ANUBiH

ÀÍÓÁèÕ

AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE

ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS OF BOSNIA AND HERZEGOVINAÀÊÀÄÅÌÈJÀ ÍÀÓÊÀ È ÓÌJÅÒÍÎÑÒÈ ÁÎÑÍÅ È ÕÅÐÖÅÃÎÂÈÍÅ

Savjetovanje

Zbornik

STANJE I PERSPEKTIVE RAZVOJA NAUÈNOISTRAŽIVAÈKE I ISTRAŽIVAÈKORAZVOJNE DJELATNOSTI U FEDERACIJI BOSNE I HERCEGOVINE

Sarajevo, 23. septembra 2010.

Sarajevo, septembar 2010.

POSEBNA IZDANJAKnjiga CXXX

Centar za sistemska istraživanjaKnjiga 2

ANUBiH

ÀÍÓÁèÕ

AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE

ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS OF BOSNIA AND HERZEGOVINAÀÊÀÄÅÌÈJÀ ÍÀÓÊÀ È ÓÌJÅÒÍÎÑÒÈ ÁÎÑÍÅ È ÕÅÐÖÅÃÎÂÈÍÅ

Symposium

Proceedings

SCIENCE, RESEARCH AND DEVELOPPMENT IN FEDERATION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA -

STATE OF THE ART AND FUTURE PROSPECTS

Sarajevo, September 23, 2010.

Sarajevo, September 2010.

SPECIAL PUBLICATIONSVol. CXXX

Systems Research CenterVol. 2

Organizator: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine Centar za sistemska istraživanja Voditelj: Akademik Zijo Pašić Komisija za zaključke: Akademik Kemal Hanjalić Akademik Božidar Matić Akademik Zijo Pašić Glavni urednik: Akademik Zijo Pašić Lektor: Snježana Ćerić, prof.

FINANSIJSKA PODRŠKA: MINISTARSTVO OBRAZOVANJA I NAUKE FEDERACIJE BiH Odluka broj: 05-39-2011-1/10

AUTORI, PO POZIVU (abecednim redom) - Doc. dr Tomaž Boh

Ministarstvo za visoko obrazovanje, nauku i tehnologiju Republike Slovenije

- Akademik Vlatko Doleček

Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine - Akademik Kemal Hanjalić

Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine - Akademik Božidar Matić

Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine - Akademik Zijo Pašić

Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine - Prof. dr Darko Petković

Mašinski fakultet Univerziteta u Zenici - Prof. dr Adnan Salihbegović

Elektrotehnički fakultet Univerziteta u Sarajevu

SADRŽAJ Zijo Pašić KA DEFINIRANJU STRATEGIJE RAZVOJA U FEDERACIJI BOSNE I HERCEGOVINE 1 Darko Petković PROCJENA NAUČNIH POTENCIJALA U FEDERACIJI BOSNE I HERCEGOVINE 3 Kemal Hanjalić ASPEKTI NAUČNO-ISTRAŽIVAČKE DJELATNOSTI 43 Adnan Salihbegović ASPEKTI RAZVOJA ISTRAŽIVAČKO RAZVOJNE DJELATNOSTI U FEDERACIJI I BOSNI I HERCEGOVINI 65 Božidar Matić MODEL ODRŽIVOG FINANCIRANJA NAUČNOISTRAŽIVAČKE I ISTRAŽIVAČKORAZVOJNE DJELATNOSTI U FEDERACIJI BOSNE I HERCEGOVINE 95 Vlatko Doleček MEĐUNARODNA SURADNJA - CILJEVI EUROPSKE UNIJE U OBLASTI ZNANSTVENO-ISTRAŽIVAČKE I ISTRAŽIVAČKO-RAZVOJNE DJELATNOSTI 115 Tomaž Boh AKTIVNOSTI U REPUBLICI SLOVENIJI NA RAZVOJU NAUČNOISTRAŽIVAČKE I ISTRAŽIVAČKORAZVOJNE DJELATNOSTI 137 ZAKLJUČCI 155

Svi radovi su publikovani u formi u kojoj su ih autori dostavili

1

Z. Pašić

KA DEFINIRANJU STRATEGIJE RAZVOJA U FEDERACIJI BOSNE I HERCEGOVINE

Razvoj novih proizvoda i konsekventno povećanje društvenog proizvoda (GDP) zahtijeva neprekidno ulaganje u naučno-istraživačke i istraživačko-razvojne aktivnosti.

Kao ilustrativni primjer u tome smislu može poslužiti tabela 1, gdje su navedeni bruto društveni proizvod zemlje po glavi stanovnika (Gross Dome-stic Product - GDP) i ulaganja te zemlje u naučno-istraživačku djelatnost, također po glavi stanovnika.

ZEMLJA Ulaganje u NI djelatnost/ Eura po glavi

stanovnika GDP/ Eura po glavi

stanovnika Danska Austrija Finska Švedska Njemačka Slovenija

871 883 1103 1400 812 399

43769 35871 34703 34309 31822 19045

Tabela 1. Ulaganje u naučno-istraživačku djelatnost u nekim zemljama Europe[1]

U Bosni i Hercegovini, u 2009. god. GDP po glavi stanovnika je iznosio 3163 €, dok su izdvajanja za naučno-istraživačku djelatnost iznosila 1,8 € po glavi stanovnika.[2]

U tehnološki razvijenim društvima, teret ovih ulaganja snose proizvodne kompanije i država, pri čemu omjer ulaganja zavisi od razvijenosti privrede; što je privreda razvijenija, ulaganja države u ovaj razvoj su manja. U slučaju da država procjeni da je opravdano ući u neku novu naučnu, tehnološku ili industrijsku oblast, onda je država ta koja stvara uslove za razvoj željene oblasti.

Tipičan primjer ovakvog pristupa su SAD i Japan. Tipičan primjer u SAD predstavljaju državne laboratorije i istraživački

centri (Federally Founded Research and Development Centers - FFRDC) koje osniva i financira država a kojima upravljaju ili država ili univerziteti ili privatne firme.[3]

Kada je 1989. god. japanska vlada ocijenila da bi bilo opravdano ući u oblast razvoja aplikacija na bazi „fuzzy“ (magličaste) logike, Vlada Japana je osnovala Laboratoriju za međunarodni „fuzzy“ inženjering (Laboratory for

Dr. Zijo Pašić, dipl. el. ing. Profesor emeritus Univerziteta u Sarajevu Redovni član ANUBiH

2

International Fuzzy Engineering - LIFE), u čijem finansiranju je učestvovala sa 50 miliona $ + 9 miliona $ za 1994. god., dok je Privredna komora Japana uložila 30 miliona $.[4]

U slučajevima nejake, ili kao što je slučaj u BiH, uništene privrede, drža-va treba preuzeti inicijativu definiranja strateških pravaca razvoja i inicijal-nog ulaganja u razvoj odgovarajućih naučnih disciplina. Danas je teško na-vesti određene rezultate u ovakvom pristupu u Bosni i Hercegovini, ali je uputno napomenuti da je do sada u Bosni i Hercegovini publikovano više do-kumenata iz ove oblasti.[5]

Svaki od njih definira određene aktivnosti ili dokumente neophodne za razvoj i održivost naučno-istraživačkog i istraživačko-razvojnog rada, ali ne postoji jedan općeprihvaćen dokument sa ograničenim brojem prioriteta i jasnom i održivom konstrukcijom finansiranja.

S druge strane, kao integralni dio europskog prostora, BiH (i Federacija BiH) mora biti kompatibilna sa svojom okolinom i razvijati se prvenstveno u segmentima u kojima ona ima određene komparativne mogućnosti ili prednosti učestvovanja.[6]

U pristupu realizaciji jedne takve strategije neophodno je izvršiti procje-nu postojećih naučnih potencijala u FBiH, ukazati na specifične aspekte naučno-istraživačke i istraživačko-razvojne djelatnosti i definirati model odr-živog finansiranja ove djelatnosti u FBiH. Također je neophodno identificira-ti ciljeve EU u oblasti naučno-istraživačke i istraživačko-razvojne djelatnosti i upoznati se sa iskustvima zemalja koje su već našle svoje mjesto u naučnom i privrednom segmentu EU.[7]

Sve ovo svakako predstavlja neotuđivi dio Strategije razvoja nauke u fe-deraciji BiH, te zato predstavlja i sadržaj ovoga Savjetovanja. Samo koncep-ciono jasna strategija sa održivim izvorima finansiranja koju, kao dio svoga programa aktivnosti, usvoji vlada, ima izgleda da dâ željene rezultate i dopri-nese ekonomskom i društvenom blagostanju zemlje i regiona.[8] Literatura 1. World Economic Outlook Data Base, April, 2010, International Monetary Fund. 2. Izračunato uz pretpostavku da Bosna i hercegovina ima 3,800.000 stanovnika. 3. Science and Engineering Indicators, Washington DC, US Government Printing

Office 1998. 4. Asian Office of Aerospace Research and Development Report, March 11, 1994. 5. Dali Đonlagić’s soavtorij: Osnove snovanja mehkih (fuzzy) regulacij, Univerza

v Mariboru 1995. 6. Politika nauke u Federaciji BiH – ANUBiH, 2002. godina. 7. Strategija naučno-tehnološkog razvoja BiH – ANUBiH, 2007. godina. 8. Strategija razvoja nauke u BiH, Ministarstvo civilnih poslova BiH, 2009. god.

3

D. Petković

PROCJENA NAUČNIH POTENCIJALA U FEDERACIJI BOSNE I HERCEGOVINE

Sažetak

Posljedice raspada SFRJ, ratna zbivanja krajem devedesetih godina prošlog vijeka, promjena društveno-političkog sistema, tranzicija privrede i, prije svega, nepostoja-nje društvene svijesti o važnosti nauke, istraživanja, tehnologije i inovativnosti dove-li su do katastrofalnog stanja u nauci i ekonomiji FBiH. Nauka je osnov obrazovnog sistema, s kojim je u stalnoj interakciji, i kao takve predstavljaju nerazdvojiv tandem u uspješnom razvoju društva. Naučno-istraživačke insitucije kao ključni proizvođači znanja i visokoobrazovne institucije kao ključni distributeri znanja u FBiH trebaju postati ključni faktori razvoja FBiH i kao takve povesti ostale institucije u društvo znanja, kakvo EU društvo želi postati. Pored kritičke analize najvažnijih odrednica stanja nauke i tehnologije u FBiH, date su odrednice globalnog stanja nauke i istra-živanja u EU i svijetu. U nastavku a kroz šire provedeno anketiranje data je SWOT analiza. Na kraju, dati su zaključci o stanju naučno-istraživačkog i istraživačko-raz-vojnog rada u FBiH, te preporuke za razvoj nacionalnog inovacijskog sistema (NIS).

Ključne riječi: nauka, istraživanje, stanje, razvoj, procjene, Federacija Bosne i Hercegovine (FBiH) 1. Uvod

Posljedice raspada SFRJ, ratna zbivanja krajem devedesetih godina prošlog vijeka, promjena društveno-političkog sistema, tranzicija privrede i, prije sve-ga, nepostojanje društvene svijesti o važnosti nauke, istraživanja, tehnologije i inovativnosti doveli su do katastrofalnog stanja u nauci i ekonomiji FBiH. Sve dosadašnje analize ukazuju da se razvitak domaćeg istraživačko-razvoj-nog sistema u gotovo svim bitnim karakteristikama odvija u suprotnom smje-ru u odnosu na smjer razvoja savremenih inovacijskih sistema u svijetu a, što je posebno opasno, od preporučenih inovacionih smjernica Evropske unije.

Nauka je osnov obrazovnog sistema, s kojim je u stalnoj interakciji, i kao takve predstavljaju nerazdvojiv tandem u uspješnom razvoju društva. Razvoj nauke znači i obnovu ekonomije FBiH i BiH, te je za to veoma bitno intenzi-viranje naučno-istraživačke aktivnosti u javnom i privatnom sektoru kroz konkretne aktivnosti. Takođe, ne treba izostaviti značaj nauke u kulturnoj domeni jednog društva i predstavljanja Bosne i Hercegovine na civilizacijs-

Dr. Darko Petković, dipl. ing. maš. Redovni profesor Univerziteta u Zenici

4

koj ljestvici svijeta. U junu 2003. Solunski samit EU o Zapadnom Balkanu je potvrdio podršku EU evropskoj perspektivi zemalja Zapadnog Balkana. EU je potvrdila evropske perspektive za zemlje Zapadnog Balkana te odlučila da ojača proces stabilizacije i pridruživanja (SAP) uvodeći neke nove inicijative i programe podrške. Značaj razvoja nauke i tehnologije (N&T) u BiH ističe se i na svim međunarodnim forumima, a posebno od usvajanja dokumenta “EU-zemlje Balkana: Akcioni plan u N&T” 2003. godine. U skladu s tim, i BiH je priznala razvoj nauke i tehnologije kao jedan od svojih prioriteta.

Akcioni plan o RTD koji su, nakon Solunskog samita, izradile države članice sa državama kandidatkinjama te zemljama Zapadnog Balkana, identi-fikovao je načine na koje istraživački rad može doprinijeti ekonomskom raz-voju i jačanju integracije, te naznačio koliko je bitan za bolju integraciju Za-padnog Balkana u evropsko istraživačko područje. Od 2002. do 2005. god., zabilježeno je učešće oko 120 učesnika (istraživačkih jedinica i institucija) iz Zapadnog Balkana u 51 projektu u okviru FP6. Zajednički istraživački centar je, sa svoje strane, obučio u posljednjim godinama nekoliko stotina stručnja-ka iz Zapadnog Balkana na svojim praktikumima i na kursevima, te je orga-nizacije Zapadnog Balkana počeo uključivati u evropske istraživačke mreže i projekte. EU planira nastaviti jačati svoje djelovanje za dobrobit naučno-is-traživačke zajednice na Zapadnom Balkanu u okviru Sedmog okvirnog programa (2007-2013.).

FBiH i BiH mogu postati internacionalno konkurentne i ostvarivati snaž-an ekonomski razvoj ako imaju, prije svega, internacionalno konkurentnu proizvodnju i distribuciju znanja. Naučno-istraživačke insitucije kao ključni proizvođači znanja i visokoobrazovne institucije kao ključni distributeri zna-nja trebaju postati ključni faktori razvoja FBiH i kao takve povesti ostale ins-titucije u društvo znanja, kakvo EU društvo želi postati. Mala zemlja s ogra-ničenim resursima svoj prosperitet može uspješno graditi jedino na razvoju ekonomije, koja se temelji na tehnologiji i inovacijama. Poslovne okvire ne smije svesti na uske, regionalne poglede, već treba razmišljati globalno. U BiH visoko obrazovanje, naučno-istraživački rad i tehnološki razvoj (eng. RTD: Research and Technological Development) kao zajednički skup djelat-nosti moraju postati državni prioritet, sa krajnjim ciljem dostizanja normi koje u tim oblastima važe u EU.

Jedan od strateških prioriteta BiH jeste “preduzimanje koraka ka evrops-kim i transatlantskim integracijama, sa ciljem unapređenja i institucionaliza-cije uzajamne saradnje”. Na tom putu ka uključenju BiH u procese evropskih integracija, neophodno je istovremeno graditi puteve ka drugim dijelovima Zajednice i njenih politika, te tako naći svoje mjesto u Evropskom prostoru visokog obrazovanja (EHEA) i Evropskom istraživačkom prostoru (ERA). Kroz IPA fondove EU će nastaviti da podržava aktivnosti u BiH na provođe-nju reformi i razvojnih strategija u skladu s uslovima za integraciju u EU.

5

Očekuje se da se za oblast nauke i istraživanja povuku značajnija sredstva iz IPA fondova.

Zemlja kandidatkinja koja želi postati članicom, treba dosegnuti političke i ekonomske kriterije za članstvo. Članstvo pretpostavlja sposobnost zemlje da preuzme odgovornost koju ono nosi, uključujući usvajanje ciljeva politič-ke, ekonomske i monetarne unije. Lisabonska strategija (Lisabon 2000. Godi-ne) se usredotočila na ekonomska i socijalna pitanja, dok su politički aspekti manje važni. Lisabonska agenda ima za cilj da učini ekonomiju EU konku-rentnijom i više zasnovanom na znanju, kroz promociju održivog razvoja i socijalne kohezije. Njeni ciljevi su relevantni i za Bosnu i Hercegovinu.

Stoga je neophodno da BiH, kao zemlja koja je opredijeljena za evroat-lantske integracije i članstvo u EU, izradi svoje strateške dokumente tako da budu u skladu s preporukama i smjernicama Lisabonske strategije. S obzirom na različite pozicije za svaku zemlju izbor prioriteta prema Lisabonskoj stra-tegiji, određivanje vlastitog vremenskog okvira za njihovu realizaciju zavisi-će od zemlje do zemlje. Tako i razrada plana za dostizanje 3% izdvajanja iz BNP-a za nauku, istraživanje i razvoj, s pratećim mjerama treba biti razrađen te praćen odgovarajućim razvojem uporedive statistike kako bi se moglo vršiti prikupljanje i praćenje kvalitativnih i kvantitativnih pokazatelja koji bi odgovarali pokazateljima EUROSTAT-a.

2. Neki od važnijih parametara opšteg stanja u BiH od značaja za sektor nauke Skoro deceniju i po nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma so-cijalna i ekonomska situacija u BiH još nije na zadovoljavajućem nivou. Iako je osnovna infrastruktura uglavnom rekonstruisana, mnogi od infrastrukturnih objekata su još u veoma lošem stanju.

U 2004. godini, BiH nacionalni proizvod (8 milijardi evra) predstavljao je 56% predratnog nivoa, dok je, prema zvaničnim podacima, stopa nezapos-lenosti ostala na veoma visokom nivou (40% aktivne populacije) od čega oko 20% populacije živi ispod praga siromaštva. BiH takođe ima veliki trgovinski deficit pošto izvoz pokriva samo 41% uvoza (2008. god.), a stopa štednje u zemlji je niska. Slika, međutim, nije u potpunosti crna: inflacija je stavljena pod kontrolu i ostaje na niskom nivou, što doprinosi održavanju monetarne stabilnosti, poreska reforma je usvojena i ona se primjenjuje od 2006. god. (na taj način je uveden porez na dodanu vrijednost). Pokrenut je veliki broj ekonomskih reformi a industrijska proizvodnja je sve do 2009. god. bila u po-rastu. BiH razvoj se suočava sa poteškoćama, što u ovim uslovima i ne treba da čudi. Prema nekim provedenim anketama, 60% mladih ljudi vidi svoju bu-dućnost u inostranstvu a ne u vlastitoj državi. U daljem tekstu se nalaze neki od osnovnih statističkih podataka o Bosni i Hercegovini koji su relevantni za

6

sagledavanje stanja u naučno-istraživačkoj djelatnosti i uticaja nauke i istraži-vanja na ukupno stanje u zemlji. Bruto domaći proizvod za BiH, tekuće cijene 2003 2004 2005 2006 2007 Bruto domaći proizvod, mil. KM 14.505 15.786 16.927 19.121 21.641 Bruto domaći proizvod po stanovniku u KM 3.785 4.109 4.405 4.976 5.633 Bruto domaći proizvod, mil. USD 8.367 10.020 10.762 12.262 15.139 Bruto domaći proizvod po stanovniku u USD 2.184 2.608 2.801 3.191 3.940 Stanovništvo, procjena, u hiljadama 3.832 3.842 3.843 3.843 3.842 Prosječan godišnji kurs USD/KM 1,7335 1,5755 1,5728 1,5594 1,4295 Bruto domaći proizvod u entitetima (mil. KM) BDP za Federaciju BiH 9.689 10.321 10.831 12.146 13.735 BDP za Republiku Srpsku 4.430 5.008 5.617 6.499 7.357 BDP za Brčko Distrikt 386 456 480 476 548 Učešće entiteta u BDP BiH - u % BDP za Federaciju BiH 66,80 65,38 63,99 63,52 63,47 BDP za Republiku Srpsku 30,54 31,72 33,18 33,99 34,00 BDP za Brčko Distrikt 2,66 2,89 2,84 2,49 2,53 Izvor: Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2008. Tabela 1. Osnovni podaci o ekonomskim parametrima za BiH za period 2003-2007.

Radno sposobno stanovništvo prema najvišoj završenoj školskoj spremi 2007, struktura u%

BiH FBiH RS BD Osnovna škola i manje 47,6 46,7 48,7 57,3 Srednja škola 45,9 46,7 45,1 36,4 Koledž, univerzitet, zvanje magistra ili doktora 6,5 6,6 6,3 6,4* Ukupno (u hiljadama) 2.725 1.708 969 48

* podatak je manje siguran zbog malog uzorka Izvor: Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina u brojkama 2008.

Tabela 2. Radno sposobno stanovništvo prema najvišoj završenoj školskoj spremi

Uvoz Izvoz Saldo Stopa pokrivenosti 2003 8365183 2428234 -5936949 29,03% 2004 9422969 3012763 -6410206 31,97% 2005 11180797 3783199 -7397598 33,84% 2006 11388783 5164295 -6224488 45,35% 2007 13898242 5936583 -7961659 42,71% 2008 16287044 6714302 -9572742 41,22%

Izvor: Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine Tabela 3. Izvoz i uvoz BiH od 2003-2008. godine u hiljadama KM

BiH je započela pregovore o pristupanju Evropskoj uniji u novembru 2005. godine. Jedan dio političkih i ekonomskih reformskih procesa je već završen, što je poboljšalo poslovnu klimu u zemlji i doprinijelo da BiH danas ima eko-nomiju koja se razvija. Sve do 2009. godine bosanskohercegovačka privreda se razvijala sa prosječno 5% godišnjeg rasta od 2000. godine, što predstavlja

7

trend za koji se očekuje da će biti nastavljen i u budućnosti, koji je sada znatno usporen zbog negativnih efekata svjetske ekonomske krize. Ovaj godišnji rast bruto društvenog prihoda (BDP), u kombinaciji sa povećanjem nivoa produktivnosti i količine izvoza, ukazuje da je BiH ekonomija bila u ekspanziji u ovom periodu. Približno 62% BDP-a dolazi iz uslužnog sektora, 29% iz industrije a 9% iz poljoprivrede. Ipak, pored pozitivnih pokazatelja, moraju se uzeti u obzir i oni negativni kao što je npr. Izvještaj Svjetske banke o jednostavnosti poslovanja, koji i ove godine, kao i prethodne tri, ukazuje da dolazi do daljeg pada. To zabrinjava, tim više što se region jugoistočne Evope (JIE eng. SEE tzv. “čekaonica” za EU) popravlja iz godine u godinu. Tako npr. prije dvije godine prosječni rang regiona bio za 1 stepenik lošiji od BiH, dok je 2008. godine region došao na prosječni rang za 23 stepenice ispred BiH.

Finalni indeks Inovacije nauka i razvoj Država Poredak zbir poredak Zbir

Hrvatska 1 4,10 3 3,41

Crna Gora 2 3,96 7 3,15 Azerbejdžan 3 3,88 6 3,24 Turska 4 3,82 5 3,25 Ruska Federacija 5 3,82 2 3,62 Kazahstan 6 3,70 4 3,33 Ukraina 7 3,69 1 3,66 Gruzija 8 3,66 9 2,90 Makedonija 9 3,53 12 2,78 Moldavija 10 3,50 10 2,82 Srbija 11 3,44 8 3,00 Tadžikistan 12 3,35 13 2,73 Armenija 13 3,29 11 2,79 Kirgiska Republika 14 3,23 14 2,72 Albanija 15 3,12 16 2,37

Bosna i Hercegovina 16 3,12 15 2,43 Izvor: The Lisbon Review 2008 © 2008 World Economic Forum; http://www.weforum.org/en/initiatives/gcp/Lisbon Review/index.htm

Tabela 4. Ekonomski i razvojni status Bosne i Hercegovine odnosu na zemlje koje nisu članice EU i centralne Azije

Prema podacima Svjetskog ekonomskog foruma Bosna i Hercegovina se nalazi na zadnjem mjestu po razvoju ekonomije među zemljama JIE (koje nisu članice EU) i centralne Azije. Prilikom rangiranja uzeti su u obzir brojni parametri kao što su: informisanost, inovativnost, razvoj nauke i tehnologije, liberalizacija, povezanost industrije, preduzetništvo, održivi razvoj i dr.

8

Kompetitivnost Bosne i Hercegovine, na bazi GCI-a (Global Competitiv-eness Index - globalni indeks kompetencija), između 131 posmatrane zemlje u svijetu, ocijenjena je kao vrlo niska (tabela 5. i slika 1.).

Tabela 5. Globalni indeks kompetitivnosti (GCI) Bosne i Hercegovine sa podindeksima i stubovima kompetitivnosti sa njihovim rangiranjem u protekle 4 godine

Slika 1. Rang GCI Bosne i Hercegovine sa rangovima podindeksa i stubova

kompetitivnosti u protekle 3 godine

GCI daje holistički presjek kritičnih faktora koji određuju produktivnost i kompetitivnost zemalja grupisanih u 13 stubova kompetitivnosti (institucije, infrastruktura, makroekonomija, zdravstvo i primarno obrazovanje, visoko

9

obrazovanje i specijalistička edukacija, efikasnost tržišta robe, efikasnost tr-žišta rada, sofisticiranost finanansijskog tržišta, tehnološka spremnost, veli-čina tržišta, sofisticiranost biznisa i inovativnost).

Posebno zabrinjavaju činjenice da je u protekle četiri godine došlo do pada u faktorima inovativnosti i sofisticiranosti, kao i pojačivačima efikas-nosti. Ovakav razvoj događaja može biti vrlo opasan po ukupnu buduću kom-petitivnost zemlje.

Na kraju ovog kratkog osvrta na stanje ekonomije u BiH, dat je i prikaz makroekonomskih parametara za posljednje dvije godine:

2008. godina 2009. godina Bruto društveni proizvod (BDP) 24,7 mlrd KM 23,95 mlrd KM BDP po glavi stanovnika 6.530 KM 6.233 KM Realna stopa rasta 5,5% -3,2% Stopa rasta industrijske proizvodnje

15,4% -3,3%

Prosječna inflacija na godišnjem nivou

7,4% -0,4%

Stopa nezaposlenosti u BiH 23,4% 24,1% Prosječna plata na nivou BiH 752 KM 790 KM

Spoljni dug 4,24mlrd KM (17,2%BDP)

5,2mlrdKM (21,7%BDP)

Deficit tekućeg računa 3,73 KM (15,12%BDP)

1,8mlrd KM (7,5%BDP)

Pokriće uvoza izvozom 41,2% 44,8% DSU (procjena) 1,3 mlrd KM 790 mil KM Devizne rezerve 6,296 mlrd KM 6,212 mlrd KM

Tabela 6. Prikaz makroekonomskih parametara za BiH 3. Generalna slika stanja u oblasti nauke u BiH

U bivšoj SFRJ i svim njenim republikama pridavan je veliki značaj naučnim istraživanjima, kako u samostalnim naučnim institutima, institutima pri obra-zovnim institucijama tako i u specijalizovanim naučno-istraživačkim jedini-cama u privrednim preduzećima. Za ovu namjenu je izdvajano više od jedan odsto društvenog proizvoda i na primjeru Slovenije se vidi koliko je ovoj no-voj državi naslijeđeni naučno-istraživački potencijal pomogao da se ona sa današnjih 1,63% BDP izdvajanja za nauku svrsta u gornju polovinu zemalja EU po intenzitetu NID djelatnosti. I u BiH je u 1990. godine za nauku izdva-jano više od jedan posto društvenog proizvoda, koji je iznosio oko 8,7 mld. eura, iz čega proizilazi da je tada za NID izdvajano oko 87 mil. eura (ili 170 miliona KM), po tadašnjim cijenama. Zahvaljujući takvim materijalnim uslo-

10

vima u BiH je izgrađena solidna kadrovska i druga naučno-istraživačka infra-struktura.

U toku rata, a i zbog dešavanja poslije rata, na ovim prostorima su deset-kovane ili ugašene brojne naučno-istraživačke jedinice, a one u privrednim preduzećima (većim poslovnim sistemima) su praktično nestale. Neki od industrijskih instituta, afirmisani i izvan granica BiH (unutar Energoinvest-a, RMK-a, UNIS-a, R.Čajavec-a, Jelšingrad-a, AIPK-a, FAMOS-a, Soko-la, INCEL-a i dr.), bili su već na nivou da prodaju licence i tehnologije. Nestan-kom takvih institucija ugašeni su i programi i odgovarajući proizvodni kapa-citeti i tehnologije. S obzirom da takvo stanje traje deset i više godina, jasno je da nema realnih izgleda za oživljavanje ranijih izvozno orijentisanih prog-rama i tehnologija, a pogotovo nema realnih izgleda za oživljavanje naučnih institucija u tim oblastima.

S druge strane, na sceni je ekspanzija visokoškolskih institucija, posebno u oblasti ekonomije i menadžmenta, praćena usitnjavanjem, nerijetko bez od-govarajuće kadrovske i druge osnove. To dovodi do izvlačenja i ono malo preostalog kadra iz naučnoistraživačkih institucija i do smanjenog interesova-nja mladih ljudi za bavljenje naučnoistraživačkim radom i specijalizacijom u toj oblasti. Ironično djeluje činjenica da se na lokacijama i objektima gdje su nekada djelovali veoma snažni instituti i kadrovski i tehnički moćno oprem-ljeni razvojni centri, danas otvaraju fakulteti, pa i cijeli univerziteti, sa prog-ramskim sadržajima koji nemaju skoro nikakve veze sa materijalnom proiz-vodnjom, jer proizvode kadrove koji će teško naći zaposlenje.

Sektor istraživanja i razvoja je poslije 1995. god. izuzet od obnove. Daytonski mirovni sporazum je definisao nadležnosti svih nivoa vlasti u BiH. Nažalost, termini „nauka“, „istraživanje“, „tehnološki razvoj“ se ne pominju pri definisanju odgovornosti niti jednog nivoa vlasti. Istodobno, u BiH je pre-stalo izdašnije finansiranje naučno-istraživačkih projekata. OECD norma da je svaki univerzitetski nastavnik pola radnog vremena (tzv. FTE - Full Time Equivalent) edukator (nastavnik, profesor, asistent), a drugih pola radnog vre-mena istraživač, u BiH je ispunjena sa samo 3%.∗ Nedovoljan broj studenata u BiH, posebno na prirodno-matematičkim te tehničko-tehnološkim fakulteti-ma (podaci i procjene ukazuju samo oko 16% ukupnog broja studenata u BiH), čini malu i krhku bazu za regrutovanje istraživačko-razvojnih kadrova. Nažalost, ne postoje ili egzistiraju u zanemarljivo malom broju, istraživačko-razvojni centri u preduzećima a na koje u zemljama članicama EU otpada oko 60% ukupnog broja istraživača. Shodno tome, u BiH se ne radi dovoljno na razvoju novih proizvoda, proizvoda više dodane vrijednosti ili usluga. Posljedično, konkurentnost preduzeća, koja su nosilac konkurentnosti zemlje, je stoga na niskoj razini. ∗ Izračun utemeljen na BH Universities Annual reports for 2004.

11

EU je već dostigla 1,9% BDP u I&R, s planom od 3% u 2010. god. U BiH statistika ne prati ovu oblast. UNESCO je svoje upozorenje o teškom stanju I&R sektora uputio BiH vlastima 2005. godine. S obzirom da budžeti u BiH iznose cca 50% BDP, trenutna norma u veličini 2/3 evropske norme tj. 2% BDP iznosi 4% budžeta∗. Pošto u BiH tri nivoa vlasti imaju fiskalna prava, razumljivo je (a i UNESCO predlaže) da svaki nivo učestvuje u finansiranju istraživačko-razvojnog (I&R) sektora saglasno fiskalnom kapacitetu (v. tabelu 7).

Fiskalni entitet Vijeće

ministara BiH Vlade FBiH i

kantona/županija Vlada

RS Distrikt Brčko

Fiskalni kapacitet (u %) 14,6 55,1 26,2 4,1 Budžet (mlrd. KM) 750,1 2.831,2 1.349,4 208,9 2 % (mln KM) 15,0 56,6 27,0 4,2 Ostvareno (mln. KM) 0 9.8 4.6 0 Ostvareno (u %) 0 17,3 17,0 0 Izvor: proračun DEP-a.

Tabela 7. Izdvajanja za I&R, BiH 2007.

Konkurentnost BiH u oblasti informaciono-telekomunikacijskih tehnolo-gija, koje treba da čine temeljnu infrastrukturu u tranziciji ka zemlji s viso-kim dohotkom, je niska. Prema NRI (indeks spremnosti za networking), BiH je u 2005. godini rangirana na 89. mjestu (od ukupno 104 zemlje), u 2006. godini na 97. (od ukupno 115 zemalja) te u 2007. na 89. mjestu.

Kakav je položaj nauke i naučno-istraživačkih organizacija u BiH ilust-ruje i činjenica da do sada nije izvršena ni ona najosnovnija inventura raspo-loživih kapaciteta, njihovog pravnog statusa, kadrovske popunjenosti, načina finansiranja i tehničke opremljenosti. Još uvijek su samostalne naučno-istra-živačke organizacije prepuštene same sebi, neke su podvrgnute postupku pri-vatizacije bez prethodnog sagledavanja potreba zadržavanja određenog jav-nog statusa. Plima visokoškolskih institucija proizvela je i određena lobistič-ka ponašanja na štetu specijalizovanih naučnoistraživačkih institucija.

Jedan od trenutno najuočljivijih pokazatelja inferiornosti bh. naučno-is-traživačkog sektora u odnosu na okruženje je malo prisustvo naših naučnih radnika sa međunarodnim naučnim skupovima, njihovo minorno pojavljiva-nje u periodičnoj u naučnoj literaturi (indeksiranim časopisima), nemoguć-nost organizovanja jakih naučnih skupova u našoj sredini, skromna ili skoro nikakva publicistička djelatnost, nedostatak časopisa i periodike u biblioteka-ma te, iznad svega, vrlo mala zainteresovanost mladih kadrova za postdip-

∗ 2% budžeta je približno 1% BDP-a, što je dostignuto učešće države u financiranju I&R u

1990. godini.

12

lomske studije i doktorska istraživanja (u budućnosti doktorske studije) i rad u naučno-istraživačkoj oblasti.

Zapostavljenost naučnoistraživačke djelatnosti ogleda se i u činjenici da se statistički ne prati skoro nijedan za nauku relevantan parametar i da BiH nema gotovo nigdje u međunarodnim statističkim publikacijama vezanim za nauku i istraživanje.

Sažeto rečeno, naučno-istraživačku djelatnost u FBiH i BiH danas karak-teriše:

• Manjak osposobljenih i akreditovanih institucija za NIR i mali broj istraživača;

• Nizak nivo i nepovoljna struktura izvora finansiranja - ukupna sred-stva za finansiranje nauke su ispod 0,1% BDP (u njima država učest-vuje sa preko 80%, poslovni sektor oko 10% te obrazovne institucije i ostali ispod 10%);

• Mala pokretljivost istraživača i njihova velika koncentracija u entitet-skim centrima,

• Niska konkurentnost naučnih radova po broju i kvalitetu; • Nizak stepen transformacije naučnih istraživanja u inovacije i proiz-

vode visoke dodane vrijednosti; • Veoma oskudni statistički podaci o naučno-istraživačkim rezultatima

po relevantnim međunarodnim standardima i dr. 4. Osnovne informacije o stanju naučno-istraživačke djelatnosti (NID) u EU i svijetu

Na početku trećeg milenijuma ujedinjena Evropa je u području nauke i naučnih istraživanja suočena sa dubokim jazom u odnosu na SAD i Japan, jazom dubljim od svih drugih faktora konkurentnosti na globalnom tržištu i stoga ona posebnu pažnju posvećuje ovom važnom području. Ni većina "sta-rih" članica Evropske Unije (tzv. EU 15) još nije dostigla intenzitet ulaganja u nauku koji su već davno dostigla dva glavna konkurenta - SAD i Japan. U vrijeme velikog proširenja Evropske Unije sa deset novih članica (2004. go-dine) tadašnja EU 15 je izdvajala 1,95% bruto domaćeg proizvoda za tu namjenu, ali se nakon proširenja na EU 25 taj procenat u 2006. godini spustio na 1,84% (SAD 2,62%, Japan 3,20%). Istina, neke članice Unije, poput Švedske i Finske, već sada ostvaruju visoke stope istraživačkog intenziteta (3,73 i 3,45% BDP) dok druge, kao što su Njemačka, Danska, Austrija i Francuska brzo napreduju i već su daleko iznad prosjeka Unije. Treću skupi-nu čini petorka koja je tek nešto iznad polovine ciljnih izdvajanja prema Lisa-bonskoj deklaraciji iz 2000. godine: Belgija (1,85%), Velika Britanija (1,80%), Holandija (1,69%), i što je vrlo interesantno, nove članice EU Slo-venija (1,59%) i Češka (1,54%). Četvrtu skupinu, sa izdvajanjem između

13

1,50 i 1,00% BDP čine: Luksemburg, Irska, Španija, Estonija i Italija, a u pe-toj skupini su Mađarska, Portugal, Litvanija, Letonija, Grčka, Poljska i Malta - države koje su u rasponu između 0,50 i 1,00% izdvajanja za nauku. Sa iz-dvajanjem ispod 0,5% BDP bore se: Slovačka, Kipar, Rumunija i Bugarska.∗ Očigledno, do 2010. godine postavljeni cilj da sve članice EU za nauku i nau-čno-istraživački rad izdvajaju 3,0% BDP je za većinu njenih članica nedos-tižan, a time ni za EU 27, u prosjeku. Istina, dostizanje ciljnog izdvajanja od 3% BDP (projektovano na konferenciji u Lisabonu 2000. godine) od članica EU 27 sa znatno nižim nivoom razvijenosti i nižim intenzitetom naučno-istraživačke djelatnosti u odnosu na prosjek Unije se ni ne očekuje, ali se očekuje najveća moguća dinamika rasta i nivo izdvajanja koji ne bi obarao prosjek Unije u cjelini.

Intenzitet nau čnoistraživa čke djelatnosti

0

50

100

150

200

250

300

0.00

0.50

1.00

1.50

2.00

2.50

3.00

3.50

4.00

4.50

Zaposleni u NID kao % ukupne zaposl. Izdvajanja za NID kao % BDP

2006. g. BDP/ stnovniku po kupovnoj moći

BDPppp/stan

(EU 27=100)

Slika 2. Intenzitet naučnoistraživačke djelatnosti

U periodu 2001-2006. godina sredstva za NID su rasla po visokoj stopi od 3,6% i u 2006. godini, Evropska Unija je za naučno-istraživački rad izdvojila oko 213 milijardi evra, a tri petine (60,8%) tog iznosa izdvojile su ∗ Države sa ekonomijama u ekspanziji, čije su prosječne stope rasta bruto domaćeg proizvoda

u periodu 2000-2007. godina u rasponu 6-12% (Kina, Indija, Rusija, Južna Koreja, Brazil) ubrzano podižu nivo izdvajanja za naučno-istraživačku djelatnost. Prema podacima za 2006. godinu J. Koreja je za NID izdvojila 3,23% BDP, Kina je izdvojila 1,42%BDP, Rusija 1,08% BDP, Brazil 0,82% .

