STANOVNIŠTVO SVETA

Poreklo i naseljavanje

Poreklo čoveka na Zemlji je objašnjeno i opšteprihavaćeno u nauci preko evolutivne teorije Čarlsa Darvina, „Poreklo čoveka“ (1871). Iako je Darvin u svojoj teorija dao i oblast pojavljivanja prvog čoveka, danas ne postoje čvrsti dokazi da je Afrika jedina „kolevka čovečanstva“.

Slika 1. Afrička teorija porekla čoveka

Afrička teorija pojave prvog čoveka (Homo sapiensa) dugo je vremena opstajala kao opšteprihvaćena. Po njoj prvi čovek se pojavio u istočnoj Africi (gde je evoluirao između 200000 i 100000 godina), odakle se pre oko 60000 godina proširio ka Evropi zamenjujući tamošnju zajednicu Homo neadretalis-a i Aziji zamenjujući Homo erectus-a.

Slika 2. Multiregionalna teorija o poreklu čoveka

Nasuprot afričkoj teoriji, osamdesetih godina XX veka pojavila se nova multiregionalna teorija o poreklu čoveka, koja je iznela tvrdnju da je evolucija čoveka počev od Pleistocena, pre oko 2.5 miliona godina do danas, tekla simultano u više oblasti u svetu.

Prvobitne ljudske zajednice bile su suočene sa mnogo većim pitanjem opstanka u prirodnom okruženju nego što je to danas slučaj. Pre nekih 11000 godina, led koji je prekrivao znatan deo severne hemisfere (poslednje ledeno doba), počeo je da se povlači ka severu, a biljke, životinje i čovek su počeli da se šire, naseljavajući „novooslobođene teritorije“. To vreme starijeg kamenog doba (paleolit) karakteristično je bilo i po tome što su male ljudske zajednice lovaca i skupljača počele da se razlikuju u prostoru po načinu života i opstanak u sredini u kojoj su živeli. Prvobitne ljudske zajednice oličene u lovcima i sakupljačima plodova, stalno su menjali mesto boravka u potrazi za hranom, odnosno u zavisnosti od smene godišnjih doba. Do kraja paleolita, ljudske zajednice su naselile sve kontinente izuzev Antarktika, šireći sa sobom određene obrise svoje društvene organizacije i kulture. Sa prostornim širenjem, ljudska populacija se i brojno uvećavala. Obzirom da su relativno male grupe „držale“ velike teritorije radi lova i sakupljanja plodova, pretpostavka je da je između datih grupa bilo određenih kontakata i čak neke vrste primitivne razmene i međusobnog ukrštanja. Ipak, prvobitne ljudske zajednice se najviše karakterišu, upravo, visokim stepenom međusobne izolovanosti. Pretpostavlja se da je 9000 p.n.e., čitava ljudska zajednica na Zemlji brojala između 5 i 10 miliona ljudi.Razvoj prvobitnog ljudskog društva doveo je do kreiranja određenih oruđa kojima su obrađivani različiti materijali iz prirode, a činjenica da su se prirodni uslovi staništa veoma razlikovali na planeti, dovela je do toga da su se ljudske zajednice u prilagođavanju tako različitim uslovima počele oblikovati u međusobno različite kulturne i socijalne grupe. Povlačenje ledonog pokrivača sa najvećeg dela severne hemisfere nakon ledenog doba (od pre 10000), označilo je početak novog razdoblja u razvoju živog sveta na planeti, pa i ljudske zajednice. Prostranstva u Evropi, Aziji i Severnoj Americi koja su do tada bila pod ledom bivaju prekrivena travnatim oblastima, a šumski regioni sa juga se povlače ka severu. Klima postaje toplija i ljudska zajednica se počinje brže širiti, kako u prostoru, tako i u brojnosti. Sakupljačko – lovačka privreda više nije dovoljna da obezbedi dovoljno hrane, tako da ljudi počinju da „pripitomljavaju“ životinje i biljke i da se vezuju za određeni prostor (više nema tolike potrebe za stalnim menjanjem mesta boravka). Od 11000 do 5000 godina p.n.e. traje mezolit (srednje kameno doba). Preko radiokarbonske metode, arheolozi i geofizičari utvrdili su da se pripitomljavanje svinja u današnjoj jugoistočnoj Turskoj i koza na Bliskom Istoku odigralo između 8000. i 8400. godina p.n.e., a goveda i svinja u današnjoj Grčkoj i na Bliskom istoku pre oko 7000 godina p.n.e. Drugo veliko područje domestifikacije biljaka i životinja bilo je severna Afrika, Indija i Jugoistočna Azija, dok je kasnije uspostavljeno i treće, u Srednjoj Americi i području andskih visoravni u Južnoj Americi. Prema nekim arheološkim dokazima, prva kultivacija biljaka dogodila se znatno pre pripitomljavanja životinja i to nezavisno u nekoliko regiona (postoje arheološki dokazi o gajenju pojedinih kultura daleko pre kraja ledenog doba, pre oko 20000 godina). Pre oko 10000 godina na prostoru današnjeg Bliskog Istoka i veoma brzo se prostorno proširila po teritoriji današnjeg Sredozemlja. Sa druge strane postoje arheološki dokazi da se pre 18500 godina gajile kulture u dolini Nila (pšenica, ječam, urme, leblebija, sočivo). U drugim delovima sveta, gajenje biljnih kultura počelo je znatno kasnije (na teritoriji današnjeg Meksika pre oko 5000 godina).

