sosyal İçerme ve Yoksullukla Mücadele

4. Sosyal Güvenlik Sisteminin Etkinliğinin Artırılması

5. Kültürün Korunması, Geliştirilmesi ve Toplumsal Diyaloğun

Güçlendirilmesi

1. Bölgesel Gelişme Politikasının Merkezi Düzeyde Etkinleştirilmesi

2. Yerel Dinamiklere ve İçsel Potansiyele Dayalı Gelişmenin Sağlanması

3. Yerel Düzeyde Kurumsal Kapasitenin Artırılması

4. Kırsal Kesimde Kalkınmanın Sağlanması

1. Kurumlar Arası Yetki ve Sorumlulukların Rasyonelleştirilmesi

2. Politika Oluşturma ve Uygulama Kapasitesinin Artırılması

3. Kamu Kesiminde İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi

4. e-Devlet Uygulamalarının Yaygınlaştırılması ve

Etkinleştirilmesi

5. Adalet Sisteminin İyileştirilmesi

6. Güvenlik Hizmetlerinin Etkinleştirilmesi

Vizyon İstikrar içinde büyüyen, gelirini daha adil paylaşan, küresel ölçekte rekabet gücüne sahip, bilgi

toplumuna dönüşen ve AB’ye üyelik için uyum sürecini tamamlamış bir Türkiye

65

EK 7: “ĠLÇELERĠN SOSYO-EKONOMĠK GELĠġMĠġLĠK

SIRALAMASI” ÇALIġMASINDA KULLANILAN SOSYAL VE

EKONOMĠK DEĞĠġKENLER

DEĞİŞKEN BİRİM

DEMOGRAFĠK GÖSTERGELER

1 Toplam Nüfus Kişi

2 Şehirleşme Oranı Yüzde

3 Yıllık Ortalama Nüfus Artış Hızı Yüzde

4 Nüfus Bağımlılık Oranı Yüzde

5 Ortalama Hanehalkı Büyüklüğü Kişi

ĠSTĠHDAM GÖSTERGELERĠ (Toplam istihdama oran değerleridir)

6 Sanayi İşkolunda Çalışanların Oranı Yüzde

7 Ticaret İşkolunda Çalışanların Oranı Yüzde

8 Ulaştırma İşkolunda Çalışanların Oranı Yüzde

9 İnşaat İşkolunda Çalışanların Oranı Yüzde

10 Mali Kurumlar İşkolunda Çalışanların Oranı Yüzde

11 Ücretli Çalışanların Oranı Yüzde

12 Ücretli Çalışan Kadınların Oranı Yüzde

13 İşverenlerin Oranı Yüzde

EĞĠTĠM GÖSTERGELERĠ

14 Okuryazar Nüfus Oranı Yüzde

15 Okuryazar Kadın Nüfus Oranı Yüzde

16 Üniversite Bitirenlerin 23+ Yaş Nüfusa Oranı Yüzde

SAĞLIK GÖSTERGELERĠ

17 Bebek Ölüm Oranı Binde

SANAYİ GÖSTERGELERİ

18 İmalat Sanayi İşyeri Sayısı Adet

19 İmalat Sanayi Yıllık Çalışanlar Ortalama Sayısı Adet

20 İmalat Sanayi Kurulu Güç Kapasite Miktarı Beygir Gücü

21 Fert Başına İmalat Sanayi Elektrik Tüketimi Kws

22 Fert Başına İmalat Sanayi Katma Değeri Milyon TL

TARIM GÖSTERGELERİ

23 Tarımsal Üretim Değerinin Türkiye İçindeki Payı Yüzde

MALĠ GÖSTERGELER

24 Banka Şube Sayısı Adet

25 Fert Başına Genel Bütçe Gelirleri Milyon TL

26 Fert Başına Genel Bütçe Giderleri Milyon TL

27 Genel Bütçe Gelirlerinin Giderlere Oranı Yüzde

28 Fert Başına Gelir Vergisi Milyon TL

29 Fert Başına Kurumlar Vergisi Milyon TL

30 Gelir ve Kurumlar Vergisinin Türkiye İçindeki Payı Yüzde

DĠĞER REFAH GÖSTERGELERĠ

31 Hane Başına Telefon Abone Sayısı Adet

32 Borulu Su Tesisatı Bulunan Konut Oranı Yüzde