14

tri ekonomski najjače članice Njemačka, Francuska i Velika Britanija, skoro jednu petinu (22,3%) izdvojila je skupina koju čine Italija, Španija, Švedska i Holandija, a na ostalih dvadeset članica otpada tek nešto više od jedne petine (16,3%) ukupnih izdvajanja za NID.

U naučnoistraživačkim organizacijama 27 članica EU u 2006. godini ra-dilo je oko 2,25 miliona radnika sa punim radnim vremenom ili 1,45% ukup-ne zaposlenosti Evropske Unije. I ovdje na sedam razvijenih članica EU (Njemačka, Francuska, V. Britanija, Italija, Španija, Holandija i Švedska) ot-pada više od tri četvrtine (76,1%) ukupno zaposlenih u NID Evropske Unije.

Zaposleni u naučno-istraživačkim zvanjima učestvuju sa oko tri petine u ukupnoj zaposlenost u naučno-istraživačkoj djelatnosti, i u tom pogledu nema velikih razlika između starih i novih (razvijenih i manje nerazvijenih) članica EU. Međutim, postoje veoma velike razlike u broju ukupno zaposlenih i bro-ju istraživača na milion stanovnika. Tako npr. u Finskoj na milion stanovnika dolazi oko jedanaest hiljada zaposlenih i blizu osam hiljada istraživača u NID organizacijama, a u Rumuniji samo 1.400 zaposlenih i oko hiljadu istraži-vača, i odnos ove dvije države po ovom pitanju je oko 8:1. Međutim, daleko nepovoljniji odnosi su po osnovi finansijskog izdvajanja, gdje je npr. u Šved-skoj na milion stanovnika izdvojeno oko 1.250 eura, a u Bugarskoj samo 16 eura (78:1). Još nepovoljniji odnos je u izdvajanju po istraživaču, jer se u Švedskoj po istraživaču izdvaja prosječno oko 210 hiljada eura, a u Bugarskoj samo 12 hiljada (17,5:1).

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Poslovni sektor Država Visoko obrazov Ostalo

Izvori finansiranja - struktura

Slika 3. Izvori finansiranja - struktura

Drugi strateški cilj Lisabonske deklaracije (tzv. Strategije razvoja NID u EU) je da poslovni sektor (sektor preduzeća) učestvuje sa dvije trećine u fi-nansiranju naučno-istraživačke djelatnosti. Prema podacima za 2006. godinu

15

u EU 27 je dostignuto učešće od 63% (SAD - 72,5%, Japan - 77,2%). Učešće poslovnog sektora veće od dvije trećine izdvajanja za NID dostignuto je u devet članica (Luksemburg 85%, Češka 66%), njih osam je u rasponu 66-50% (Francuska 63%, Italija 50%), dok je u ostalih deset članica doprinos poslovnog sektora u rasponu 50-20% (Rumunija 48%, Kipar 22%) - slika 3. U istoj godini u naučno-istraživačkim organizacijama u proizvodnim predu-zećima EU 27 radilo je 53,3% od ukupno zaposlenih u NID, u državno-finan-siranim institucijama 15,3% i u naučnoistraživačkim jedinicama visokog ob-razovanja 30,2%. Žene čine oko jednu trećinu ukupno zaposlenih u NID Ev-ropske Unije.

U svim starim članicama EU visoko obrazovanje je po značaju drugi iz-vor finansiranja NID, a od novih članica EU to je slučaj u tri baltičke države i Poljskoj. Direktno državno finansiranje naučnoistraživačkih organizacija, u odnosu na finansiranje u okviru visokog obrazovanja, još uvijek ima prednost u Sloveniji, Slovačkoj, Rumuniji i Bugarskoj.

Da ni u EU nisu još uspostavljeni mehanizmi samoregulacije i da ne pos-toji puna tržišna uslovljenost obima ulaganja u naučno-istraživačku djelatnost vidi se iz strukture izvora finansiranja. Naime, u EU državna sredstva učest-vuju sa 13,5% u ukupnim sredstvima, u SAD 11,1% i Japanu 8,3%. U tom pogledu od evropskih država znatan napredak su učinile Austrija (5,1%), Danska (6,7%), Irska (6,3%), Belgija (8,6%) i Finska (9,4%), ali ne i dvije po NID potencijalu najjače države Njemačka (13,9%) i Francuska (17,2%). U novim članicama EU su veoma značajna ulaganja državnih sredstva u NID, koja se kreću u rasponu od 15,2% (Letonija) do 37,0% (Poljska).

Relativni globalni pokazatelji ulaganja u naučno-istraživačku djelatnost, takvi kao što su: procenat izdvajanja BDP za NID, struktura ulaganja i broj zaposlenih - pokazuju intenzivnost naučnoistraživačkog rada, ali ne pokazuju i pravi odnos snaga u ovoj oblasti. Tako, npr., na tri najveće i najrazvijenije članice EU (Njemačka, Francuska, V.Britanija) otpada oko dvije trećine ukupnih sredstava za naučno-istraživačku djelatnost. Ili, na četiri članice (Njemačka, Francuska, Španija i Holandija) otpada više od polovine ukupno zaposlenih u NID Evropske Unije.

Pravi „odnos snaga“ pokazuje izdvajanje za NID po stanovniku, a on ukazuje da je u 2006. godini EU 27 za NID u prosjeku izdvojeno oko 440 eura po stanovniku i da se taj raspon kreće od 1.307 eura po stanovniku u Švedskoj do 48 eura po stanovniku u Rumuniji. Dakle, raspon je 27,2:1, od-nosno, izdvajanja za NID u Švedskoj su 297% prosjeka Unije, a u Rumuniji samo 11% tog prosjeka - slika 4.

16

Evra/stan.

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

EU 27: Ulaganja u NID po stanovniku u 2006.

Slika 4. EU 27: Ulaganja u NID po stanovniku u 2006.

5. Analize sektora od ključnog značaja za razvoj nauke u FBiH

5.1. Zakonski okvir za razvoj nauke

Ustavnopravna struktura BiH u potpunosti se reflektuje u oblasti nauke i kao takva značajno determinira njen razvoj. Nadležnost za donošenje propisa u oblasti nauke na području Bosne i Hercegovine je, u skladu sa aktuelnim us-tavnim rješenjima, podijeljena po teritorijalnom principu između više subje-kata, odnosno nivoa zakonodavne vlasti. Važeći ustavi najčešće decidirano ne tretiraju pitanja nauke i naučnoistraživačkog rada nego se, na prilično uop-šten način, ovlaštenja za pravno normiranje istih prenose sa "viših " na "niže" strukture vlasti. Sve ovo, u praktičnom smislu, stvara osnov za pojavu prav-nog partikularizma teritorijalnog tipa sa svim njegovim štetnim posljedicama. Istovremeno je stalno otvorena mogućnost da oblast nauke na pojedinim ustavno definisanim područjima BiH uopšte ne bude regulisana odgova-rajućim propisima.

Članom III Ustava BiH uređene su nadležnosti i odnosi između instituci-ja BiH i entiteta. Nadležnost države u pogledu pravnog regulisanja naučnois-traživačke djelatnosti nije izričito navedena, čime je, izuzev u pogledu ispu-njenja međunarodnih obaveza, ustanovljena pretpostavljena nadležnost u ko-rist entiteta. Situaciju čini još komplikovanijom činjenica da istovjetna odred-ba postoji i u Ustavu FBiH, što znači da ovlaštenje za normativno uređenje oblasti nauke ovdje pripada kantonima. Dodatni problem predstavlja okolnost da nadležni organi u većini kantona na području Federacije BiH nadležnost tretiraju isključivo kao pravo, ali ne i obavezu za postupanje, te su do danas propise u ovoj oblasti donijeli samo pojedini kantoni (Sarajevski,Tuzlanski, Zeničko-dobojski kanton). U onim kantonima u kojima nisu doneseni propisi

17

o nauci, primjenjuje se Zakon o naučnoistraživačkoj djelatnosti («Službeni list SR BiH», broj 38/90).

Primjetno je da navedeni zakonski propisi, i pored određenih opšteprih-vaćenih rješenja i definicija, različito uređuju pojedina pitanja iz oblasti nauke i naučno-istraživačkog rada. Ovo se posebno odnosi na nazive, mini-malne uslove, organe i procedure za izbor u istraživačka i naučna zvanja. Slična situacija je i u pogledu ispunjavanja minimalnih uslova za osnivanje i početak rada pravnih lica koja obavljaju naučno-istraživačku djelatnost. Za-kon o naučnoistraživačkoj djelatnosti RS precizira i načelno definiše vrste i način rada organizacija u oblasti naučnoistraživačke djelatnosti i tehnološkog razvoja (instituti različitog tipa, naučnotehnološki park i dr.).

Okvirnim zakonom o osnovama naučno-istraživačke djelatnosti i koordi-naciji unutrašnje i međunarodne naučno-istraživačke saradnje BiH se utvrđu-ju posebni interes u oblasti nauke i tehnologije u BiH, osnovna načela nauč-no-istraživačke djelatnosti, ostvarivanje međunarodne naučno-istraživačke saradnje i naučno-istraživačke saradnje unutar BiH, način ostvarivanja koor-dinacije institucija nadležnih za oblast nauke i tehnologije, formiranje Savjeta za nauku BiH, kao i koordinacija informacionim sistemom za oblast naučno-istraživačke djelatnosti u BiH.

Naučno-istraživačka djelatnost u BiH, prema ovom zakonu, se temelji na slijedećim načelima: a) slobodi i autonomiji stvaralaštva; b) konkurentnosti naučnih programa i projekata; c) primjeni međunarodnih standarda i međunarodnih mjerila kvaliteta u

oblasti nauke; d) decentralizovanom uređenju i policentričnoj organiziciji u oblasti nauke; e) javnosti rada i rezultata tog rada koji su podložni naučnoj i stručnoj

kritici; f) etičnosti naučnika i istraživača; g) saradnji s domaćim i međunarodnim institucijama u oblasti nauke i

istraživanja; h) povezanosti sa sistemom visokog obrazovanja; i) zaštiti intelektualnog vlasništva, ljudskih prava, te lične i opšte sigurnosti; j) brizi za održiv razvoj i zaštitu životne sredine; k) potrebama privrednog i društvenog razvoja; l) podsticanju i uvažavanju specifičnosti nacionalnog sadržaja. 5.2. Finansiranje naučno-istraživačke djelatnosti Naučno-istraživačka djelatnost u zakonodavnom i organizacionom smislu je u nadležnosti entiteta i regulisana je posebnim entitetskim zakonima. Položaj naučno-istraživačke djelatnosti u FBiH je nepovoljniji u odnosu na RS jer na

18

federalnom niovu, a ni na nivou kantona, ne postoje posebna ministarstva za nauku i na oba nivoa nauka je u okvirima ministarstava za obrazovanje i nau-ku. Zavisno od koncentracije naslijeđenih i donekle sačuvanih naučno-istraži-vačkih institucija i kadrova pokušava se zadovoljiti minimum njihovih egzis-tencijalnih potreba, bez jasne strategije i koncepcije daljnjeg razvoja. U Kan-tonu Sarajevo, gdje se nalazi glavnina naučnoistraživačkog potencijala - kad-rova i infrastrukture, primjetni su napori da se u budžetu kontinualno obez-bjeđuju bar minimalna sredstva. Određena sredstva za nauku, primjerena rea-lnoj snazi ovih kantona, izdvajaju se i u Tuzlanskom i Zeničko-dobojskom kantonu. Ukupno uzevši, na svim nivoima FBiH izdvajanja za naučno-istraži-vačku djelatnost i tehnološki razvoj su ispod 0,1% bruto domaćeg proizvoda koji je u Federaciji BiH u 2008. godini iznosio oko 15.7 milijardi KM.

Budžetska izdvajanja za naučno-istraživačku djelatnost i tehnološki raz-voj u RS se postepeno povećavaju, ali izdvojenih oko šest i po miliona KM (za nauku i tehnologiju) u 2008. god. ne čini ni 0,5% ukupnog budžeta RS odnosno manje od 0,1% bruto domaćeg proizvoda u 2008. god. Bruto domaći proizvod Bosne i Hercegovine u posljednjih pet godina je rastao po visokoj prosječnoj stopi od 6,0%. To je više od regionalnog prosjeka i skoro tri puta više od prosjeka EU 27. Međutim, i sa tako visokim stopama rasta Bosna i Hercegovina je na kraju 2008. god. bila tek negdje na nivou oko 76% bruto domaćeg proizvoda iz 1990. god. i samo 12,8% prosječnog bruto domaćeg proizvoda po stanovniku u EU 27, a ispod tog nivoa je jedino Albanija.

Realne neuporedivosti cijena u zemljama u tranziciji sa cijenama u eko-nomski stabilnim zemljama, kolebanja vodećih svjetskih valuta, pojave novih država, uvođenje novih valuta (nacionalnih i nadnacionalnih kao npr. evro) i, posebno, zbog visoko ukorijenjene sive ekonomije u zemljama u tranziciji, poređenja osnovnih makroekonomskih veličina na bazi zvaničnih kurseva va-luta, najčešće u odnosu na dolar, postala su nepouzdana, skoro neupotreblji-va. Zbog toga je u zvaničnu statistiku uveden parametar - bruto domaći proiz-vod po kupovnoj moći stanovnika pojedinih zemalja, izražen u tzv. Interna-cionalnim dolarima. Razlike u vrijednosti bruto domaćeg proizvoda po dva metodološki različita kriterijuma su velike, pogotovo kod manje razvijenih zemalja. Tako, na primjer, bruto domaći proizvod po stanovniku BiH u 2008. godini, preračunat po zvničnom kursu KM prema dolaru, je svega 12,8% prosjeka BDP po stanovniku EU 27 ili skoro šest puta manji od BDP po stanovniku Slovenije (72,9%:12,8%). Međutim, prema procjenama MMF-a (World Economic Outlook, oktobar 2008.) u istoj godini bruto domaći proizvod po stanovniku u Bosni i Hercegovini po kupovnoj moći procjenjuje se na 24,6% prosjeka EU 27 (FBiH 25,0% i RS 23,8%) odnosno ''samo'' 3,8 puta je manji od slovenačkog (93,3% EU27).

Na ove statističke nesrazmjere ukazuje se zbog toga što se pri kompara-ciji izdvajanja za naučno-istraživačku djelatnost u EU 27 koristi bruto domaći

19

proizvod po kupovnoj moći∗. Uzmemo li to u obzir, a to znači da je bruto domaći proizvod BiH po kupovnoj moći za 57,1% (RS 66,3% i FBiH 51,3%) veći od onog koji se dobije obračunom po zvaničnom kursu, dolazi se do poražavajućih podataka o izdvajanju za nauku iz BDP, odnosno to izdvajanje u tom slučaju ne prelazi 0,07%.

Za razliku od RS gdje se izdvajanja za naučno-istraživački rad relativno lako mogu pratiti, u FBiH je situacija bitno drugačija. Ustavnim rješenjima po kojima je nauka i istraživanje locirano na nivou resornih kantonalnih mi-nistarstava koja su prije svega ministarstva obrazovanja dok je na federalnom nivou resorno ministarstvo koje samo koordinira obrazovanje i nauku i nema nikakve izvršne ovlasti. I pored toga bilježimo određena izdvajanja ovog mi-nistarstva za NID i to rast prema godinama: u 2007. godini 3.302.000,00KM, u 2008. godini 5.336.800,00KM.

U 2008. godini izdvojeno je: za naučnoistraživačke projekte 940.000,00 KM, za rekonstrukciju i opremanje opremom za naučnoistraživački rad, po-drška radu visokoškolskih i naučnih institucija 2.565.000,00 KM; izdavanje referentnih naučnih časopisa 54.000,00 KM; istraživanje od značaja za Fede-raciju BiH 110.730,00 KM; otkup naučne literature 122.200,00 KM; organi-zacija naučnih manifestacija 329.170.00 KM; te učešće na naučnim manifes-tacijama 48.459,80 KM. Sigurno je da ovo nisu kompletni podaci za izdvaja-nja za nauku jer i druga ministarstva Vlade FBiH imaju izdvajanja koja se mogu podvesti pod stavku budžetskih izdvajanja za NID a prije svih Ministarstvo poljoprivrede, Ministarstvo obrta, razvoja i preduzetništva, Mi-nistarstvo turizma, Ministarstvo privrede i dr. Procjene su da ova ministarstva izdvajaju i dvostruko više nego je izdvajanje resornog ministarstva nauke i obrazovanja. Kako je već u Strategiji naglašeno izdvajanja za NID imamo i na nivou kantona i u tom smislu prednjači Kanton Sarajevo a značajnija izd-vajanja imamo i u Tuzlanskom i Zeničko-dobojskom kantonu, često svedena i pod neke druge budžetske stavke. Izdvajanja lokalnih zajednica za ove nam-jene nemoguće je pratiti. Na bazi iznesenog može se procijeniti da su budžet-ska izdvajanja za RTD sa nivoa FBiH i kantona reda veličine 8-10 mil. KM.

Zbog nemogućnosti da se utvrde stvarna izdvajanja za NID u oba entiteta i distriktu Brčko a pogotovo ona povremena izdvajanja u lokalnim zajednica-ma (raznovrsne studije i strategije u raznim oblastima) i privrednim preduze-ćima, te istraživanja finansirana od stranih donatora, za ovu namjenu pošlo se od jedne optimističke pretpostavke da su ukupna izdvajanja po svim izvorima

∗ Prema procjeni MMF-a za 2008. godinu (World Economic outlook, october 2008.) bruto

domaći proizvod po stanovniku EU 27 obračunat po zvaničnom kursu evra prema dolaru bio je za 5.7% od BDP po kupovnoj moći (u Austriji -7.6%, Danskoj -29.4%, Irskoj -22.3%), dok je u novim članicama, zemljama u tranziciji, bruto proizvod po kupovnoj moći bio znat-no manji od onog procijenjenog po kupovnoj moći (Češka +60.5%, Estonija 53.8%, Poljska +66.2%, Slovenija 31.4% itd).

20

na nivou 0,1% bruto domaćeg proizvoda. Uz to, polazi se od pretpostavke da su sve istraživačko-razvojne zadatke i projekte realizovale domaće NI institu-cije ili pojedinci, mada je poznato da su mnogi projekti, čak i oni koji nisu finansirani kroz donacije, povjereni stranim institucijama ili ekspertima, a po-nekad je angažovanje stranih eksperata bio i uslov za dobijanje donacije. Sag-lasno pretpostavkama da se u oba entiteta, po svim osnovima, za NID ne izd-vaja više 0,1% bruto domaćeg proizvoda dolazi se do pokazatelja da u 2008. godini u BiH po stanovniku nije izdvojeno više 6 KM (3,1€). Ovaj iznos je zanemarljiv u odnosu na prosječna izdvajanja za NID na nivou EU 27 gdje je 2006. godine izdvojeno 427 € po stanovniku. Tako npr. izdvajanja u Finskoj su 1.094 € po stanovniku, Sloveniji 242 € do najniže rangirane Bugarske sa 16 €. Ovako nizak nivo izdvajanja u BiH i nesrazmjera u izdvajanju u odnosu na novoprimljene članice EU ne može se pravdati niskom ekonomskom os-novom, odnosno niskim bruto domaćim proizvodom. Istina, bruto domaći proizvod po stanovniku BiH (po kupovnoj moći) je negdje na nivou dvije trećine bruto domaćeg proizvoda po stanovniku Bugarske, ali su zato bruto i neto plate u Bosni i Hercegovini veće nego u Bugarskoj, a izdvajanja po stanovniku za NID su pet puta manja.

Sa procijenjenim obimom izdvajanja u 2008. godini a imajući u vidu ci-jenu rada ukupno i za ovu vrstu djelatnosti, proizilazi da ta sredstva mogu po-kriti samo 454 zaposlena ili oko 272 istraživača sa punim radnim vremenom, bez obzira gdje rade. A to je samo 155 zaposlenih u NID na milion stanovni-ka spram 4.563 u EU 27 (npr. Finska -11.063, Slovenija - 4.870, Rumunija - 1.423, Bugarska - 2.212). Zaposleni u naučno-istraživačkoj djelatnosti BiH čine samo 0,07% ukupne zaposlenosti, a na nivou EU 27 to je već 1,12% (npr. Finska 2,44%, Austrija 1,53%, Hrvatska 0,6%, Bugarska 0,5%).

5.3. Stanje infrastrukture i institucija u oblasti nauke Brojne studije o stanju naučnoistraživačkog rada i tehnologije u FBiH i BiH, koje su provele domaće i strane institucije, došle su do identičnog zaključka da istraživačko-razvojna infrastruktura (I&R infrastruktura) u BiH nije na zadovoljavajućem nivou. Prije 1992. godine, I&R aktivnosti su se primarno preduzimale u sklopu velikih industrijskih sistema i njihovih istraživačkih odjeljenja, a nešto manje na visokoškolskim ustanovama (ponajviše na nekim tehničkim fakultetima). Tokom rata, veliki dio industrijskih kapaciteta je uništen a time i I&R infrastruktura dok je drugi dio neuništene I&R opreme u velikoj mjeri zastario za ozbiljniji naučno-istraživački rad. I&R sektor je jedini, poslije rata, uglavnom neobnovljeni dio društvenih djelatnosti, dok je npr. zdravstvo, po obimu i strukturi djelovanja, nadmašilo predratni nivo i ima u nekim oblastima karakter razvojnih trendova.

21

Najveći dio danas postojeće I&R infrastrukture nalazi se na javnim uni-verzitetima i tu se uglavnom i obavlja najveći dio naučno-istraživačkog rada u BiH. Naučno-istraživački i istraživačko-razvojni instituti u javnom i privat-nom vlasništvu, u većini slučajeva, ne posjeduju potrebne materijalno-tehnič-ke pretpostavke i kadar za poslove za koje su registrovani, tj. ne rade na raz-voju novih proizvoda i novih tehnologija, nego se bave stručnim i rutinskim radom što je i logično ako se zna da je uvoz pokriven izvozom sa samo oko 40%. Nestali su gotovo svi naučno-istraživačko-razvojni instituti koji su značajno doprinosili tehnološkom razvoju BiH. Većina je uništena ratom a preostali se bave rutinskom djelatnošću. Ključni problem manje-više svih preostalih instituta je problematična kadrovska struktura koja ne garantuje ozbiljniji I&R rad. Modernizacija i osposobljavanje instituta za kompetentan rad u I&R sektoru je veoma kompleksan i težak proces. Danas se istraživačka oprema uglavnom nabavlja bez zajedničkog plana i opšte strategije koja bi težila ka razvoju centara izvrsnosti, tako da problemi zbog neprilagođenosti, zastarjelosti i neujednačenosti opreme stalno rastu. Novi zakonski propisi o javnim nabavkama učinili su nabavku opreme veoma komplikovanom, dovo-deći često do toga da se biraju najjeftinije opcije, dok su puno važnije karak-teristike, kao što su kompatibilnost i kvaliteta, često zanemarene. Nedovoljna opremljenost većine naučnih laboratorija onemogućava intenzivniji razvoj saradnje između instituta i industrije. Oskudno finansiranje I&R sektora ne pruža mogućnost da se uspostavi sistem podrške preduzećima kao što se radi u svim razvijenim zemljama a putem poticaja za ulaganje u istraživačko-razvojne projekte za razvoj novih proizvoda i novih tehnologija, te za investi-ciona ulaganja preduzeća u kapacitete istraživačko-razvojnih centara.

Generalno, industrijsko istraživanje je na niskom nivou. Potencijalno is-koristivi naučno-istraživački kapaciteti su na univerzitetima ali isti zbog ne-dostatka finansiranja u potpunosti ne ispunjavaju osnovnu svoju ulogu – is-traživanje. Univerziteti su većinom izgubili svoju naučno-istraživačku kom-ponentu i pretvorili se u visoke škole (koledže) koji vrše visokoškolsko obra-zovanje (edukaciju) bez istraživačke djelatnosti nastavnika. U posljednjih ne-koliko godina osnovani su Norveški park za informacione tehnologije u Tuzli (BIT centar), Tehnološki park u Mostaru (TPM), Centar za inovativnost i preduzetništvo Univerziteta u Zenici (CIP UNZE) i BSC u Zenici i Inovacio-ni centar u Banjoj Luci (ICBL).

U svijetu postoje različiti modeli organizovanja naučno-istraživačke dje-latnosti, najčešće uslovljeni posebnostima u sistemu državne uprave. Ali, bez obzira na te razlike, najvažniji subjekti u oblasti naučno-istraživačke djelat-nosti svugdje su:

- akademije nauka sa pripadajućim institutima; - univerziteti (sa institutima i fakultetima u svom sastavu);

22

- instituti u statusu javno-pravnih ili privatno-pravnih ustanova ili pre-duzeća;

- istraživački centri ili instituti u preduzećima.

5.3.1. Akademija nauka BiH

Kao naučna institucija najvišeg nivoa u BiH djeluje Akademija nauka i um-jetnosti Bosne i Hercegovine (ANUBiH ). Prema odredbama važećeg Zakona i Statuta, ANUBiH je organizovana u šest odjeljenja, na principu okupljanja srodnih struka. Odjeljenja su ovlaštena da obrazuju radna tijela (odbore i ko-misije) radi naučne i stručne obrade različitih pitanja naučnog i umjetničkog rada.

5.3.2. Visokoškolske ustanove

U FBiH danas postoji 6 javnih univerziteta: Univerzitet u Sarajevu, Univer-zitet u Tuzli, Sveučilište u Mostaru, Univerzitet “Džemal Bijedić u Mostaru, Univerzitet u Bihaću i Univerzitet u Zenici. Osim toga, u BiH krajem 2008. godine postojalo je i devet privatnih univerziteta (3 u FBiH i 6 u RS) te neko-liko samostalnih fakulteta i visokih škola (koledža). U sklopu javnih i privat-nih univerziteta u BiH djeluje trenutno 140 fakulteta, 10 akademija, 16 viših i visokih škola, 4 vjerska fakulteta i 4 internacionalna studija.

Na svim univerzitetima u BiH u toku je reforma s ciljem približavanja evropskom prostoru visokog obrazovanja. Svi javni univerziteti u BiH učest-vuju u projektima u okviru EU fondova kroz Tempus, Erasmus Mundus i Ok-virne programe za istraživanje i razvoj (FP 6 i FP7) a također su uključeni u NCP (National Contact Point - tzv. Nacionalne kontakt tačke) mrežu za ok-virne programe EU u okviru Državnog sistema kontakt tačaka za Okvirne programe u BiH (NCP FP BiH).

Prema podacima iz 1999. godine, samo 15% relevantne generacije (sta-rosti od 18-24 godine) u BiH je upisano na stepene obrazovanja poslije sred-nje škole (tercijarna edukacija). Nasuprot tome, taj pokazatelj za Slovačku i Češku je 22%, Irsku 38%, Dansku 45%, Norvešku 58%, Finsku 70% (Word Economic Forum, The Global Competitiveness Report 1999, strana 290). Posljednjih godina došlo je do velikog porasta u broju upisanih studenata u BiH. Studentska populacija je porasla za 26,1% u FBiH između 2003/4 i 2007/8, uglavnom u javnom sektoru. U RS-u je broj studenata porastao za 77,1% između 2002/3 i 2006/7, ako se u obračun podataka uključe i privatne institucije. Studijska oblast u RS-u koja pokazuje najveći i najbrži porast u broju studenata je oblast društvenih nauka (u 2006/7 od ukupnog broja iznosi 69%). Uporedna cifra za ova predmetna područja u FBiH je bila 45,27% u 2007/8. Veća proporcija u RS je skoro zasigurno rezultat rasta privatnih

23

obrazovnih institucija u tom entitetu. Rast takvih institucija u FbiH je bio sporiji ali tokom 2009. godine i on doživljava svoju ekspanziju. Iz izloženog se može zaključiti da veliki se broj studenata odlučuje da studira društvene nauke. Interes za prirodne, tehničke i biotehničke nauke izuzetno je nizak, a upravo su one bitne za naučno-tehnološki razvoj i napredak BiH.

Na žalost, veoma mali procenat upisanih studenata završi studije. Razlog za ovako porazne rezultate u ishodu školovanja možemo tražiti sa jedne strane u kvalitetu VŠU, nedostupnosti savremene literature, nepostojanja bib-lioteka i internetske mreže na nekim fakultetima i dr., a sa druge strane i u činjenici da se veliki broj studenata upisuje na fakultete radi ostvarenje nekih prava i beneficija, kao što su penzije, stipendije, zdravstveno osiguranje itd. Kada govorimo o kvalitetu fakulteta ilustrativan je podatak da čak 20 fakulte-ta u BiH nema svoju biblioteku u kojima bi studenti mogli naći potrebnu lite-raturu. S druge strane, COBISS-BIH obuhvata međusobno korištenje biblio-grafskih i naučnih baza podataka samo za 26 biblioteka, punopravnih članica koje su uključene u Virtuelnu biblioteku Bosne i Hercegovine - VIBBiH (NUBBiH).

Slika 5. Broj diplomiranih studenata u BiH u periodu 2003-2007.

Univerziteti, odnosno u najvećoj mjeri još uvijek fakulteti kao pravni nosioci funkcija, ne mogu ponuditi kvalitetnu edukaciju upisanim studentima iz više razloga, među kojima su: budžet za univerzitete/fakultete je vrlo nizak, broj nastavnika i saradnika je nedovoljan, nastavnici i saradnici nisu uključeni u istraživanja, pristup informacijama je ograničen itd. Uobičajeni budžeti za univerzitete su oko 500-1000 eura po studentu godišnje, što je mnogostruko manje u odnosu na evropske zemlje. Univerzitetski nastavnici su u najvećoj mjeri bez I&R projekata svodeći svoj rad isključivo na obrazovanje i u veli-koj mjeri na više fakulteta u različitim BiH univerzitetskim centrima. Iako nemaju dovoljnu kadrovsku bazu ni za pokrivanje obrazovnog i I&R dijela na vlastitom fakultetu/univerzitetu brojni menadžmenti visokoškolskih orga-nizacija su otvorili i dodatna isturena odjeljenja fakulteta što kvalitet nastave i I&R rada još više snižava. OECD norma (OECD/GD (07) 84 Frascatti Manual) definiše da je svaki univerzitetski nastavnik polovinu radnog vreme-na angažovan u edukacijskom procesu (tzv. 0,5 FTE - Full Time Equivalent), a drugih 0,5 FTE istraživač. U BiH je taj uslov ispunjen sa oko 3%! Predratnu normu 1,5% BDP za I&R niti jedan državni nivo nije obnovio. U 2004.god. za I&R država je potrošila samo 0,05% BDP-a (Politika R&D u

12.19

2003 2004 2005 2006

24

FBiH, ANUBiH, 2002), a u 2008. godini se to kreće oko već pomenutih 0,1% u prosjeku za cijelu BiH.

5.3.3.Instituti

Instituti su naučne ustanove koje se bave naučno-istraživačkim i istraživačko-razvojnim radom u različitim naučnim oblastima. Institut koji obavlja nauč-noistraživačku djelatnost se može organizovati kao: 1. naučno-istraživački institut u svojstvu pravnog lica, 2. naučno-istraživački institut u sastavu pravnog lica (akademije nauka i

umjetnosti, univerziteta, preduzeća ili nekog drugog pravnog subjekta), 3. istraživačko-razvojni institut (samostalna ustanova ili organizacioni dio u

sastavu pravnog lica koji obavlja pretežno primijenjena i razvojna istraži-vanja za potrebe tog pravnog lica) i

4. virtuelni naučnoistraživački institut. Javni instituti osnivaju se, gotovo svugdje u svijetu, u cilju provođenja

programa javne službe u naučnoistraživačkoj djelatnosti. Djelatnost takvih institucija se sastoji od kontinualne istraživačke djelatnosti i ugovorenih naučnih istraživanja, a ujedno predstavljaju naučno-istraživačku infrastruk-turu od interesa za cjelokupan sistem naučne djelatnosti i visokog obrazova-nja. Njihov rad se zasniva na povezanosti osnovnih, primijenjenih i razvojnih istraživanja, a rezultati istraživanja su od opšteg interesa i predstavljaju javno dobro uz uslov poštovanja prava intelektualne svojine.

U BiH se često susreću pravna lica koja u svom nazivu imaju riječ „institut“, a ne ispunjavaju uslove bavljenja naučnim radom prema postoje-ćim zakonima o naučno-istraživačkoj djelatnosti. Tu se obično radi o želji os-nivača da u cilju marketinške promocije firme istakne da je to preduzeće ili ustanova od nekog posebnog značaja, dok se u opisu djelatnosti ne navodi da se bave nekom naučno-istraživačkom aktivnošću pa su kao takvi upisani u sudski registar, ali ne i u registar naučno-istraživačkih ustanova kod nadlež-nih ministarstava. Isto tako, postoje slučajevi da neko pravno lice nosi naziv „institut“ i u opisu djelatnosti ima neku vrstu istraživanja i uslovno govoreći „bavi“ se naučnim radom te je kao takvo i upisano u sudski registar, ali nije upisan u registar naučnoistraživačkih ustanova. Takav „institut“ je, po pra-vilu, registrovan na sudu prije donošenja Zakona o naučno-istraživačkoj dje-latnosti, i on nema zakonsku osnovu da participira u naučno-istraživačkim programima koji se finansiraju iz javnih sredstava pojedinih vlada. Međutim, bez obzira o kojem se institutu radi, da li je on ili nije registrovan u nadlež-nom ministarstvu, zbog nezavidne situacije po pitanju nauke i istraživanja u BiH, uglavnom se u njima obavljaju stručni poslovi različitih ispitivanja za potrebe privrede ili trgovine, izrada raznih rutinskih ekspertiza i elaborata, a u veoma malom broju slučajeva se tu radi o pravom naučno-istraživačkom

25

radu. Generalni zaključak je da su u BiH naučno-istraživački instituti u kritič-nom stanju po pitanju kadra, opreme, programa i finansijskih sredstava čak i za prostu reprodukciju.

U RS je trenutno u Registar naučno-istraživačkih institucija, koji se vodi u Ministarstvu nauke i tehnologije, upisan 21 institut koji ispunjava uslove za obavljanje naučno-istraživačke djelatnosti u skladu sa Zakonom o NID, i to: četiri javna instituta koje je osnovala Republika (Vlada Republike Srpske), jedanaest instituta u sklopu javnih univerziteta (fakulteta), dva instituta u sklopu privatnih univerziteta i četiri instituta u privatnom vlasništvu.

U Federaciji BiH u ovom momentu djeluje, prema podacima dobijenih od javnih univerziteta, oko 20 instituta u sklopu fakulteta ili univerziteta i dese-tak instituta u svojstvu samostalnih pravnih subjekata. Problem evidencije ovih instituta je znatno složeniji nego u RS, jer potrebno licenciranje i upis u registar naučno-istraživačkih institucija nije vršen.

5.3.4. Internet i IKT

U posljednje vrijeme zabilježen je trend povećanja upotrebe informacionih tehnologija u istraživačkim institucijama u Bosni i Hercegovini, mada brzina napretka nije zadovoljavajuća. Internet konekcije u BiH su uspostavljene re-lativno kasno (većinom zbog uticaja rata) i značajnijeg napretka dugo nije bi-lo ni u kvaliteti Internet konekcija niti u istraživačkim i edukacijskim mreža-ma. Iako uglavnom sve istraživačke i edukacijske institucije posjeduju savre-menu računarsku opremu, njen tačan broj nije poznat. Oko 60% visokoškols-kih institucija posjeduje računare i pristup Intrenetu, što nije u skladu sa upot-rebom informacionih tehnologija u sličnim institucijama u razvijenim zemlja-ma. Uvođenje Interneta u BiH 2006. godini iznosilo je oko 17,7% populacije, odnosno manje od 800.000 ljudi je koristilo Internet. Ovaj postotak je sličan globalnom prosjeku u 2006.godini, gdje je približno 16,7% ili 1 milijarda Internet korisnika širom svijeta. Inače to ne odgovara EU prosjeku od 51,3% ili oko 253 miliona Internet korisnika u 2007. godini.

Imajući u vidu činjenicu da informacione i komunikacione tehnologije (IKT) postaju ključni faktori kompetitivnosti, kao i generator promjene priro-de ekonomije trećeg milenijuma, Svjetski ekonomski formu (WEF) već osam godina publikuje Globalni IT izvještaj, odnosno rangira zemlje po tzv. Indek-su spremnosti za umrežavanje (Networking Readiness Index - NRI).

Tabela 8. Kretanje indeksa spremnosti BiH za umrežavanje u periodu od četiri godine u poređenju sa drugim zemljama

26

Prema Indikatorima WFE pojedini segmenti tehnološke spremnosti BiH za uvođenje informacionih i komunikacionih tehnologija su na različitom ni-vou. Dostupnost najnovije tehnologije, spremnost firmi da je prihvate, kao i zakoni koji regulišu tu oblast su na vrlo niskom stupnju. Sa druge strane veli-ki je broj Internet korisnika, vlasnika kompjutera, broadband internet korisni-ka itd. što bi se moglo objasniti individualnom spremnošću za promjene i no-ve tehnologije, a nespremnošću institucija da prate nove trendove.

Ponovno pokretanje akademske i naučno-istraživačke računarske mreže u Bosni i Hercegovini je pitanje od javnog interesa. To podrazumijeva pre-duslov za uključivanje BiH akademske zajednice u evropske naučne tokove. Trenutno ne postoji operativna organizacija za cijelu državu koja koordinira Internet i druge komunikacijske infrastrukture, kao i usluge za domaće nauč-ne i obrazovne sektore. BiHARNET, akademska i istraživačka mreža Bosne i Hercegovine, je osnovana 1998. godine, ali je zbog nedovoljne finansijske podrške morala obustaviti svoje djelovanje u decembru 2000. godine. Sve ev-ropske zemlje, osim Bosne i Hercegovine i Albanije, imaju uspostavljenu funkcionalnu akademsku i istraživačku mrežu na teritoriji cijele države.

U prethodnim godinama usvojene su slijedeće vladine strategije i doku-menti: IKT infrastruktura, IKT industrija, e-poslovanje, e-obrazovanje, e-zdravstvena zaštita, e-vlada, e-zakoni, e-okoliš, Strategija i akcioni plan raz-voja informacionog društva BiH (na osnovu Programa za razvoj informacio-nog društva u zemljama Jugoistočne Evrope iz 2002. godine). Tokom 2005. godine usvojeni su propisi vezani za razvoj tržišta jedinstvene širokopojasne mreže i međunarodne međuveze sa globalnim mrežama a u 2006. godini us-vojen je zakon/propis vezan za elektronske potpise. U 2007. godini prihvaćen je zakon/propis vezan za elektronski prenos i usvojen eProgram+ (zemlje ESS regiona). U 2008. godine na nivou BiH usvojena je Politika za sektor telekomunikacija za period 2008-2012. godina i Razvojna strategija za sektor telekomunikacija za period 2008-2012. godina. 5.3.5. Bibliotečka djelatnost Od svog nastanka do danas univerziteti su bili jezgra ideja, znanja i promje-na, a univerzitetske biblioteke rasadnici tih vrijednosti. Sa razvojem univerzi-teta, i visokoškolske biblioteke su bivale na udaru promjena i prešle mileniju-mski put od skladišta svitaka i knjiga koje su mogli koristiti samo privilegira-ni i bogati, do multimedijalnih zbirki i središta sticanja najrazličitijih znanja, uz pomoć isto tako različitih sredstava i formi, tradicionalnih i elektronskih, namijenjenih svim ljudima. Eskalacija potražnje znanja, ekspanzija nauke i njen prodor u svakodnevni život, uzrokovali su rapidan rast naučnika i po-većanje broja studenata na univerzitetima, a s tim i potrebu za sve složenijim nastavno naučnim programima i veoma zahtjevnim bibliotečkim uslugama.