Slika 3. Glavni centri domestifikacije biljaka i životinja

Iako je domestifikacija biljaka i životinja krenula u mezolitu, oblikovanje poljoprivredne proizvodnje događa se tokom mlađeg kamenog doba (neolita). Na Bliskom Istoku, odakle potiče skoro svo znanje o neoliti u istoriji, mlađe kameno doba traje od 8000 – 3500 godina p.n.e. odlikuje se stvaranje određenih oruđa za rad i uslova za opstanak i život ljudi na datom prostoru. Ljudi su tokom tog vremena već naučili da prave tkanine od biljnih vlakana i životinjskog krzna i vune. To je doba kada se oslikavaju različite površine, ostavljajući na taj način trag o svakodnevnom životu i aktivnostima ljudske populacije tog vremena. Koriste se materijali iz prirode, kao kamen, ali i neki minerali za dobijanje oruđa, oružja i posuda za domaćinstvo. Neke zajednice su počele da koriste životinjsku vučnu snagu za sopstvene potrebe, a u nekim sredinama počelo se i sa procesom navodnjavanja zemljišta i kultura u cilju dobijanja veće količine hrane. Ljudi se organizuju u veće zajednice, sa čvršćim formalnim pravilima, posebno u segmentu korišćenja zemljišta. Religija postaje više fomralizovana.Tokom neolita izdvaja se nekoliko tzv. „jezgara kulture“, odakle se šire i rastu prve civilizacije. To su bili prostori u Egiptu oko doline Nila, na Kritu, u Mesopotamiji (doline Tigra i Eufrata), dolina Inda na Indijskom potkontinentu, južna Kina, Jugoistočna Azija, nekoliko lokacija u Subsaharskoj Africi i u Srednjoj i Južnoj Americi. Iz ovih područja šire se kulturni uticaji datih zajednica na okolni prostor, a u njima se događa transformacija prvobitnih naselja iz ruralnih u urbane centre. Poljoprivreda je i dalje primarna delatnost, ali svako od ovih kulturnih „jezgara“ ima bar jedan veliki urbani centar. U nekim civilizacijama trgovina je igrala značajnu ulogu u formiranju urbanih centara (Induska civilizacija zbog trgovine sa Bliskim Istokom, ili civilizacije u zapadnoj Africi).

Slika 4. Prvobitna „jezgra“ kulture

Prvo pismo se pojavljuje u Mesopotamiji i Egiptu, pre oko 5000 godina, u vidu klinastog, odnosno hijeroglifskog slikovitog pisma. Od tada datiraju pisani spomenici materijalne kulture, na bazi kojih je znatno olakšano otkrivanje načina života, rada i društvenog organizovanja ljudskih zajednica.

Razmeštaj stanovništva na Zemlji

Iako je u široj javnosti uverenje da je naša planeta prenaseljena dosta prisutno, realnost pokazuje jednu sasvim drugačiju sliku. Kao što se iz prethodnog izlaganja vidi, najveći deo vremena u svojoj istoriji čovečanstvo je provelo u prvobitnoj rodovskoj zajednici, kao sakupljači plodova i lovci, održavajući nizak nivo brojnosti svoje populacije. Obzirom da je stopa rađanja bila gotovo izjednačena sa stopom smrtnosti, to dug vremenski period u istoriji nije dolazilo do uvećavanja brojnosti populacije. Međutim, nakon prve agrarne revolucije, preo oko 10000 godina, stvoreni su po prvi put u ljudskoj istoriji uslovi da se populacija umnožava (obezbeđene su veće količine hrane). Ipak, taj porast je bio jedva uočljiv, tako da se prvi pravi demografski „bum“ događa tek sa Industrijskom revolucijom (XVIII i XIX vek).

Slika 1: Rast svetske populacije kroz istoriju

Počev od 1400. godine (nakon „Crne smrti“ – epidemije kuge), broj stanovnika na svetu se stalno povećava, ali eksplozivan rast doživljava u XVIII i XIX veku – demografska eksplozija. Uzroci ovakvog porasta stanovništva na zemlji u periodu Industrijske revolucije su brojni. Zahvaljujući industriji veliki deo radne snage se preliva iz poljoprivrede u industriju, koncentrišući se u urbana naselja. Istovremeno, bolji uslovi života, viši nivo životnog standarda, povećanje nivoa higijene i pronalazak lekova za određene bolesti doveli su do velikog porasta stanovnika na Zemlji. Danas u svetu živi oko 6,8 milijardi ljudi, a predviđanja ukazuju da će se taj broj povećavati u budućnosti: 8,9 milijardi do 2050. godine, a 10 milijardi tek 2200. godine. Stanovništvo na zemlji nije jednako raspoređeno – najviše je stanovnika skoncentrisano u priobalnim područjima i u dolinama velikih reka. Izdvajamo četiri najgušće naseljene regije na svetu:

Istočna Azija Južna Azija Evropa Istočni deo SAD i Kanade.

Pored ovih regija, postoje i manji klasteri u svetu koji se odlikuju izrazitom gustinom naseljenosti; u Jugoistočnoj Aziji, Africi, Latinskoj Americi i duž pacifičke obale. Najveća koncentracija stanovnika je u Aziji, na koju odlazi 56% ukupne svetske populacije, a među prvih deset najmnogoljudnijih zemalja u svetu, šest je iz Azije.

Tabela 1. Deset najmnogoljudnijih zemalja u svetu

Zemlja Broj stanovnika, 2005(u milionima)

Godišnja stopa rasta, %

Projekcija broja stanovnika, 2050(u milionima)

Kina 1 304 0,6 1 437Indija 1 104 1,4 1 628SAD 296 0,6 420Indonezija 222 1,4 308Brazil 184 1,0 260Pakistan 162 2,0 295Bangladeš 144 2,1 231Rusija 143 0,4 119Nigerija 132 2,4 258Japan 127 0,0 101

Kada se pogleda raspored stanvonika po zemljama, može se zaključiti da prvih pet zemalja obuhvata oko polovine svetskog stanovništva (Kina, Indija, SAD, Indonezija i Brazil).

Obzirom da zemlje veoma variraju u svojoj veličini teritorije i broju stanovnika, to je onda bilo potrebno da se pronađe nekakav odnos između te dve veličine koji bi na pravi način mogao da obezbedi uporedivost zemalja u pogledu demografskog opterećenja teritorije. Tako se došlo do veličine koja oslikava odnos broja stanovnika i teritorije na kojoj to stanovništvo živi – gustina naseljenosti (broj stanovnika po kilometru kvadratnom, st/km2). Poređenje zemalja po gustini naseljenosti daje jednu sasvim drugačiju demografsku sliku naše planete.Ako izostavimo one države koje imaju veoma malu teritoriju (Singapur), najgušće naseljena zemlja na svetu je Bangladeš (1226 st/km2), a zatim slede Holandija, Japan, Belgija, Južna Koreja, Tajvan, Izrael. Nasuprot ovim zemljama, zemlje poput Mongolije (1,7 st/km2), Omana, Zapadne Sahare, Namibije ili Australije.

Slika 2. Gustina naseljenosti u svetu

Faktori koji uzrokuju određen razmeštaj stanovnika na datoj teritoriji, odnosno na Zemlji se mogu svrstati u nekoliko grupa:

Faktori fizičke sredine – obuhvataju čitav set prirodnih uslova koji ljude privlače da žive na nekoj teritoriji (obalska područja, doline reka i nizije sa povoljnim klimatskim prilikama), odnosno odbijaju da se naseljavaju na određene prostore (ekstremne klimatske prilike (hladna polarna i subolarna klima, klima najviših planinskih predela, pustinjska klima), kvalitet zemljišta za poljoprivredu, nedostatak vode za piće);

Faktori ekonomskog i političkog sistema – tržište radne snage, mogućnosti zapošljavanja i infrastrukturne prednosti urbanih sistema deluju na naseljavanje ljudi u određena područja, odnosno odlazak iz drugih;

Istorijski faktori – današnji razmeštaj stanovnika na zemlji posledica je, između ostalog, i određenih istorijskih okolnosti.

Na rast stanovništva deluju dve komponente: komponenta prirodnog kretanja stanovnika i komponenta mehaničkog kretanja stanovnika. Prirodno kretanja stanovnika podrazumeva stopu prirodnog priraštaja (razlika između stope rađanja i stope smrtnosti). Mehaničko kretanja stanovnika podrazumeva kretanje stanovništva u prostoru u vidu migracija.