27

Ključni element razvoja jedne zemlje danas je transformacija proizvede-nih informacija u tehnologiju i usluge, što podrazumijeva da se što ekonomič-nije i brže dođe do izvora znanja, da se iz tih izvora izaberu neophodne infor-macije, da se izabrane informacije organizuju i da se obezbijedi njihova dos-tupnost. Bibliografske i citatne baze podataka omogućavaju uvid u kvantita-tivne pokazatelje produktivnosti naučno-istraživačkih radnika. Bibliografske baze podataka uglavnom obuhvataju članke koji se smatraju finalnim proiz-vodom naučnog rada. Citatne baze podataka, pored bibliografskih podataka o indeksiranim člancima, omogućavaju uvid u citiranost autora naučnih člana-ka. Relevantne bibliografske i citatne baze podataka predstavljaju informa-cione izvore koji omogućavaju evaluaciju učinka naučnoistraživačkih radni-ka. Relevantne bibliografske i citatne baze podataka spominju se i u zakoni-ma o naučno-istraživačkoj djelatnosti.

Nacionalana i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine (NUBBiH), koja se nalazi u Sarajevu, je od svog osnivanja pružala snažnu podršku nauč-noistraživačkom kadru. Osnivanje Referalnog centra za naučne informacije 1976. godine omogućilo je primjenu novih tehnologija, širi pristup naučnim informacijama putem kompjuterizovanih baza podataka i značajno efikasniju i bržu diseminaciju informacija. Centar je bio središte u kojem je ubrzo stvo-ren fundament naučnoistraživačkog rada i stjecište okupljanja naučno-istraži-vačkog kadra, rezultata i dostignuća njihovog rada - doktorskih disertacija, naučnih studija, projekata. Pored toga, bio je omogućen i online pristup stra-nim informacionim servisima: DIALOG, Data Star, ESA-IRS i ECHO, koji su omogućavali pretraživanje više od hiljadu baza podataka iz oblasti nauke, umjetnosti i biznisa.

Danas Referalni centar za naučne informacije NUBBiH obezbjeđuje pri-stup u više svjetskih multidisciplinarnih, relevantnih baza podataka i informa-cionih servisa. Takođe, u NUBBiH je implementirana bibliotečka baza poda-taka COBIS (the Co-operative Online Bibliographic System and Services) i REGISTAR naučnih institucija, naučnih kadrova, naučnoistraživačkih proje-kata i infrastrukturalnih ulaganja. REGISTAR je o online aplikaciji koja objedinjuje podatke o istraživačima i istraživačkim organizacijama u FBiH.

Bosansko-hercegovački naučni i naučno-stručni časopisi u najvećoj mjeri nisu indeksirani u relevantnim bazama podataka, osim nekoliko izuzetaka ko-je ovdje treba istaći. To su: Medicinski arhiv (izdavač: Društvo ljekara Bosne i Hercegovine) i Bosnian Journal of Basic Medical Sciences (izdavač: Udru-ženje bazičnih medicinskih znanosti FBiH) koji su indeksirani u MEDLINE-u. Veterinaria (Veterinarski fakultet u Sarajevu) i Herbologia indeksirani su u CAB International, Pismo (Bosansko filološko društvo) u MLA Internati-onal Bibliography, Sarajevo Journal of Mathematics - raniji Radovi matema-tički (izdavač: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine) u Zentral-blatt MATH, Medicinski glasnik (izdavač: Liječnička komora Zeničko-doboj-

28

skog kantona) u EMBASE, Scopus, SCIE te časopis Acta Medica Akademica (izdavač: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine) u EBSCOhost i IndexCopernicus. Pored toga tu su Prilozi (izdavač: Institut za istoriju u Sarajevu) i Prilozi za orijentalnu filologiju (izdavač: Orijentalni institut u Sarajevu), koji su referirani u Central and Eastern European Online Library. Pojedini časopisi nalaze se trenutno u procesu uključivanja u relevantne naučne baze podataka.

Ovaj broj indeksiranih časopisa je nekoliko puta manji nego što ih imaju npr. Hrvatska ili Srbija, te i to ukazuje na male mogućnosti domaćih autora da se pojave u indeksiranim časopisima pa čak i u domaćim. Kako je vidljivo iz pregleda indeksiranih časopisa u BiH daleko najveći broj je u oblasti bio-medicinskih nauka, pa ne treba da čudi podatak da je daleko najveći broj radova autora iz BiH upravo iz ove oblasti (procjene 40% i više od ukupnog broja radova). No svakako ovdje treba naglasiti da kvalitetnih radova ne može biti bez kvalitetnih projekata, a to je ono što naučnim radnicima u BiH u ovom momentu najviše nedostaje. 5.3.6. Ljudski resursi u I&R sektoru u FBiH

Investiranje u ljudski kapital je jedan od ključnih izazova koje u budućnosti treba da osigura konkurentnost u regiji Jugoistočne Evrope, kroz razvoj du-goročnih i održivih ekonomija zasnovanih na znanju. Polazeći od navedenog, možemo reći da ono što je kao ključni ekonomski i razvojni faktor za agrarnu epohu bila zemlja, a za industrijsku epohu financijski kapital i manualni rad, to je za novu ekonomiju 21. stoljeća znanje ili njegov ekonomski oblik inte-lektualni kapital i zbog toga je kompetentnost ljudskih resursa jedna od ključ-nih pretpostavki za konkurentnost, sveukupan socio-ekonomski razvoj i reali-zaciju svih ostalih ciljeva i prioriteta.

Vijeće Evrope je 2000. god. usvojilo set ciljeva za Evropsku uniju prema kojim treba, do 2010. god. postati,“najkonkurentnija, i na dinamičkom zna-nju bazirana, svjetska ekonomija sposobna za održiv ekonomski rast sa više i boljim mogućnostima za posao i boljom socijalnom kohezijom”. Za BiH kao zemlju koja se opredijelila za EU put, izuzetno je važno slijediti sve usvojene dokumente EU, uključujući i dokument „A European Framework for Key Competences for Lifelong Learning“. Ovaj dokument, koji su Vijeće Europe i Evropski parlament usvojili 2006. god. identificira ključne sposobnosti pot-rebne građaninu za lično ispunjenje, socijalnu uključenost, aktivno građansvo i zapošljivost u ekonomiji utemeljenoj na znanju.

Ratna dejstva, ekonomska kriza, teške restrikcije budžeta, industrijska re-konstrukcija i druge popratne reforme tržišta stvorile su veoma nepovoljne uslove za naučni i istraživački rad, te su utjecale na smanjenje ljudskih resur-sa u RTD. Profesija naučnika-istraživača postala je potpuno neatraktivna u

29

svim zemljama zapadnog Balkana, te se mali broj mladih istraživača odlučuje za rad u RTD sektoru. Rast nejednakosti i socijalne diferencijacije imaju ta-kođe uticaj na kidanje tradicionalnih vrijednosti tako da, suprotno od situacije prije devedesetih godina, stepen univerzitetskog obrazovanja nije više garan-cija za dobijanje posla.

U posljednjih dvadesetak godina, desila su se dva procesa koja su direkt-no zahvatila I&R sektor: masovni i kontinuirani odliv mozgova tzv.“brain-drain” - čiji je rezultat da su brojni vrhunski istraživači emigrirali i zaposlili se u inostranstvu, i takozvani “brain-waste”, gdje su naučno-istraživački rad-nici napustili svoje profesije i počeli se baviti bolje plaćenim poslovima u pri-vatnom i/ili javnom administrativnom sektoru, te dolaskom većeg broja stra-nih firmi kod njih bez obzira na niže rangirane ali bolje plaćene poslove. Oba fenomena imaju duboke implikacije za ljudski kapital u Bosni i Hercegovini. Procjenjuje se da je više od 60% kvalifikovanih naučnika, istraživača i uni-verzitetskog osoblja napustilo zemlju u posljednjih petnaest-dvadeset godina.

Zbog činjenice da je u BiH u posljednjih desetak godina udvostručen broj javnih visokoškolskih ustanova koji nije praćen adekvatnim porastom broja nastavnog kadra, nastavno osoblje ostvaruje visok stepen unutrašnje mobilnosti, angažmanom na drugim javnim i privatnim visokoškolskim usta-novama u BiH. Na javnim univerzitetima u FBiH angažovano je 2.271 nas-tavnika sa punim radnim vremenom i 201 sa pola radnog vremena u 2007/08. Akademskoj godini. Prema podacima za 2006/07. akademsku godinu u RS bilo je ukupno 1.434 osoblja koji učestvuju u visokoškolskom procesu sa pu-nim radnim vremenom i 1.173 sa pola radnog vremena. Ovo pokazuje da na jednog stalno zaposlenog u nastavnom procesu dolazi oko 35-40 studenata u BiH što je daleko ispod prosjeka za razvijene univerzitete EU (prosjek 12-20 studenata po zaposlenom). No daleko veći problem od ovoga je činjenica da većina nastavnog osoblja zbog držanja i po nekoliko univerzitetskih nastav-nih normi i svakodnevnih gostovanja na različitim univerzitetima u BiH ne-ma šansu niti interes za ozbiljnije bavljenje naučno-istraživačkim radom, te za ozbiljniju komunikaciju sa studentima koji su uskraćeni za dovoljnu paž-nju profesora i uključenost u istraživački rad. Broj naučno-istraživačkih rad-nika u samostalnom institutima i drugim istraživačkim organizacijama u BiH u odnosu na akademsku zajednicu je danas srazmjerno neznatan u odnosu na povoljnu prijeratnu situaciju. Procjenjuje se da je danas samo 10% naučno-istraživačkog tijela zaposleno u ovim organizacijama u odnosu na akademsku mrežu BiH.

Sistemsko ulaganje u ljudske resurse je od posebnog značaja za obezbje-đivanje društvenog napretka moderne države. To se prije svega odnosi na ulaganje u znanje, odnosno formalno i cjeloživotno obrazovanje. Iako su izu-zetno važni, centralni resursi 21. vijeka nisu prirodna bogatstva niti infrastru-ktura, već talentovani, školovani i obučeni ljudi bez kojih svi ostali resursi

30

često ostaju nedovoljno i neadekvatno iskorišćeni. OECD je još 1999. g. u dokumentu „Ekonomske projekcije“ predvidio da će do 2010. g. svega 15% tržišta rada biti dostupno niskokvalifikovanim radnicima, oko 35% kvalifiko-vanim strukovnim zanimanjima (srednjoškolsko obrazovanje), dok će čak po-lovina svih radnih mjesta biti rezervisana za visokokvalifikovane. Međutim, čak ni posjedovanje univerzitetske diplome neće biti dovoljno bez dodatnih znanja i vještina. Iako BiH posjeduje određene prirodne resurse koji se mogu iskoristiti u privrednom smislu ukoliko ne pronađe način da definiše strateški pravac razvoja ljudskih resursa i finansira realizaciju tih strateških aktivnosti njene konkurentske prednosti postajaće svakodnevno manje umjesto da rastu.

Investiranje u razvoj ljudskih resursa često se mjeri upravo stepenom in-vesticija u visoko školstvo, posebno dio koji se odnosi na naučno-istraživački rad. Zakonsko regulisanje visokog obrazovanja je izuzetno važno jer visoko obrazovanje u kontekstu ljudskih resursa zauzima presudnu ulogu. BiH je na-pravila pozitivan iskorak regulisanjem oblasti visokog obrazovanja koja je do usvajanja Okvirnog Zakona o visokom obrazovanju bila u potpunom rasulu. To je otvorilo prostor za uvođenje institucije univerziteta kao pravnog sub-jekta, smanjenje uticaja i samovolje pojedinih fakulteta, te uvođenje Bolonjs-kog procesa koji polako zaživljava iako ga prate brojni problemi.

Najveći problem obrazovanja je, u odnosu prema tržištu rada, neprilago-đenost i zastarjelost znanja koje se stiče tokom obrazovanja kao i katastrofal-na devalvacija kriterijuma za sticanje zvanja. Izuzetno visoke stope nezapos-lenosti u BiH jasno ukazuju na magnitudu ovog problema. Iskustvo nam naj-češće pokazuje da nezaposlenost ovog obima lako može dovesti do napetosti i čak socijalnih nemira i poticaja migracije, odnosno odlaska najsposobnijih. Ona također otvara prostor za stvaranje alternativnog, neformalnog tržišta rada, čime se samo usložnjava problem stabiliziranja ekonomije.

Pored toga, potrebno je uzeti u obzir da logika globalnog poslovanja i iskustva uspješnih zemalja pokazuju da kvalitetan strani kapital, dakle onaj koji je u službi proizvodnje visoke vrijednosti, ide ka onim geografskim ob-lastima u kojima postoji koncentracija resursa koji su mu potrebni, a to je prije svega kvalifikovana radna snaga. U uslovima kada je, globalno posmat-rano, znanje još uvijek rijedak resurs (za razliku od jeftine radne snage), kon-centracija obrazovanog stanovništva je ono što privlači investitore, a tek po-tom su to ostale olakšice (Porter, 2004). Stoga nauku, istraživanje i tehnologi-ju treba promatrati kao integralni dio sveukupnog razvoja društva, uklju-čujući razvoj ljudskih resursa, ali i konkurentnost, ekonomski rast i razvoj. 5.3.6.1. Produktivnost naučnika i istraživača u FBiH

Rezultat naučnog i istraživačkog rada su naučno djelo, odnosno naučni rad, knjiga, projekat, nova sorta, patent, originalni naučni ili pregledni članak,

31

naučna studija, monografija, saopštenje sa naučnog skupa objavljeno u nauč-nom časopisu koji je dostupan međunarodnoj i domaćoj naučnoj javnosti. Naučno djelo je djelo koje je nastalo kao rezultat naučnog istraživanja primjenom naučnih metoda, koje ima karakteristiku novine i orginalnosti, a koje otkriva dotad nepoznate činjenice i odnose i objašnjava zakonitosti među pojavama. Ako očekivani rezultati istraživanja ne znače nove metode i postupke, nove činjenice kojima se potvrđuje ili opovrgava neka naučna hipoteza niti otvara novo područje istraživanja, tada se ne radi o naučno-istraživačkom već o stručnom radu.

5.3.6.2. Objavljeni naučni radovi

Ponajbolji indikator stanja nauke i tehnologije u FBiH i BiH mjeri se brojem objavljenih radova u referentnim časopisima na 100.000 stanovnika, brojem patenata i citiranosti autora naučnih članaka. Prema podacima iz 2001. god. BiH je 3,2 puta slabija u 2000. god. od svog rezultata u 1990. god., 5,6 puta od Crne Gore, 8,6 puta od Makedonije, 18,5 puta od Srbije, 42,6 puta od Hr-vatske i 125,9 puta od Slovenije (Fourth Inernational Congress on peer Revi-ew in Biomedical Publication, Barcelona, Septembar 2001.godine).

Republike ex. Jugoslavije 1990. god. 2000. god. Crna Gora 1,79 3,41 Bosna i Hercegovina 1,95 0,61 Makedonija 2,36 5,24 Srbija 11,92 11,34 Hrvatska 18,40 26.00 Slovenija 29,63 76,84

Tabela 9. Stanje nauke i tehnologije u BiH u 1990. i 2000. mjereno brojem objavljenih članaka u odnosu na zemlje ex Jugoslavije

Stanje se nije bitnije popravilo ni u posljednjih nekoliko godina.

Broj publikacija na stanovništva 106 Država

2005. god.

2006. god.

2007. god.

2008. god

2007. 2008. Slovenija 2.443 2.554 3.038 3.371 1546,81 1669,30 Hrvatska 2.270 2.460 2.976 3275 670,65 738,03 Srbija 2.008 2.351 2.960 3438 314,04 365,82 Crna Gora 63 103 110 157 177,42 252,41 Makedonija 215 280 305 325 150,80 160,69 Bosna i Hercegovina 142 163 362 396 94,20 103,05 Baze korištenih podataka su: Science Citation Index, Social Sciences Citation Index, Arts&Humanities Citation Index, Current Contents

Tabela 10. Broj publikovanih radova autora sa prostora ex-SFRJ koji su objavljeni u časopisima indeksiranim u bazama podataka Instituta za naučne informacije

(Institute for Scientific Information - ISI).

32

Kako je već naglašeno, najviše objavljenih radova u internacionalnim ča-sopisima je iz oblasti medicine (40%), inženjerskih nauka (20%) i prirodnih nauka (18%).

BiH je na zadnjem mjestu u oblasti razvoja nauke i tehnologije od svih zemalja jugoistočne Evrope. Podaci o citiranosti naših istraživača u relevant-noj literaturi nisu mogli biti analizirani, jer ne postoji validan registar naučno-istraživačkih radnika u Bosni i Hercegovini na bazi koga bi se mogla uraditi pretraživanja u bazama podataka. 5.3.6.3. Patenti

Inovativni rezultat u nauci i tehnologiji mogu se, između ostalog, mjeriti i kroz datoteke patentiranih podataka. Patentirani podaci pripadaju Evropskom patent uredu (EPO) i predstavljaju podatke o otkrićima (izumima), koji su zaštićeni kroz ime patenta, apstrakt i tehnološku klasifikaciju. Evropski ino-vatori imaju izbor između dvije alternative kada traže zaštitu patenta za svoje izume. To su EPO i nacionalni patentni ured. EPO je uspjela dobiti zaštitu pa-tenata kroz samostalnu proceduru, definišući odobravanje patenta u nekim ili svim ugovorenim državama Evropske patent konvencije (EPC). Cijena apli-kacije i desetogodišnje održavanje patenta u EPO iznosi oko 32.000 €, što je skupo za naše izumitelje. Aplikacije u nacionalni patent ured su znatno jeftinije.

Krajem 2003. god., BiH je potpisala sporazum o saradnji sa EPO a veza-no za patente. Time je omogućeno proširenje Evropskih patent aplikacija i patenata u BiH. Proširene Evropske patent aplikacije i patenti su time zaštiće-ni u BiH kao patenti koji pripadaju EPO i njihovih 30 država članica. U okvi-ru tada realizovanog projekta „Tehnička pomoć za transpoziciju i implemen-taciju tehničke regulative u BiH” (CARDS ITR-projekat) Institut za standar-dizaciju BiH je došao do neophodnih znanja vezanih za uspostavu informa-cione i notifikacione tačke za potrebe WTO/TBT i EC.

N&T ukupni podaci 2005 2006 2007 Broj patentnih zahtjeva 372 217 92 Broj prihvaćenih domaćih patenata 55 76 70 Broj dodijljenih patenata od EPO *** Evropski patenti dizajnirani u BiH

160

Tabela 11. Broj zahtjeva i odobrenih patenata u periodu od 3 godine

Od ukupnog broja zatraženih zaštita, 815 prijava je objavljeno u Glasni-ku, a zaštita je odobrena za samo 330 patenata. Državljani BiH su podnijeli 618 prijava. Proširenje zaštite patenta na teritoriju BiH, odobreno je za 1.280 patenata zaštićenih u zemljama Evropske unije. Vlasnici ovih patenata su za zaštitu svojih prava u BiH platili odgovarajuću taksu. Zabrinjavajuće je što

33

broj zahtjeva za patentnim pravima značajno opada u posljednje vrijeme, a broj odobrenih patenata je relativno mali.

Najveći broj primijenjenih patenata je iz oblasti farmaceutske i kozmetič-ke industrija, slijedi hemijska industrija, pa biotehnologija i medicinski inže-njering. Ove povezane industrije zauzimaju više od tri četvrtine svih aplikaci-ja patenata. Druga važna tehnološka polja su građevinarstvo, arhitektura i ru-darstvo, te korisnici usluga i oprema.

5.4. Povezanost nauke i privrede

Teorijske analize su već odavno ukazale na činjenicu da na privredni razvoj jedne zemlje ili regiona presudno utiču: nauka i istraživanje, obrazovanje, inovacije, transfer tehnologija, institucionalni okvir, investicije u fondove za nauku i tehnološki razvoj, standardizacija, kreativno korištenje mjera eko-nomske politike i sl. Sistemi obrazovanja, nauke, istraživanja i proizvodnje zemalja u razvoju, pa i u zemljama zapadnog Balkana, kojima pripada BiH, su u kriznom stanju i depresiji.

Stalni proces deindustrijalizacije doveo je u mnogim područjima do ka-tastrofalnog pada u zaposlenosti, koji još uvijek nije prikazan u zvaničnim statistikama. Zemlje nasljednice bivše Jugoslavije dijele nasljedstvo industrij-skih kompanija osnovanih u toku investicionog procvata sedamdesetih godi-na, kada je strani kapital bio slobodno dostupan. Stvaranje poslova u predu-zećima u društvenom vlasništvu bila je osnovna socijalna politika socijalistič-kog režima. U BiH, npr., nova industrijska zaposlenost stvarana je u nevjero-vatnom nivou od 2.500 radnih mjesta mjesečno u toku sedamdesetih godina. Geografsku raširenost industrije diktirali su prije socijalni nego ekonomski razlozi, a mnogo investicija pokazalo se ekonomski i tehnički nedovoljnima. Industrijske kompanije koje su bile rezultat toga rijetko su bile u stanju da ostvare profit i već su se vidno dekapitalizovale u toku osamdesetih godina.

Širom regije ove stare industrije rapidno propadaju. Mnoge velike kom-panije opterećene dugovima, viškom radnika i zastarjelom tehnologijom po-kazuju se teško mogućim da budu privatizovane od strane kredibilnih investi-tora. Mnoge su već zatvorile svoja vrata, druge održavaju proizvodnju samo tako što akumuliraju teške gubitke koji će završiti na javnom budžetu. Dein-dustrijalizacija stvara masivne strukturalne probleme za ekonomiju, od neis-korištenih industrijskih kapaciteta do infrastrukture koja je preskupa za posli-jeratnu zajednicu da je održava, radne snage kojoj nedostaju sposobnosti koje zahtijeva novi privatni sektor idući do cijelih gradova čiji je ekonomski temelj nestao.

Danas u BiH, Makedoniji, Srbiji, Crnoj Gore, Albaniji pa čak i u Hrvats-koj kolaps industrijske zaposlenosti doveo je do povratka samoodrživoj po-ljoprivredi među onima koji su prisiljeni da istupe van zvanične ekonomije.

34

Mali poljoprivredni proizvođači rade na malim parcelama zemlje sa malo mehanizacije. Sa poljoprivrednim tehnikama koje su se neznatno promijenile za pedeset godina oni ne proizvode dovoljno za tržište, i samim tim nisu u mogućnosti načiniti investicije koje bi poboljšale produktivnost. Kapacitet poljoprivrednog sektora da podigne ova ruralna područja iz njihovog siro-maštva je ograničen. U nedostatku ruralnog razvoja, najbolja opcija dostupna ruralnom stanovništvu je masovna ekonomska migracija. Svjetska ekonom-ska kriza, kojoj se još ne vidi kraj, dodatno otežava ekonomsko-socijalnu si-tuaciju u zemljama regiona zapadnog Balkana.

Karakteristika današnje situacije naučnoistraživačkog rada i razvoja no-vih tehnologija u BiH je evidentno odsustvo sistematskog planiranja kao važ-ne komponente ekonomske rekonstrukcije, što znatno redukuje napore oz-dravljenja privrede i izvoznih sposobnosti zemlje. S obzirom na to da se u savremenom društvu ljudski i kadrovski potencijali procjenjuju kao ključni pokretački faktor i uslov svakog napretka i poboljšanja kvaliteta privređiva-nja, mora se primijetiti da je slaba socijalna pozicija naučnoistraživačkih kad-rova i odsustvo adekvatnih uslova za rad i istraživanje, uključujući tu i mate-rijalno-tehničku infrastrukturu, takođe jedna od osobina aktuelnog stanja na naučno-tehnološkom sektoru u FBiH i BiH. Odsustvo I&R programa i proje-kata ima, pored ostalog, negativan efekat unutrašnje fluktutacije kvalifikova-nog kadra iz proizvodnih djelatnosti u javne ustanove (upravu) i međunarod-ne organizacije. Ovi kvalifikovani kadrovi obavljaju uglavnom rutinske pos-love, veoma često na poslovima koji nemaju nikakve veze sa njihovim kvali-fikacijama. Pored toga, ignorisanje uloge R&D u ekonomskoj obnovi i rekon-strukciji rezultuje i padom interesa za tehničko-tehnološke studije. Ovaj efe-kat, u kombinaciji sa odlaskom mladih stručnjaka u strane zemlje prouzroko-vat će dugoročni deficit u ovim profesijama, što može proizvesti trajne pos-ljedice na razvoj BiH.

Ovdje se postavlja i jedno važno pitanje: da li su preostali BiH stručnjaci i naučni radnici dovoljno sačuvano kadrovsko jezgro, odnosno da li posjedu-jemo minimalnu kritičnu masu osposobljenog i kreativnog ljudskog potenci-jala? Odgovor bi mogao biti uslovno potvrdan: da su organizovani. Samo or-ganizovani oni mogu biti centar oko kojeg bi se okupljali, edukovali i ospo-sobljavljali novi stručnjaci i time i sami ispunili postavljene ciljeve. Potpuno je jasno da se oni ne mogu okupiti sami po sebi. Ovo je prilika da se ovo pos-tavi kao jedinstven zadatak u državi, nedopuštajući pritom nepovezane i nekoordinisane pristupe i aktivnosti.

Našem društvu je potrebna hitna, radikalna izmjena društvenog statusa i materijalnog položaja nauke i tehnologije kao presudnog faktora proizvodnje, kako bi se smanjilo zaostajanje za dostignutim nivoom razvijenosti u svijetu. Imajući u vidu da je glavni preduslov za razvoj savremene proizvodnje i nje-ne konkurentnosti inovativna sposobnost i inovativni kapaciteti te proizvodi

35

sa većom dodanom vrijednošću, a da mala i srednja preduzeća (MSP) nisu u mogućnosti osnovati svoje istraživačko-razvojne centre u kojima bi se obav-ljalo istraživanje i razvoj novih proizvoda i usluga i unapređivala tehnologija, to je neophodno da se u BiH započne sa osnivanjem inovacionih poslovnih organizacija kao što su naučno-tehnološki parkovi, centri izvrsnosti, inkuba-cioni centri, centri za transfer tehnologija i sl. Mora se podsticati stvaranje klastera, TP i NTP i ostvarivati veza između MSP-a, privatnih i javnih us-pješnih poslovnih sistema. Cilj podsticanja razvoja tehno-preduzetništva je da se razvojem ovih novih organizacija prilagođenih našim uslovima, značajno poveća primjena rezultata naučnoistraživačkih dostignuća, razvije tehno-preduzetništvo, odnosno da se podstakne transfer i primjena tehnologija u našim preduzećima.

Razvoj naučno-tehnoloških programa i projekata treba biti u skladu sa zahtjevima strateških zadataka ekonomskog razvoja zemlje i u skladu sa zah-tjevima tržišta regiona i svijeta. Osnovna orijentacija politike bi trebala da konkretno promoviše nastojanja da naučni i istraživački rad budu zasnovani prvenstveno na primjeni domaćeg raspoloživog i novostvorenog znanja, kao i bržeg transfera i primjene svjetskih naučnih dostignuća. Naravno sve ovo uz maksimalno korištenje domaćih kadrovskih potencijala čineći sve napore da isti postanu ključni faktori razvoja BiH. Naše klasične tehnologije, pa čak i tradicionalne tehnologije (zanati) nipošto ne predstavljaju pri tome, nazado-vanje u razvoju. Njih je potrebno inovirati i oplemeniti u smislu smanjenja potrošnje materijala, energije i živog ljudskog rada. U narednom periodu re-konstrukcije i razvoja industrije BiH, bazna i primijenjena istraživanja, razvoj tehnologija i sve druge prateće aktivnosti trebaju biti fokusirani na slijedeća područja: proizvodnju i distribuciju električne energije, prvenstveno promo-višući povećanje proizvodnje iz energetski obnovljivih resursa (energija vjet-ra, sunca, vode, geotermalna energija i dr.), informacionu i komunikacionu industriju, posebno u sektoru usluga, poljoprivrednu i prehrambenu industriju sa posebnim naglaskom na organsku proizvodnju, zdravu hranu i brendiranje proizvodnje određenih sorti i regiona, drvno-preređivačku industriju sa nag-laskom na većoj finalizaciji i radu u malim serijama, rudarstvo sa potpuno novim okolnostima većih ulaganja u sigurnost eksploatacije, metalurgiju, me-talopreradu i mašinsku industriju, farmaciju, hemijsku i petrohemijsku indus-triju. Prioritetni poslovi koji ovo trebaju da prate su: definisanje naučno-teh-nološke politike i strategije na svim nivoima u BiH, rekonstrukcija i izgradnja naučno-tehnološke i istraživačko-razvojne infrastrukture (tehno-parkovi, cen-tri izvrsnosti, laboratorije, oprema i materijali), kooperacija u zemlji, regiji i internacionalnim partnerima, umrežavanje naučno-tehnoloških institucija, in-vestiranje u edukaciju i izgradnja ljudskih resursa.

Svakako u svim razvojnim planovima i strategijama treba maksimalno paziti da se ispoštuju principi projektovanja, izgradnje i rada sistema na osno-

36

vama ekološke održivosti sistema jer i BiH kao dio globalnog svijeta mora svojim djelovanjem i konkretnim akcijama pokazati da želi ekonomski i eko-loški održiv razvoj. U Strategiji razvoja BiH za period 2010 - 2015. Godina analiziran je značaj nauke i istraživanja, razvoja tehnologije i povećanja inovativnosti kao uslova za dostizanja konkurentnosti srednje razvijenih zemalja (DEP, 2010. godina). 6. SWOT analiza S obzirom da BiH pa tako ni FBiH ne raspolažu kvalitetnom i obuhvatnom analizom svog naučno-istraživačkog sistema, tj. nizom standardiziranih kvan-titativnih pokazatelja a na bazi iznešenog u prethodnim poglavljima kao i na osnovu diskusija, analiza i anketa u vezi stanja u I&R sektoru u Bosni i Her-cegovini nastala je sljedeća SWOT analiza (prednosti, slabosti, mogućnosti i rizici) koja se odnosi na NID u FBiH i BiH. Prednost ove analize je u tome što omogućava uočavanje ne samo postojećih nego i potencijalnih prednosti i slabosti. Takav pristup omogućava izradu ciljeva i mjera koje će istovremeno podsticati pozitivne i mijenjati negativne elemente sistema.

PREDNOSTI / SNAGE SLABOSTI · određeni broj uglednih naučnika i

istraživača; · veliki broj visokoškolskih ustanova; · sačuvani naučno-istraživački

potencijal na visokoškolskim ustanovama;

· postojanje jednog broja uspješnih vi-sokoškolskih programa koji obuhva-taju savremene nastavne metode, podstiču aktivno sudjelovanje stude-nata i pružaju široko teorijsko znanje nužno za savremeni trend interdisci-plinarnosti;

· velika dijaspora spremna da se uključi u sektor NID;

· postojeći naučno-istraživački i razvojno-istraživački instituti;

· geografski položaj BiH; · razvijena i savremena

telekomunikaciona mreža.

· dugogodišnji proces marginalizacije nauke i istraživanja (nizak stepen javne svijesti o značaju RTD-a);

· slaba regionalna i međunarodna RTD saradnja;

· slaba međunarodna kompetitivnost našeg RTD sektora;

· nepostojanje kvalitetnog sistema vrednovanja istraživačkog rada;

· skromna primjenjivost rezultata RTD-a u privredi;

· rascjepkanost RTD sektora i nedovoljna briga za kvalitetnu reprodukciju naučnog kadra;

· nepostojanje strateškog plana nauč-nog razvoja i odgovarajućih prioriteta;

· nepostojanje istinski selektivnog i motivacionog sistema naučne eva-luacije i mjerenja uticaja nauke na povećanje društvenog bruto prihoda;

· u velikoj mjeri nedjelotvoran, nepodsticajan i zastarjeli sistem visokog obrazovanja;

37

· demotivacioni egalitarizam u nagra-đivanju naučnih dostignuća, što po-tiče osrednjost i stvara nekompeti-tivnu okolinu;

· oportunizam u ocjenjivanju rezul-tata naučno-istraživačkog rada;

· slabo poznavanje uslova globalne konkurentnosti;

· nedovoljan nivo naučno-istraživač-kog liderstva i menadžmenta, te ne-zadovoljavajući nivo naučnog pre-duzetništva koja se iskazuje i u marginalnom udjelu vanbudžetskog izvora finansiranja;

· pojava političkih intervencija u nauci;

· obrazovanje u velikoj mjeri nije us-mjereno ka povećanju konkuren-tnosti proizvoda i RTD-a u cjelini;

· nedovoljna briga za reprodukciju naučnog i istraživačkog kadra;

· skromna finansijska ulaganja u RTD sektor (daleko ispod evropskog prosjeka);

· slaba iskorištenost postojeće RTD infrastrukture;

· loš ekonomsko-socijalni status nosilaca RTD rada;

· nepostojanje statističkih indikatora u vezi RTD-a;

· nisko učešće poslovnog sektora u finansiranju NID;

· nepostojanje adekvatnog registra naučno-istraživačke infrastrukture (instituta, kadrova...);

· nedovoljno prisustvo na međuna-rodnim naučnim skupovima;

· slaba podrška publicističoj naučnoj djelatnosti;

· nedovoljna ulaganja u RTD infrastrukturu;

· neadekvatna akademska i naučnois-traživačka mreža u BiH;

· «brain-drain»

38

MOGUĆNOSTI / ŠANSE RIZICI / PRIJETNJE · upotreba EU fondova za unapređenje

RTD sektora; · uspostavljanje EU modela obrazova-

nja i istraživanja; · potencijal mladog naučno-istaživač-

kog kadra; · stepen razvijenosti nauke u neposred-

nom okružju koji omogućuje lakše povezvanje;

· mogućnosti koje nam pruža globali-zacija u svim sferama života;

· niska cijena naučnoistraživačkog kadra u BiH u poređenju sa razvijenim zemljama;

· mogućnost koju pruža transfer tehno-logije u cilju bržeg usvajanja znanja;

· veći stepen angažovanja naših stručnjaka iz inostranstva;

· kompetitivna cijena nučno-istraži-vačkog rada u BiH u poređenju sa inostranstvom;

· povećana potražnja za naučnicima, istraživačima i stručnjacima u svijetu pruža mogućnost proaktivnim naučnim zajednicama;

· globalizacija koja intenzivira natje-canje, pružajući time najveće izglede proizvodima zasnovanim na znanju i naučnim inovacijama;

· potreba domaćih privrednih subjekata za razvoj RTD sektora;

· nezasićen prostor visoke tehnologije u koji je moguće uskočiti putem brzog transfera i primjene inovacija;

· uvođenje mehanizama za populariza-ciju naučnih dostignuća i veći uticaj na privredu.

· izostanak razumijevanja donosioca odluka o važnosti RTD za razvoj zemlje;

· loša poslovna svijest vlasnika kapitala;

· nastavak marginalizacije RTD -a na svim nivoima;

· nesklonost promjenama i strah od neuspjeha koji se temelje na tradici-ji u kojoj su promjene uvijek pove-zivane s rizikom a ne sa koristi;

· nesklonost preuzimanju individual-ne odgovornosti, što je dio kultur-nog naslijeđa, ali i racionalan odgo-vor na nemotivacioni sistem nagra-đivanja;

· nepostojanje kulture cjeloživotnog učenja;

· izostanak razumijevanja društvenih posljedica zbog naučno-istražvačke emigracije (brain drain);

· izbjegavanje međunarodne konkurencije i kompetencije i zatvaranje u nacionalne okvire;

· neadekvatno vrednovanja rezultata rada od strane stručne i naučne zajednice;

· očekivanje od države da ona riješi sve probleme;

· «brain-waste».

7. Zaključci Karakteristika današnje situacije naučnoistraživačkog rada i razvoja novih tehnologija u BiH je evidentno odsustvo sistematskog planiranja kao važne komponente ekonomske rekonstrukcije, što znatno redukuje napore ozdrav-ljenja privrede i izvoznih sposobnosti zemlje. S obzirom na to da se u savre-

39

menom društvu ljudski i kadrovski potencijali procjenjuju kao ključni pokre-tački faktor i uslov svakog napretka i poboljšanja kvaliteta privređivanja, mora se primijetiti da je slaba socijalna pozicija naučnoistraživačkih kadrova i odsustvo adekvatnih uslova za rad i istraživanje, uključujući tu i materijal-no-tehničku infrastrukturu, takođe jedna od osobina aktuelnog stanja u naučno-tehnološkom sektoru u FBiH i BiH.

Ponovna uspostava efikasnog sistema istraživanja i tehnološkog razvoja u FBiH podrazumijeva donošenje Strategije sa punom podrškom od strane svih aktera, a posebno donosioca odluka na svim nivoima vlasti, u fazi njene implementacije, jer samo tako je moguće kvalitetno razvijati „trokut“ uspješ-ne budućnosti jedne zemlje: obrazovanje - nauka - privreda, sa pozitivnim učešćem vlasti (politike) kao katalizatorom.

Strategijom razvoja nauke u FBiH potrebno je razmotriti i valorizovati ciljeve između kojih su najvažniji: • Osiguranje vodeće uloge nauke i tehnologije kao faktora dugoročnog raz-

voja zemlje kroz konsenzus svih donosilaca odluka u smislu da razvoj nauke predstavlja opšti interes;

• Povećanje finansijskih izdvajanja javnog i privatnog sektora u BiH za oblast nauke i tehnologije na bazi kratkoročno i dugoročno definisanih prioriteta i planova;

• Praćenje razvoja nauke i tehnologije i njenog uticaja na ostale segmente društva na bazi međunarodno priznatih statističkih standarda;

• Veće učešće BiH istraživača i institucija u evropskoj naučno-istraživačkoj mreži i Evropskom istraživačkom prostoru (ERA);

• Izgradnja novog sistema visokog obrazovanja i njegovo osposobljavanje za kompetentan naučno-istraživački rad;

• Strukturne promjene u naučno-istraživačkim sistemima, s naglaskom na kooperativna i zajednička istraživanja univerziteta i industrije, odnosno partnerstvo javnog i privatnog sektora;

• Obezbjeđenje pristupa elektronskim naučnim bazama podataka, uvezi-vanje bibliotečkog sistema, podrška jačanju domaćih naučnih časopisa, uspostavljanje baze podataka naučnih radnika i naučnih institucija;

• Osiguranje kontinuirane podrške inovativnosti, transferu tehnologija, te komercijalizaciji i primjeni naučnih dostignuća;

• Obezbjeđivanje jače povezanosti nauke i privrede u cilju postizanja razvojnih ciljeva;

• Osposobljavanje nove generacije naučnika i usavršavanje postojećih naučno-istraživačkih kadrova;

• Razvoj istraživačke infrastrukture po međunarodnim standardima; • Reinvestiranje u industrijsko istraživanje u određenom broju sektora.

Također, u sadašnjem vremenu, a za „uozbiljivanje“ naučno-istraživač-kog rada na univerzitetima bilo bi odgovarajuće da BiH univerziteti daju:

40

• Naglasak na primijenjenom istraživanju. • Koriste integraciju univerziteta za poticaj interdisciplinarnim istraživa-

njima. • Ojačaju istraživačke aktivnosti i interes za istraživanje unutar univerziteta

kako bi se stimulisale druge kolege i ohrabrila saradnja. • Podstiču integraciju istraživačkih instituta u univerzitet. • Naglasak na njegovanje odnosa sa industrijama koje imaju interesa za is-

traživanje i razvoj kroz formu transformacije „univerziteta od preda-vačkog ka preduzetničkom“.

• Usmjeravanja finansijskih sredstava prema istraživačkim aktivnostima koje će, kada se uspostave, privući vlastita finansijska sredstva.

• Politike razvoja osoblja koje će osigurati da svi nastavnici budu u toku sa tekućim istraživanja u njihovim predmetima.

• Razvijanje nastavnih metoda koje uključuju studente u metodologiju istraživanja.

• Prepoznaju da visoko opterećenje u nastavi ide na uštrb aktivnosti istraživanja.

Savremeni ekonomski teoretičari ukazuju da najveća razlika između moderne kapitalističke privrede i drugih privrednih sistema leži u pritiscima slobodnog tržišta koji prisiljavaju privredne subjekte na konstantan proces uvođenja ino-vacija, jer to za mnoge od njih postaje pitanje života i smrti. Praktično, ino-vativna aktivnost u savremenim privrednim sistemima predstavlja obaveznu djelatnost koja postaje uslov njihovog opstanka na tržištu. U cilju podsticanja povezivanja na polju inventivnosti mnoge zemlje razvijaju tzv. nacionalne inovacijske sisteme (NIS) što treba da postane i pravilo naučno-istraživačkog rada u FBiH. Osnovna bit inovacijske politike je da ona objedinjuje naučno-istraživačku i tehnološku politiku s ostalim dijelovima sistema u cilju uspješ-nog privrednog razvoja. U klasičnim sistemima te dvije politike su uglavnom međusobno izolovane i nezavisne, a u savremenim društveno-ekonomskim sistemima inovacijska politika integriše naučno-istraživačku i tehnološku po-litiku uz pomoć dva osnovna procesa koji prouzrokuju tehnološku promjenu: procesom podsticanja novih inventivnih formi, otkrića i inovacija i procesom njihovog širenja, odnosno difuzije tehnologija, znanja i vještina za njihovu upotrebu. Literatura 1. BiH Predsjedništvo. Opće smjernice i prioriteti za vođenje vanjske politike Bos-

ne i Hercegovine. Dostupno na: http://www.predsjednistvobih.ba/vanj/?cid=3585&lang=en 2. Dr Kemal Kozarić: Makroekonomski pokazatelji i uticaj finansijske krize na

bankarski sektor BiH, Konferencija povodom promocije Strategije razvoja BiH, Sarajevo, 28.04.2010.god.

41

3. OECD/GD (94) 84 Frascatti Manual. 4. The Lisbon Agenda, 2000. EURACTIV. Com. Aug. 2004. 5. http//ec.europa.eu/growthandjobs/pdf/lisbon_en.pdf 6. Zavod za statistiku FBiH Visoko obrazovanje školska godina 2007-8. 7. Republički zavod za statistiku Republike Srpske Visoko obrazovanje 2008. 8. http://www.bhas.ba/Arhiva/2008/sao/vanredno/brojevi-hr.pdf 9. William J. Baumol „THE FREE-MARKET INOVATION MACHINE - ANALYZING THE

GROWTH MIRACLE OF CAPITALIZM“, Princton University Press, Princton and Oxford, 2002.

10. Matić B., i dr.: „Strategija naučno-tehnološkog razvoja Bosne i Hercegovine“, Akademija nauka i umjetnosti BiH, Sarajevo, 2006.

11. Hukić M., Erić Ž., Petković D., i dr.: Strategija razvoja nauke u BIH; Ministar-stvo civilnih poslova BIH, Sarajevo, 2009.

12. Marić Lj. i dr: Strategija razvoja BiH za period 2010-2015; Direkcija za eko-nomsko planiranje BiH, Sarajevo, 2010.

13. The Lisbon European Council - An Agenda of Economic and Social Renewal for Europe, Doc/00/7 Brussels, 2000. (http//ec.europa.eu/growthandjobs/pdf/lisbon_en.pdf)

14. OECD/GD (94) 84 Frascatti Manual. 15. Revised Field of Science and Technology (FOS) Classification in The Frascati

Manual, DSTI/EAS/STP/NESTI(2006)19/FINAL, OECD, 26-Feb-2007. 16. Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina u brojkama

2008/09. 17. Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, proizvodni pristup-prvi rezultati,

Sarajevo, juli, 2008. 18. The Lisbon Review 2008, 2008 World Economic Forum

(http://www.weforum.org/en/initiatives/gcp/Lisbon Review/index.htm) 19. World Economic outlook, october 2008. 20. Petković D.: Tehnološki parkovi - Više od mjesta za tehnološki transfer i razvoj

preduzetništva; Ekonomski fakultet UNZE, 2005. 21. Hoekman B., Makus K., Saggi K.: Transfer of technology to developing count-

ries: Unilateral and Multilateral policy options. 22. Edegger F., Kovačevic A., Pock H.: Needs analysis and seting up measure at

WB: HEI for enabling them to fulfill their central role in the national R&D systems.

23. Leonhard Jorg: Policy profile Austria - Input paper for OECD, Workpackage 1, August, 2004. Technopolis GmbH.

24. Zavod za statistiku FBiH „Visoko obrazovanje školska godina 2007-8“. 25. Fuad Turalić, Vinko Bogdan „Nauka i tehnologija u privredi BiH“, Međunarod-

ni poslovni forum "Perspektive", Tuzla, 2005. 26. Petković D.: Univerzitetski naučno-tehnološki parkovi; Međunarodni poslovni

forum "Perspektive", Tuzla, 2005. 27. William J. Baumol „The Free-Market Inovation Machine - Analyzing the Gro-

wth Miracle of Capitalizm“, Princton University Press, Princton and Oxford, 2002.

28. Jadranka Švarc „Što je nacionalni inovacijski sustav i je li on potreban i moguć u Hrvatskoj“, Ekonomski pregled, 52.

42

29. Izvještaj o napretku BiH za 2008. godinu, Evropska komisija. 30. Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju s BiH. 31. Evropsko partnerstvo s BiH. 32. Papon P. I dr.: Izvještaj UNESCO Rostea za BiH o stanju NIR-a; Venecija,

2005. 33. Izvještaj za zemlju o nauci i tehnologiji, Informativna kacelarija Upravljačke

platforme za istraživanje za Zapadni Balkan. 34. X x x: BiH Predsjedništvo, Opće smjernice i prioriteti za vođenje vanjske

politike Bosne i Hercegovine. 35. Vodič kroz javne biblioteke Bosne i Hercegovine. Izdavač: Nacionalna i univer-

zitetska biblioteka Bosne i Hercegovine.DES, Sarajevo, 2006. 36. Vodič kroz visokoškolske biblioteke Bosne i Hercegovine. Izdavač:Nacionalna i

univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine.DES, Sarajevo, 2008. 37. X x x: Federacija Bosne i Hercegovine u brojkama: Izdavač: Federalni zavod za

statistiku, Sarajevo, 2007. 38. Lagumdžija Z., Matić B., Tihi B., Čaušević F., Šain Ž. Izvještaj o kompetitiv-

nosti Bosne i Hercegovine 2008 - 2009. Izdavač: MIT Centar - Centar za me-nadžment i informacione tehnologije Ekonomskog fakulteta u Sarajevu, Univer-zitet u Sarajevu, 2008.

39. Gannicott K., Glanville H., Minkova M. Studija izvodljivosti reforme finansira-nja visokog obrazovanja.Privremeni izvještaj za komponentu 1. Sarajevo, 2008

40. X x x: Ažuriran izvještaj o finansijskom menadžmentu Bosne i Hercegovine, Svjetska banka,februar 23, 2007.

41. William J. Baumol „ THE FREE-MARKET INOVATION MACHINE - ANALYZING THE GROWTH MIRACLE OF CAPITALIZM“, Princton University Press, Princton and Oxford, 2002.

42. Etzkowitz, Henry & Ranga, Marina (2006), Creative Reconstruction: Towards a Triple Helix: Innovation Strategy in SEE Countries, in: Why Invest in Science in South Eastern Europe? Proceedings of the International Conference and High Level Round Table, Ljubljana, September 2006.

43. Fischer, Manfred & and Fröhlich, Josef (2001), Knowledge, Complexity and Innovation Systems, Berlin, Heidelberg, New York: Springer.

44. Kozmus, Davor: Research and Development Needs of the Western Balkan Countries, in: Why Invest in Science in South Eastern Europe?, Proceedings of the International Conference and High Level Round Table, Ljubljana, Septem-ber 2006.

45. X x x: Strategije razvoja NIR u Srbiji, Hrvatskoj i Sloveniji. 46. Uvalic, Milica: Science, Technology and Economic Development in South

Eastern Europe, (2005) Science Policy Series no. 1, UNESCO BRESCE. 47. Uvalic, Milica (2006) ‘National systems of research and development in the

Western Balkan countries’, Ljubljana: Slovenian Ministry of Higher Education, Science and Technology, report prepared as part of the SEE-ERA.NET Consor-tium co-financed by the European Commission within the 6th Framework Programme.

43

K. Hanjalić

ASPEKTI NAUČNO-ISTRAŽIVA ČKE DJELATNOSTI

Sažetak

Polazim od premise da Bosna i Hercegovina nema drugog izbora nego da pristupi sistematskoj obnovi i ubrzanom razvoju naučno-istraživačko-razvojnih djelatnosti (NID, IRD) kao bitnom preduslovu uspješnog društveno-ekonomskog razvoja i inte-grisanja u Evropu, te da u ovom postoji politička volja i koncesus nadležnih organa i subjekata. Nedavno uradjena Strategija naučno-technološkog razvoja Bosne i Her-cegovine definiše okvir i mjere za realizaciju ovog cilja. Ovaj prilog je zato fokusi-ran na nekoliko dodatnih aspekata NID. Prvo, uvažavajući realitet bujanja visoko-školske mreže∗, bitno se podsjetiti koja je primarna misija i funckija univerziteta, sa posebnim osvrtom na NID. Razmatraju se mogućnosti podsticanja NID-a priznanjem povlaštenog “istraživačkog” statusa pojedinim segmentima univerziteta. Drugi fokus je na vrednovanju i rangiranju institucija i pojedinaca prema nekim od opšteprihvaćenih medjunarodnih protokola. Globalizacija i sve oštrija tržišna konkurencija, te transparentnost koju omogućavaju elektronski mediji, neumitno se odražava i na NID u kojima se sve veći značaj pridaje naukometrijskim i bibliometrijskim indikatorima. Slogan “Publish or perish” (publikuj ili nestani) poprima globalne razmjere, ali u rafiniranijoj formi: samo u posljednjih 5 godina pojavilo se u literaturi desetak “naučno-zasnovanih” indikatora za mjerenje naučnog opusa istraživača. Očekujući da ovaj trend neće mimioći ni BiH, daje se prikaz kriterija i standarda, sa primjerima iz nekih zemalja. Pomenuti su noviji trendovi nacionalnog i internacionalnog udruživanja institucija u trci ka dostizanju vrhunskih liga. Na kraju se daje nekoliko preporuka za inovaciju NID-a koje bi mogle pomoci i ubrzati realizaciju ciljeva razvoja NID-a u BiH.

Ključne riječi: naučno-istraživačka djelatnost, kriteriji i standardi, vrednovanje nauke, naukometrija, bibliometrija. 1. Nauka i strategija njenog razvoja u BiH: déjà vu i novi izazovi Nauka i naučno-istraživačke djelatnosti (NID) u cjelini su, bez ikakve sumnje i dileme, jedan od temeljnih faktora tehnološkog, ekonomskog, društvenog i

Dr. Kemal Hanjalić, dipl. ing. maš. Profesor emeritus Univerziteta u Sarajevu Profesor emeritus Delft University of Technology Redovni član ANUBiH ∗ Prema www.webometrics.info/ Catalogue of World Universities, u BiH djeluje 37

samostalnih institucija visokoškolskog obrazovanja od kojih 19 nosi naziv “univerzitet”.

44

sveukupnog razvoja svake zemlje. Kontinuirani porast znanja, spoznaja i otk-rića, novi tehnološki prodori i nove tehnologije, ali i novi društveni odnosi, humanizacija i demokratizacija, uspostavljanje novih i potvrdjivanje postoje-ćih nacionalnih identiteta, postizanje i očuvanje političke nezavisnosti i opšte sigurnosti, te uopšte prospekti za budućnost, zahtijevaju od svake društvene zajednice da ovlada naukom u maksimalnoj mjeri u okviru svojih realnih ma-terijalnih mogućnosti. Primarni sudionici i najodgovorniji faktori su vla-dajuće političke strukture koje moraju da organizuju, podstiču i podržavaju naučnoistraživačke i istraživačkorazvojne djelatnosti i da ih usmjeravaju ka nacionanim ciljevima. Prvi preduslov u ovom procesu je puna spoznaja moći i potencijala nauke i naučnog stvaralaštva. Alternativa je u rezignaciji, pre-puštanju stihiji, mirenju sa “sudbinom”, što može voditi samo ka jednom is-hodu: daljem sveukupnom zaostajanju za svijetom sa dalekosežnim negativ-nim društveno-ekonomskim i političkim posljedicama.

Mi se sa ravnodušnim, pasivnim ili samo deklarativnim (a u suštini nega-tivnim) odnosom prema nauci suočavamo već decenijama. Još 1984. god. (kada je čitava zemlja, a i NID, bila u mnogo povoljnijoj situaciji), tadašnji predsjednik ANUBiH Svetozar Zimonjić je upozoravao: “Svako društvo je odgovorno za takav opći razum, ali i za to šta čini i kako umije da ovlada sopstvenom naukom i naučno-istraživačkim radom, jer samo tako i ima realne šanse da razvijajući sebe objektivno bude sudionik i u ovoj opštoj odgovornosti”.[1]

Ovo, za nekog možda isuviše dramatično upozorenje, danas je aktuelnije nego ikad i pored toga (a ja bih rekao: upravo zbog toga) što se u ovom tre-nutku cjelokupna država Bosna i Hercegovina i svi njeni segmenti nalaze u izuzetno nesredjenom, administrativno neorgaizovanom (prema nekima pre-organizovanom), ekonomski nedostatnom i politički labilnom stanju. Preoku-pacija drugim, objektivno važnijim problemima, stavlja neizbježno sve društ-vene djelatnosti u drugi plan a, po pravilu, naučnoistraživačke djelatnosti gube svaki prioritet. Nažalost, to je vrlo kratkovidna politika, koja već predu-go traje, a posljedice su porazne: bez ikakvog pretjerivanja može se konstato-vati da stanje u nauci kod nas u posljednjih 50 godina nikad nije bilo lošije što najbolje ilustrira broj objavljenih radova u referentnim časopisima po broju stanovnika (kao prvi indikator istraživačke produkcije). Tako prema analizi [2] “BiH je 3,2 puta slabija u 2000. god. od svoga rezultata u 1990. god., 5,6 puta od Crne Gore, 8,6 puta od Makedonije, 18,5 puta od Srbije, 42,6 puta od Hrvatske i 125,9 puta od Slovenije!”

U takvoj situaciji, teško je definisati konkretne mjere i smjernice za (brzo) prevazilaženje postojećeg stanja. Nauka je složen sistem, ne može se u cijelosti - izuzev nekih aspekata - regulisati propisima ili zakonskom regulati-vom, a imuna je i na tržišne (robno-novčane) zakonitosti i procese jer su joj efekti dugoročni. Nauka se takodje ne može “preslikati” niti prenijeti iz dru-

45

gih sfera društvenih aktivnosti a, s obzirom na brojne specifičnosti svake zemlje, posebno nivo razvoja i ekonomsku moć, teško je direktno primijeniti principe i praksu iz drugih zamalja. Svaka zemlja i administrativna zajednica treba da definiše svoju strategiju i organizuje naučno-istraživačko-razvojne djelatnosti prema svojim potrebama, specifičnstima i mogućnostima. Strate-gija naučno-tehnološkog razvoja Bosne i Hercegovine,[3] po narudžbi UNESCO-a, bazirana na opšte-prihvaćenim principima, mjerilima i kriteriji-ma UNESCO-a[4] i OECD-a nudi izvanredan polazni materijal za organizova-nje i konsolidacju NID i IRD. Dalji proces zavisi skoro isključivo od sprem-nosti i političke volje državnih organa. U tom smislu, razradjivati dalje osnovne postavke, posebno o organizaciji i finansiranju, nema smisla i nije cilj ovog izlaganja.

Medjutim, kao dopuna opštim naporima i postojećim relevantnim doku-mentima, od koristi je razmotriti i upoznati se bar sa nekim od brojnih preporuka i usvojenih standarda koje daju upute kako organizovati, usmjeriti, vrednovati i stimulisati nauku i naučno-istraživačku djelatnost, kakvi postoje u raznim zemljama na nacionalnom nivou (dokumenti vladinih organa, nacionalih akademija nauka, asocijacija univerziteta). Naglasak je ovdje na nekoliko, po mišljenju autora, bitnih aspekata, baziranih na analizi prakse u nekim zemljama koje imaju dobro organizovanu NID i ostvaruju značajane istraživačke rezultate. To su uloga i funkcija univerziteta u NID (posebno aktuelna za naše sadašnje prilike s obzirom da je praktično cjelokupan naučni kadar skoncentrisan na univerzitetaima i da nemamo nikakvih značajnijih naučno-istraživačkih i istračivačko razvojnih instituta bilo na državnom/enti-tetskom nivou ili u privredi). Naredni fokus izlaganja je na vrednovanju NID, savremenih kriterija i standarda za ocjenjivanje i rangiranje kako pojedinaca, tako i institucija baziranih na nekim od etabliranih nacionalnih protokola i medjunarodnih preporuka. S tim u vezi, daje se prikaz nekih novih trendova u udruživanju institucija i univerziteta na nacionanim i internacionalnom planu. Na kraju se daje nekoliko proporuka za inovacije u pojedinim segmentima NID. 2. Univerziteti i NID: misija i funkcije Univerziteti su, sui generis, unikatne, multifunkcionalne institucije, koje po-red visokog obrazovanje po pravilu vrše, njeguju, održavaju i promovišu du-goročna i strateška naučna istraživanja. Univerziteti su “rizničari” znanja i vi-soko-obrazovanog ljudskog potencijala, generatori i diseminatori novi ideja i informacija i prestavljaju vitalni faktor nacionalne kompetitivnosti. Univerzi-teti imaju i ključnu ulogu u obezbjedjivanju ravnoteže i kvaliteta cjelokupne nacionalne naučno-istraživačke djelatnosti. Njihova unikatnost i multifunkci-onalnost je u činjenici da (treba da) vrše niz funkcija i da njihov uticaj seže

46

od obrazovanja i vaspitanja do razvoja društvenih odnosa, kulture, ekonomije i tehnologije više nego bilo koji drugi segment društvenih djelatnosti. U kon-tekstu ovog savjetovanja, medjutim, fokusiraćemo se samo na naučno-istra-živačku komponentu, u kojoj bi univerziteti trebali imati bar sljedeće trajne obaveze i funkcije: (preuzeto dijelom iz UNESCO Report, [5] sa dopunama)

Naučno-istraživačka funkcija • održavanje naučne infrastrukture u svim (ili odabranim) oblastima

nauke (laboratoriji, istraživačka oprema, biblioteke, baza podataka (sopstvenih i pristup svjetskoj riznici naučnih informacija);

• održavanje kapaciteta za razvoj potencijalno novih oblasti nauke i istraživanja;

• održavanje (nacionalnih) centara ekspertize u odabranim oblastima; • stimulisanje, iniciranje i razvoj novih ideja za multi-disciplinarna

istraživanja; • održavanje naučnih standarda i kriterija (obim i kvalitet).

Obrazovne funkcije u NID: • proizvodnja budućih generacija naučnika (doktoranti, postdoktoranti)

uvodjenjem u naučne projekte i istraživačke metode; • uvod studenata u naučno-istraživačke aktivnosti u okviru dodiploms-

kog studija. Ekonomska i socijalna funkcija:

• njegovanje kritičkog mišljenja, tolerancije, otvorenosti; • uvodjenje u inovacije; • podsticanje inovativnog stvaralaštva i poduzetništva; • strateška istraživanja ka inovaciji u javnim djelatnostima, društvenim

odnosima, politici; • primijenjena istraživanja za industriju, društvenu zajednicu, vladine

organe; • konsultacije za industriju, upravljačke strukture - vladine organe i

zajednicu u cjelini. Kulturno-istorijska funkcija:

• generisanje i diseminacija znanja; • podsticanje lične, komunalne i nacionalne samosvjesnosti; • njegovanje i podsticanje elemenata nacionalnog identiteta: istraživanje

i objektivna interpretacija nacionalne kulture i istorijskog nasljedja.

Naravno, obim, raspon i intenzitet gore navedenih funkcija varira kako u po-jedinim zemljama, tako i medju univerzitetima u svakoj zemlji, ali je činje-nica da značajniji nacionalni univerziteti u razvijenom zemljama njeguju u velikoj mjeri svaku od tih kategorija.

Pogledajmo, medjutim, sadašnje stanje na univerzitetima u našoj zemlji: već prvi pogled na listu ukazuje da praktično nemamo univerziteta koji u bilo

47

kojoj značajnijoj mjeri ispunjavaju gore navedene funkcije. Veoma dobru in-dikaciju opšteg stanja možemo naći u Konačnom izvještaju o kvalitetu i up-ravljanju, koju je za sedam univerziteta u BiH obavila 2004. godine komisija EUA-IEP (European University Association - Institutional Evaluation Prog-ramme) [7], [8]. Pored niza negativnih nalaza i kvalifikacija (uvažavajući specifične prilike, posljedice rata, nesredjenost političkog stanja uopšte, a posebno status univerziteta, te materijalne nedaće) simptomatična je konsta-tacija da je Univerzitet u Sarajevu postao primarno obrazovno-orijentirana in-stitucija, te se preporučuje da se u narednom periodu praktično zadovolji tom funkcijom tj. da se skoncentriše na ”obrazovno-orijentisane djelatnosti” (fo-kusiran na studente i podizanje kvaliteta obrazovanja, ”student-centered and quality concious university”). Ovo se bazira na poraznom podatku o veoma skromnom ukupnom naučno-istrazivačkom rezultatu, te činjenici da je u 2003. na oko 47000 upisanih studenata∗, promovisano samo oko 40 doktora i oko 200 “mastera”. Kakav kontrast u poredjenju sa razvijenjim zemljama gdje je prvi preduslov uspješne naučno-istraživačke aktivnosti i osnovni kriterij naučne produktivnosti upravo broj dovoljan promovisanih doktora nauka. To su primarni ciljevi i EUA: ”Obrazovanje doktora nauka je glavni prioritet evropskih univerziteta i EUA. To je prva faza u karijeri mladih istraživača i u centru napora ka kreriranju Evrope znanja, jer više istraživača nego ikad ranije je potrebno ako želimo da ostvarimo ambiciozne ciljeve u značajnom porastu istraživačkih kapaciteta, inovativnosti i ekonomi-je.”(Georg Winckler, EUA President).

Ako je gore navedena ocjena i preporuka EUA-IEP data najvećem i najstarijem univerzitetu u BiH, šta očekivati za ostale. Da li je baš nužno da se svi univerziteti praktično odreknu ambicija za naučno-istraživačku djelat-nost i ostave je na slobodnu volju (”hobi”) pojedincima? Mislim da ne samo da nije nužno nego je nepotrebno i dugoročno štetno. Mi smo imali solidne istraživačke aktivnosti na većini (tada relativno umjernom broju) univerziteta prije rata, imamo neku tradiciju, ostalo je i nešto infrastrukture, nešto je čak i dopunjeno i inovirano, ali nedostaje vizije, strukturne konsolidacije, preispiti-vanja prioriteta, fokusiranja i dugoročnih programa.

U mnogim zemljama postoje različite vrste univerziteta. Od interesa za ovo savjetovanje je podsjetiti se na dvije kategorije: istraživačke i profesionalne (obrazovne, stručne, opšte) univerzitete, koji se razlikuju u svojoj osnovnoj misiji, primarnoj djelatnosti i metodama rada, te konsekvento i u finansiranju. I dok je funkcija ovih posljednjih primarno (a često i jedino) da pruže visoko stručno obrazovanje za zanimanja,

∗ Web stranica Univerziteta u Sarajevu navodi za 2008/9. godinu ukupno 40.273, od čega je

27.403 redovnih studenata.

48

istraživačkim univerzititma je naučno-istraživačka djelatnost bar u istom prioritetu kao i obrazovanje studenata. U stvari, na većini istraživačkih univerziteta u svijetu fokus je na postdiplomskom obrazovanju, dakle edukaciji i treniranju budućih istraživača, pa je i samo obrazovanje (čak i dodiplomski dio) u stvari u funkciji i integralni dio NID-a.

Uvodjenje dualne kategorije univerziteta, ali i pojedinih fakulteta ili čak odjeljenja i katedri kod nas, može značajno doprinijeti potsticanju NID-a. Odgovarajući status se ne bi dodjeljivao nekim dekretom, nego bi se sticao ispunjavanjem odredjenih uslova pri periodičnom ekspertskom vrednovanju NID-a. Istraživački status bi naravno morao donositi odredjene materijalne i druge prednosti, prije svega u finansiranju NID-a kao osnovne djelatnosti (mimo konkursa, u kojima bi i dalje svi imali pravo da učestvuju) te u finansiranju naučno-istraživačke infrastrukture.

Alternativno, stepen (procenat) istraživačke aktivnosti svake organizacio-ne ili akademske jedinice bi se odredjivao periodično na osnovu rezultata ekspertskog vrednovanja i ocjenjivanja, kao npr. u Velikoj Britaniji. Svaki zaposleni nastavnik, u dogovoru sa rukovodiocem jedinice, se opredjeljuje da li će se vrednovati kao učesnik samo (ili pretežno) u obrazovnoj djelatnosti (izvodjenje nastave i nastavnih aktivnosti) ili takodje i kao istraživač. Impli-kacije su u finansiranju i nastavnoj normi. Nastavnici koji se opredijele samo za nastavne aktivnosti moraju preuzeti kompletnu nastavnu normu, dakle či-tavo radno vrijeme posvetiti nastavi, što je u stvari danas uobičajena praksa na našim univerzitetima. Novina bi bila da bi nastavna norma onih koji se op-redijele kao istraživači bila znatno reducirana, ali bi bili obavezni da proizve-du naučne rezultate, koji bi se mjerili prije svega brojem publikacija u refe-rentim naučnim časopisima, te bibliometrijskim i drugim indikatorima. Agre-gacija nastavnika-istraživača i njihovog istraživačkog opusa po deklariranom nastavniku-istraživaču u periodu koji se ocjenjuje (3 do 5 godina) bi pred-stavljala osnovu za ocjenjivanje i produžavanje (ili ukidanje) “povlaštenog” statusa: ukupan istraživački opus (npr. broj publikacija) se dijeli (normira) deklariranim brojem nastavnika-istraživača, pa je opredjeljenje za ovu kate-goriju svakog pojedinca ujedno i prahvatanje obaveza da publikuje u nared-nom periodu. Garantiranje istraživačkog statusa bi značio indirektni materi-jalni poticaj instituciji, jer bi se nadležno ministarstvo obavezalo da prizna puni lični dohodak za umanjenu nastavnu normu kategoriji nastavnika-istra-živača, plus odredjena dodatna sredstva za NID infrastrukturu, učestvovanje na raznim manifestacijama (konferencijama, radionicama i sl). Naravno, obim dodatnog financijskog podsticaja bi zavisio direktno od ocjene i rangi-ranja svake vrednovane jedinice prema medjunarodnim normativima i praksi (vidi u daljem tekstu, Sekcija 3)

49

3. Nauka se može (i treba) mjeriti i vrednovati: Naukometrija (Scientometrics) 3.1 Stremljenja ka vrhu Stremljenja ka vrhunskom kvalitetu, ka visokoj poziciji u vodećim svjetskim “ligama” univerziteta i naučnih institucija je svakodnevna preokupacija i je-dan od glavnih prioriteta mnogih univerziteta u svijetu. Ovaj trend podstiče svaka zemlja kroz nadležne organe u opštem uvjerenju da je kvalitet i kvanti-tet naučno-istraživačke djelatnosti generator razvoja (ekonomija bazirana na znanju, “knowledge-based economy”), ali i značajno mjerilo nacionalnog ug-leda i prestiža. Brojne institucije i javni mediji u razvijenijim zemljama, ali i brojne medjunarodne organizacije, asocijacije univerziteta, pojedinačne insti-tucije, obavljaju redovna godišnja rangiranja univerziteta širom svijeta∗. Me-djutim, za ovo savjetovanje od intereasa je rangiranje prema naučno-istraži-vačkim pokazateljima (broj prestižnih nagrada, broj publikacija i citata u vr-hunskim časopisima, i sl.) kakve npr. objavljuju The Times Higher Education Supplement (sada QS (Quality & Success) World University Rankig),[24] US News and World Report, Shanghai Jiaotong University (sada Shanghai Ranking Consultancy), Leifden World Ranking.[25]

Može izgledati deplasirano spominjati svjetsko rangiranje u kontekstu naše sadašnje stvarnosti, ali ne možemo u nedogled odlagati zainteresovanost da se i naši univerziteti kao i ostale istraživačke institucije počnu vredno-navati i rangirati prema svjetskim kriterijima, bez obzira na predvidiv ishod da su nam šanse za plasman u bilo koju ligu sada praktično nikakve.

Za razliku od profesionalne akreditacije, kojom se ocjenjuje da li jedna institucija ispunjava uslove za vršenje svoje osnovne funkcije, te specifičnih evaluacija pedagoško-obrazovne djelatnosti, vredovanje i evaluacija naučno-istraživačkog kvaliteta nisu nigdje zvanično regulisani. Čak sta više, to je posebna tehnologija, odnosno po nekima posebna naučna disciplina “naukometrija” (Scienitometrics), na što ukazuje i postojanje specijalizovanih naučno-stručnih časopisa koji publikuju radove iz oblasti metodologije ∗ Primarni cilj većine rangrianja je da se budućim studentima da putokaz za izbor univerziteta

- ocjenu kvaliteta, profila, ugleda, raznovsrnosti, savremenost nastavnih sadržaja, razne po-godnosti za studente, prospekti za zaposlenje itd. Rangiranje je bazirano na skupu faktora: subjektivne percepcije “kvaliteta”, kombinaciji statističkih podataka, anketa medju nastav-nim osobljem, studentima, budućim studentima, javnm radnicima, zaposlenicima u industriji, vladinim i društvenim organizacijama i institucijama. Vidjeti na pr. “Webometrics Ranking of World Universities”, The Cybermetrics Lab, Consejo Superior de Investigaciones Cientí-ficas (CSIC) Španija). Prema ovoj listi, medju 12000 univerziteta Univ. u Sarajevu je na 2250 poziciji, Tuzla 3811, itd.

50

evaluacije, te prikaze ocjene različitih institucija, NID-a u raznim oblastima nauke, ali i evaluacija NIR politike, programa projekata i dr∗. OECD [5,9,10] razlikuje nekoliko kategorija evaluacije NID i istraživačkih programa: ex-ante, interim i ex-pos, zatimt. Svaki ima svoj smisao i funkciju. Cilj evaluacione studije može biti višestruk, uopšten ili specifičan, namijenjen posebnim potrebama i ciljevima.

Vrednovanje i ocjenjivanje institucija i individua u NID, posebno u aka-demskim sredinama, postaje redovna periodična praksa: nijedan naučnik ne može izbjeći ovoj sudbini u dužem rasponu vremena, bilo da je objekat ocje-njivanja, ili je angažovan kao ocjenjivač - evaluator. Iako zahtijeva dodatne napore i vrijeme, objektivno vrednovanje i ocjenjivanje NID od strane kompetentnih eksperata je u interesu svih.

Kao primjer, ovdje se navode neki principi i elementi prakse u Nizozem-skoj, koja ima dužu tradiciju u evaluaciji NID (sistematska primjena još od 1992) a koja je takodje prihvaćena i primjenjivana u nekim drugim zemljama, npr. u Švedskoj. Inicijatori i pokrovitelji su Udruženje nizozemskih univerzi-teta (VSNU) i Kraljevska akademija umjetnosti i nauka Nizozemske (KNAW). U periodu od 1993. do 1997. obavljeno je ocjenjivanje i vrednovanje NID u pojedinim disciplinama ili naučnim oblastima u kojima su učestvovali svi univerziteti (na kojima se njeguje ta oblast) od strane ekspertskih komisija (peer review). Principi su definisani Protokolom za ocjenjivanje kvaliteta is-traživanja [12]. Ova kampanja je rezultirala u seriji pojedinačnih javnih iz-vještaja za pojedine oblasti, npr. obrazovne, pedagoške, teološke, političke, prirodne i druge nauke (pojedinačno, npr. fizika, hemija, biologija), te za po-jedine oblasti tehničkih nauka. U 1998. god, na inicijativu VSNU, KNAW i Nizozemske nacionale fondacije za nauku (FOM), Protokol iz 1993. god. je podvrgnut reviziji, dopunjen i modifikovan, što je rezultiralo u novom doku-mentu: Standardni protokol za vrednovanje javnih organizacija koje vrše NID [13]. Glavna novina je naglasak na poboljšanju javne odgovornosti (public accountability) u NID, kao preduslov za javno-financirana istraživa-nja, ali i kao faktor poboljšanja procesa - ciklusa u NID (odobravanje sredsta-va, izvršenje istraživačkog projekta/programa, izvještavanje). Kao primarni ciljevi metoda ocjene kvaliteta istaknuti su:

• poboljšanje kvaliteta istraživanja i NID uopšte kroz ocjenjivanje u skladu sa medjunarodnim kriterijima kvaliteta i relevantnosti;

• poboljšanje upravljanja i vodjenja (managment and leadership); • odgovornost višim instancama organizacija/institucija u kojima se

obavlja NID, fondacijama koje finansiraju NID, vladinim organima i društvu u cjelini.

∗ Npr. “Research Evaluation” Beech Tree Publishing, UK.

51

Pored ovog, za svaku naučnu disciplinu uradjeni su specifični protokoli (“Discipline Protocols”) sa dodatnim upitnicima i zahtjevima relevantnim za datu disciplinu/oblast.

Vrednovanje se bazira na kombinaciji retrospektivne i prospektivne analize, sa naglaskom na posljednjoj. Rezultati vrednovanja i ocjenjivanja se javno publikuju i dostavljaju ministarstvu obrazovanja i nauke i organima koji donose relevantne političke odluke, ali se očekuje da prevashodno posluže organizacijama u kojima se obavlja NID, rukovodiocima naučno-istraživačkih programa, te pojedinim naučnicima i istraživačima individualno kao preporuke za poboljšanje buduće politike, managementa i liderstva.

Vrednovanje i ocjenjivanje se obavlja ne za insitituciju/organizaciju nego za istraživački program, koji je obično artikulisan na nivou jedne “evaluacio-ne jedinice”: katedre, odjeljenja, laboratorije, instituta, definisan kao “grupa istraživača sa jasno artikulisanom zajedničkom misijom, a koja funkcioniše pod istim rukovodstvom”. Bitno je naglasiti da takva jedinica ima jednog ru-kovodioca (šef katedre, odjeljenja, rukovodilac laboratorije, direktor instituta/ programa) čije ime se pojavljue u izvještaju kao odgovorno lice.

Osnova za evaluaciju je zbir dokumenata, pripremljenih ranije i dostavlje-nih evaluacionoj komisiji prije početka procesa vrednovanja. U većini sluča-jeva to su:

• opis istraživačkog programa, “NID portfolio”, lista publikacija koja uključuje publikacije u referiranim časopisima, ali i projektna ostvare-nja, software, patente, pozvana uvodna i plenarna predavanja (keynote i plenary lectures) nagrade i priznanja;

• sopstvena (samo) analiza i vrednovanje (SWOT self-evaluation, Strength-Weaknesses-Opportunities, Threats);

• bibliometrija (analiza citiranosti i impakta u naučnoj literaturi – poželj-no da je uradi nezavisna profesionalna organizacija, npr. u Nizozems-koj je to Centre for Science and Technology Studies (CWTS), Faculty of Social and Behavioural Sciences, Univ. Leiden∗);

• lista nekoliko (5-10) najvažnijih publikacija (po izboru autora/grupe koja se vrednuje);

• broj istraživača, baziran na efektivnom vremenu provedenom u istraži-vanju (FTE, full-time equivalent), obično definisana za različite kate-

∗ Koliki značaj se posvećuje tehnologiji praćenja i vrednovanja rezultata NID, govore najbo-

lje podaci da se otvaraju posebne katedre i imenuju profesori za oblast “naukometrije”, “di-namike znanja” (Nedavno, 1.9.2010. je na Univ., Leiden, Prof. Paul Wouters imenovan za direktora CWTS-a - Professor of Scientometrics, a istovremeno je Professor of Knowledge Dynamics na Erasmus Univerzitetu u Rotterdamu).

52

gorije nastavnog/istraživačkog osoblja), te analiza starosne strukture istraživača;

• ostale, dopunske informacije za koje evaluaciona grupa smatra da mogu biti relevantne za objektivno vrednovanje.

U novije vrijeme pojavljuju se i dodatne kategorije, kao npr. • uspjeh u angažovanju (zapošljavanju, regrutiranju) vrhunskog kadra

(npr. profesora i vrhunskih istraživača na internacionalnoj sceni); • medjunarodna i domaća saradnja i uključenost u razne asocijacije/mre-

že, te učešće u medjunarodnim istraživačkim projektima i drugim obli-cima NID;

• društveno-ekonomska relevantnost (obim, kvalitet i dugoročnost eks-ternog finansiranja, patenti, spin-off firme, veliki pilot- i demonstacio-ni tehnološki ili drugi procesi i proizvodi).

3.2 Kriteriji vrednovanja Ishod obavljenog procesa vrednovanja je sumarna (opisna) kvalifikacija sa zaključkom i preporukama, te brojčane ocjene na skali od 1 do 5 za četiri kri-terijalne kategorije: kvalitet, produktivnost, relevantnost i perspektiva (vital-nost, fizibilnost). Ovi kriteriji se mogu naći u većoj ili manjoj mjeri i u evaluacijim protokolima u drugim zemljama i međunarodnim organizacijama i uglavnom sadrže slijedeće elemente (za svaku evaluacionu jedinicu), svaki podijeljen u više podkriterija:

• kvalitet: mjera izvrsnosti i eminentnosti naučno-istraživačke aktivnos-ti; sposobnosti za performance na najvišem nivou i kvalitet dostignuća i doprinosa medjunarodnoj naučnoj zajednici (originalnost pristupa i ideja, značaj doprinosa u svijetu, koherentnost programa, strategija publiciranja, prominentnost i medjunarodni ugled rukovodioca pro-grama/jedinice, prominentnost ostalih članova grupe, kvalitet publika-cija (naučni impakt, citation impakt itd.);

• produktivnost: ukupni (ocjenjivani) naučno-istraživački opus (broj doktorata, naučnih, stručnih i drugih publikacija pojedinačno, distri-bucija publiciranog opusa unutar grupe);

• relevantnost: naučni, tehnološki i društveno-ekonomski impakt (zna-čaj za razvoj ili rješavanje pojedinih krupnih problema u društvu kao cjelini) (stvaranje i osvajanje novog znanja, njegova diseminacija i implementacija);

• perspektive (vitalnost, fizibilnost): interna i eksterna dinamika evalua-cione jedinice - grupe, njena fleksibilnost, sposobnost da usaglasi svo-ju NID sa novim trendovima, potrebama društva i vremena (spremnost da “ugasi” istraživačke oblasti koje su zrele ili nemaju budućnost, a da

53

iniciraju i realiziraju nove (ocjene na bazi ranijih naučnih performan-si, budućih planova i ideja, starosne strukture i mobilitet osoblja).