Broj rođenih stanovnika u odnosu na 1000 stanovnika naziva se stopa nataliteta (izražava se u promilima, %o), dok se broj umrlih stanovnika u odnosu na 1000 stanovnika naziva stopa mortaliteta (izražava se u promilima, %o). U vezi sa stopom nataliteta je i stopa fertiliteta (fertilitet predstavlja sposobnost žena za rađanjem). Odnos nataliteta i mortaliteta, tj. njihova razlika predstavlja prirodni priraštaj i on je različit od regiona do regiona, od zemlje do zemlje. Uzroci tim varijacijama nisu samo uslovljeni medicinskim faktorima, već su posledica opštih ekonomskih i društvenih okolnosti. Posledice rasta stanovništva sa druge strane, predstavljaju posebno pitanje koje je predmet interesovanje ne samo demografa i geografa, već i sociologa i ekonomista. Među prvim teoretičarima koji su se bavili rastom stanovništva i njegovim posledicama bio je Robert Maltus , u svom delu „Eseji o principima populacionog rasta“, (1798). On veoma koncizno objašnjava prirodu rasta populacije na

određenom prostoru i bavi se problemom zadovoljavanja potreba sve brojnijeg stanovništva (Maltusova teorija).

Demografska tranzicija

Nasuprot jednoj dosta pesimističkoj projekciji Maltusa i njegovih sledbenika po pitanju budućih trendova u obezbeđivanju dovoljno hrane za brzo narastajuću populaciju u svetu, pojavila se dvadesetih XX veka teorija demografske tranzicije. Ova teorija istražuje kako se rađanje, smrtnost i demografski rast menjaju tokom vremena, odnosno zbog čega dolazi do tih promena, kako društvo prelazi iz siromašnijeg poljoprivrednog ka bogatijem industrijalizovanom nivou razvoja.

Slika 3: Demografska tranzicija

Demografska tranzicija je proces koji se može podeliti u nekoliko faza: Prva faza (faza predindustrijskog društva) – ovu fazu odlikuju veoma visoke stope fertiliteta,

odnosno nataliteta, ali i visoke stope smrtnosti (smrtnost odojčadi je naročito visoka). To je faza u kojoj stope rasta populacije stagniraju. Prosečno trajanje ljudskog života je malo (ljudi su umirali u svojim dvadesetim). Danas je teško pronaći u svetu društva koja se odlikuju ovakvim demografskim tokovima (neka plemena u centralnoj Africi, Brazilu i na Papui Novoj Gvineji);

Druga faza (faza ranog industrijskog društva) – stope rađanja ostaju prilično visoke i u ovoj fazi sa blagim tendencijama opadanja, ali stope smrtnosti nešto brže opadaju, tak oda se razlika oslikava u blagom porastu stanovništva. Međutim, primetno je da još uvek postoje veliki padovi u broju stanovnika (usled epidemija određenih bolesti koje su izazivali visoku smrtnost), ali da je industrijalizacija koja je tek započela u ovoj fazi ipak donela pozitivne posledice po rast životnog standarda, uslova života i nivoa lične higijene i higijene stanovanja u društvu (stope

smrtnosti se generalno smanjuju). U ovoj fazi su neke razvijene zemlje bile još u XVIII veku (Velika Britanija), odnosno u ranom XIX veku kao SAD. Danas su to pojedine zemlje Latinske Amerike, Azije i veći broj zemalja u Africi;

Treća faza (faza kasnog industrijskog društva) – kako je društvo postajalo bogatije, tako se smanjivala veličina porodice. Stope fertiliteta su počele da opadaju znatno više nego u prethodnoj fazi, a sa tim i stope nataliteta, dok su stope mortaliteta već bile na prilično niskim vrednostima. Rast populacije se i u ovoj fazi nastavlja, ali on nije tako eksplozivan kao u prethodnoj. Do pada fertiliteta dolazi iz više razloga: više nisu potrebne brojne porodice za rad u poljoprivredi (transformacija poljoprivrede i njena industrijalizacija), industrijalizacija je dovela do promena u načinu života i smanjenju radne nedelje, ali i većeg ulaska žena u svet rada i emancipaciji žena. Posmatrano istorijski, u ovu fazu demografske tranzicije najpre su ušle razvijene zemlje zapadne Evrope, potom Severna Amerika, pa Japan, a tek kasnije ostatak Evrope i one zemlje koje su se kasnije industrijalizovale. Danas se u ovoj fazi nalaze zemlje poput Kine, Indije, nekih zemalja u Latinskoj Americi i Evropi;

Četvrta faza (faza postindustrijskog društva) – ovu fazu karakterišu visoko razvijena i bogata društva u kojima su stopa nataliteta i mortaliteta niske, pa je samim tim i rast populacije mali. U ovoj fazi je većina razvijenih zemalja u svetu, na čelu sa Japanom, zemljama zapadne Evrope. Veoma često se u ovoj fazi izdvaja grupa zemalja kod kojih su stope mortaliteta veće od stopa nataliteta, odnosno koje imaju negativan prirodni priraštaj i doživljavaju konstantno opadanje sopstvene populacije (depopulacija). Primeri takvih zemalja su Srbija, Portugalija, Francuska, Rusija.