Svaki od kriterija se vrednuje ocjenom od 1 do 5, pri čemu su kriteriji ocje-njivanja precizno definisani:

• odličan (5): rad i performanse su vrhunske po internacionalnim krite-rijima, na samom frontu NID u toj oblasti, poznate i priznate u medju-narodnoj naučnoj zajednici, sa velikom vjerovatnoćom da grupa ima značajan uticaj i impakt u svojoj oblasti djelovanja; Institut (“grupa”) je internacionalni lider!

• vrlo dobar (4): rad i performanse su međunarodno kompetitivni, oče-kivati je da će dati značajni doprinos; nacionalno na samom frontu: Institut je internacionalni učesnik (“igrač”), nacionalni lider!

• dobar (3): rad je kompetitivan na nacionalnom nivou, daće vjerovatno značajniji doprinos na medjunarodnom polju; Institut se smatra internacionalno vidljiv, nacionalni učesnik!

• dovoljan (2): rad je solidan, ali ne naročito “uzbudljiv”, doprinosi raz-jašnjavanju nekih naučnih problema i, u principu, zaslužuje podršku: Institut je nacionalno vidljiv.

• nedovoljan (1): rad nije ni solidan niti uzbudljiv, opterećen je neiz-vjesnostima u naučnom/tehničkom smislu, predstavlja repeticiju rado-va drugih, nije vrijedan podrške.

Evaluaciju radi medjunarodni tim eksperata (peers) odabranih sa šire liste kandidata predloženih od matičnih institucija (fakulteti, univerziteti), ali u ci-lju objektivnosti i izbjegavanja bilo kakve pristrasnosti, u pravilu u ekspertski tim se imenuju uglavnom eksperti iz inostranstva i, eventualno, direktori nacionalnih istraživačkih instituta ili industrijskih istraživačkih centara, ali nikako profesori domaćih univerziteta!

Kakvi su upotreba, korist i eventualne posljedice ovakvih evaluacija? Kome one služe, kako se prihvataju od strane onih koji se ocjenjuju i kako ih prihvata šira naučna i društvena javnost? U mnogim sredinama ovakve kampanje se smatraju vrlo pozitivnim, služe za oblikovanje i usmjeravanje NID, te održavanje i poboljšanje kvaliteta u pojedinim disciplinama, a često služe kao instrument za promjenu strukture i fokusa NID, alokacije financijske potpore (posebno dugoročnim programima), te u procjeni performansi i relevantnosti u odnosu na nacionalne potrebe. Pisani popularno, ovakvi izvještaji doprinose upoznavanju šire (naučne i druge) javnosti sa aktuelnom naukom i naučnim dostignućima, demonstrirajući da su nauka i naučnoistraživački rad mjerljivi. Druga strana medalje je da po pravilu evaluacione grupe koje dobiju lošiju ocjenu od one koju očekuju, nalaze manjkavosti i ulažu prigovore.

54

Kao ilustraciju navodimo ukratko neke ishode evaluacije Fizike na nizo-zemskim univerzitetima 1996. i 2002. god. U ovoj prvoj kampanji ocjenjivano je ukupno 101 grupa na devet univerziteta opšte i tehničke fizike (uglavnom katedre, prosječne veličine od 20-40 lica: 1-3 redovna profesora, 3-5 docenata i vanredna profesora, 3-5 pomoćnog osoblja - laboranata, tehničara, ostatak doktoranti i postdoktoranti). Uz opštu ocjenu da je stanje NID u obasti Fizike u Nl vrlo dobro, samo 10% jedinica je ocijenjeno sa odličan po svim kriterijima (internacionalna elita u svojim oblastima), oko 50% je ocijenjeno značajno iznad prosječnog, još uvijek zadovoljavajućeg, nivoa (“dobar”), što znači da zadovoljavaju internacionalne standarde u značajnom obimu. Ekspertska komisija je u zaključku naglasila da je uzimala u obzir razne specifičnosti (npr. razliku u misiji, društvenoj poziciji i istraživačkom fokusu izmedju grupa na prirodnjačkim i tehničkim fakultetima), ili da npr. broj publikacija, citiranost i impakt faktori nisu uzimani kao apsolutni kriterij, nego normirani relativno na sub-discipline, kulturu i običaje publiciranja i citiranja i sl.

Interesantno je, medjutim, spomenuti jedan ilustrativni primjer konkret-nih posljedica ove evaluacione kampanje: uprava jednog od univerziteta je odlučila da zatvori (ukine) posljednje-pozicioniranu katedru ocijenjenu sa ukupnom ocjenom 2.5, iako je njen predvodnik uživao pristojnu medjuna-rodnu reputaciju u svom polju. Odluka nije bila ni u kom slučaju motivirana materijalnim potrebama (uskoro nakon toga otvorene su dvije potpuno nove katedre, regrutirani novi profesori i osoblje), nego kao demonstracija odluč-nosti uprave univerziteta da prida značaj ovoj kampanji i da podstakne dina-miku promjena univerzitetske strukture.

Evaluacije NID se u principu vrše svakih 5 do 7 godina. Naredna kam-panja u oblasti prirodnih nauka u Nl je obavljena 2002. god. slijedeći skoro isti protokol inoviran 1998. god. Medjutim, ovaj put su pojedini univerziteti odlučili da se (po slobodnoj volji) izdvoje i podvrgnu posebnom procesu. Tako su, pod dojmom globalizacije, uz slogan da ne žele da se porede medju sobom u istoj zemlji, nego radije da idu na internacionalnu scenu i mjere sa sličnim, Univerzitet u Leidenu i Tehnički univerzitet u Delftu su formirali posebnu medjunarodnu ekspertsku komisiju. Tome su prethodile opsežne pripreme, uključujući i specijalano naručene bibliometrijske analize uradjene od strane profesionalih institucija, bazirane prevashodno na na ISI Web of Science (WoS) bazama podataka∗. Mada sasvim drugačijeg sastava od one iz 1996. god. ekspertska komisija je vrednovala većinu katedri sa dosta sličnim ocjenama, mada je bilo i značajnih izuzetaka. ∗ Science Citation Index (SCI), Social Science Citation Index (SSCI), Arts & Humanities

Citation Index (AHCI), Special Citation Index (nauke o materijalima, računarske nauke, matematika, biotehnologija, biohemija i biofizika).

55

3.3 Individualno vrednovanje naučnika Kako ocjene i vrednovanje pojedinih naučnika u grupi koja se vrednuje čine skupni kriterij vrednovanja čitave evaluacione jedinice, bitno je razmotriti pojedine kriterije za individue. One se sastoje od:

• bibliometrijskih indikatora (relativni impakt citiranosti); • publikacije u vodećim časopisima sa izuzetno visokim impaktom citi-

ranja (npr. Nature, Science, Physical Review Letters i sl.); • plenarna i ključna (keynote) predavanja na internacionalnim naučnim

skupovima (kongresima, konferencijama), što se smatra priznanjem da je pozvani autor u samom vrhu u svojoj oblasti, da obavlja vrhunska, aktuelna, širokosadržajna i originalna istraživanja;

• citiranost u knjigama, udžbenicima, monografijama – priznanje da su njegovi/njeni istraživački rezultati trajne, arhivske vrijednosti, široko prihvaćeni i poznati, što donosi širu popularnost;

• priznanja u naučno-popularnim i “flash” medijima (ScienceNews, ScienceDaily, ScienceGuide, EurekaAlert, Innovation Report, etc.);

• medjunarodna priznanja, naučne nagrade, članstvo (fellowhip) u učev-nim društvima, akademijama, profesionanim organizacijama i asocija-cijama;

• uredništvo internaconalnih naučnih i stručnih časopisa, edicija (glavni urednik, član uredjivačkog odbora, naučnog savjeta), te incijator i or-ganizator naučnih skupova.

Izuzev bibliometrijskih indikatora svi ostali kreteriji su kvalitativni. Zadrži-mo se zato malo detaljnije na bibliometrijskim analizama. 3.4 Bibliometrija: indikatori i kontroverze Bibliometrijska analiza pojedinaca i grupa, institucija i organizacija (zbirni podaci) se danas sve više prihvata kao neizbježni element u evaluaciji NID. Bez obzira na brojna osporavanja objektivnosti, značaja i vjerodostojnosti, te drugih kontroverznosti i nedorečenosti, koje će još dugo biti aktuelne (i pored stalnih dopunjavanja i poboljšanja), bibliometrijski podaci su prihvaćeni kao primarni indikator i pokazatelj javno priznatih naučnih dostignuća i perspek-tiva, kako institucija i grupa tako i pojedinaca (postaju značajan faktor prili-kom zapošljavanja ili napredovanja), ali i čitave nacije! Slika 1. [15], ilustrira dosta blisku korelaciju izmedju kvaliteta naučno-istraživačkog opusa mje-renog brojem citata po publikaciji (citation intensity), i ekonomske moći izražene bruto-nacionalnim dohotkom po stanovniku. Od korelacione krive, koju blisko slijedi niz zemalja, odstupaju na jednoj strani Luksemburg

56

(privreda zasnovana na bankarstvu i financijskim transakcijama), te Izrael, Švedska i Švajcarska na drugoj, poznate po izuzetnoj naučnoj produktivnosti.

Zbog izuzetnong značaja i popularnosti, bibliometrijski podaci postaju sve dostupniji i traženiji u široj javnosti. Danas dominiraju dvije zatvorene (dostupne samo uz pretplatu) veće baze naučnih podataka, ISI Thompson Web of Science i SCOPUS (Elsevier), te otvorene Google Scholar i drugi. Na-ravno, među njima postoje razlike (posebno u broju i selekciji izvornih doku-menata/publikacija koje obrađuju; npr. WoS: 38 miliona, Scopus 25 miliona), te da li i koliko pokrivaju izvore mimo časopisa (npr. Konferencijske zborni-ke, knjige, monografije). Ali sve baze su upotrebljive i medjusobno dosta korelirane.

Slika 1. Korelacija izmedju naučno-istraživačke i ekonomske produktivnosti

izraženih brojem citata po publikaciji i nacionalnog bruto dohotka po stanovniku. (“Science impact of nations”, David King, Nature 430, 2004)

Za objektivno vrednovanje, medjutim, “sirovi podaci” (broj publikacija i citi-ranja) nisu dovoljni: bibliometrijske podatke treba objektivizirati, adekvatno relativizirati, posebno ako se žele upotrebljavati za uporedbu dostignuća u različitim naučnim oblastima i disciplinama. Tokom posljednjih nekoliko go-dina u literatiri o naukometriji pojavio se veći broj izvedenih indikatora koji-ma se nastoji postići što veća objektivnost i uzeti u obzir razni specifični

57

faktori. Jedan od prvih takvih izvedenih indikatora je Hirsch-ov h-index∗, (Hirsch, [16]) predložen u 2005. kao mjera akademskog impakta. Ovaj in-deks objektivizira broj citiranja (broji samo citiranje odredjenog broja publi-kacija koje su iznad predefinisanog praga), te je izavao veliki interes jer je neosporno objektivniji od uobičajenog kvocijenta broja citata i publikacija. Najbolju indikaciju da h-indeks postaje šire prihvaćena mjera individualnih naučnih dostignuća je činjenica da je ISI Thompson prihvatio ovaj indeks i uključio ga u Web of Science “citation report” (svaka individua može naći svoj h-indeks!) Medjutim, uočivši da pojedinačni broj ne može nikad dati vi-še nego jednu grubu aproksimaciju, te razne nedostatke (ne razlikuje publika-cije sa jako velikim brojem citata, dužinu nečijeg naučnog staža, broj autora, običaje citiranja u različitim naučnim disciplinama, itd. [17]), uskoro se u li-teraturi pojavilo nekoliko novih mjerila, npr. Egghe-ev g-index∗∗ [18], [19], Zhang’s e-indeks (2006), te modifikacije h indeksa: m-kvocijent*** [16], hc – contemporary h-index”**** [20]), hI - individualni h-indeks, AWCR - aged-weighted h-indeks. hm – multi-autor h-indeks (h-indeks podijeljen po nekoj od formula sa brojem autora itd.

I dok se Web of Science danas smatra najvažnijom referentnom bazom podataka (mada zbog nedostupnosti bez pretplate ima ograničen broj koris-nika) odnedavno je na internetu dostupan novi software “Harzing’s Publish or Perish” (http//www.harzing.com) koji (za sada) besplatno nudi vrlo detaljan prikaz svih gore navedenih (i još nekih drugih) indikatora za svakog autora. Kao baza informacija služi Google Scholar. Ilustracija kakvi se sve podaci mogu dobiti data je na slici 1. na primjeru jednog bh naučnika (koji živi i radi u BiH), sa vjerovatno najvećim apsolutnim brojem citata (oko 4600, Sept, 2010). Uzgred, primjer pokazuje da i pored svih problema i nedaća koje opterećuju sadašnje NID, postoji u BiH jedan, istina vrlo mali broj načnika i njihovih timova koji ostvaruju vrijedne rezultate i po najstro-žijim svjetskim kriterijima!

Poznato je takodje da postoje velike razlike u “kulturi” citiranja u pojedi-nim naučnim disciplinama, što se odražava i u vrijednostima prosječnog h-in-deksa u pojedinim disciplinama. Preovladava mišljenje da su h-indeksi veći ∗ “Naučnik ima index h ako h od njegovih/njenih Np publikacija imaju (svaki) bar h citata i

ostalih (Np-h) publikacija nemaju više od h citata”, Hirsch (2005); (na pr. h=20 znači da su 20 publikacija nekog autora citirani svaki najmanje 20 puta!). ∗∗

“Za dati broj publikacija rangiranih prema opadajućem broju citiranosti, g-indeks je (jedin-stven) najveći broj za kojeg je prvih g publikacija dobilo zajedno najmanje g2 citiranja”, Eg-ghe (2006) (na pr, g=20 znači da je 20 publikacija citirano kumulativno najmanje 400 puta). ***

m-kvocijent je h/broj godina aktivnog staža naučnika. ****

Contemporary h-index je h-indeks relativiziran faktorima koji uzimaju u obzir starost publikacije; kao referenca uzimaju se 4 godine. Dakle, hc.=h*4/starost publikacije u godinama (Npr. publikacija stara 4 godine se množi faktorom 1, publikacija stara jednu godinu faktorom 4, a ona stara 6 godina faktorom 4/6 itd.)

58

(češće citiranje) u prirodnim naukama nego u društvenim i humanitarnim, te da se, posebno u humanitarnim naukama, citiranja pojavljuju znatno kasnije. Medjutim, i u okviru ovih grupacija, razlike u prosječnom broju citiranja po publikaciji su jako velike, što uzrokuje problem kada se vrši poredjenje razli-čitih naučnih oblasti i disciplina. Podlubny [21] (takodje Podlubny and Kas-sayoova, [22]) je analizirao devet šire-definisanih disciplina, te pokazao da odnos prosječnog broja citata u odnosu na matematiku (kao referentnu discip-linu u kojoj se najmanje citira) iznosi: matematika 1, tehničke nauke 5, biolo-gija 8, astronomija i geonauke 9, društvene nauke 13, hemija 15, fizika 19, biomedicinska istraživanja 75, klinička medicina 78!

Harzing’s Publish or Perish, 10 sept. 2010 – Author impact analysis

Slika 2. Web of Science i Harzing’s Perish or Publish analiza istog autora (iz BiH).

59

Značenje i vrijednost pojedinih indikatora je teško ocijeniti bez uporedbe sa prosječnim ili tipičnim indikatorima u istoj oblasti ili disciplini (to nije cilj ovog izlaganja), ali tabela ilustrira kompleksnost objektivnog vrednovanja u nauci.

Medjutim, za grupnu evaluaciju objektivniji način uskladjivanja kriterija je normiranje apsolutnih indikatora svake grupe sa prosječnim indikatorima za skupinu časopisa u kojima grupa publikuje i u naučnim disciplinama u ko-jima je aktivna (odredjuju se za svaku grupu koja se vrednuje za razmatrani period djelovanja). Center for Science and Technology Studies, CWTS, Uni-verziteta u Leidenu u svojim analizama koje vrši po narudžbi za razne institu-cije i univerzitete (npr. [23]) koristi skup nekoliko takvih mjerila od kojih su najmjerodavniji tzv. “krunski” indikatori dobiveni dijeljenjem impakta (broja citiranja po publikaciji), sa prosječnim impaktom relevantnih časopisa ili prosječnim impaktom u datoj naučnoj disciplini. Skup indikatora za takvu analizu se sastoji od:

P Broj publikacija (publikovanih u časopisima koje prati usvojena baza (na pr. CD-ROM verzija ISI Citation Index (“CI časopisi”)

C Broj citata u CI časopisima CPP Prosječni broj citiranja po publikaciji (“Citation rate”) uključujući sa-

mocitiranja CPPex Prosječni broj citiranja po publikaciji (isključivši samo-citiranja) %Pnc Procenat publikacija koje nisu nikako citirane u razmatranom periodu JCSm Prosječni broj citiranja po publikaciji u časopisima u kojima je grupa

publikovala u razmatranom periodu (“Journals impact factor”) FCSm Prosječni broj citiranja po publikaciji u pod-oblastima (sub-discipli-

nama) u kojima je grupa aktivna (“Field impact factor”) CPP/FCSm Impakt publikacija grupe relativno u odnosu na prosječni impakt u

sub-disciplinama CPP/JCSm Impakt publikacija grupe relativno u odnosu na prosječni impakt u

časopisima u kojima grupa publikuje JCSm/FCSm Impakt časopisa (u kojima grupa publikuje) relativno na svjetski

prosjek citiranja u oblastima koje pokrivaju ti časopisi %SELFCITS Procenat samo-citiranja (citiranja u kojima citiranje i citirana publi-

kacija imaju bar jednog zajedničkog autora)

Uvećanim slovima su označena dva “krunska indikatora”, CPP/FCSm i CPP/JCSm, koja objektiviziraju i uravnotežuju bibliometrijske performance grupa koje djeluju u različitim disciplinama. Interesantno je napomenuti da je CWTS Univerziteta u Leidenu nedavno (2010) lansirao novo rangiranje univerziteta striktno prema perfomansama citiranosti koristeći gore navedene „krunske“ i neke druge indikatore. Vrhunskih („top“) 100 i 250 univerziteta u Evropi i u svijetu su rangirani u pet rang-listi, svaka dobivena na bazi primjene razlicitih indikatora (vidi ranije pomenuti Leiden World Ranking 2010, fusnota 5).

60

4. Novi trend: udruživanje snaga i kapaciteta Oštra kompeticija na globalnoj sceni motivira sve više univerziteta i istraži-vačkih instituta da udružuju snage i kapacitete kako bi lakše dospjeli u elitnu ligu. Forme udruživanja su različite, u nekim slučajevima to su labave asoci-jacije institucija sličnog profila i medjunarodnog statusa, koje promoviraju zajedničke projekte, usmjerenu razmjenu nastavno-israživačkog osoblja, za-jedničke doktorske studije, kao npr. IDEA League (Imperial Colege, Delft University, ETH-Zurich i Aachen University). Ozbiljnije i dalekosežnije ini-cijative su formalno udruživanje institucija ili njihovih dijelova u nove insti-tucije kao na pr. udruživanje tri tehnička univerziteta u Nizozemskoj (Delft, Eindhoven i Twente) pod istim managementom, preliminarno nazvan Nizo-zemski institut za tehnologiju (Dutch Institute of Technology, “3TU”). Uzor se nalazi u nekim velikim univerzitetskim aglomeracijama u SAD (npr. Uni-versity of Califormia koja ima devet kampusa). Pored bolje koordinacije NID, udruživanja kapaciteta i potencijala, ovakve nove institucije neosporno privlače veći publicitet (“public visibility”), veći broj talentovanih studenata, posebno za studij prirodnih i tehničkih nauka, gdje je interes za studij skoro svuda u opadanju.

Ideje za udruživanje prevazilaze nacionalne granice. Tako je nedavno u EU lansirana inicijativa za osnivanje Evropskog instituta za tehnologiju. Iako se za sada ne može reći mnogo o progresu u ostvarenju ove inicijative, samo razmišljanje i tendencije mogu poslužiti kao inspiracija univerzitetima u ma-njim zemljama, posebno onim u tranziciji, sa manjim ekonomskim potencija-lom ali sa sličnim razvojnim potrebama. Udruživanje i fokusiranje NID na prioritetne razvojne potrebe regije u uslovima hroničnog nedostatka materi-jalnih sredstava za naučna istraživanja, zastarjela i nedostatna istraživačka in-frastruktura, a takodje i ozbiljan nedostatak kvalitetnog naučno-istraživačkog kadra, bi sigurno doprinjeo bar privremenom prevazilaženju nekih od akutnih problema. 5. Preporuke Strategija naučno-tehnološkog razvoja Bosne i Hercegovine sadrži sveobuh-vatni spisak mjera koje bi trebalo poduzeti u cilju konsolidacije NID i IRD u BiH i njenim segmentima, u skladu sa modernim trendovima, preporukama medjunarodnih organizacija (UNESCO, OECD, EUA). Ovdje se, medjutim, daje nekoliko dodatnih proporuka po uzoru na one u zemljama (istina, objek-tivno razvijenijim od BiH) za koje je dokazano da imaju pozitivne efekte na razvoj NID. Navedene mjere se mogu bez ikakvih posebnih napora i uz relativno mala materijalna ulaganja uvesti i sprovesti i u BiH:

61

1. Inovirati strukturu naučno-istraživačkih organizacija novim modelima, npr.:

• uvesti kategoriju “istračivačkih” segmenata i institucija pri univerziteti-ma (katedri odjeljenja, fakulteta) ili kompletnih univerziteta (?) na bazi evaluacije i valorizacije stanja, potencijala i perspektiva NID (u skladu sa nekim od ranije pomenutih ili sličnih protokola i prakse) na odredje-ni period; (alternativa: uvesti kategoriju “izvrsnosti”), i uskladiti finan-siranje fakulteta sa novim statusom; ovakav status bi automatski dao pravo takvoj grupi/instituciji da učestvuje na konkursima za NID i istraživačku infrastrukturu, da akademskom osoblju koje je deklarisano u kategoriji istraživača omogući manje nastavne i administrativne nor-me u korist naučno-istraživačkog rada (primjer u Vel. Britaniji);

• osnovati katedre/odjeljenja, fakultetske laboratorije/institute iz novih propulzivnih i perspektivnih naučnih disciplina i imenovati voditelje iz redova etabliranih mladjih naučnika/nastavnika sa medjunarodne scene (medjunarodni konkurs, traženje), uz istovremeno zatvaranje organiza-cionih jedinica koje još uvijek djeluju u zastarjelim i prevazidjenim dis-ciplinama, te onih koje duži period ne proizvode iole vrijedan istraži-vački opus;

• osnovati neke samostalne naučno-istraživačko-razvojne institute na ni-vou Federacije (u saradnji sa nekim većim privrednim sistemima) za odredjene prioritetne oblasti (npr. biotehnologija, energija i energetika, informatika i telekomunikacije, produktika).

2. Regulisati i materijalno podržati sistematsko obrazovaje mladdog naučnog kadra

• uvodjenjem i regulisanjem statusa mladih istraživača/doktoranata (“znanstveni novaci” u Hrvatskoj) na odabranim (prethodno verifiko-vanim, israživačkim) jedinicama (odjeljenjima-fakultetima), uz puno finasiranje u formi stipendije ili (još bolje) zaposlenja na period od 3 do 4 godine, po slobodnom konkursu; (na ovaj način bi se konačno definisao status doktorskih studija i doktoranata);

• u vezi sa prethodnom mjerom, treba redefinisati status asistenata na fa-kultetima, koje treba zapošljavati isključivo na odredjeno vrijeme bez automatizma za produženje radnog odnosa (uvodjenjem “tenure” siste-ma); funkciju asistenata bi dobrim dijelom trebali preuzeti doktoranti (obaveza da do 30% vremena provedu u izvodjenju nastave –prevas-hodno vježbi); više asistente/docente birati na slobodnom konkursu primarno iz redova doktoranata;

• uvesti obavezu da bar 50% nastave na postdiplomskim studijima (master i doktorski program) bude na engleskom jeziku;

• stimulisati medjunarodnu razmjenu doktoranata i istraživaca na svim nivoima.

62

3. Uvesti periodično vrednovanje performansi, stanja i perspektive u pojedi-nim naučnim oblastima, kvantitativnim vrednovanjem organizacionih nau-čnih jedinica i pojedinaca u datoj oblasti u skladu sa medjunarodnim pro-tokolima, te konsekvento tome: 1. pooštriti kriterije za izbor i napredovanje akademskog osoblja i istraži-

vača na svim nivoima uvažavajući bibliometrijske indikatore i druga objektivna mjerila, te istraživačko osoblje staviti u položaj zavisan od tih rezultata;

2. osigurati materijalni podsticaj, motivaciju i društveno priznanje usp-ješnih istraživača.

4. Poboljšati dostupnost naučnim informacijama: • obnoviti, osavremeniti i opremiti biblioteke, a posebno omogućiti slo-

bodni elektronski pristup naučnim časopisima (pretplatiti nacionalnu-/odabranu univerzitetsku biblioteku);

• omogućiti svom akademskom osoblju kao i doktorantima slobodni pristup svjetskim bazama podataka, prije svega Web of Knowledge-/Web of Science, Scopus i dr.

5. Posvetiti pažnju, dati veći značaj i ulagati napore ka popularizaciji nauke, posebno medju mladima i u javnim medijima.

I na kraju, dodaću par preporuka iz na početku citiranog dokumenta ANUBiH iz 1984. god. [1], koje nikad nisu realizovane, a aktuelne su danas više nego ikad:

6. “Omogućiti da ključni uticaj na nauku imaju najsposobniji naučni radnici koji, na osnovu svojih rezultata, imaju dokazani ugled i sposobnost za sintetski rad”;

7. “Osnovati jezgro za proučavanje naučnog rada kao sistema (nauka o nau-ci), bilo pri nekom postojećem institutu ili u posebnoj instituciji (npr. pri Akademiji nauka i umjetnost Bosne i Hercegovine)”.

Literatura 1. O aktuelnim problemima naučnog rada, 1984, Interna publikacija ANUBiH

Odbora za koordinaciju naučnog rada, priredio Milivoje Ćirić. 2. Matić, B. 2007, Nedostaci u sektoru znanstvenih istraživanja i tehnološkog raz-

voja bitno ugrožavaju konkurentnost BiH, Zbornik radova, Posebna izdanja, knjiga CXXVII, ANUBiH.

3. Strategija naučno-tehnološkog razvoja Bosne i Hercegovine, 2006, ANUBiH. 4. Proposed standard practice for surveys on research and experimental develop-

ment, FRASCATI Manual, 2002, OECD, Paris. 5. The future of university research, 1980, OECD, Paris.

63

6. EUA Prague Declaration: European Universities – Looking Forward with Confidence, 2009

7. EUA Institutional Evaluation Programme 2004: Final report presented to the University of Sarajevo, 2004

8. University of Sarajevo: Internal self-evaluation of the current situation, Sarajevo, January 2004.

9. Evaluation of research: A selection of current practice,1987, OECD, Paris 10. The evaluation of scientific research: selected experiences, 1997, OECD, Paris. 11. Geuna, A. and Marin, B.A. University research evaluation and funding:An

international comparison, 2003, Minerva, 41, 277-304, Kluwer Academic Publsiher, Nl.

12. Protocol for the Quality Assessment of Research, VSNU, Utrecht, 1994 13. Standard Evaluation Protocol for Public Research Organization, 2003-2009,

VSNU, Utrecht 2002. 14. Leeuwen, T.N. van, Visser, M., Wurff, L.J., van and Raan, A.F.J. van (2000)

Bibliomteric study of the Faculty of Applied Science of the Delft University of Technology (1989-1998), CWTS, Leident University.

15. King, D., 2004, Science impact of nations, Nature 430. 16. Hirsch, J.E., (2005) An index to quantify an individual’s scientific research

output, arXiv:physics/0508025 vl.5 29 Sep 2006. 17. Harzing, Anne-Wil, (2007) Reflecting on the h-index, Univ. of Melbourne,

Australia, www.harzing.com. 18. Egghe, L (2006) An informetric model for the Hirsch-index, Scientometrics, 69

(1) 121-129 19. Egghe, L. (2006) Theory and practice of g-index, Scientometrics, 69(1) 131-152 20. Sidiropoulos, A., Katsaros, C., Manolopoulos, Y. (2006) Generalized h-index

for disclosing latent facts in citation networks, arXiv:cs.DL/0607066 v1 13 Jul 2006.

21. Podlubny, I (2005) Comparison of scientific impact expressed by a number of citations in different fields of science, Scientometrics 64(1) 95-99

22. Podlubny, I., Kassayoova, K. (2006) Law of constant ratio.Towards a better list of citation superstar: compiling a multicisciplinary list of highly cited researchers, Research Evaluation, 15(3) 154-162.

23. Raan, A.F.J. van (2006) Comparison of the Hirsch-index with standard biblio-metric indicators and with peer judgement for 147 chemistry research groups, Scientometrics, 67(3), 491-502.

24. QS kriteriji i metodologija: http://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2010

25. http://www.socialsciences.leiden.edu/cwts/products-services/leiden-ranking-2010-cwts/

64

65

A. Salihbegović ASPEKTI RAZVOJA ISTRAŽIVA ČKO RAZVOJNE DJELATNOSTI

U FEDERACIJI I BOSNI I HERCEGOVINI 1. Stanje u oblasti primijenjenih istrazivanja i razvoja u svijetu i kod nas Važnost primijenjenih istraživanja i razvoja odnosno inovacija je takva da apsolutno odredjuje uspjeh svake zemlje i društvene zajednice i njeno mjesto i ulogu u savremenom svijetu.

Bez obzira na semantičke nejasnoće i nesaglasnosti oko tačnog značenja termina ''primijenjena nauka'' odnosno ''primjenjeno istraživanje i razvoj'', nepostojanje ovih aktivnosti determinira svako društvenu zajednicu kao zaostalu i nerazvijenu.

Svaka društvena zajednica i država danas teži izgradnji ekonomski kon-kurentnog i samoodrživog društva, društva zasnovanog na znanju, društva koje glorifikuje i slavi obrazovanje, naučno istraživanje, razvoj i tehnološke inovacije, zamjenjujući tradicionalne indikatore ekonomskog razvoja sa po-kazateljima koliko je to društvo bazirano na znanjima i vještinama.

Ekonomski credo savremenih ekonomija i njihovih država koji je nekada bio ''izvesti ili umrijeti'' se pomjerio u novu paradigmu ''inovirati ili umrijeti'', a medju istraživačima ova paradigma se preslikava iz ranije: ''objaviti ili iščeznuti'' u novu ''inovirati i patentirati ili iščeznuti''.

U tom cilju države i njihove asocijacije kao što je Evropska unija, pos-tavljaju ciljeve koje će direktno pomoći ostvarenju ovakvih ciljeva, kao što je procenat izdvajanja iz bruto domaćeg proizvoda (BDP - ili u engleskoj termi-nologiji - GDP), za istraživanje i razvoj (R&D) u iznosu od 3% najmanje u državama članicama zajednice koji treba biti dostignut do kraja 2010. godine.

Neke zemlje članice, učestvujući u onome što se zove Evropska istraži-vačka zona-ERA (European research area), su odavno dostigle i premašile ovaj cilj kao Švedska gdje je 2006. godine taj procenat iznosio 3.82% od BDP-a, Finska sa 3.45%. Slijede: Njemačka sa 2.51%, Austrija 2.45%, Danska 2.43%, gdje su ta izdvajanja iznad prosjeka za zemlje Evropske unije koji je nešto iznad 2%.

Slijedeću skupinu čini petorka koja je tek nešto iznad polovine ciljnih iz-vajanja od 3% za kraj 2010. god. prema Lisabonskoj deklaraciji iz 2000. god. To su: Belgija sa 1,85%, Velika Britanija 1,80%, Holandija 1,69%, te nove članice EU: Slovenija 1,59% i Češka 1,54%. Skupinu zemalja sa izdvajanjem između 1,50% i 1,00% BDP čine: Luksemburg, Irska, Španija, Estonija i Ita-

Dr. Adnan Salihbegović, dipl. el. ing. Redovni profesor Univerziteta u Sarajevu

66

lija, a u narednoj skupini su Mađarska, Portugal, Litvanija, Letonija, Grčka, Poljska i Malta, države koje su u rasponu između 0,50 i 1,00% izdvajanja za NIR. Sa izdvajanjem ispod 0,5% BDP bore se: Slovačka sa 0.49%, Kipar 042%, Rumunija 0.46% i Bugarska sa 0.48%.

Evropska unija, u cilju daljeg jačanja i implementacije svoje evropske istraživačke zone i podrške razvoju novih tehnologija i inovacija je osnovala Evropski institut za inovacije i tehnologije (European Institute for Innovation and technology - EIT) sa sjedištem u Budimpešti sa ciljem da pretoči u život paradigmu ''trougla znanja'' - obrazovanje- istraživanje-inovacije.

EIT treba da inspiriše i usmjerava promjene u visokom obrazovanju i is-traživačkim institucijama u zemljama članicama, da formiraju visoko integri-sana i vođena izvrsnošću partnerstva između univerziteta, istraživačkih orga-nizacija i proizvodnih sistema i biznisa u takozvane ''zajednice znanja i inovatorstva''.

Ovo je neophodno da bi se ojačale postojeće istraživačke institucije i uni-verziteti i osposobili da postanu glavni proizvodjači znanja, snadbjevači priv-rede sa obrazovanim profesionalcima i istraživačima, kao i da se poboljšaju okviri u kojima se akumulisano znanje i istraživački rezultati mogu uspješno transformisati u komercijalne aplikacije.

Jedan od načina da se ovo postigne je i poboljšanje u sferi zakonske re-gulative prava intelektualne svojine kao i omogućavanje istraživačima i nauč-nicima da dodju do kapitala da bi mogli da finansiraju industijalizaciju i komercijalizaciju rezultata istraživanja (venture capital).

Sve ovo je neophodno pošto je Evropljanima postalo savršeno jasno da povećani obim ulaganja u istraživanje i razvoj ne daje i željene i očekivane komercijalne rezultate i efekte i da u ovom pogledu zemlje Evropske unije zaostaju za vodećim zemljama u svijetu kao što su Sjedinjene Američke Države i Japan. Naime, iako ove zemlje ne izdvajaju mnogo više za NIR u odnosu na prosjek Evropske unije (SAD 2,72%, Japan 3,20%, prosjek zema-lja Evropske unije 2.1%), one mnogo efikasnije transferišu rezultate naučnih istraživanja i dostignutih znanja u industrijske aplikacije, što je između ostalog mjerljivo i po broju patenata po istraživaču kao i broju spin-off i start-up kompanija i malih firmi.

Takodjer je odavno jasno da je primjena i industrijalizacija rezultata na-učnih istraživanja i otkrića desetak i više puta skuplji poduhvat nego troškovi baznih istraživanja da se dodje to tog otkrića gdje su samo mozak i ideje uz kvalitetnu opremu, najveći dio investicije. U tom kontekstu šanse malih zemalja da se bave primijenjenim istraživanjima i razvojem su, u siromašnoj ekonomiji i privredi, minimalne i odatle nužnost pomenutih integracija kao što je pomenuti EIT institut u Budimpešti.

U kontekstu gore iznesenih podataka, perspektiva primijenjenih istraži-vanja i razvoja u našoj zemlji je još sivlja i beznadežnija, uzimajući u obzir i

67

činjenicu da ukupna ulaganja i čitav sektor naučnih istraživanja i razvoja ne prelaze 0.1% od BDP-a.

Detaljniji pregled stanja i uvida u primijenjena istraživanja i razvoj koji se obavlja u pripredi i/ili na visokoškolskim ustanovama u Federaciji BiH je dat u drugim referatima i izvještajima tako da je ovdje izostavljen.

Zaposleni sa naučnoistraživačkim zvanjima u EU učestvuju sa oko tri pe-tine u ukupnoj zaposlenosti u naučnoistraživačkoj i razvojnoj djelatnosti, i u tom pogledu nema velikih razlika između starih i novih (razvijenih i manje nerazvijenih) članica EU. Međutim, postoje veoma velike razlike u broju u-kupno zaposlenih i broju istraživača na milion stanovnika. Tako, npr. u Fins-koj na milion stanovnika dolazi oko jedanaest hiljada zaposlenih i blizu osam hiljada istraživača u NIR organizacijama, a u Rumuniji samo 1.400 zaposle-nih i oko hiljadu istraživača, i odnos ove dvije države, po ovom pitanju, je oko 8:1. Međutim, daleko nepovoljniji odnosi su po osnovi finansijskog izd-vajanja za NIR po stanovniku, a on ukazuje da je u 2006. god. EU 27 za NIR u prosjeku izdvojeno oko 440 € po stanovniku, i da se taj raspon kreće od 1.307 € po stanovniku u Švedskoj do 48 € po stanovniku u Rumuniji. Dakle, raspon je 27,2:1, odnosno, izdvajanja za NIR u Švedskoj su 297% prosjeka Unije, a u Rumuniji samo 11% tog prosjeka. Tako npr. izdvajanja u Finskoj su 1.094 € po stanovniku, Sloveniji 242 € do najniže rangirane Bugarske sa 16 €. Još ne-povoljniji odnos je u izdvajanju po istraživaču, jer se u Švedskoj po istraživa-ču izdvaja prosječno oko 210.000 €, a u Bugarskoj samo 12.000 (17,5:1).

Saglasno pretpostavkama da se u oba entiteta, po svim osnovima, za NIR ne izdvaja više 0,1% bruto domaćeg proizvoda, dolazi se do pokazatelja da u 2008. godini u BiH po stanovniku nije izdvojeno više 6 KM (3,1€).

Gledajući brojčano, to je samo 155 zaposlenih u NIR na milion stanovni-ka nasuprot 4.563 u EU 27 (npr. Finska -11.063, Slovenija - 4.870, Rumunija - 1.423, Bugarska - 2.212). Zaposleni u naučnoistraživačkoj djelatnosti BiH čine samo 0,07% ukupne zaposlenosti, a na nivou EU 27 to je već 1,12% (npr. Finska 2,44%, Austrija 1,53%, Hrvatska 0,6%, Bugarska 0,5%).

Drugi strateški cilj Lisabonske deklaracije (tzv. strategije razvoja nauč-no-istraživačkog i razvojnog rada u EU) je da poslovni sektor (sektor predu-zeća) učestvuje sa dvije trećine u finansiranju naučnoistraživačke djelatnosti.