Kritika teorije demografske tranzicije najvećim delom se oslanja na činjenicu da je teorija izrasla iz iskustva zapadnih zemalja i da je primenjena na ostatak sveta, pa samim tim i društva koja se veoma razlikuju od onih u zapadnoj Evropi. Činjenica koja je neosporna jeste i to da se danas demografske promene u zemljama u razvoju mnogo brže odvijaju u odnosu na vreme kada su kroz te promene prolazile današnje razvijene zemlje. Zbog toga se postavlja logično pitanje podobnosti date teorije u objašnjavanju promena u stanovništvu sveta u prostoru i vremenu?

Demografske strukture 1

Struktura stanovništva podrazumeva raspodelu stanovništva po određenim karakteristikama – starosti, polu, rasi, veri, obrazovanju, ekonomskoj aktivnosti. Karakteristike demografske strukture utiču na prirodno kretanje stanovništva, proizvodnju i potrošnju materijalnih i duhovnih dobara.

Polna i starosna struktura stanovništva

Ove strukture stanovništva podrazumevaju udeo stanovništva u pojedinim starosnim grupama (kontingentima) i proporcije muškog i ženskog stanovništva, izražene u procentima. One su značajne ne samo za reproduktivnu sposobnost, nego i za ekonomsku i vojnu moć i obrazovne mogućnosti stanovništva.

Polna struktura zavisi od nataliteta, mortaliteta, migracija i ratova. U pogledu polne strukture postoji prirodni zakon ravnoteže. U našem stanovništvu rađa se prosečno 106-107 dečaka na 100 devojčica. Smrtnost muške dece je u mladosti veća, tako da se do uzrasta od 10-14 godina uspostavlja ravnoteža. Međutim, ta ravnoteža se sa starenjem remeti pod uticajem različite stope smrtnosti muškaraca i žena,

1 Delom korišćena predavanja prof.dr Mirka Grčića, redovnog profesora Geograsfkog fakulteta u Beogradu

zatim pod uticajem migracionih kretanja i katastrofičnih društvenih situacija kao što su ratovi. Sa starošću se povećava smrtnost oba pola, ali je prosečan vek trajanja života kraći kod muškaraca. Smatra se da su uzroci te pojave obavljanje težih poslova, alkoholizam, pušenje. U nekim zemljama žene više umiru u toku svog fertilnog (plodnog) perioda, usled porođaja, nepovoljnih životnih uslova i nepovoljnog društvenog statusa. Ta je pojava karakteristična, pre svega, za islamske zemlje Južne i Jugozapadne Azije i Severne Afrike, gde se javlja veći relativni udeo muškaraca nego žena. Polni sastav stanovništva se može promeniti i pod uticajem migracionih kretanja. Veći relativni udeo muškaraca u Australiji i Novom Zelandu objašnjava se većom imigracijom muškaraca. Suprotno tome, veći udeo ženskog stanovništva imaju zemlje Evrope i Severne Amerike (broj muškarca na 100 žena najmanji je u Litvaniji (85-90), Ukrajini, Rusiji, Belorusiji - posledica žrtava u vreme Drugog svetskog rata i rezultat niskog nataliteta i visokog mortaliteta muškaraca). U unutrašnjim migracijama više učestvuju žene zbog udaje, istovremeno težeći da pređu iz sela u grad, zbog čega se javlja “višak” muškog odnosno “manjak” ženskog stanovništva u selima. U migracijama na privremeni rad u inostranstvo više učestvuju muškarci, pa se u emigracionim područjima javlja višak žena.

Starosna struktura je u vezi sa reproduktivnom sposobnošću i radnom sposobnošću stanovništva. U prvom slučaju stanovništvo se deli na tri pokolenja - deca (do 14 godina), roditelji (15-49 godina) i dedovi i babe (preko 50 godina). U drugom slučaju stanovništvo se deli isto na tri grupe: mlado izdržavano (do 16 godina), radno sposobno (od 16 do 55 – 65 godina, za različite zemlje i zavisno od pola), i staro stanovništvo (preko 55 ili 65 godina). Starosna struktura zavisi od prirodnog i migracionog kretanja stanovništva. Visok natalitet uzrokuje veći udeo mladih pokolenja. Nizak mortalitet i nizak natalitet utiču na povećavanje udela starijih generacija. Usled migracija, u kojima po pravilu učestvuje najviše zrelo stanovništvo u reproduktivnom periodu, dolazi do procesa starenja u emigracionim područjima i do procesa podmlađivanja u imigracionim područjima. Žrtve u ratnim sukobima neposredno utiču na promene u starosnoj strukturi stanovništva. Oni se lagano nadoknađuju i starosna struktura se normalizuje, ali to zavisi i od prirodnog priraštaja. Očiglednu sliku o raspodeli stanovništva po polu i uzrastu u pojedinim zemljama daje polno-starosna piramida. Piramida se deli na mušku i žensku stranu. Po širini prikazuje udeo stanovništva, a po visini redosled starosnih grupa od po 5 ili 10 godina. Izgled piramide ukazuje na promene u starosnoj strukturi i veoma je značajan za planiranje demografskog potencijala i demografsku politiku.