Prema podacima za 2006. godinu u EU 27 je dostignuto učešće od 63% (SAD - 72,5%, Japan - 77,2%). Učešće poslovnog sektora veće od dvije trećine izdvajanja za NIR dostignuto je u devet članica (Luksemburg 85%, Češka 66%), njih osam je u rasponu 66-50% (Francuska 63%, Italija 50%), dok je u ostalih deset članica doprinos poslovnog sektora u rasponu 50-20% (Rumunija 48%, Kipar 22%).

U istoj godini u naučnoistraživačkim organizacijama u proizvodnim pre-duzećima EU 27 radilo je 53,3% od ukupno zaposlenih u NIR-u, u državno-finansiranim institucijama 15,3% i u naučnoistraživačkim jedinicama visokog

68

obrazovanja 30,2%. Žene čine oko jednu trećinu ukupno zaposlenih u NIR-u Evropske unije.

U svim starim članicama EU visoko obrazovanje je po značaju drugi izvor finansiranja NIR-a, a od novih članica EU to je slučaj u tri baltičke države i Poljskoj. Direktno državno finansiranje naučnoistraživačkih organi-zacija, u odnosu na finansiranje u okviru visokog obrazovanja, još uvijek ima prednost u Sloveniji, Slovačkoj, Rumuniji i Bugarskoj.

Činjenica da ni u EU nisu još uspostavljeni mehanizmi samoreguliranja i da ne postoji puna tržišna uvjetovanost obima ulaganja u naučnoistraživačku djelatnost se vidi iz strukture izvora finansiranja.

Naime u EU, državna sredstva učestvuju sa 13,5% u ukupnim sredstvi-ma, u SAD 11,1% i Japanu 8,3%. U tom pogledu od evropskih država znatan napredak su učinile Austrija (5,1%), Danska (6,7%), Irska (6,3%), Belgija (8,6%) i Finska (9,4%), ali ne i dvije po NIR potencijalu najjače države Njemačka (13,9%) i Francuska (17,2%). Kod novih članica EU su veoma značajna ulaganja državnih sredstva u NIR, koja se kreću u rasponu od 15,2% (Letonija) do 37,0% (Poljska). Patenti Inovativni rezultati u nauci i tehnologiji mogu se između ostalog mjeriti i kroz baze podataka o prijavljenim i odobrenim patentima. Patentirani podaci pripadaju Evropskom patent uredu (EPO) i predstavljaju podatke o otkrićima (izumima), koji su zaštićeni kroz ime patenta, apstrakt i tehnološku klasifika-ciju. Evropski inovatori imaju izbor između dvije alternative (prijava patenta sa objavom i provjera sa dodjelom) kada traže zaštitu patenta za svoja otkrića. Od ukupnog broja zatraženih zaštita inovatora iz BiH, 815 prijava je objavljeno u Glasniku intelektualnog vlasništva koji je službeni glasnik Ins-tituta za intelektualno vlasništvo BiH, a zaštita je odobrena za samo 330 pa-tenata. Državljani BiH su podnijeli 618 prijava. Proširenje zaštite patenta na teritorij BiH, odobreno je za 1.280 patenata zaštićenih u zemljama Evropske unije. Vlasnici ovih patenata su za zaštitu svojih prava u BiH platili odgova-rajuću taksu. Zabrinjavajuće je što broj zahtjeva za patentnim pravima zna-čajno opada u posljednje vrijeme, a broj odobrenih patenata je relativno mali, kako se vidi iz naredne tabele:

Zbirni podaci za nauku i tehnologiju 2005 2006 2007 Broj patentnih prijava 372 217 92 Broj prihvaćenih domaćih patenata 55 76 70 Broj dodijeljenih patenata od EPO (evropski patenti registrirani u BiH)

160

Najveći broj prijavljenih patenata je iz oblasti farmaceutske i kozmetičke industrije, slijedi hemijska industrija, pa biotehnologija i medicinski inženje-

69

ring. Ove povezane industrije zauzimaju više od tri četvrtine svih patentnih aplikacija. Druga važna tehnološka polja su građevinarstvo, arhitektura i rudarstvo, te korisnici usluga i oprema.

Ministarstvo civilnih poslova BiH od 2007. god. podržava inovatore kroz dodjelu grant sredstava iz programa “Podrška inovatorstvu i tehničkoj kulturi u BiH”. Sredstva se dodjeljuju putem javnog konkursa i do sada su dodjelji-vana tri godine za redom mada su iznosi simbolični (150.000 KM za 2010. godinu). . 2. Povezanost nauke i privrede U okviru reformskih procesa u BiH društvu koja su u toku, vrlo je važno da se ravnomjerno razvijaju sve tri strane pomenutog ‘’trougla znanja’’ – obra-zovanje, istraživanje i inovacije.

Izvrsnost u istraživanju nije moguće postići bez kvaliteta u obrazovanju a istraživački napori i troškovi mogu biti rasipanje i gubitak ako ne vode ka inovacijama koje generišu posao, radna mjesta i ekonomski rast.

Da bi se podržao ovaj prenos rezultata istraživanja u privredu i kreiranje novih proizvoda i usluga, u zemljama članicama Evropske unije doneseno je niz mjera kao što su: • uspostavljanje centara izvrsnosti; • uspostavljanje zajedničkih istraživačkih centara i organizovanje istra-

živačko-razvojnih trening kurseva; • uvezivanje u međunarodne mreže u skladu sa istraživačkom politikom

EU; • poboljšanje pristupa i dijeljenja evropske istraživačko-razvojne infra-

strukture, naročito između susjednih zemalja, da bi se smanjile razlike između regiona;

• fokusiranje na primijenjena istraživanja i razvoj kao i kooperaciju između nauke i industrije (npr. kroz stimulaciju da kod formiranja konzorcija za realizaciju FP7 projekata uvijek učestvuju uz istraživače sa univerziteta i partneri iz istraživačko razvojnih centara u industriji);

• da podržava inovacione projekte koji kreiraju ekonomsku dodatnu vrijednost.

U Njemačkoj, još od dana Wilhelma von Humboldta, univerziteti su formira-ni da karakteriziraju jedinstvo između obrazovanja i istraživanja. Univerziteti su jedan od osnovnih stubova istraživačkog sistema u Njemačkoj koji takodjer uključuje velike i cijenjene asocijacije istraživačkih instituta kao što su Max-Plank asocijacija, Helmholz i Fraunhofer asocijacija. Treći i ujedno i najveći segment su istraživanja i razvoj u industriji.

Teorijske analize su već odavno ukazale na činjenicu da na privredni raz-voj jedne zemlje ili regiona presudno utječu: nauka i istraživanje, obrazova-

70

nje, inovacije, transfer tehnologija, institucionalni okvir, investicije u fondove za nauku i tehnološki razvoj, standardizacija, kreativno korištenje mjera eko-nomske politike i sl. Sistemi obrazovanja, nauke, istraživanja i proizvodnje zemalja u razvoju, pa i u zemljama zapadnog Balkana, kojima pripada BiH, su u kriznom stanju i depresiji.

Karakteristika današnje situacije naučnoistraživačkog rada i razvoja no-vih proizvoda i tehnologija u BiH je evidentno odsustvo sistematskog plani-ranja kao važne komponente ekonomske rekonstrukcije, što znatno smanjuje napore ozdravljenja privrede i izvoznih sposobnosti zemlje. S obzirom na to da se u savremenom društvu ljudski i kadrovski potencijali procjenjuju kao ključni pokretački faktor i uvjet svakog napretka i poboljšanja kvaliteta priv-ređivanja, skromna socijalna i društvena pozicija i ugled naučnoistraživačkih i razvojnih kadrova i odsustvo adekvatnih uvjeta za rad i istraživanje, uključujući tu i materijalno-tehničku infrastrukturu, determiniraju aktuelno stanje u naučnotehnološkom sektoru u BiH.

Odsustvo istraživačko-razvojnih programa i projekata ima, pored osta-log, negativan efekat unutrašnje fluktacije kvalificiranog kadra iz proizvod-nih djelatnosti u javne ustanove, organe uprave i međunarodne organizacije (tzv. brain waste). Ovi kvalificirani kadrovi obavljaju uglavnom rutinske pos-love, veoma često poslove koji nemaju nikakve veze sa njihovim kvalifikaci-jama. Pored toga, ignoriranje uloge istraživanja i razvoja u ekonomskoj obno-vi i rekonstrukciji rezultuje i padom interesa za tehničko-tehnološke i prirod-no-matematičke studije. Ovaj efekat, u kombinaciji sa odlaskom mladih stručnjaka u strane zemlje prouzrokovat će dugoročni deficit u ovim profesi-jama, što će proizvesti trajne negativne posljedice na razvoj BiH.

BH društvu je potrebna hitna, radikalna izmjena društvenog statusa i ma-terijalnog položaja nauke i tehnologije kao presudnog faktora proizvodnje, kako bi se smanjilo zaostajanje za nivoom razvijenosti u svijetu. Imajući u vi-du da je glavni preduvjet za razvoj savremene proizvodnje i njene konkurent-nosti inovativna sposobnost i inovativni kapaciteti te proizvodi sa većom do-datom vrijednošću, a da mala i srednja preduzeća (MSP odnosno SME u eng-leskoj verziji), nisu u mogućnosti osnovati svoje istraživačko-razvojne centre u kojima bi se obavljalo istraživanje i razvoj novih proizvoda i usluga i una-pređivala tehnologija, to je neophodno da se u BiH započne sa osnivanjem inovacionih poslovnih asocijacija i poslovnih klastera koje će imati svoje or-ganizacione jedinice kao što su: naučno-tehnološki parkovi, centri izvrsnosti, inkubacioni centri, centri za transfer tehnologija i sl. Zakonskim rješenjima i stimulacijama se mora podsticati stvaranje klastera i ostvarivanje veza iz-među MSP-a, privatnih i javnih uspješnih poslovnih sistema. Cilj podsticanja razvoja tehno-preduzetništva je da se razvojem ovih novih organizacija prila-gođenih našim uvjetima, značajno poveća primjena rezultata naučnoistraži-

71

vačkih dostignuća, razvije tehno-poduzetništvo, odnosno da se podstakne transfer i primjena tehnologija u našim preduzećima.

Razvoj naučno-tehnoloških programa i projekata treba biti u skladu sa zahtjevima strateških zadataka ekonomskog razvoja zemlje i u skladu sa zahtjevima tržišta regiona i svijeta. Osnovna orijentacija politike bi trebala da konkretno promovira nastojanja da naučni i istraživački rad budu zasnovani prvenstveno na primjeni domaćeg raspoloživog i novostvorenog znanja, kao i bržeg transfera i primjene svjetskih naučnih dostignuća. Naravno, sve ovo, uz maksimalno korištenje domaćih kadrovskih potencijala, čineći sve napore da isti postanu ključni faktori razvoja BiH. Naše klasične tehnologije, pa čak i tradicionalne tehnologije (zanati) ne predstavljaju pri tome, nazadovanje u razvoju. Iste je potrebno inovirati i oplemeniti u smislu smanjenja potrošnje materijala, energije i živog ljudskog rada tj. ‘’ozeleniti’’ ih da budu ekološki prihvatljivije i cjenovno konkurentnije. U narednom periodu rekonstrukcije i razvoja industrije BiH, bazna i primijenjena istraživanja, razvoj novih proiz-voda i thenologija i sve druge prateće aktivnosti trebaju biti fokusirani na sli-jedeća područja: proizvodnju i distribuciju električne energije, prvenstveno promovirajući povećanje proizvodnje iz energetski obnovljivih resursa (ener-gija vjetra, sunca, vode), informacionu i komunikacionu industriju posebno u sektoru usluga, poljoprivrednu i prehrambenu industriju sa posebnim naglas-kom na organsku proizvodnju, zdravu hranu i brendiranje proizvodnje odre-đenih sorti i regiona, drvno-preređivačku industriju sa naglaskom na većoj fi-nalizaciji i radu u malim serijama stilskog namještaja, rudarstvo sa potpuno novim okolnostima većih ulaganja u sigurnost eksploatacije i u sprezi sa energetskim sektorom, metalurgiju, metalopreradu i mašinsku industriju, farmaciju, hemijsku i petrohemijsku industriju. Prioritetne aktivnosti koje ovo trebaju da prate su: • definiranje naučno-tehnološke politike i strategije na svim nivoima u BiH; • rekonstrukcija i izgradnja naučno-tehnološke i istraživačko-razvojne in-

frastrukture (tehno-parkovi, centri izvrsnosti, kontrolne ispitne i mjerne laboratorije);

• kooperacija u zemlji, regiji i sa internacionalnim partnerima; • umrežavanje naučno-tehnoloških institucija; • investiranje u obrazovanje i izgradnju ljudskih resursa. Pravilo je da privredna kretanja i ekonomska politika u privredi jedne zemlje nalaze odraza u razvoju nauke i tehnologije, odnosno da privrednu neraz-vijenost prati i nerazvijenost nauke.

Nedavno iskustvo mnogih zemalja koje su prošle brzi put od nerazvije-nih i zaostalih do srednjerazvijenih zemalja je da se preko savremenih theno-logija i ulaganja u obrazovanje i razvoj stiže do nacionalnog bogatstva, a ne obrnuto podržavanjem socijalnih programa koji omogućavaju političkim oli-

72

garhijama opstanak na vlasti ali društvo neminovno vode u dublje zaostajanje i siromaštvo.

To istovremeno potvrđuje da se duboki socijalni problemi nekog društva, a pogotovo našeg, ne mogu uspješno rješavati socijalnom nego razvojnom politikom. Uvažavajući taj širi društveno-ekonomski i opšte civilizacijski ok-vir i iskustvo, kao i apsolutno nezadovoljavajuće stanje u naučnoistraživač-kom i istraživačkorazvojnom i tehnološkom sektoru u BiH, neophodno je da se i savremena politika naučno-tehnološkog razvoja i razvoja društva u cjelini zasniva na osnovnom opredjeljenju da naučnoistraživački rad i ulaganje u njega treba da ima znatno veći udio u društvu i utjecaj na našu privredu. 3. Inovacije i inovacioni razvoj Inovacija je pojam koji se koristi da bi opisali kako se kreira nova vrijednost razvojem i primjenom znanja na nove načine. Inovativnost predstavlja stvara-nje prilika za profitabilnu primjenu novih rješenja i potragu za takvim prilika-ma sve do njihovog prihvatanja u praksi. U uvjetima slobodnog tržišnog sis-tema inovativna aktivnost predstavlja kumulativan proces u kojem postoji po-vratna sprega između jedne inovacije i druge koja slijedi za njom. Globalno tržište primorava firme ne samo na inoviranje, već i na ubrzano širenje novih tehnologija kroz cijelu privredu. Preduzeća imaju jake razloge za širenje svoje tehnologije, kao i za uspostavljanje neformalnih zajedničkih mreža i partnerstva za razvoj i upotrebu novih tehnologija. U cilju podsticanja po-vezivanja na polju inventivnosti mnoge zemlje razvijaju tzv. Nacionalne inovacijske sisteme (NIS).

Nastanak koncepta NIS omogućila je pojava nove tehnološko-ekonom-ske paradigme, ekonomije znanja, koja se zasniva na upravljanju thenološ-kom promjenom kao pokretačem privrednog razvitka, čiji su osnovni resursi: znanje, odnosno nauka, istraživanje, razvoj i obrazovanje, koji rezultiraju no-vim tehnologijama (proizvodima, procesima i uslugama) i inovacijama.

U kontekstu savremenih ekonomskih kretanja znanje se pojavljuje kao glavna ekonomska kategorija, bilo kao tržišna roba po sebi, bilo kao opred-mećenje u inovacijama i ljudskim resursima, ili kao ulaganje u nematerijalna dobra, prvenstveno u razvoj, istraživanje i obrazovanje kao pokretače theno-loških promjena. Time ona postaje specifična karakteristika savremenih društava.

Strukturu inovacionog sistema jedne zemlje (NIS), prema OECD, čine četiri glavna dijela i to: 1. Javni naučnoistraživački i istraživačko-razvojni sektor koji se sastoji od

univerziteta (visokog obrazovanja) i državnih naučnoistraživačkih institu-ta koji se finansiraju uglavnom iz državnog budžeta, a koji može uključi-vati i neprofitne naučne organizacije.

73

2. Istraživačkorazvojne komponente u preduzećima koje obuhvataju formal-ne istraživačke i razvojne resurse, tj. organizirana, vlastito finansirana istraživanja u industrijskim laboratorijima i neformalne resurse, kao što je stečeno znanje inženjera i tehničkog osoblja.

3. Obrazovne institucije koje „proizvode“ istraživače i inženjere, ali isto tako osposobljavaju radnike i obučavaju tehničare.

4. Vladine institucije koje stvaraju inovacijsku politiku koja uključuje sve vrste javnih programa, zakonsku regulativu i administrativne mjere koji-ma je cilj pružiti podršku tehnološkom razvoju i inovativnosti, a posebno saradnji nauke i privrede.

Osnovna bit inovacijske politike je da ona objedinjuje naučnoistraživačku i tehnološku politiku s ostalim dijelovima sistema u cilju uspješnog privrednog razvoja. Naučnoistraživačka politika se bavi isključivo naučnim istraživanji-ma, dakle, po definiciji, osnovnim, primijenjenim i razvojnim istraživanjima, a tehnološkoj politici je svrha podsticati preduzeća da razvijaju, komercijali-ziraju ili usvajaju nove tehnologije.

U klasičnim sistemima te dvije politike su bile uglavnom međusobno izolovane i neovisne, a u savremenim društveno-ekonomskim sistemima ino-vacijska politika integrira naučno-istraživačku i tehnološku politiku uz po-moć dva osnovna procesa koji prouzrokuju tehnološku promjenu: procesom podsticanja novih inventivnih formi, otkrića i inovacija i procesom njihovog širenja, odnosno difuzije tehnologija, znanja i vještina za njihovu upotrebu. 4. Inovacioni centri i naučnotehnološki parkovi Kreativnost, samoinicijativnost, individualnost ali i usješna kooperativnost se ne mogu razviti kod studenata, budućih eksperata i stručnjaka svake zemlje, ako je njihovo stečeno znanje na fakultetima i visokoškolskim ustanovama bazirano samo na učenju i prihvatanju činjenica koje im nisu bile poznate.

Studenti moraju da nauče da stiču znanja iz svijeta i informacija koje su im besplatno i u svakom trenutku na raspolaganju (Internet) i da rješavaju probleme koje im struka donosi, ali da bi stekli te vještine, oni moraju biti vodjeni kroz ovaj proces od strane nastavnika koji su iskusni u naučnom istraživanju i razvoju.

Ova komponenta učenja u visokoškolskom obrazovanju, sa malo respek-tabilnih izuzetaka, je u potpunosti zanemarena ili kompletno potisnuta na margine u visokoškolskom obrazovanju u BiH.

Inovativnost i inovacije nisu zavisne samo od jednog izolovanog faktora, nego predstavljaju sinergiju i medjudejstvo velikog broja faktora koji na njih utiču i unutar akademske zajednice ali i van nje u društvu kao cjelini, koje formira kriterije i skale vrednovanja i društvenog uspjeha.

74

Angažovanje studenta van formalnog i propisanog curriculuma se dešava i formalnim obrazovanjem (praktikumi, projekti, leboratorijske vježbe) ali i neformalnim metodama kao što je uključenje studenata u istraživačke i raz-vojne projekte koji se realizuju na visokoškolskim ustanovama, obavljanje prakse u toku ljetnjih mjeseci, takmićenja u znanju i vještinama itd.

Ukoliko su ovakva angažovanja na realnim istraživačkim i razvojnim sa-držajima koji mogu uzbuditi i animirati studente da ostanu vezani za istraži-vanje i razvoj i nakon završetka svog formalnog obrazovanja, oni će željeti da postanu i sami istraživači i razvojni inženjeri.

Biznisi i privreda ne može biti prisiljena da investira u naučna istraživa-nja i razvoj, nego samo da budu privučeni perspektivom koju pruža aplikativ-nost i komercijalizacija rezultata tih istraživanja za njen položaj i opstanak na tržištu.

Zbog toga je i zadatak svake vlasti koja donosi zakone koji uredjuju od-nose unutar društveno ekonomske zajednice, da nametne i uvede strategiju jedinstva i medjusobno korisnih odnosa i veza između obrazovanja, nauke i privrede i biznisa.

Postoje čvrsti dokazi u zemljama Evropske unije, čijem zakonodavstvu i sistemu vrijednosti teži i BiH kroz proces približavanja, da pri datim zakons-kim okvirima univerziteti mogu biti i profitabilni ekonomski entiteti. Prema tom iskustvu, samoodrživ univerzitet djeluje kao centar regionalne inovacio-ne infrastrukture. Ta inovaciona struktura uključuje tehnoparkove (ili naučne parkove), koji se sastoje od malih preduzeća osnovanih od strane profesora na visokoškolskim ustanovama i njihovih saradnika i studenata, koji su ovladali i znanjima upravljanja inovativnim firmama, osim konkretnih znanja i vještina koji su kapital firme koja je osnovana.

Osnivanje ovakvih tehnoparkova (TP) pri univerzitetskim zajednicama u saradnji sa regionalnim privrednim subjektima je i brana za smanjenje i zaus-tavljanje nepovoljnog procesa ‘’odliva mozgova’’ (brain drain) koji prati našu zemlju u čitavom poslijeratnom periodu i vrlo nepovoljno se odražava na njen ukupni a prije svega ekonomski razvoj.

Kod osnivanja ovih tehnoparkova treba pokušati uključiti i one stručnja-ke i istraživače u svijetu koji su migrirali i koji su većinom spremni da po-mognu u njihovom uspostavljanju i razvoju a u nekim slučajevima i da se vrate i vode takve inovativne firme. Ovakav ‘’povratak’’ naučnih i stručnih migranata ne mora biti fizički nego samo kao ‘’virtualni’’, pošto je izvanred-no dramatičan razvoj Interneta i njegovih komunikacionih mogućnosti (cloud computing, telepresence, video i telekonferencije) doveo da ogromnog poras-ta ‘’virtualnih i ‘’mobilnih’’ radnika koji svoj posao obavljaju van fizičke lo-kacije firme (procjenjuje se da je procenat učešća ovakvih ‘’tele’’ i mobilnih zaposlenika u SAD dostigao procenat od 72% sa snažnim trendom daljeg rasta, dok je u Zapadnoj Evropi taj procenat negdje oko 45%).

75

Izvrstan primjer za ovaj virtualni povratak su indijski i kineski naučnici i istraživači u SAD koji su glavni pokretači nastanka i rada niza tehnoloških i softverskih firmi u Indiji i Kini organizovanih kao tehnoparkovi oko pojedi-nih univerzitetskih centara kao što je Bangalore i Šangaj.

Da bi čitav ovaj proces uspio, neke od sistemskih mjera koje treba donijeti kroz zakonsku regulativu su:

• povećanje izdvajanja za NIR na nivou društvenopolitičkih zajednica koje su nadležene (država, entiteti i kantoni) da se dostigne davno planirani nivo od 1% BDP;

• poboljšanje efikasnosti menadjmenta nuačnih i obrazovnih ustanova; • konverzija procesa ‘’odliva mozgova’’ u ‘’povratak mozgova ‘’ (brain

return) ili barem ‘’korištenja mozgova’’ (brain gain) i ‘’virtualni povratak’’ (virtual brain return);

• organizovanje i povezivanje naučne i prije svega tehničke dijaspore i njeno stimulisanje na fizički ili virtualni povratak, pošto je njen odla-zak uglavnom bio prisilan (ratna dejstva ili ekonomski uslovi) i pro-ces BiH depatrijacije je tek u začetku, a odredjeni nivo patriotskog sentimenta još postoji;

• kreiranje zajedničkih fondova za naučna istraživanja i razvoj, koja mogu biti interesntna i stranim partnerima.

Precizno definiranje strateških ciljeva i politike naučno-tehnološkog razvoja BiH, kao i instrumenata za njihovu implementaciju, predstavljaju ključni pre-duvjet za reintegraciju bosanskohercegovačkog istraživačkog prostora i stav-ljanje nauke u funkciju ukupnog ekonomskog i društvenog napretka zemlje. Aktivna uloga države u stvaranju povoljnog poslovnog okruženja i poticanju transfera znanja i tehnologija, svoje puno opravdanje nalazi u činjenici da pri-mjena inovacija, odnosno produbljivanje postojećih i širenje novih znanja i tehnologija stvaraju pozitivne efekte u svim segmentima društveno-ekonoms-kog života.

I pored nepostojanja strateških mjera i politika ciljanih ulaganja u razvoj inovacijskog i tehnološkog sektora, čine se određeni napori koji treba da re-zultiraju pozitivnim promjenama na tom planu. Vlada FBiH je krajem 2008. god. prihvatila ‘’Informaciju o stanju razvijenosti i ograničenjima u osnivanju i radu tehnoloških parkova u Federaciji BiH’’, što je bio podstrek osnivanju tehnoparkova u Tuzli, Mostaru i Zenici. Takodjer je u formi nacrta priprem-ljen prijedlog zakonskog dokumenta: ‘’Zakon o fondu za nauku u Federaciji BiH’’ ali se još čeka na njegovo usvajanje.

Danas na području FBiH u formi društva sa ograničenom odgovornošću djeluje Tehnološki park Mostar, Tehnološki park Tuzla, a u toku je i osniva-nje i registracija Tehnološkog parka u Zenici.

Republika Srpska je u okviru Zakona o naučnoistraživačkoj delatnosti definisala mogućnost i proceduru osnivanja naučnotehnoloških parkova, te

76

utvrdila ciljeve njihovog rada. U Republici Srpskoj od nedavno djeluje ICBL – inovacioni centar Banja Luka, a u toku su aktivnosti na formiranju i registraciji Univerzitetskog preduzetničkog centra, te Tehnološkog parka Banja Luka, koji će biti utemeljeni na pozitivnim evropskim i svjetskim iskustvima u ovoj oblasti.

Da bi se dao dalji podsticaj ovakvoj praksi i postigao snažniji sinergijski efekt, u Strategiji razvoja BiH za period 2010-2015., a to je pomenuto i u Stra-tegiji razvoja nauke u BiH za period 2010-2015. koja je usvojena na Vijeću ministara u novembru 2009. godine, se predlaže osnivanje TP Sarajevo (sa te-žištem na proizvodno-projektnim i servisnim aplikacijama informacionih the-nologija, elektronike, mehatronike, bio-medicine i dr.), TP Tuzla (hemijske tehnologije, IT, energetika i dr.), TP Mostar (tehnologije prerade obojenih metala a prije svega aluminija i njegovih legura, agroindustrija u mediteran-skom podneblju, energetska efikasnost/obnovljiva energija i dr.), TP Banja Luka (elektroničke tehnologije, ravničarska agroindustrija i dr.) i Zenica (no-vi materijali, metaloprerada viših faza, nove tehnologije u drvopreradi i dr.).

I ostale forme organizovanja transfera nauke i tehnologije u privredu BiH trebale bi težiti organizovanju regionalnih centara izvrsnosti npr. u sferi poljoprivredno-prehrambenih tehnologija (potencijalni centri Bihać, Prijedor, Čapljina, Bijeljina, Trebinje, Visoko i dr.). Drugi centri se mogu profilisati kao centri izvrsnosti u određenim industrijskim granama (npr. centar za alate u Gračanici kao dio TP Tuzla i automobilskog klastera u BiH).

Podršku razvoju TP moguće je osigurati kroz institucije regionalnog i na-cionalnog razvoja te međunarodne programe FP 7 i IPA kao što je slučaj kod osnivanja TP u Zenici. Treba vrlo jasno definirati potencijalne lokacije theno-loških parkova i drugih razvojnih formi i oblika organizovanja, vodeći računa prije svega o ljudskim resursima, postojećoj infrastrukturi u oblasti istraživa-nja i razvoja, naučnim referencama i kompetencijama, prirodnoj opredijelje-nosti regije za određeni razvoj ka profilisanim centrima izvrsnosti i dr. Samo ovakav ozbiljan pristup može rezultirati pozitivnim efektima za društvenu zajednicu od osnivanja NTP i TP kakav je npr. imala Španija, kao jedan od EU lidera u osnivanju TP i NTP i zemlja koja je sedamdesetih godina prošlog vijeka bila sa BDP-jem u ravni sa bivšom SFRJ. Na primjerima susjednih zemalja, kao i drugih zemalja članica EU, vidimo da su one vrlo ozbiljno ušle u projekte osnivanja i razvoja NTP. 5. Postojeći zakonski okviri za finansiranje i razvoj naučnoistraživačkih i razvojnih djelatnosti u Federaciji i BiH Članom III Ustava BiH uređene su nadležnosti i odnosi između institucija BiH i entiteta.

77

Nadležnost države u pogledu pravnog regulisanja naučnoistraživačke djelatnosti nije izričito navedena, čime je, izuzev u pogledu ispunjenja među-narodnih obaveza, ustanovljena pretpostavljena nadležnost u korist entiteta. Situaciju čini još komplikovanijom činjenica da istovjetna odredba postoji i u Ustavu FBiH, što znači da ovlaštenje za normativno uređenje oblasti nauke ovdje pripada kantonima. Dodatni problem predstavlja okolnost da nadležni organi u većini kantona na području Federacije BiH nadležnost tretiraju is-ključivo kao pravo, ali ne i obavezu za provodjenje, te su do danas propise u ovoj oblasti donijeli samo Sarajevski i Tuzlanski kanton. U ostalim kantoni-ma u kojima nisu doneseni propisi o nauci, primjenjuje se Zakon o naučnois-traživačkoj djelatnosti («Službeni list SR BiH», broj 38/90).

U RS naučnoistraživački sektor i njegova djelatnost su uređeni inovira-nim Zakonom o naučnoistraživačkoj djelatnosti („Službeni glasnik Republike Srpske“ br. 112/07), kao djelatnost od općeg interesa za RS.

Okvirni zakon o osnovama naučno-istraživačke djelatnosti i koordinaciji unutrašnje i međunarodne naučno-istraživačke saradnje Bosne i Hercegovine, usvojen u maju 2009. god., utvrđuje posebni interes u oblasti nauke i thenolo-gije u BiH, osnovna načela naučnoistraživačke djelatnosti, ostvarivanje me-đunarodne naučnoistraživačke saradnje i naučnoistraživačke saradnje unutar BiH, način ostvarivanja koordinacije institucija nadležnih za oblast nauke i tehnologije, formiranje Vijeća za nauku BiH, kao i uspostavljanje infor-macionog sistema za oblast naučnoistraživačke djelatnosti u BiH.

U bivšoj federalnoj Jugoslaviji i svim njenim republikama pridavan je veliki značaj naučnim istraživanjima i razvoju, kako u samostalnim naučnim institutima, institutima pri obrazovnim institucijama tako i u specijaliziranim naučnoistraživačkim i razvojnim jedinicama u privrednim preduzećima.

Za ovu namjenu je izdvajano više od jedan odsto društvenog proizvoda i na primjeru Slovenije se vidi koliko je ovoj novoj državi naslijeđeni nauč-noistraživački potencijal pomogao da se ona sa današnjih 1,63% BDP izdva-janja za nauku svrsta u gornju polovinu zemalja EU po intenzitetu NIR dje-latnosti. I u BiH je u 1990-oj godini za nauku izdvajano više od jedan odsto društvenog proizvoda, koji je iznosio oko 8,7 mld. eura, iz čega proizilazi da je tada za NIR izdvajano oko 87 mil. eura (ili 175 miliona KM), po tadašnjim cijenama kada je kupovna moć bila mnogo veća. Zahvaljujući takvim materi-jalnim uvjetima u BiH je izgrađena solidna kadrovska i druga naučnoistraži-vačka infrastruktura

U toku rata, a i zbog dešavanja poslije rata, na ovim prostorima su deset-kovane ili ugašene brojne naučnoistraživačke ustanove, a one u privrednim preduzećima (većim poslovnim sistemima) su praktično nestale. Neki od in-dustrijskih instituta, afirmirani i izvan granica BiH (Energoinvest, UNIS, Metalurški institut u Zenici, FAMOS, Soko, R.Čajavec, Jelšingrad, INCEL i

78

dr.), bili su već na nivou prodaje vlastitih licenci i tehnologija, sa industrijali-zacijom niza proizvoda iz vlastitog razvoja.

Nestankom takvih institucija i proizvodnih sistema, ugašeni su i progra-mi i odgovarajući proizvodni kapaciteti i tehnologije. S obzirom da takvo sta-nje traje petnaest i više godina, jasno je da nema nikakvih izgleda za oživlja-vanje ranijih izvozno orijentiranih programa i tehnologija, a pogotovo nema realnih izgleda za oživljavanje istraživačkorazvojnih institucija u tim oblas-tima.

Razlog ovome, uz ogromna ratna razaranja i gubitak tržišta, je i taj što je sektor istraživanja i razvoja poslije 1995. godine bio izuzet od obnove. Dej-tonski mirovni sporazum je definisao nadležnosti svih nivoa vlasti u BiH. Na-žalost, termini „nauka“, „istraživanje“, „tehnološki razvoj“ se ne pominju pri definisanju odgovornosti niti jednog nivoa vlasti. Istovremeno, zbog ogrom-nih socijalnih problema, u BiH je prestalo bilo kakvo finansiranje naučnois-traživač-kih projekata.

Stoga OECD norma da svaki univerzitetski nastavnik pola radnog vreme-na (tzv. FTE-Full Time Equivalent) je edukator (nastavnik, profesor, asistent), a drugu polovinu radnog vremena istraživač, u BiH je ispunjena sa samo 3%.

Nedovoljan broj studenata u BiH, posebno na prirodno-matematičkim te theničko-tehnološkim fakultetima (podaci i procjene ukazuju samo oko 16% ukupnog broja studenata u BiH), čini malu i krhku bazu za regrutiranje istra-živačko-razvojnih kadrova. Nažalost, ne postoje ili egzistiraju u zanemarljivo malom broju, istraživačko-razvojni centri u preduzećima, na koje u zemljama članicama EU otpada oko 60% ukupnog broja istraživača. Kao posljedica ovakvog stanja, u BiH se radi vrlo malo na razvoju novih proizvoda, proizvo-da sa povećanjem dodatne vrijednosti ili usluga. Posljedično, konkurentnost preduzeća, koja su nosilac konkurentnosti zemlje, je na vrlo niskom nivou.

Ilustrujmo ovo i kroz neke pokazatelje. Budžeti društveno-političkih za-jednica u BiH iznose oko 50% BDP i ako bi se usvojila željena norma ulaga-nja u NIR u iznosu od 2/3 evropske norme tj. 2% BDP to bi iznosilo 4% bu-džetskih sredstava za ulaganja u NIR sektor. Pošto u BiH tri nivoa vlasti imaju fiskalna prava, razumljivo je (a to i UNESCO predlaže), da svaki nivo učestvuje u finansiranju naučno-istraživačko i razvojnog (NIR) sektora sag-lasno fiskalnom kapacitetu, kao što je prikazano u slijedećoj tabeli:

Fiskalno tijelo Vijeće ministara

BiH Vlade FBiH i

Kantona Vlada

RS Distrikt Brčko

Fiskalni kapacitet [%] 14,6 55,1 26,2 4,1 Budžet (mln KM) 750,1 2831,2 1349,4 208,9 2% (mln KM) 15,0 56,6 27,0 4,2 Ostvareno (mln KM) 0 9,8 4,6 0 Ostvareno (%) 0 17,3 17,0 0

Izvor podataka DEP

79

Kakav je položaj nauke i naučnoistraživačkih i razvojnih organizacija u BiH ilustruje činjenica da do sada nije izvršena ni ona najosnovnija inventura raspoloživih kapaciteta, njihovog pravnog statusa, kadrovske popunjenosti, načina finansiranja i tehničke opremljenosti. Još uvijek su samostalne nauč-noistraživačke organizacije prepuštene same sebi, neke su podvrgnute pos-tupku privatizacije bez prethodnog sagledavanja potreba zadržavanja određe-nog javnog statusa (slučaj Zavoda za hidrotehniku u Sarajevu). Plima formi-ranja privatnih visokoškolskih institucija proizvela je i određena lobistička ponašanja na štetu specijaliziranih naučnoistraživačkih institucija i odliv njihovog kadra.

Jedan od trenutno najuočljivijih pokazatelja inferiornosti naučnoistraži-vačkog sektora u odnosu na okruženje je vrlo malo prisustvo naših naučnih radnika i istraživača na međunarodnim naučnim skupovima, njihovo minorno pojavljivanje u periodičnoj u naučnoj literaturi (indeksiranim časopisima), nemogućnost organizovanja jačih naučnih skupova u našoj zemlji, skromna ili skoro nikakva publicistička djelatnost, nedostatak časopisa i periodike u bibliotekama i iznad svega vrlo mala zainteresovanost mladih kadrova za postdiplomske studije i doktorska istraživanja (odnosno sada je to treći Bo-lonjski ciklus doktorskih studija) i rad u naučnoistraživačkoj i razvojnoj oblasti. 6. Praćenje statističkih indikatora u oblasti NIR-a U svim zemljama članicama EU je, uglavnom, u primjeni OECD metodologi-ja statističkih istraživanja naučnotehnološkog razvoja, koja omogućava plani-ranje i praćenje rasta i progresa svake države ponaosob, ali i izvođenje upo-rednih pokazatelja. Osnov za planiranje ovog procesa su preporuke i ciljevi sadržani u Lisabonskoj strategiji. Statistička djelatnost u BiH je uređena na državnom i entitetskim nivoima. U BiH postoje tri statističke institucije sa podijeljenim nadležnostima: Agencija za statistiku BiH, Zavod za statistiku FBiH i Zavod za statistiku RS, čiji je rad uređen posebnim propisima. Niti jedna od navedenih statističkih organizacija ne provodi kontinuirano i siste-matsko prikupljanje podataka od značaja za utvrđivanje stanja i praćenje pro-cesa naučno-tehnološkog razvoja. Federalni zavod za statistiku je tokom 2005. godine razvio novi sistem prikupljanja podataka iz oblasti naučnoistra-živačkog i eksperimentalnog rada za područje Federacije, u okviru koga je urađeno metodološko uputstvo i obrasci usklađeni sa "Općim smjernicama za statističko istraživanje o istraživanju i eksperimentalnom razvoju " OECD-a. U prethodne dvije godine provedena su probna istraživanja, ali ista, zbog lošeg odziva naučnih ustanova i drugih subjekata u oblasti nauke, istraživanja i tehnologije, nisu dala željene rezultate.

80

Zapostavljenost naučnoistraživačke djelatnosti ogleda se i u činjenici da se statistički ne prati skoro niti jedan za nauku relevantan parametar i da BiH nema gotovo nigdje u međunarodnim statističkim publikacijama vezanih za nauku i istraživanje.