Slika 4: Tipovi starosno – polnih piramida

Postoje tri osnovna tipa starosno-polnih piramida stanovništva: 1. Ekspanzivni ili progresivni tip – trouglasta piramida sa širokom bazom, označava visok

udeo mladog, srednji udeo zrelog i mali udeo starog stanovništva. Takvu piramidu imaju zemlje Afrike, Azije i Latinske Amerike u kojima je visok natalitet;

2. Stacionalni tip: Zvonasta piramida sa uskom osnovom i vrhom, ukazuje na nizak natalitet i mortalitet, i visok udeo zrelog stanovništva;

3. Konstruktivni tip: Piramida sa uskom bazom, označava mali udeo mladog i visok udeo zrelog i starog stanovništva. U tu grupu spada većina evropskih država, SAD, Kanada, Australija, Japan. Za njih su karakteristični nizak natalitet i proces “starenja” stanovništva. Neke od njih imigracionom politikom pokušavaju da poprave udeo mlađeg stanovništva.

Rasna struktura stanovništva podrazumeva sastav stanovništva prema biološkim obeležjima kao što su boja kože, vrsta kose, oblik očiju, lobanje, nosa i neki sastojci krvi. Na osnovu tih obeležja razlikuju se četiri osnovne rase:

Evropeidna ili bela, naseljava pre svega Evropu, severnu Afriku, Ameriku, Australiju i Novi Zeland;

Mongoloidna ili žuta, preovlađuje u Istočnoj Aziji i Centralnoj i Južnoj Americi (Indijanci) Negroidna ili crna rasa, rasprostranjena je u tropskim predelima. Pripadaju joj afrički crnci

(Sudanski i Bantu crnci, Bušmani, Hotentoti, Pigmeji koji su vrlo niskog rasta i Niloti koji su vrlo visoki, i drugi).

Australoidna (okeanska) rasa, srodna negroidnoj rasi, a čine je Papuanci, Melanežani i Aboridžini (domorodačko stanovništvo Australije).

Ukoliko bismo želeli da se izrazimo kroz procentualne odnose, na evropeidnu rasu dolazi oko 43%, mongoloidnu 19%, negroidnu 7% i australoidnu 0,3% stanovništva sveta. Ostatak od blizu 31% otpada na mešance koji su nastali ukrštanjem rasa. Neki regioni, na primer Latinska Amerika, pravi su mozaik rasa. Osim pripadnika glavnih rasa, tu žive Mestici – mešanci mongoloidne (indijanske) i bele rase, Mulati – mešanci bele i crne rase, Zambosi – mešanci crne i mongoloidne (indijanske) rase, i kombinacije samih mešanaca. Raznovrsna istraživanja antropologa, biologa i psihologa potvrđuju da predstavnici svih rasa imaju jednake mogućnosti psiho-fizičkog i mentalnog razvoja. Suprotno tome, koncepcija rasizma, koja razlikuje “niže” i “više” rase, negira jednakost rasa i zastupa rasnu diskriminaciju. To je društveno štetna koncepcija, posebno ako postane deo političkog programa neke države.

Religiozna struktura stanovništva obuhvata klasifikaciju stanovnika prema religioznom opredeljenju. Podela religija u teološkom ili istorijskom smislu nije u fokusu geografskih proučavanja. Geografiju više zanimaju obrasci i procesi difuzije (širenja) religija u prostoru i posledica praktikovanja određenih religioznih sistema u okruženju.Univerzalne svetske religije su hrišćanstvo, islam i budizam. Pristup ovim religioznim sistemima je slobodan i otvoren za sve, bez obzira na etničku, rasnu ili socijalnu pripadnost. Međutim, formirajući unutar religije etničke i kulturne grupe na određenoj teritoriji, tako što neko po rođenju ili prihvatanju načina života i verovanja postane njihov član, izdvajaju se teritorijalne jedinice posebnih ne samo religioznih, već i etničkih i kulturnih obeležja (etničke religije). Posebna forma etničkih religija jesu tradicionalne religije, koje su predstavljene manjim grupama specifične kulturne orijentacije (na primer, plemenske zajednice); takve religije su animizam (verovanje da se u svim objektima prirodne sredine nalazi duh) ili šamanizam (verovanje u šamana, duhovnog i plemenskog vođu, koji je istovremeno verski poglavar i iscelitelj). Za razliku od univerzalnih religija koje imaju tendenciju brzog

širenja u prostoru i etničkih religija koje se šire, ali znatno sporijim tempom, tradicionalne religije nemaju tako izražene tendencije ka širenju i više su okrenute očuvanju kulture i tradicije određene etničke grupe (sporije je uklapanje u moderno društvo).

Slika 5: Glavne svetske religije

Kada se posmatra razmeštaj pripadnika najvećih svetskih religija, mora se prvenstveno napomenuti da i pored činjenice da religija nastoji da se koncentriše na određen prostor, pa tek onda da se iz tog „jezgra“ širi, danas u svetu gotovo da ne postoji religiozno homogena sredina. Pripadnici različitih veroispovesti su izmešani u prostoru i najčešće imaju potpuno miran i skladan suživot. Međutim, postoje i primeri gde dolazi i do određenog stepena netrpeljivosti, pa i otvorenih sukoba između pripadnika različitih konfesija(„militantni fundamentalizam“). U ovakvim situacijama, u prostoru se jasno markiraju granice između različitih religioznih grupa (u Severnoj Irskoj jasno se zna granica između katolika i protestanata, u Bejrutu (Liban) postoji tzv.“zelena linija“, kao demarkaciona linija između hrišćanskog istočnog i muslimanskog zapadnog dela grada).Najveći deo stanovništva sveta u religioznom pogledu pripada trima religijama: hrišćanstvu, islamu i budizmu. Hrišćanstvo se prostire na prostoru Evrope, Severne i Južne Amerike, Australije, jednim delom Azije (Rusija) i malim delom na prostoru Afrike (Južnoafrička republika). Islam zauzima prostor Jugozapadne Azije, Centralne Azije, delova Južne Azije (Pakistan, Bangladeš), delova Jugoistočne Azije (Indonezija) i veliki prostor Severne Afrike (uključujući tiu i severne države Subsaharskog regiona). Dok su hrišćanstvo i islam globalno rasprostranjene religije, dotle je budizam uglavnom skoncentrisan na prostor azijskog kontinenta (Mongolija, delovi Kine, Jugoistočna Azija – Indokina; u najvećem delu Kine propovedaju tradicionalne kineske religije koje su bazirane na budističkom učenju, a obzirom da je Kina komunistička zemlja, značajan je deo ateista). Hinduizam, kao etnička religija, ne pokazuje tendencije univerzalnosti i skoncentrisana je na prostor Indijskog potkontinenta. Slično je i sa judaizmom, etničkom religijom koja nije tako lokalizovana u prostoru kao hinduizam, ali je identifikovana sa etničkom i kulturnom grupom ljudi – Jevrejima. Tradicionalne religije oličine u određenim religioznim verovanjima plemenskih zajednica skoncentrisane su na male prostore Južne Amerike (Amazonija), centralne Afrike i Australije sa Okeanijom (pripadnici Aboridžina i Maora). Na ovim prostorima čest je slučaj da su plemenske zajednice primile i neku od univerzalnih religija (hrišćanstvo ili islam), ali i da još uvek ispovedaju tradicionalna učenja. Jedan deo čovečanstva ne praktikuje nikakvu religiju i pripada grupi ateista.

Ekonomska struktura predstavlja podelu stanovništva na osnovu određenih ekonomskih obeležja. Postoje opšte i posebne ekonomske strukture. Opštu ekonomsku strukturu čine dve kategorije stanovništva – ekonomski aktivno i ekonomski neaktivno stanovništvo. U ekonomski aktivno stanovništvo ubrajaju se ljudi koji obavljaju neku delatnost, privremeno nezaposleni, i oni koji prvi put traže posao. U ekonomski neaktivno stanovništvo ubrajaju se ljudi sa ličnim prihodom kao što su penzioneri, stipendisti i izdržavana lica (domaćice, učenici i studenti). Udeo aktivnog stanovništva zavisi od starosne strukture i stepena društveno-ekonomskog razvoja zemlje. Posebne ekonomske strukture daju pregled (strukturu) ekonomski aktivnog stanovništva po pojedinim granama delatnosti koje su grupisane u tri sektora – primarni, sekundarni i tercijarni, odnosno po delatnostima u okviru datih sektora. Što je veći udeo delatnosti iz sekundarnog i posebno tercijarnog sektora to je stepen razvijenosti države ili regiona veći. Slabo razvijene zemlje imaju visok udeo aktivnog stanovništva u primarnom sektoru, srednje razvijene u sekundarnom, a visoko razvijene u tercijarnom sektoru.