Sažeto rečeno, naučnoistraživačku i razvojnu djelatnost u Bosni i Herce-govini danas, statistički iskazano, karakterizira:

- manjak osposobljenih i akreditovanih institucija za NIR i mali broj istraživača;

- nizak nivo i nepovoljna struktura izvora finansiranja - ukupna sreds-tva za finansiranje nauke su ispod 0,1% BDP, i u njima država učest-vuje sa preko 80%, poslovni sektor oko 10% te obrazovne institucije i ostali ispod 10%;

- mala pokretljivost istraživača i njihova velika koncentracija u entitets-kim centrima;

- niska konkurentnost naučnih radova po broju i kvalitetu; - nizak stepen transformacije naučnih istraživanja u inovacije i proizvo-

de visoke dodatne vrijednosti; - veoma oskudni statistički podaci o naučnoistraživačkim rezultatima

po relevantnim međunarodnim standardima i dr. Odredjeno poboljšanje ovokvog stanja treba očekivati provodjenjem mjera i aktivnosti naznačenih u usvojenom dokumentu ‘’Okvirni zakon o osnovama naučno-istraživačke djelatnosti i koordinaciji unutrašnje i međunarodne nauč-no-istraživačke saradnje Bosne i Hercegovine’’, koji u članu 13 predviđa us-postavljanje naučnoistraživačkog informacionog sistema u Bosni i Hercego-vini (NI informacioni sistem BiH), koji bi trebao da ''sadrži naučnoistraživač-ke baze podataka, evidencije i statističke indikatore u skladu sa svjetskim, a posebno evropskim standardima''. 7. SWOT analiza perspektiva u oblasti NIR-a u Federaciji i BiH

Kako je već pomenuto, BiH ne raspolaže kvalitetnom i obuhvatnom analizom svog naučnoistraživačkog i razvojnog sistema sa nizom standardiziranih kva-ntitativnih pokazatelja koji bi se mogli koristiti da se izvedu prognoze i pro-jekcije daljeg rasta i razvoja. Stoga, kao jedna od alternativa pravljenja ovak-vih procjena a na bazi podataka navedenih u prethodnim poglavljima, kao i na osnovu diskusija i analiza na okruglim stolovima organiziranim u vezi sta-nja u istraživačkorazvojnom sektoru u BiH, nastala je sljedeća SWOT analiza (prednosti, slabosti, mogućnosti, rizici - Strengths, Weaknesses, Opportuniti-es, and Threats) koja se odnosi na NIR u BiH. Prednost ove analize je u tome što omogućava uočavanje ne samo postojećih nego i potencijalnih prednosti i slabosti. Takav pristup omogućava izradu ciljeva i mjera koje će istodobno podsticati pozitivne i mijenjati negativne elemente sistema.

81

PREDNOSTI / SNAGE SLABOSTI 1. Određeni broj uglednih naučnika i

istraživača na univerzitetima i u industriji

2. Veliki broj visokoškolskih ustanova

3. Postojanje jednog broja uspješnih visokoškolskih programa koji obuhvataju savremene nastavne metode, podstiču aktivno sudjelo-vanje studenata i pružaju široko teorijsko znanje nužno za savremeni trend interdisci-plinarnosti

4. Razvijena i dosta savremena telekomunikaciona mreža, (bitna za virtualni povratak i rad na daljinu)

5. Djelomićno sačuvan naučno-istraživački potencijal na visokoškolskim ustanovama

6. Velika dijaspora, sa odredjenim nivoom patriotskog sentimenta, spremna barem deklarativno, da se uključi u sektor NIR-a

7. Postojeći naučnoistraživački i razvojnoistraživački instituti

8. Geografski položaj BiH 9. Ekologija, prirodni resursi, čista

voda, i uslovi za zelene tehnologije, biodiverzitet itd.

1. Dugogodišnji proces marginalizacije nauke, istraživanja i razvoja (nizak stepen javne svijesti o značaju NIR-a)

2. Nepostojanje kvalitetnog sistema vred-novanja istraživačkog i razvojnog rada, skromna primjenjivost rezultata NIR-a u privredi

3. Obrazovanje u velikoj mjeri nije usmjereno ka povećanju konkurent-nosti proizvoda i NIR-a u cjelini

4. Rascjepkanost NIR sektora, poguban uticaj politike u kadrovskoj i programskoj sferi, nedovoljna briga za kvalitetnu reprodukciju naučnog i istraživačkog kadra

5. Slaba regionalna i međunarodna NIR saradnja, nedovoljno prisustvo na međunarodnim skupovima, kao i slaba međunarodna kompetitivnost NIR sektora

6. Nepostojanje strateškog plana nauč-noistraživačkog i istraživačkorazvoj-nog rada i odgovarajućih prioriteta

7. Nedovoljan nivo naučnoistraživačkog i razvojnog liderstva i menadžmenta, te nezadovoljavajući nivo naučnog preduzetništva, vidljiv i po mar-ginalnom udjelu vanbudžetskog izvora finansiranja

8. Nepostojanje istinski selektivnog i motivacionog sistema naučne evalua-cije i mjerenja utjecaja nauke na povećanje društvenog bruto prihoda

9. Nedjelotvoran, nepodsticajan i zastar-jeli sistem visokog obrazovanja

10. Demotivacioni egalitarizam u nagrađivanju naučnih dostignuća, što potiče osrednjost i stvara nekompe-titivnu okolinu

11. Oportunizam u ocjenjivanju rezultata naučno-istraživačkog i istraživačko razvojnog rada

12. Slabo poznavanje uvjeta globalne konkurentnosti

82

MOGUĆNOSTI / ŠANSE RIZICI / OPASNOSTI 1. Korištenje EU fondova za unapređenje

NIR sektora (FP7, IPA, SEE-ERA.NET, WBC-INCO.NET, COST, EUREKA i dr.)

2. Uspostavljanje EU modela obrazova-nja, istraživanja i razvoja

3. Potencijal mladog naučnoistraživačkog kadra

4. Niska cijena rada naučnoistraživačkog i istraživačkorazvojnog kadra u BiH u poređenju sa razvijenim zemljama

5. Stepen razvijenosti nauke u neposred-nom okruženju koji omogućuje lakše povezivanje

6. Veći stepen angažiranja naših stručnja-ka iz inostranstva pogotovo u okviru mogućnosti koje pružaju Internet tehnologije (rad na daljinu, virtualni rad i ekonomija)

7. Mogućnost koju pruža transfer tehno-logije u cilju bržeg usvajanja znanja

8. Povećana potražnja za naučnicima, is-traživačima i stručnjacima u svijetu pruža mogućnost proaktivnim naučnim zajednicama (primjeri Indije i Kine)

9. Potreba domaćih privrednih subjekata za razvoj i uslugama NIR sektora

10. Globalizacija koja intenzivira natjeca-nje, pružajući time najveće izglede proizvodima zasnovanim na znanju i naučnim i tehnološkim inovacijama

11. Nezasićen prostor visoke tehnologije, u koji je moguće uskočiti putem brzog transfera i primjene inovacija

12. Uvođenje medijskih mehanizama za popularizaciju naučnih dostignuća i aktivnosti mladih na inovativnim aktivnostima

13. Veći utjecaj naučnoistraživačkog rada na privredu i društvo

1. Izostanak razumijevanja donosila-ca odluka o važnosti NIR-a za razvoj zemlje

2. Loša poslovna svijest i neiskustvo vlasnika kapitala

3. Nastavak marginalizacije NIR-a na svim nivoima

4. Nesklonost promjenama i strah od neuspjeha, koji se temelje na tra-diciji u kojoj su promjene uvijek povezivane s mogućim rizikom, a ne sa izglednom koristi

5. Nespremnost za preuzimanje indi-vidualne odgovornosti, što je dio kulturnog naslijeđa, ali i raciona-lan odgovor na nemotivacioni sis-tem nagrađivanja

6. Neadekvatno vrednovanje rezulta-ta rada od strane stručne i naučne zajednice

7. Nepostojanje kulture cjeloživot-nog učenja

8. Ne uočavanje i ne razumijevanje društvenih posljedica zbog nauč-no-istraživačke emigracije (brain drain)

9. Izbjegavanje međunarodne konku rencije i kompetencije i zatvaranje u nacionalne i regionalne okvire

10. Naslijedjeno oćekivanje od države da ona riješi sve probleme

83

8. Razvojni ciljevi, vizije i prioriteti razvoja NI R aktivnosti u Federaciji i BiH Cilj 1 : Nauka kao opšte dobro i kao pokretačka snaga društva Obrazloženje: Nauka predstavlja višedimenzionalnu pokretačku i razvojnu snagu društva. Ona je opšte dobro na kome se zasniva materijalni i duhovni napredak i preobražaj. Novo znanje bazirano na nauci je istovremeno i resurs i proizvod i taj proizvod ima svoju tržišnu vrijednost, tim veću što je kvalitet-niji. Zbog toga naučnoistraživački i razvojni rad u BiH treba da bude glavna proizvodna snaga i da predstavlja polugu ekonomskog i opšteg društvenog razvoja. Cilj 2 : Izvrsnost Obrazloženje: Razvoj nauke i sa njom povezanih istraživanja i razvoja mora biti usmjeren prema ostvarivanju izvrsnosti da bi bila oslonac za ekonomski i sveukupan prosperitetan društveni napredak. Samo međunarodno priznat, kompetitivan naučni istraživački i razvojni rad može biti oslonac za razvoj društva i države. Cilj 3 : Doprinos inovativnosti i kreativnosti Obrazloženje: Inovativnost daje naglasak na otkrivanje nečeg novog, na razvijanju novih ideja i proizvoda, te njihovu primjenu i komercijalizaciju. Cilj 4 : Tržišno verificiran naučnoistraživački i razvojni rad Obrazloženje: Tržište shvaćeno u najširem smislu (tržište roba i usluga, rada i kapitala, znanja i informacija) je jedan od veoma bitnih kriterija uspješnosti. Izuzetno, od tržišnih kriterija uspješnosti treba izuzeti rezultate istraživanja u području društvenih i humanističkih nauka, kao i rezultate fundamentalnih istraživanja koji se ne mogu direktno pretočiti u proizvod ili uslugu (koje, iskreno rečeno, male zemlje ne mogu ni priuštiti). Cilj 5 : Poboljšanje konkurentnosti i mobilnosti ljudskih resursa Obrazloženje: Samo konkurentan istraživačko razvojni kadar u najširem značenju ove riječi, te mobilni ljudski resursi spremni da se naučno i istraži-vački angažuju za ostvarenje naučnih ideala, predstavljaju danas tražene i ci-jenjene ljudske resurse u savremenom poimanju evropskog istraživačkog prostora. Cilj 6 : Motiviranost i interes različitih subjekata da ulažu u istraživanje i razvoj Obrazloženje: Time se osigurava potrebna raznorodnost istraživanja (funda-mentalna. primijenjena i razvojna). Cilj 8 : Javni utjecaj Obrazloženje: Javni utjecaj podrazumijeva definisanje i naučnu analizu razvojnih programa, njihovo tumačenje javnosti i onima koji donose društvene odluke, te predlaganje svrsishodnih mjera za njihovo finansiranje i realizaciju.

84

9. Vizija i prioriteti u oblasti primijenjenih istr aživanja i razvoja u Federaciji i BiH Vizija razvoja nauke, uključujući naučnoistraživački i istraživačkorazvojni segment u Federaciji i BiH, polazi od slike društva kakvo želimo da izgradi-mo, a to je transformisanje bosanskohercegovačkog društva u društvo znanja, odnosno razvoja globalno konkurentne ekonomije utemeljene na znanju kao i društva visokih civilizacijskih vrijednosti. Ta vizija uključuje:

- prepoznavanje nauke kao nacionalne strateške vrijednosti sa dostig-nutim društvenim i političkim konsenzusom i, shodno tome, obimom ulaganja u njen razvoj;

- povećanje uloge znanja i pozicioniranje BiH na što više mjesto na inovativnoj skali svijeta;

- zavidan nivo međunarodne saradnje i uključivanja u EU mrežu NIR-a; - regionalno povezivanje i saradnja; - obrazovni sistem koji stvara vrhunski osposobljene, kreativne i moti-

virane pojedince u kapacitetu da utječu na ubrzan i skladan razvoj cjelokupnog BiH društva;

- planski razvoj i menadžment ljudskih resursa; - visok nivo institucija i kadrovskih potencijala za NIR; - odgovornost naučnika i naučnih institucija za ukupni društveni razvoj; - konkurentan i održiv rast odnosno povećanje konkurentne sposobnosti

BiH privrede na globalnom tržištu; - upotreba znanja u svrhu povećanja dodatne vrijednosti proizvodnje u

BiH, ekonomski i socijalni napredak zemlje. 9.1 Prioriteti u ostvarenju vizije U skladu sa ciljevima i zadacima Strategije razvoja nauke u Bosni i Herce-govini 2010-2015. usvojene u novembru 2009. godine, i sadašnjeg stanja u oblasti primijenjenih istraživanja i razvoja u BiH (stanje institucija, infra-strukture finansijskih i ljudskih resursa, privrede kao njenog korisnika), utvrđeni su prioriteti razvoja nauke u BiH do 2015. godine.

U pregledu ovih prioriteta pobrojanih u pomenutoj Strategiji razvoja nauke u BiH, mi ćemo izdvojiti samo one koje smatramo relevantnim za dos-tizanje ciljeva u segmentu primijenjenih istraživanja i razvoja za inovacioni ciklus, iako su i svi ostali prioriteti pomenuti u strategiji isto tako važni za cjelokupan razvoj NIR aktivnosti u BiH.

85

Prioritet 1 : Uspostava zakonskog reguliranja naučnoistraživačke i thenološ-ke djelatnosti na nivou države i jačanje koordinacije unutrašnje i međuna-rodne naučnoistraživačke i tehnološke saradnje Mjere za ostvarenje prioriteta: - Formirati ministarstvo za nauku i tehnologiju na nivou države; - Donijeti nedostajuće zakonske i podzakonske akte koji se odnose na na-

učnoistraživačku djelatnost (i obrazovanje), razrađeni i u skladu sa ustav-nim uređenjem BiH, međusobno komplementarni, harmonizirani na ni-vou države, entitetskom i kantonalnom nivou, te usklađeni sa međunarod-nom pravnom praksom;

- Formirati fondove za podršku razvoju nauke i naučnoistraživačkog i istra-živačkorazvojnog rada na svim nivoima vlasti u Bosni i Hercegovini.

- Uspostaviti adekvatan sistem finansiranja naučnoistraživačke i razvojne djelatnosti, te vrednovanja i nagrađivanja naučnih rezultata i djelotvorne zaštite intelektualnog vlasništva;

- Ciljanim mjerama (uklanjanje administrativnih prepreka, porezne i kredit-ne olakšice, subvencije, partnerstvo vladinog i nevladinog sektora i sl.) podsticati poslovno investiranje i ulaganja u naučnotehnološki razvoj, istraživanje i inovacije; (Dobar primjer za ove mjere je odluka vlade Republike Slovenije za da-vanje garancija poslovnim bankama kod odobravanja kredita malim i srednjim preduzećima u oblastima istraživanja, razvoja i uvodjenja novih tehnologija);

- Stvoriti zakonske i druge pretpostavke za nesmetan transfer znanja i the-nologija. kao i učešće bosanskohercegovačke naučnoistraživačke zajedni-ce u evropskim, te stranih naučnika i bosanskohercegovačke naučne di-jaspore u domaćim naučnoistraživačkim projektima.

Prioritet 2 : Unapređivanje materijalne osnove nauke, izvora finansiranja i raspodjele sredstava Mjere za ostvarenje prioriteta: - Postepeno povećavati izdvajanja za istraživanje s ciljem da se 2015. godi-

ne dostigne nivo izdvajanja za naučnoistraživačku djelatnost od 1% bruto domaćeg proizvoda. To je nivo kome su se već danas približili naši susjedi Hrvatska i Srbija;

- Podsticati odgovarajuće organe na nivou regija, gradova i opština da iz svojih budžeta sufinansiraju projekte i druge programe koji se finansiraju iz državnog ili entitetskih budžetskih sredstava, ili da finansiraju sopstve-ne projekte, programe i studije;

- Zakonskim i organizacijskim reformama stvoriti pretpostavke za poste-peno povećanje ulaganja poslovnog sektora u naučnoistraživačku djelat-nost s ciljem da 2015. godine poslovni sektor ulaže oko 40% umjesto sadašnjih 10-15%;

86

- Poreskim olakšicama stimulirati donacije a univerzitete sa trezorskog sistema rada, koji je u velikoj mjeri kočnica razvoja nauke i istraživanja, transformisati na finansiranje putem fonda za visoko obrazovanje i nauku, kakva je praksa u većini zemalja EU. Univerziteti, pored nastavnonaučne, imaju i naučnoistraživačku i razvojnu funkciju u društvu i ne mogu biti tretirani isto kao osnovno i srednje obrazovanje;

- Uvesti sredstva posebnih namjena u sva resorna ministarstva za prioritet-ne privredne djelatnosti, a za podršku razvojnim istraživanjima i inovaci-jama i podršku osnivanju istraživačkorazvojnih centara. U raspodjeli ras-položivih sredstava državnog sektora za naučnoistraživačku djelatnost postepeno povećavati ulaganja u naučnoistraživačke institucije u privred-nom sektoru s ciljem da se do 2015. godine odnos ulaganja u istraživanja u privrednom sektoru prema ulaganjima u istraživanja u državnom sektoru bude oko 40:60%, umjesto sadašnjeg odnosa 15:85%;

- Pojačati mehanizme evaluacije projekata posebno onih sa dužim vreme-nom izvođenja kao i većim finansijskim izdvajanjima (bazna istraživanja i sl.);

- Iznaći rješenja za poreske i carinske olakšice, te garanciju države za kre-ditna zaduženja naučnih institucija pri nabavci istraživačke opreme;

- Uspostaviti finansijske i poreske regulative kojima će se jače podsticati javno i privatno partnerstvo u naučnoistraživačkoj djelatnosti.

Prioritet 3 : Snaženje kadrovskog potencijala i dostizanje kritične mase kva-litetnih istraživača za naučnoistraživačku i istraživačkorazvojnu djelatnost kroz obuku nove generacije naučnih radnika na našim univerzitetima i/ili u inostranstvu i dokvalifikaciju postojećih naučnih radnika za nove tehnologije Mjere za ostvarenje prioriteta: - Povećati ukupan broj studenata kao i prohodnost mladih sa srednjoškols-

kog ka visokom obrazovanju; - Upisnom politikom i mjerama stimulacije povećati broj studenata na

fakultetima prirodno-matematičkih i tehničkih nauka; - Finansirati obrazovanje na osnovi predviđanja potreba identificiranih

strategijama razvoja BiH, entiteta i kantona; - Povećati omjer studenata postdiplomskih studija u odnosu na dodiplom-

ski, čime bi se povećao broj mladih ljudi koji ulazi u naučnoistraživačku sferu;

- Povećati kvalitet mentorskog rada na dodiplomskim, magistarskim i dok-torskim radovima. Mentori moraju biti kompetentni nastavnici i naučni radnici;

- Izraditi studiju ‘’Program razvoja mladih naučnoistraživačkih kadrova’’ . Programom bi se odredili potrebni kadrovski resursi po usmjerenjima i o-bimu, te finansijska podrška za postdiplomski studij, magistarske i dok-torske teze, učešće u naučnim projektima, učešće na naučnim skupovima,

87

usavršavanje u inostranstvu, rješavanje socijalnih problema mladih istraživača itd.

- Izraditi studiju’’Program razvoja ciljano specijaliziranih stručnjaka u privrednom sektoru’’;

- Izraditi studiju ‘’Program zapošljavanja mladih naučnoistraživačkih kad-rova’’. Godišnje otvarati 5-7% novih radnih mjesta za mlade i perspek-tivne istraživače;

- Iznaći zakonske okvire za angažiranje i stimuliranje rada istaknutih nauč-nih radnika i poslije odlaska u penziju;

- Omogućiti naučnim institucijama dodjeljivanje statusa pridruženog nauč-nog savjetnika našim naučnicima zaposlenim u inostranstvu;

- Ustanoviti nagrade za naučnoistraživačke rezultate; - Ubrzati reforme i osigurati nastavak započetih procesa; - Osigurati finansijske izvore za podizanje općeg obrazovnog nivoa, kao i

za obrazovanje i obuku u oblasti ključnih kompetencija; - Podići nivo svijesti o potrebi cjeloživotnog učenja kao preduvjeta za

zapošljavanje i zadržavanje posla; - Stvoriti preduvjete u obrazovnom sistemu i zakonskoj regulativi koja se

odnosi na zapošljavanje koji će omogućiti da mladi mogu lakše stupiti u radni odnos;

- Ubrzati reformu visokog obrazovanja koja će svršenim studentima pružiti odgovarajuće kompetentnosti za dinamično tržište rada.

Prioritet 4 : Stimuliranje i podizanje nivoa integracije nauke na univerzite-tima, institutima i istraživačkorazvojnim centrima u privredi Mjere za ostvarenje prioriteta: - Osnivanje instituta i zavoda u sastavu univerziteta kao bitan način

integracije nauke i obrazovanja, te promocije naučnoistraživačkog rada; - Osiguravanje da jedan od kriterijuma evaluacije/akreditacije visokoškol-

skih institucija bude i učestvovanje naučnika koji su djelimično angažo-vani u institutima i istraživačkim i razvojnim centrima u privredi;

- Sufinansiranje multidisciplinarnih i interdisciplinarnih projekata, posebno onih u čijoj realizaciji učestvuju istraživači (naučnici) zaposleni na uni-verzitetima, javnim i privrednim institutima;

- Umrežavanje znanja na planu obrazovanja, istraživanja i inovacija radi ubrzanja ekonomskog rasta zemlje.

Prioritet 5: Jačanje saradnje nauke i privrede s ciljem prerastanja obrazo-vanja i intelektualnog kapitala u strateški razvojni resurs Mjere za ostvarenje prioriteta: - Podsticati povezivanje naučnih institucija i privrednog sektora kroz

istraživačke projekte i fleksibilne programe cjeloživotnog obrazovanja; - Podsticati strateško partnerstvo univerziteta, javnih i privatnih instituta i

privrednog sektora kroz osnivanje naučno-tehnoloških parkova;

88

- Podsticati osnivanje inovacionih organizacija (razvojno proizvodnih cen-tara, centara izvrsnosti i inovacionih centara); (Primjer za ovakve mjere je odluka vlade Slovenije iz 2009. godine o razvoju centara izvrsnosti.);

- Podsticati osnivanje agencija za komercijalizaciju naučnih istraživanja s ciljem povezivanja naučnih i privrednih subjekata, te pribavljanje finan-sijske i pravne podrške radi snažnijeg uključivanja nauke u tržište proiz-voda i usluga;

- Podsticati profilisanje univerziteta u skladu s potrebama uravnoteženog regionalnog razvoja zemlje;

- Omogućiti kroz zakonsku regulativu da naučni radnici mogu osnivati pri-vatne firme bazirane na znanju koje nisu u suprotnosti sa njihovim angaž-manom na univerzitetima (tzv. spin-off i spin-out firme koje profesori najčešće osnivaju sa svojim saradnicima i diplomantima/magistrantima kao rezultat zajedničke saradnje).

Prioritet 6 : Stvaranje tehnološke baze društva (inovativnost, transfer tehno-logija, zaštita intelektualnog vlasništva, komercijalizacija i primjena naučnih dostignuća) Mjere za ostvarenje prioriteta: - Na nivou BiH urediti osnove za obavljanje i razvoj inovativne djelatnosti i

time omogućiti da se ova oblast istovjetno regulira na ostalim nivoima vlasti;

- Osigurati podsticajne mjere djelatnostima koje se preduzimaju radi stva-ranja novih proizvoda, tehnologija, procesa i usluga ili značajnijim po-boljšanjima postojećih, a u skladu sa potrebama tržišta;

- Uspostaviti saradnju ministarstva odgovornih za nauku i tehnologiju sa drugim ministarstvima s ciljem podsticanja ukupnih inovacionih kappaci-teta, horizontalno na svim nivoima: državnom, entitetskim, kantonalnim;

- Uspostaviti saradnju ministarstava odgovornog za nauku i tehnologiju BiH (MCP) sa entitetskim i kantonalnim ministarstvima i jedinicama lokalne samouprave s ciljem podsticanja inovacione djelatnosti;

- Pri ministarstvima odgovornim za nauku i tehnologiju obrazovati komisi-je za praćenje i podsticanje inovacione djelatnosti u posebnim oblastima i privrednim granama, radi koordiniranja rada i ostvarivanja zajedničkih interesa, te radi vrednovanja inovacionog stvaralaštva;

- Pri ministarstvima odgovornim za nauku i tehnologiju uspostaviti Regis-tar inovacione djelatnosti. Samo subjekti koji su upisani u Registar mogu biti korisnici državnih, entitetskih i kantonalnih podsticajnih mjera i bu-džetskih sredstava za razvoj inovacione djelatnosti;

- Unaprijediti zaštitu intelektualnog vlasništva, donošenjem odgovarajuće zakonske regulative i osiguranjem sredstava za te namjene;

89

- Podsticati povećanje broja priznatih patenata u istraživačkorazvojnim ins-titucijama i preduzećima, njihovo licenciranje i komercijalizaciju, kao sredstvo ekonomskog razvoja. Tri do pet procenata finansijskih sredstava za naučnoistraživačku djelatnost usmjeriti u komercijalizaciju naučnih ideja i zaštićenih patenata;

- Ciljanim i sinhroniziranim mjerama vlasti na svim nivoima omogućiti jačanje kadrovskih resursa i infrastrukture kao osnova za razvoj sistema istraživanja, tehnologije i inovacija;

- Stvarati preduvjete i pružati kontinuiranu podršku osnivanju modernih inovacionih centara i naučno-tehnoloških parkova, te uspostavljanju nji-hove funkcionalne mreže na cijelom prostoru BiH uz jasno utvrđeni mini-malni skup uključenosti ključnih faktora (univerziteti, lokalna i regionnal-na zajednica, država, strukovna udruženja, privatni sektor i dr.);

- Promovirati partnerstvo javnog i privatnog sektora u osnivanju inova-cionih formi i organizacija (tehnološki parkovi, centri izvrsnosti i sl.);

- Podsticati privredna (industrijska) istraživanja i razvoj, saradnju između privrede i nauke, te komercijalizaciju rezultata istraživanja i inovacija;

- Podsticati saradnju, partnerstvo i aktivno učešće domaćih institucija u ev-ropskim naučno-istraživačkim i istraživačko-razvojnim programima, kao i međunarodnoj razmjeni znanja;

- Stvarati pozitivnu klimu u javnosti o korisnosti i potrebi ulaganja u nauku, inovacije i tehnologiju, te isticati njihov značaj u ukupnom društ-venom i ekonomskom progresu zemlje;

- Organizirati programe za razvijanje liderskih i menadžerskih znanja i vještina u nauci.

Prioritet 7 : Racionalno korištenje naučno istraživačkih i razvojnih potenci-jala Mjere za ostvarenje prioriteta: - Omogućiti prohodnost ljudi, znanja i ideja na relaciji samostalni instituti i

univerziteti, privreda; - Stimulirati projekte u kojima učestvuje više institucija; - Stimulirati projekte koji doprinose ravnomjernom regionalnom razvoju

kao nužnoj odrednici za evropske integracije; - Izvršiti strateško definiranje državnih prioriteta za razvoj naučno-theno-

loških parkova, centara izvrsnosti i drugih inovacionih formi, saglasno novom stanju razvoja i trendova koje slijede BiH institucije i regije.

Prioritet 8 : Inteziviranje uključivanja u evropske tokove nauke i tehnologije kroz učešće u naučnoistraživačkim projektima i inteziviranje učešća BiH na-uke u sistemu međunarodne razmjene znanja - međunarodna saradnja Mjere za ostvarenje prioriteta: - Razvoj snažnih odjela za međunarodnu saradnju na univerzitetima, samo-

stalnim institutima i centrima izvrsnosti;

90

- Podsticati formiranje centara izvrsnosti i naučnotehnoloških parkova u mjeri adekvatnoj za BiH i njihovo međunarodno umrežavanje;

- Tematske okvire i prioritete u nauci uskladiti sa prioritetima okvirnih programa Evropske unije;

- Osigurati sredstva podrške za uključivanje u programe COST i EUREKA te obnavljanje participacije za FP EU;

- Sufinansirati zajedničke međunarodne istraživačke projekte koji su od interesa za BiH i ravnomjeran regionalni razvoj.

Prioritet 9: Uspostavljanje naučno-tehnološke baze podataka - statistički pa-rametri (indikatori) Mjere za ostvarenje prioriteta: - Ljudski resursi u nauci i tehnologiji, istraživačke institucije, kapitalna

istraživačka oprema, literatura i izdavaštvo; projekti sa relevantnim poka-zateljima, podaci o patentima, statistički indikatori u skladu sa evropskim i svjetskim standardima odnosno po standardima OECD/UNESCO);

- Provesti radikalnu reformu statističkog sistema u oblasti nauke, istraži-vanja i tehnologija u skladu sa međunarodno priznatim standardima i preporukama na području cijele Bosne i Hercegovine;

- Propisati jedinstvene osnove za izradu klasifikacija naučnih područja, polja i grana, zasnovane na preporukama navedenim u Frascati priručniku (OECD metodologija), odnosno CERIF klasifikaciji;

- Stvoriti integrisani sistem upravljanja naučnim informacijama u Bosni i Hercegovini koji bi obuhvatio postojeće baze podataka i omogućio njihovo svrsishodno i transparentno pretraživanje, odnosno uporedivost naučnih rezultata bosanskohercegovačke sa dostignućima naučnih zajednica drugih zemalja koje koriste iste ili slične standarde.

Prioritet 10: Promocija naučnoistraživačkog i istraživačkorazvojnog rada i jačanje javne svijesti i povjerenja u nauku i tehnologiju Mjere za ostvarenje prioriteta: - Stalno prezentiranje ostvarenih rezultata javnosti; - Ostvariti saradnju sa medijima s ciljem popularizacije nauke i informisa-

nosti javnosti o ulozi nauke u cjelokupnom ekonomskom i društvenom razvoju zemlje;

- Provoditi popularizaciju nauke kod mladih. Izraditi program popula-rizacije nauke u osnovnim i srednjim školama. Za najbolje srednjoškolce koji upisuju fakultete proizvodnih usmjerenja osigurati stipendije;

- Podrška izdavačkoj djelatnosti, konferencijama, naučnostručnim društvi-ma i udruženjima (tamo gdje ne postoje stvarati pretpostavke za njihovo osnivanje);

- Vršiti promociju uspješnih naučnika i pronalazača; - Ostvariti saradnju relevantnih ministarstava (nadležnih za nauku i tehno-

logiju, obrazovanje, kulturu, porodicu, omladinu, ekologiju, privredu, fi-

91

nansije i dr.) s ciljem jačanja javne svijesti i povjerenja u nauku i thenolo-giju kao snažnog faktora za sveukupni prosperitet društva. Ostvarivanjem toga cilja doći će i do promjene općeg stajališta prema ulaganju u nauku i tehnologiju.

Prioriteti u razvoju u pojedinim oblastima nauke i tehnologije

U izradi pomenute Strategije razvoja nauke u BiH za period 2010-2015., ko-rištena je zvanična međunarodna klasifikacija naučnih i tehnoloških oblasti (FOS klasifikacija) po Frascati-jevom sistemu i to za prirodne nauke, inženje-ring i tehnologiju, medicinske i zdravstvene nauke, poljoprivredne nauke, društvene nauke i humanističke nauke.

Iz ove Strategije, kao najbitnije, izdvajićemo slijedeće prioritete: Prioriteti u oblasti prirodnih nauka U oblasti prirodnih nauka, shodno njihovoj kompleksnosti i udjelu u veoma širokom spektru naučnog razvoja, obrazovanja i tehnološkog razvoja, priori-tetno treba podsticati istraživanja: - koja osiguravaju kontinuitet i kvalitet osnovnih istraživanja, doprinose

općem fondu znanja i najbrže uključivanje u svjetske integracione proce-se u nauci ;

- koja su neophodna za razumijevanje i otkrivanje zakonitosti, fenomena i mehanizama prirode;

- koja unapređuju savremeno obrazovanje, jer su prirodne nauke, uklju-čujući i matematiku, povezane sa velikim brojem drugih nauka i utiču na osposobljavanje visoko-stručnih kadrova za kreativno stvaralaštvo;

- koja predstavljaju bazu za primijenjena i razvojna istraživanja; - koja su osnov novih tehnologija; - koja doprinose unapređivanju standarda (etalona); - koja doprinose zaštiti, očuvanju i unapređenju životne sredine; - koja doprinose očuvanju i unapređenju biodiverziteta. Prioriteti u oblasti inženjerstva i tehnologija Izbor prioriteta u tehničkim naukama i tehnologijama zasnovan je na prirod-nim i materijalnim resursima, kadrovskim resursima, komparativnim pred-nostima, stanju i stepenu razvoja domaćih industrijskih grana i sektora proizvodnje i tehnološke osnove privrede u cjelini. U oblasti inženjerstva i tehnologija prioritetno treba podsticati istraživanja: - koja doprinose podizanju općeg nivoa znanja u inženjerskim naukama,

povezivanju sa primjenjenim i razvojnim istraživanjima, osiguravaju na-učne podloge za savremeno obrazovanje kadrova u oblasti inžinjerskih nauka;

92

- koja stvaraju naučnu osnovu za savremene metode projektovanja novih proizvoda, konstrukcija i sistema, te osiguravaju uključivanja u svjetske tokove razvoja inžinjerskih nauka;

- koja osiguravaju naučne podloge za savremeno obrazovanje kadrova u oblasti inženjerskih nauka;

- koja stvaraju naučnu osnovu za savremene metode projektovanja novih proizvoda, konstrukcija i sistema;

- koja osiguravaju uključivanja u svjetske tokove razvoja inženjerskih nauka;

- koja doprinose razvoju i primjeni standarda za sistem kvaliteta i sistem zaštite životne sredine;

- koja doprinose usklađivanju sa svjetskim standardima u tehnologijama i visokim ekološkim standardima;

- koja doprinose revitalizaciji postojećih tehnologija; - koja doprinose razvoju informaciono-komunikacionih tehnologija; - koja doprinose razvoju i unapređenju multidisciplinarnog prilaza u medi-

cinskom inženjerstvu u cilju zdravstvene zaštite (preventiva, dijagnostika i terapija);

- koja doprinose razvoju i unapređenju racionalnog korištenja prirodno raspoloživih i bioobnovljivih resursa kao izvora sirovina za hemijsku, farmaceutsku, kozmetičku, tekstilnu i prehrambenu industriju;

- koja doprinose boljem iskorištavanju obnovljivih izvora energije (hidro-potencijala, vjetra, geotermalne energije. solarne energije);

- koja doprinose povećanju energetske efikasnosti kroz smanjenje potroš-nje energije po jedinici proizvoda i racionalizaciju njene potrošnje u pro-izvodnji, saobraćaju, uslužnim djelatnostima i domaćinstvima;

- koja osvajaju nove metode projektovanja proizvoda i tehnologija; - koja doprinose razvoju sopstvenih softverskih proizvoda. Prioriteti u oblasti poljoprivrednih nauka Imajući u vidu strateška opredjeljenja za razvoj i unapređenje poljoprivrede, u čemu su znanje i nauka resurs bez koga nema bitnog napretka, prioriteti u oblasti poljoprivrednih nauka su: - bioracionalno korišćenje, povećanje plodnosti, remedijacija i zaštita zem-

ljišta; - podizanje produktivnosti poljoprivredne proizvodnje i prerade, vodeći ra-čuna o osiguranju kvaliteta i sigurnosti hrane u čitavom lancu od „njive do trpeze“;

- stvaranje novih visokorodnih i kvalitetnih sorti/hibrida/rasa, koji će pos-lužiti za proizvodnju kako zdravstvene sigurne masovne hrane, tako i posebno nutritivne i specijalne hrane;

93

- razvoj novih tehnologija u poljoprivrednoj proizvodnji i novih tehnologija i proizvoda u prehrambenoj industriji i tehnologija baziranih na tradicio-nalnim proizvodima;

- istraživanja koja potpomažu ruralni razvoj; koja potpomažu inovativnost u poljoprivredi i stvaranju dopunskog prihoda na farmama i u ruralnim zajednicama (korištenje otpada iz poljoprivrede - obnovljiva energija, novi izolacioni materijali, kompost itd.);

- unapređenje i održavanje stepena šumovitosti i uvećanje proizvodnog potencijala šuma (viši nivo produkcije) i šumskog zemljišta;

- unapređenja znanja iz oblasti održivog upravljanja, upravljanja politika-ma, evaluacija postignutog razvoja i konkurentnosti, razvoj institucija (registar, savjetodavne službe, nova radna legislativa) i sl.

Literatura 1. Vijeće ministara BiH ''Strategija razvoja nauke u BiH 2010-2015, Verzija 1.0, Novembar 2009 2. Vijeće ministara BiH ''Akcioni program za provodjenje strategije razvoja nauke u BiH 2010-2015“, Novembar 2009 3. Vijeće ministara BiH, Direkcija za ekonomsko planiranje DEP ''Razvojna strategija Bosne i Hercegovine'', radni dokument, septembar 2009 4. Vijeće ministara BiH ''Okvirni zakon o osnovama naučno-istraživačke djelatnosti i koordinaciji unutraš-nje i međunarodne naučno-istraživačke saradnje Bosne i Hercegovine’’, Maj 2009 5. . Akademija nauka i umjetnosti BiH ''Strategija naučno-tehnološkog razvoja Bosne i Hercegovine’’, Sarajevo 2006 6. UNESCO Regional Bureau for Science and Culture in Europe (BRESCE) ''Science and Education Policies in Central and Eastern Europe, Balkans, Caucasus and Baltic Countries'', Venice Italy 2010 7. Prednacrt zakona ''Zakon o fondu za nauku u Federaciji BiH'', Sarajevo 2009 8. Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, ''Bosna i Hercegovina u brojkama 2008'' 9. Federalni zavod za statistiku ''Federacija Bosne i Hercegovine u brojkama'', Sarajevo 2007 10. Službeni glasnik Instituta za intelektualno vlasništvo BiH Glasnik intelektualnog vlasništva br. 3/2009 11. Strategija razvoja poslovnih inkubatora u Bosni i Hercegovini, 2008 12. Mašinski fakultet Univerziteta u Sarajevu, Fakultet strojarsva i računarstva sveučilišta u Mostaru ''Razvoj industrijske politike u Federaciji BiH’'', Sarajevo 2008 13. Ekonomski institut Sarajevo, ''Strategija razvoja Tuzlanskog kantona 2008 - 2013. godine'', Sarajevo 2008.