Migracije stanovništva

Migracije podrazumevaju kretanje stanovništva, pri čemu dato stanovništvo menja mesto stalnog boravka. Reč je o veoma složenom procesu koji je rezultat delovanja čitavog spleta faktora i okolnosti. On za sobom različite posledice kako u područjima odakle ljudi odlaze (emigraciona područja), tako i u oblastima koje ljudi naseljavaju (imigraciona područja).

Slika. Glavne migracione struje tokom poslednjih vekova

Uzroci migracija su raznovrsni, ali u najvećem broju slučajeva su ekonomske prirode. Ljudi se sele u potrazi za boljim uslovima života (bolje plaćenim poslovima, odlaze iz siromašnih oblasti, gde je nizak

nivo životnog standarda). Uzroke migratornih kretanja možemo podeliti na push i pull faktore. Ovoj prvoj grupi pripadaju faktori koji deluju na ljude da se iseljavaju sa određenih prostora (visoke stope nezaposlenosti, niske zarade, siromaštvo, nedostatak obradivog zemljišta, glad ili, čak, ratovi). Drugu grupu faktora čine oni koji privlače stanovništvo da se iseljava iz određenih područja (bolji uslovi obrazovanja, lakše pronalaženje posla, veće zarade, mogućnost dobijanja većih obradivih površina, privlačna snaga gradskih sredina). Posledice migracija su brojne i mogu se svrstati u tri kategorije: demografske, socijalne i ekonomske. U migracijama najčešće učestvuju mladi i obrazovani ljudi, tak oda je odlazak ovakvog stanovništva veliki „udarac“ za emigraciona područja. Nije tu reč samo o smanjenju broja stanovnika (povećava se stanovništva u imigracionim područjima), već i o drugim demografskim posledicama (u emigracionim područjima dolazi do povećavanja prosečne starosti stanovništva, smanjuje se fertilni kontigent i mogućnost za prirodno obnavljanje stanovništva, opada stopa rađanja , a raste stopa smrtnosti – sve to dovodi i do prirodnog smanjenje broja stanovnika). socijalne posledice su usmerene ka činjenici da stanovništvo koje se doseljava u neko područje sa sobom nosi određene etničke, rasne, kulturne i socijalne karakteristike. Uklapanje, odnosno asimilacija novopridošlog stanovništva može teći različitim tempom, a može se dogoditi da do nje nikada ni ne dođe. Veoma često se u imigracionim područjima formiraju imigranske zajednice koje funkcionišu unutar sebe, ali bez mnogo kontakata i mešanja sa autohtonim stanovništvom (imigranti iz Meksika i Kube u SAD). Ekonomske posledice migracije su posebno raznovrsne. Bez obzira na karakter i strukturu migranata, migracije pozitivno i dugoročno utiču na ekonomsko stanje područja u koja se doseljavaju (porast kontigenta radne snage). To je, čak, slučaj i sa prinudnim migracijama koje u kratkoročnom periodu mogu da dovedu do problema u imigracionim područjima, ali koji nakon određenog vremena konsolidacije, počinju da se integrišu u društvo i postaju njegovi korisni članovi.

Migracije mogu biti prisilne i dobrovoljne, što zavisi od spleta istorijskih okolnosti, ali i ekonomskih, kulturnih i političkih prilika. Većina migracija jesu dobrovoljne, izazvane pomenutim ekonomskim faktorima. Međutim, postoje okolnosti kada se stanovništvo prisilno raseljava ili je prinuđeno da se pomeri na drugu lokaciju (trgovina robljem iz Afrike, britanski osuđenici u Australiji, progon Jevreja u Drugom svetskom ratu, građanski rat u Nikaragvi i Salvadoru osamdesetih godina XX veka doveli su do velikog broja izbeglica u SAD, građanski ratovi na prostoru bivše SFRJ).Posmatrajući kretanje stanovništva u prostoru, migracije možemo podeliti i na unutrašnje i spoljašnje. Unutrašnje migracije su one koje se odvijaju unutar granica jedne države (migracije selo – grad, migracije na bazi udadbeno-ženidbenih veza, migracije između regiona). Spoljašnje migracije podrazumevaju kretanje stanovništva preko državnih granica. Za razliku od transkontinentalnih kretanja stanovništva iz Evrope prema Novom svetu tokom XVIII i XIX veka, nakon Drugog svetskog rata tokovi migracija u svetu su se promenili. Došlo je do velikih migratornih kretanja iz zemalja u razvoju ka razvijenim zemljama (radnici na privremenom radu u inostranstvu u zapadnoevropskim zemljama, a iz zemalja Jugoistočne Evrope i Turske). Međutim, ta kretanja stanovnika već nisu bila u toj meri masovna kao ona od pre 100 ili 200 godina.