94

14. Kanton Sarajevo ''Zakon o naučnoistraživačkoj djelatnosti'', Sarajevo 2004 15. Zakon o naučnoistraživačkoj djelatnosti u Republici Srpskoj 16. Zakon o znanstvenoj djelatnosti i visokom obrazovanju u Republici Hrvatskoj 17. Zakon o naučnoistraživačkoj djelatnosti u Republici Srbiji 18. OECD/GD (94) 84 Frascatti Manual 19. Revised Field of Science and Technology (FOS) Classification in The Frascati Manual, DSTI/EAS/STP/NESTI(2006)19/FINAL, OECD, Feb-2007 20. Pro Inno Europe ''Development of Centres of Excellence in Slovenia'', Strukturna mjera sa pozivom za ulaganja 84 miliona Eura za period 2009-2013 21. European Commission, Enterprise Directorate-General ''INNO-Policy TrendChart: Innovation Policy Progress Report -SLOVENIA 2009'' 22. European Commission, Enterprise Directorate-General ''NNO-Policy TrendChart Policy: Trends and Appraisal Report -Slovenia 2008''

95

B. Matić

MODEL ODRŽIVOG FINANCIRANJA NAU ČNOISTRAŽIVA ČKE I ISTRAŽIVA ČKORAZVOJNE DJELATNOSTI U FEDERACIJI

BOSNE I HERCEGOVINE 1. Uvod Uloga države u ulaganju u istraživačke djelatnosti, naučne na univezitetima i razvojne u poduzećima poslije 1995. god. nikada nije razmatrana ni na jed-nom visokom organu države, entiteta i kantona (osim Kantona Sarajevo koji je 2005. god. na Skupštini usvojio Plan naučnoistraživačke djelatnost - PNID - sa skromnim početnim financiranjem od 15% predratne norme u odnosu na svoj BDP, sa planom dostizanja norme u 2009. god., što je napušteno kao cilj već u 2006. god,). Državna Strategija iz 2010. god. nema plan ulaganja, te se ne može smatrati validnim dokumentom kada je financiranje u pitanju. 2. Nedostaje društvena svijest o potrebi da BiH postane na znanju zasnovano društvo (Knowledge based society) Uz ispunjenje svih potrebnih uvjeta konkurentne prednosti privrede BiH će se moći postići isklju čivo orijentacijom na dostizanje atributa na zna-nju zasnovanog društva. Visoko obrazovanje i RTD* djelatnosti moraju postati državni prioritet, sa krajnjim ciljem dosti zanja normi koje u tim oblastima važe u EU. Na žalost, ovo je jedan od najtežih problema koji je pred BiH. Samo 15% relevantne generacije (uzrasta 18-24 godine) je upisano na stupnjeve obrazovanja poslije srednje škole (tertiary education), dok je taj pokazatelj za Slovačku i Češku 22%, Irsku 38%, Dansku 45%, Norvešku 58%, Finsku 70% [1]. Dakle, ocjene da BiH ima preveliki broj studenata ne-maju osnova. Pri tome, univerziteti ne mogu ponuditi kvalitetnu edukaciju upisanim studentima iz dva razloga. Uobičajeni budžeti za univerzitete su cca 1000, ali i 500 eura po studentu godišnje, što je osam do šesnaest puta manje u odnosu na EU zemlje. Ogromna većina univerzitetskih nastavnika su bez

Dr. Božidar Matić, dipl. el. ing. Profesor emeritus Univerziteta u Sarajevu Redovni član ANUBiH * Pošto je u Bosni i Hercegovini pojam naučnoistraživački i istraživačkorazvojni rad

neprimjereno zamijeniti kratkom riječi nauka, jer ta riječ ima uobičajeno suženo značenje koje isključuje istraživačkorazvojnu funkciju, u daljem tekstu će biti često korištena i engleska skraćenica RTD - istraživanje i tehnološki razvoj

96

RTD projekata. OECD norma[2] da je svaki univerzitetski nastavnik 0.5 FTE (Full Time Equivalent) edukator, a drugih 0.5 FTE istraživač, u BiH je ispu-njena sa 3%*! Predratnu normu od 1,5% BDP za RTD[2] niti jedan državni nivo nije obnovio. U 2008. god. za RTD svi nivoi državne vlasti su u zbiru uložili marginalnih i beznačajnih 0,13% BDPa[3]. Statistika ne prati ovu oblast, a podatak je dobiven sabiranjem relevantnih stavki u svim ministar-stvima koji u svome nazivu imaju riječ «nauka».! Nepostojanje vlastitih istra-živanja onemogućava istraživače iz BiH da konzumiraju ponudu za učešće u FP7 programu EU. EU je već dostigla 1,9% BDP u RTD, sa planom od 3% u 2010. god. [4] BiH je jedina sa teritorije ex Jugoslavije koja je tek 2008. go-dine postala članica COST (Cooperation in the Field od Scientific and Tech-nical Research) programa EU, iako je davno pozvana da se pridruži, što je prije 2009. godine onemogućilo priključenje u FP7, jer istraživači iz BiH ne mogu financirati troškove priključenja programima EU. Nekoliko FP7 proje-kata u kojima su se istraživači iz BiH uspjeli priključiti osobnim vezama u EU, ne mijenjaju značajno tužnu sliku. Konačni indikator katastrofalnog sta-nja u BiH je stanje istraživačke produkcije koja se mjeri brojem objavljenih radova u referentnim časopisima na 100.000 stanovnika. BiH je 3,2 puta sla-bija u 2000. god. od svoga rezultata u 1990. god., 5,6 puta od Crne Gore, 8,6 puta od Makedonije, 18,5 puta od Srbije, 42,6 puta od Hrvatske i 125,9 puta od Slovenije[5]!!! Iako je ovaj podatak iz 2000. godine (svježijeg nema), si-tuacija nije ništa bolja ni u 2009. godini jer se fondovi naučnoistraživačkog i istraživačkorazvojnog rada nisu pojavili. Neshvatljivo je da je UNESCO svo-je upozorenje na tragediju RTD sektora vlastima BiH uputio tek 2005.god., za sada bez rezultata. Cilj da BiH postane na znanju utemeljeno društvo daleko je od realnosti ne poduzmu li se radikalni koraci, i to urgentno. Zabo-ravlja se da je ne samo za kreaciju vlastite inovacione potentnosti nego i za uspješan transfer tehnologija potrebno izaći iz sadašnjeg stanja potpune im-potencije inovativnog kapaciteta zemlje.

Sektor RTD je jedini poslije rata neobnovljeni dio društvenih djelatnosti. Zdravstvo je po obimu i kvalitetu djelovanja nadmašilo predratni doseg i ima u nekim oblastima karakter razvojnih trendova. Školstvo po mreži institucija je bogatije nego prije rata iako grca u siromaštvu (po ulaganju po studentu godišnje). RTD sektor je pridjeljen ministarstvima obrazovanja i ne uživa nikakvu pažnju unutar ministarstava, što se podudara sa veličinom budžetske stavke za RTD koja je i do 20 puta manja od one za obrazovanje (a trebala bi biti istog reda veličine). Od 13 vlada u BiH samo vlada RS ima ministarstvo nauke i tehnologije (iako sa minornim budžetom). U ostalim vladama RTD je

* Autorova procjena na bazi godišnjih izvještaja univerziteta u BiH za 2004. god.

97

pridodat obrazovanju i kao „hladna“ djelatnost ne uživa pažnju niti vlade niti resornog ministra koje iscrpljuje „vruća“ djelatnost tj. obrazovanje. Treba napomenuti da državna vlada nije uspostavila nikakav odnos prema RTD sektoru sve do 2010. god kada je donijela dokument Strategija razvoja nauke Bosne i Hercegovine 2010. - 2015., uglavnom deklarativnog karaktera jer ne uspostavlja mehanizam financiranja.

RTD sektor ne sadrži niti jedan Istraživačko-razvojni centar u poduzeći-ma (kojih je prije rata bilo na desetine), te se ne radi na razvoju novih proiz-voda i novih tehnologija pa nije čudo da je uvoz pokriven izvozom ispod 50%. Nestali su svi Naučno-istraživački instituti, relevantni tehnološkom razvoju, većina je uništena ratom, a preživjeli su odklizali u rutinske djelatno-sti. Jedini naučno-istraživački kapaciteti su na univerzitetima, koji zbog ne-dostatka financiranja ne ispunjavaju osnovnu svoju ulogu - stvaranje naučne kondicije nastavnika - a bez suradnje sa Istraživačko-razvojnim centrima iz poduzeća oni i inače ne mogu imati neposredan uticaj na konkurentnost po-duzeća. Ne može se poreći tvrdnja da poduzeća u BiH svoj tehnološki razvoj ne kreiraju na vlastitim istraživačkim naporima nego na epigonstvu, a epi-gonstvo ne osigurava konkurentnost osim one koja je zasnovana na niskim cijenama rada. Treba istaći da mala i srednja poduzeća - SME - (zbog svoje veličine) ne mogu formirati svoje Istraživačko-razvojne centre, ali zato drža-va mora formirati Tehnološke parkove u kojima SME mogu realizirati razvoj svojih novih proizvoda i tehnologija, uključivo i onih koji su zasnovani na naporima neovisnih inovatora koji su visoko ocjenjeni i nagrađeni na izložbama inovacija. Na žalost, osim primjera Tuzlansko-norveškog parka za informacione tehnologije, drugih nema.

Odsustvo društvene svijesti o značaju RTD sektora reflektira se i u žalos-nom položaju znanstvene infrastrukture čiji su primjeri Narodna i univer-zitetska biblioteka NUB i Akademska mreža, domen .edu. 3. Financijsko ulaganje države u RTD sektor nije prepoznato kao raz-vojna potreba EU je svojim planom da dostigne ulaganje u RTD u iznosu od 3% BDP do 2010. god. definirala mjeru koju će poštovati članice. BiH je 1990. god. Ima-la ulaganje u RTD sektor od 1.5% tadašnjeg BDP (0.5% Savezni fond za nauku i tehnološki razvoj, 0,5% Republički fond za nauku te 0,5% privredna poduzeća). Konačni bilans konkurentnosti privrede BiH iskazan je podatkom da je u toj godini vanjskotrgovinski suficit bio 5% BDPa i iznosio je 0,5 mlrd. USD. Poslije 1995. god. RTD sektor izuzet je iz bilo kakve obnove. Dejtonski sporazum je definirao nadležnosti svih nivoa vlasti u BiH, ali riječi nauka, istraživanja, tehnološki razvoj i sl. nisu spomenuta niti jedan put pri definiranju odgovornosti nivoa vlasti tako da i danas na prigovore da te

98

oblasti zanemaruju dužnosnici svih nivoa vlasti odgovaraju ¨to nije naša od-govornost¨. Nestao je Republički fond za nauku, kantonalni fondovi nisu for-mirani, univerziteti su izgubili istraživačku komponentu i pretvorili se u vi-soke škole (koledže) koji vrše visokoškolsko obrazovanje, ali bez istraživač-ke djelatnosti nastavnika. Prestalo je obilno financiranje naučno-istraživačkih projekata. To rezultira impotencijom nastavnika da objavljuju radove u in-deksiranim časopisima, a u daljoj konsekvenci obara rejting svakog od naših univerziteta. Scientometrija kao djelatnost na BiH univerzitetima ne postoji, svakodnevno se gube šanse za usporedivost sa univerzitetima ne samo u Eu-ropi nego i u okruženju. Pošto u BiH budžeti su cca 1/3 BDP, trenutna norma od 2/3 europske norme tj. od 2% BDP je istovremeno cca 3% budžeta. Pošto u BiH tri nivoa državne vlasti imaju prava prikupljanja i potrošnje javnih prihoda, to je logično (a UNESCO predlaže) da svaki nivo učestvuje u finan-ciranju STR sektora sukladno svome fiskalnom kapacitetu. Koliko je to pokazuje slijedeća tablica:

Ulaganja u RTD sektor svih nivoa vlasti u Bosni i Hercegovini Redni broj Nivo vlasti u BiH Budžet/utrošeno u

RTD u 2009. (KM) 1. Vlada Bosne i Hercegovine 150.000,00 2. Vlada Federacije - Ministarstvo obrazovanja i

nauke 1.540.213,00

3. Kantoni u Federaciji 5.804.718,40 - Kanton Sarajevo 5.545.742,00

- Unsko-Sanski kanton na

- Posavski kanton 0

- Tuzlanski kanton 179.201,40

- Zeničko-Dobojski kanton 68.400,00

- Bosansko-podrinjski kanton 11.375,00

- Srednjobosanski kanton 0

- Hercegovačko-Neretvanjski kanton 0

- Zapadno-hercegovački kanton 0

- Livanjski kanton 0

4. Vlada Republike Srpske 5.221.500,00 5. Vlada Distrikta Brčko 750.000,00

Tabela 1. 2009. god.

99

Fiskalni kapaciteti Vlada BiH

Vlada FBiH i vlade svih

kantona

Vlada RS

Vlada Brčko

Distrikta BiH

Fiskalni kapacitet Aprox.

13,90 61,10 22,10 2,90 100

Budžet mil.KM 977,60 4.295,50 1.556,10 203,40 7.032,50

Poželjnih 2% BDP za RTD mil. KM pri odnosu 3/1 Država/privreda

49,00 315,40 77,90 10,20 352,50

Ostvareno u 2009. godini za RTD mil.KM

0,15 7,34 5,22 0,75 13,46

% ostvarenja 0,30 2,32 6,70 3,43 3,81

Tabela 2. 2009. god. Naravno da tako oskudno financiranje RTD sektora ne pruža mogućnost da se uspostavi sistem podrške poduzećima (a što se radi u svim razvijenim zemljama) putom poticaja za ulaganje u istraživačko-razvojne projekte za razvoj novih proizvoda i novih tehnologija te za investiciona ulaganja poduzeća u kapacitete istraživačko-razvojnih centara. Global Competitiveness Report WEF-a za 2007/2008 godinu dao je po pitanju RTD sektora sljedeće rangove za BiH, u kontekstu 131 zemlje, koje predstavljaju 98% svjetskog GDP-a:

• Upotreba najnovijih tehnologija 121 • Apsorpcija tehnologija u firmama 127 • Zakonodavstvo relevantno ICT 116 • FDI i transfer tehnologija 127 • Pretplatnici mobilne telefonije 75 • Korisnici Interneta 52 • Personalni računari 71 • Širokopojasni Internet pretplatnici 73 • Inovativni kapacitet 110 • Kvalitet naučno istraživačkih institucija 117 • Ulaganja preduzeća u istraživanje i tehnološki razvoj 97 • Istraživačka suradnja univerziteti/firme 107 • Državne nabavke proizvoda naprednih tehnologija 122 • Raspoloživost naučnika i inženjera 108 • Korištenje patenata 89 • Zaštita intelektualne svojine 119 • Upis na tercijarnu edukaciju 67 • Kvalitet edukacionog sistema 85 • Kvalitet edukacije matematike i prirodnih znanosti 54 • Internet u školama 88 • Brain drain 113 • Stanje razvoja klastera 128

100

Na osnovu gornjih agregata, zbirni rangovi za tipove ekonomije zastupljene u BiH su:

• Faktorski vođena ekonomija (institucije, infrastruktura, makroekonomska stabilnost, zdravstvo i osnovno školstvo)

104

• Efikasnošću vođena ekonomija (visoko obrazovanje • i trening uz rad, efikasnost robnog tržišta, efikasnost tržišta

rada, sofistikacija financijkog tržišta, tehnološka spremnost, veličina tržišta)

95

• Inovativnošću vođena (sofistikacija poslovanja, inovativnost) 123

Konačni zbirni rang BiH je 106 od 131 posmatranih zemalja za 2007/2008 godine. Napomena: Više navedeni podaci su za BiH, a ne za FBiH za koju su ovakvi podaci nepostojeći, ali vjerno opisuju i stanje u FBiH. 4. Kako financirati RTD? Dejtonska distribucija ovlasti i kasniji aranžmani vezani za ovlasti vezane za fiskalni sistem moraju biti polazna osnova kod projektiranja financijskog sis-tema održivog financiranja sektora naučnoistraživačke i istraživačkorazvojne (RTD) djelatnosti. Prihodna i rashodna strana fiskalnog sistema se strukturno značajno razlikuju, ali za potrebe ovog razmatranja bitna je rashodna strana - pravo na potrošnju javnih prihoda - budžeti kojima raspolažu Federalna vlada i vlade kantona.

Sistem financiranja RTD sektora mora uvažiti visoko decentralizirani sistem ovlasti i odbojnost prema centraliziraciji makar i dijela već decentrali-ziranih sredstava. Srećom, to i nije prepreka u stvaranju sistema održivog fi-nanciranja RTD sektora jer unutar svakog subjekta (vlada FBiH, kanton) pos-toje, mogu se identificireti potrebe i interesi prema RTD sektoru te lokalno fi-nancirati. Sistemom poticaja mogu se autonomno artikulirati potrebne surad-nje koje prevazilaze lokalnu razinu. 4.1 Predmet financiranja Država BiH bi trebala osigurati financiranje:

• Domaći udjel u projektima međunarodne suradnje, naučnoistraživač-kim i istraživačkorazvojnim;

• Članarine u međunarodnim naučnim i nauci relevantnim asocijacija-ma u kojima je BiH članica (UNESCO, ISO, IEC, COST, FP7, IMA, CIGRE, itd);

• Financiranje naučnoistraživačkih projekata koje zajednički rade fakul-teti i/ili instituti iz različitih entiteta, uključivo i Distrikt Brčko;

101

• Poticaj istraživačkorazvojnim projektima koji su predmet suradnje poduzeća iz različitih entiteta, uključivo i Distrikt Brčko;

• Državne nagrade za naučnoistraživačke rezultate; • Akademska mreža (domen .edu); • Kooperativni bibliotečki informacioni system i servisi - COBISS; • Pristup naučnoistraživačkim bazama podataka (Current Contents,

Science Citation Index, WEB of Science itd.); • Pristup elektronskim naučnim časopisima (EBSCO itd.); • Izdavanje časopisa koje međunarodne referentne baze prihvate kao

indeksirane; • Državna statistika relevantna nauci i tehnologiji po standardima

OECD-a. Federacija BiH bi trebala osigurati financiranje:

• Program stvaranja naučnih saradnika - jednu polovinu od 4.400 dok-tora nauka na 2,85 miliona stanovnika FBiH u 10 godina - a putem naučnoistraživačkih projekta koji rezultiraju doktoratom, a za potrebe naučnog i tehnološkog razvoja. Drugu polovinu trebaju osigurati kan-toni za potrebe nastavne i naučnoistraživačke funkcije svojih univer-ziteta. Ovi brojevi su u sukladnosti sa EU planom (700.000 doktora znanosti na 450 miliona stanovnika u 10 godina);

• Održavanje i razvoj Registra istraživača, istraživačkih institucija, is-traživačkih projekata, infrastrukturnih ulaganja i kapitalne istraži-vačke opreme;

• Izdavaštvo naučne literature; • Naučnoistraživački projekti koji rezultiraju člancima u referentnim časopisima;

• Poticaj istraživačkorazvojnim projektima sa izvoznom aspiracijom, 1:1 sa relevantnim poduzećima već sufinanciranim od svojih kantona;

• FBiH će investirati (formirati) nezavisno od univerziteta naučne insti-tute za nekoliko fundamentalnih oblasti koje su primjerene prirodnim karakteristikama FBiH (npr. Institut za mediteranske poljoprivredne i šumarske kulture u Hercegovini, Šumarski institut u Srednjoj Bosni i Bosanskoj Krajini, Institut za kraška područja u Hercegovini, Rudar-ski institut u Tuzli, Metalurški institut u Srednjoj Bosni, Institut za međunacionalne odnose sa sjedištem u Sarajevu i odjelom u Mostaru, Energetski institut sa više odjela na različitim lokacijama i sl.). Uprav-ljanje tim, od strane FBiH formiranim, institutima organizovaće se po principu FFRDC u SAD (Federally Funded Research and Development Centers). (Vlada FBiH na osnovu feasibility studije osniva i investira, a na upravljanje predaje konzorciju zainteresiranih privatnih i držav-nih poduzeća te univerziteta. Vlada FBiH, iako financira, preuzima

102

ulogu manjinskog partnera u konzorciju, a da bi se izbjegao uticaj državne birokracije u istraživačkim ciljevima).

• FBiH će u tim institutima financirati i sufinancirati istraživačke pro-jekte koji mogu dokazati da su od interesa za FBiH.

• FBiH će donijeti svoj Zakon o naučnoistraživačkoj i istraživačkoraz-vojnoj djelatnosti te zakon o Fondu za naučnoistraživačku i istraži-vačkorazvojnu djelatnost. FBiH će svojim zakonom urediti poziciju kantona u istraživačkom sistemu vodeći se principom da su kantoni prevashodno okrenuti prema naučnom potencijalu univerziteta koje financiraju, te prema preduzećima koja svoj istraživačkorazvojni rad usmjeravaju stvaranju novih proizvoda, tehnologija i usluga okrenutih izvozu, a koji rad sufinanciraju kantoni.

4.2 Obim financiranja EU je dostigla 1,9% BDP u financiranju istraživačke djelatnosti. Pošto su postavili cilj od 3% u 2010. god. postavili su i poželjnu strukturu financiranja privreda: država kao 2:1, čime se ugledaju na SAD koja je 1970. imala omjer 1:2, a sada je dostigla 2:1, pri ulaganju od 2,86% BDP.

Male zemlje, koje u razvoju istraživačkih djelatnosti vide put svoga nap-retka su: Švedska koja ulaže 3.59% svog BDP, Švicarska 2,74%, Finska 2,73%, Izrael 2,20%, Danska 2,06%, Norveška 1,56%, Island 1,55% itd. Površni «poznavaoci» istraživačke djelatnosti ovu volju za ulaganje objašnja-vaju bogatstvom ovih zemalja i njihovim visokim BDP per capita. To je klasična zamjena teza! Te zemlje su bogate i imaju visoki BDP per capita zato jer ulažu u istraživački sektor!

BiH je 1990. god. bila dostigla 1,5% svoga tadašnjeg BDP, od čega je državni dio bio 1% (Federacija i Republika po 0,5%), a privreda je ulagala 0,5%.

Misija UNESCO je 2005. god. posjetila BiH u tri navrata i dala preporu-ku da BiH, s obzirom na svoje ciljeve priključenja EU, mora obnoviti svoj is-traživački sektor i to početi sa ciljnim iznosom 2%BDP (2007. - 1%, 2008. - 1,5%, 2009. - 2%), a da se participacija pojedinih nivoa vlasti odredi suklad-no njihovim pravima na potrošnju javnih prihoda (fiskalna snaga).

BDP u 2009. god. je utvrđen u iznosu 23,5 milijardi KM[6]. Budžeti u BiH za 2009. god. su dati u tabeli 3:

BiH Vlada BiH FBiH ukupno RS D. Brčko 7.032,5 977,6 4.295,4 1.556,1 203,4

Tabela 3. Budžeti u milionima KM u 2009. god.

103

Na osnovu tih podataka stanje fiskalne snage je dato u tabeli 4:

BiH Vjeće ministara BiH FBiH ukupno RS D. Brčko 100 13,9 61,1 22,1 2,9

Tabela 4. Budžeti u procentima (fiskalana snaga)

Odnos država: privreda bi trebao ostati na prijeratnom nivou 2:1 ili čak na odnosu 3:1. To se može argumentirati:

• Rat je u potpunosti uništio predratnu strukturu privrede BiH, nestala su velika poduzeća koja su bila nosioci izvoza i koja su svoju konku-rentnu sposobnost gradila na proizvodima i tehnologijama stvorenim u vlastitim IRC i Institutima. Nova privredna struktura tek nastaje i njezine tehnološke i izvozne aspiracije su još uvijek niske te i voljnost da ulažu u istraživanja. Stoga se ne mogu očekivati njihova veća ula-ganja u istraživačkorazvojne projekte. Baš zato se moraju obilnije ula-gati budžetski poticaji u takve projekte.

• Izuzetno je veliki deficit doktora nauka koji bi preuzeli nastavu na univerzitetima BiH. Sada se taj deficit kompenzira preopterećenjem postojećih nastavnika - doktora koji cijeli svoj raspoloživi vremenski resurs troše u nastavi, ne bave se istraživanjima, gostuju na više uni-verziteta van matičnog i time «krpe» deficit. Veliki je obim gostova-nja nastavnika iz R Hrvatske i SCG, koji često samo naslovno pokri-vaju predmet, a stvarnu nastavu izvode asistenti, što je protuzakonito i ima negativan uticaj na kvalitet nastave. Stoga postoji velika potreba da se financiraju naučnoistraživački projekti koji rezultiraju doktora-tom. Bolonjski principi predviđaju doktorat isključivo kao rezultat naučno-istraživačkog projekta. A ti projekti su odgovornost kanto-nalnih i entitetskih nivoa vlasti.

• Poticanje međunarodne suradnje, kao dijela integracionih procesa pre-ma EU, je također odgovornost države.

• Primjer: U dokumentu Crna Gora u 21. stoljeću u eri kompetitiv-nosti koji je po narudžbi svoje vlade izradila njihova Akademuja predlaže se raspored 60% država, 30% poslovni sektor i 10% sredstva fondova EU.

Navedeni razlozi opravdavaju razmatranje odnosa 3:1 ravnopravno sa 2:1. Odnos 3:1 bi morao trajati barem 5 godina (prosječno trajanje stvaranja i sazrijevanja jednog doktora nauka).

Kada se ciljni procenat od 2% primjeni na iznos BDP BiH od 23,5 mili-jardi KM, slijedi da bi za RTD u BiH bio potreban iznos od 470 miliona KM. U skladu sa tim, svi nivoi državne vlasti i privreda bi trebali taj iznos osigu-rati kako slijedi u tabeli 5.

104

Država/privreda Država Privreda 2/1 314 156 3/1 352,5 117,5

Tabela 5. Potrebno učešće države i privrede u financiranju R&D u milionima KM

Primjenjujući pravilo da se financiranje realizira u sukladnosti sa pravom na potrošnju javnih prihoda, nivoi vlasti u BiH bi trebali osigurati kao što pokazuje tabela 6.

Država/privreda BiH Vlada BiH FBiH RS D.Brčko 2/1 314 43,67 191,90 69,30 9,13 3/1 352,5 49,00 215,40 77,90 10,20

Tabela 6.: Potrebno učešće nivoa državne vlasti u financiranju RTD u mil. KM

Gornje tabele su date za cijelu BiH kako bi se mogla uočiti uloga FBiH u kontekstu cijele države. Međutim naš fokus je na FBiH unutar koje se fiskalna snaga djeli između Vlade FBiH i vlada svih kantona, te slijede podaci, za FBiH, odnos vlade FBiH i svih kantona zajedno u tabeli 7.

Država/privreda FBiH Vlada FBiH Kantoni 100% 49,7% 50,3%

2/1 191,90 95,40 96,50 3/1 215,40 107,05 108,35

Tabela 7. Potrebno učešće države u % i milionima KM

Napor federalne vlade da uredi ulaganje u RTD u federaciji ne može biti us-pješan u cjelosti ukoliko kantoni ne budu učestvovali u ulaganju iz svojih budžeta sukladno svojoj fiskalnoj snazi. Ovdje se ne može ulaziti u komen-tiranje načina na koji će federalna vlada izvršiti koordinaciju te nagovoriti kantonalne vlade da participiraju u čemu će poslužiti slijedeći podaci:

FBiH Ukupno

Svi kant.

Kant. 1

US

Kant. 2

Pos

Kant. 3

Tuz

Kant. 4

ZD

Kant. 5

BP

Kant. 6

SB

Kant. 7

HN

Kant. 8

ZH

Kant. 9

Sar

Kant. 10 Li

100%, fs 50,3 5,1 0,9 9,5 7,2 1,0 4,4 3,8 2,0 14,6 1,8 191,90 KM

96,5 9,79 1,73 18,23 13,82 1,92 8,44 7,29 3,84 28,02 3,45

215,40 KM

108,35 10,98 1,94 20,46 15,51 2,15 9,48 8,18 4,30 31¸45 3,87

Tabela 8. Potrebna izdvajanja za RTD kantonalnih vlada, milioni KM, 2009. god.

Kantoni bez univerziteta bi svoje izdvajanje usmjerili univerzitetima - javnim ustanovama, gdje studiraju njihovi građani. Naravno, ovaj pregled za kantone se ovdje daje samo informativno i nije predmet federalnog reguliranja, ali može biti predmet uređivanja Zakonom o naučnoistraživačkoj i istraživačko-razvojnoj djelatnosti FBiH, te paralelno donesenih zakona u kantonima.

105

Dostizanje obima financiranja prema prethodnim tabelama neće biti mo-guće na bazi povećanja budžeta niti jednog nivoa vlada, jer obim budžeta kontroliše i ograničava Međunarodna zajednica. To se može postići isključi-vo preraspodjelom potrošnje unutar budžeta. Ako ove iznose treba usmjeriti u istraživačke djelatnosti, onda se to može postići smanjivanjem drugih pot-rošnji kako bi se postigao odnos koji je sada narušen, jer sada novac koji bi trebao ići za istraživanja troše druge djelatnosti. (Sasvim je razumljiva rečenica koja se često čuje u akademskim sredinama „Tko troši naših 2%?“) Sa gledišta potreba za razvoj istraživanja i tehnološkog razvoja, zemlje koje su bile u situaciji kao BiH sada, rješavale su ovaj problem sma-njivanjem izdvajanja za vojsku, revizijom socijalnih davanja i smanjivanjem obima ukupne administracije koja tereti budžet. 4.3 Način financiranja i odlučivanja Moguća su dva rješenja:

• budžetska stavka u ministarstvu o kojoj odlučuje Savjet za istraživač-ke djelatnosti ministarstva ili

• Fond za naučnoistraživačku i istraživačkorazvojnu djelatnost kao pravno lice kome je osnivač ministarstvo i koje kao vrhovno tijelo od-lučivanja ima Savjet fonda, (predratno rješenje koje je pokazalo izuzetno dobre rezultate u BiH, ali i u drugim ex Yu republikama, a koristi se u svim EU zemljama kao i SAD).

Prvo rješenje je lakše prihvatljivo birokratskim strukturama u ministarstvi-ma, ali znatno se produžava vrijeme odlučivanja, stalno je u konfliktu sa dru-gim podresorima u «kombiniranom» ministarstvu (npr. nauka i obrazovanje u istom ministarstvu) posebno ako je ona druga djelatnost «vruća» djelatnost u kojoj svaki dan «gori» kao što je obrazovanje, te ministar nikad nema vreme-na za «hladnu» djelatnost kakva je nauka. Određeno poboljšanje modela se može učiniti ako je Savjet za istraživačke djelatnosti neovisan, sastavljen od vrhunskih istraživača i privrednika iz poduzeća koja imaju visoke tehnološke aspiracije te u kome je i ministar član, nikako i predsjednik. Odluke takvog savjeta trebaju biti izvršne, tj. ne idu na Vladu na potvrđivanje. Vlada ostvaruje svoj uticaj preko godišnjeg izvještaja o radu Savjeta. Drugo rješenje nema slabosti prvog, a Vlada i ministarstvo odgovorno za naučnoistraživačku i istraživačkorazvojnu djelatnost ostvaruju svoj uticaj pu-tem godišnjeg izvještaja Fonda. Koliko vlada SAD želi ukloniti uticaj svojih birokratskih struktura iz istraživačke djelatnosti najbolje pokazuje primjer državnih instituta koje ona osnuje i investira putom svojih ministarstava (Federally funded research and development centers - FFRDC), ali ih preda na upravljanje konzorcijumima formiranim od predstavnika univerziteta i privatnih poduzeća.

106

Argumenti koji se često iznose da je Fond, kao pravno lice, skuplje rješenje od budžetske stavke, zbog vlastite potrošnje administracije Fonda, ne stoje. Vlastita potrošnja svakog Fonda može se ograničiti u razmjeri njegove pot-rošnje za osnovnu namjenu. S obzirom na obime potrebnih sredstava za istra-živačku djelatnost, vidi se da sa najmanjim iznosima u budžetu raspolaže državni nivo, a najvećim entiteti, te bi, čak i kad bi stajao kriterij ekonomič-nosti, Fond trebao primarno biti formiran u entitetima. Zaključak: Država mora ulagati u istraživački sektor, odlučivanje mora biti minimalno birokratizirano. Fond za RTD je preferirano rješenje, ka-ko za državni nivo vlasti, tako i za entitetske nivoe, ali i kantone koji imaju univerzitete. Budžetska stavka u odgovarajućem ministarstvu je prihvatljivo rješenje za kantone koji nemaju univerzitet. Obim sredstava treba biti u skladu sa fiskalnom snagom osnivača. Na temelju podataka o GDP, budžetima i fiskalnoj snazi u 2009 godini usvajanjem predloženog načina i obima financiranja, FBiH je u 2010 godini trebala imati sljedeća ulaganja:

Vlada/Privreda FBiH ukupno Vlada FBiH Svi kantoni Privreda 2/1 287,17 95,14 96,29 95,72 3/1 287,17 107,04 108,33 71,79

Tabela 9 milioni KM

Napomena: Svi iznosi u tabeli 9 se trebaju tretirati kao ciljevi koji poma-žu da se dijelovi BiH pripreme za vrijeme kada će BiH postati kandidat za EU i kada će se od BiH tražiti da pokrene RTD sa 2% BDPa. Pošto taj put prema normalnoj državi u segmentu RTD ovisi od poštovanja nave-denih iznosa od četiri nivoa subjekata (kantoni, entiteti, država i privre-da) ni u kom slučaju se ne smije zaostajanje jednog subjekta koristiti da se opravdava svoje zaostajanje. Svaki subjekat neovisno od drugih treba ispunjavati svoju normu, a dogovaranjem i lobiranjem vršiti pritisak na one koji zaostaju da dostignu normu. Kada se bilo koji nivo državne vlasti pojavljuje kao osnivač naučnoistra-živačkog instituta, u procesu osnivanja imenuje i konzorcijalni odbor za upravljanje institutom. Odbor ima većinsku zastupljenost univerziteta i privrednih poduzeća, a ministarstvo ima svoje predstavnike. Ministarstvo u početku financira, a kasnije sufinancira institut u skladu sa osnivačkim aktom. 4.4 Usklađenost financiranja sa kantonima Naznake tematskih oblasti za koje bi se predstavnici FBiH trebali zalagati da ih financira Državni fond za RTD BiH kao i ono što bi trebao financirati Fede-ralni fond za RTD date su naprijed u točki 4.2. Da bi se sagledala cjelovita

107

slika slijedi naznaka onoga što bi trebali činiti kantoni, jer bez toga nije mo-guće postići cjelovite ciljeve pošto kantonima u FBiH pripada više od pola fiskalne snage. Kantoni bi trebali iz svojih fondova i/ili budžetskih stavki za RTD financirati:

• Drugu polovinu programa stvaranja 4.400 doktorata u 10 godina, a za potrebe nastavnih i naučnoistraživačkih djelatnosti univerziteta čiju nastavu financiraju

• Naučnoistraživačke projekte koji rezultiraju tim doktoratima, kao i one koji rezultiraju objavljivanjem radova u indeksiranim časopisima.

• Investiranje u istraživačke laboratorije na univerzitetima • Sufinanciranje investicija u Istraživačkorazvojne centre (IRC) i Istra-

živačkorazvojne grupe (IRG) u poduzećima koji stvaraju izvozno konkurentnu robu, usluge ili tehnologije i to barem sa 50%. Sa tako stvorenom investicionom osnovicom konkurira se za poticaj kod Federalnog fonda.

• Sufinanciranje projekata koje rade IRC i IRG u poduzećima, a za stvaranje izvozno konkurentno sposobne robe, usluga i tehnologija i to u prvih 5 godina sa 75%, a kasnije sa 50%.

4.5 Prioriteti Svaka strategija mora imati i tematske prioritete. Ti prioriteti se definiraju na osnovu tri kriterija:

1. Potrebe drštveno-političke zajednice da se realiziraju tematski prioriteti,

2. Raspoloživih novčanih resursa za financiranje tih prioriteta, 3. Raspoloživih kadrovskih resursa koji mogu realizirati projekte

zasnovane na bazi kriterija 1. i 2. Postoje neke sektorske strategije u FBiH (npr. energetike, poljoprivrede itd), ali ne za sve sektore. Osim toga, u akcionim planovima sektorskih strategija se ne tretira istraživačka djelatnost te se ne mogu definirati ni tematski priori-teti za istraživanja u cjelosti. Njih će biti moguće definirati na pravi način tek kad se pojave sektorske strategije koje će u svojim akcionim planovima sadr-žavati istraživačku djelatnost, ali samo ukoliko sektorske strategije budu re-zultat usklađivanja sa (sada nepostojećom) Strategijom razvoja FBiH kao cjeline.

Moguće je za početak preuzeti sektorske prioritete koje je definirala EU za BiH u projektu koji financira EU pod naslovom BH EXPORT STRATEGY koji je inauguriran u septembru 2010. god. U planu tog projekta za BiH (u potpunosti primjenjivo na FBiH) definiraju se kao prioriteti:

• Metali i komponente • Energija

108

• Industrija procesiranja i pakovanja hrane • Industrija procesiranja drveta • Građevinarstvo i relevantne usluge • Turizam

Što se tiče financijskih mogućnosti društveno-političkih zajednica, čak i pod uvjetom da se ostvari izdvajanje za RTD suglasno poglavlju 4.2, relativno malen BDP FBiH i pri korektnim procentima neće dati značajne iznose koji-ma bi se moglo krenuti u realizaciju prioritetnih projekata. Ta domaća sred-stva jedino se mogu koristiti kao učešće FBiH u EU istraživačkim projektima - FP7, EUREKA, COST itd., te za investiranje u institucije u FbiH da bi se osposobile za projekte. Da bi mogli neophodnim vlastitim učešćem povući znatnija sredstva EU mi moramo tematski slijediti njihove prioritete, koji na taj način postaju i naši prioriteti.

U slučaju potrebe određenog manjeg broja naših autohtonih prioriteta, oni će moći biti definirani tek nakon sektorskih strategija. S toga je racional-no koncentrisati se sada na kadrovske resurse i obilato financirati magisterije i doktorate, kao bi se podigao kvalitet univerziteta i kako bi kadrovska osno-va spremno dočekala određenje sektorskih prioriteta, plus investicije u inves-ticije. 4.6 Raspodjela sredstava po naučnim područjima Raspodjelu sredstava za naučnoistraživačke i istraživačkorazvojne programe po naučnim područjima treba, u principu, da uvaži prethodno razmatranje u poglavlju 4.5. U ex Jugoslaviji najveći prihod od naučnoistraživačkog i istra-živačkorazvojnog rada ostvaren je u području tehničkih i tehnoloških nauka, 58% od ukupnog prihoda, dok je pet ostalih naučnih područja približno u istim omjerima ostvarilo preostalih 42%, tabela 10.

PODRUČJE Prihod od NI i IR rada 1989. % Prirodnomatematičke nauke 10,5 Tehničke nauke 58 Medicinske nauke 12,4 Biotehničke nauke 9 Društvene nauke 6,8 Humanističke nauke 3,3

Izvor: Statistički godišnjak Jugoslavije 1989. strana 386. (Podataka u statističkom godišnjaku SR BiH o ovome nema)

Tabela 10.

Prevalencija tehničkih nauka je rezultat postojanja značajnih istraživačkih ka-paciteta u velikim poduzećima. S obzirom da su takvi kapaciteti u BiH u pot-punosti uništeni, za sadašnju situaciju u BiH, trebala bi se pri postavljanju

109

proporcija uzeti, kao orijentir, struktura raspodjele u Republici Hrvatskoj, tabela 11.

PODRUČJE PREDVIĐENO % UGOVORENO % Prirodne znanosti 26 26 Tehničke znanosti 27 24

Biomedicinske znanosti 20 20 Biotehničke znanosti 12 11 Društvene znanosti 8 9

Humanističke znanosti 7 10 Izvor: Izvješće o Nacionalnom znanstvenoistraživačkom programu u 1998. http://www.mzt.hr

Tabela 11. Struktura raspodjele u Republici Hrvatskoj u 1988.

Komentar uz tabelu: Značajnu različitost % ukupnih sredstava po pojedinim naučnim područjima treba gledati u svjetlu cijene norma sata istraživača u svakom od područja. Norma sat u prirodnim, tehničkim, biomedicinskim i biotehničkim znanostima je daleko više opterećena cijenom i amortizacijom opreme i daleko većim potrebama za povećanim, specifično opremljenim prostorom, što nije slučaj kod područja društvenih i humanističkih znanosti. Zbog toga predloženi procenti, u principu, omogućuju približno jednak broj norma sati u svakom području.

Iz Društvenog odjeljenja ANUBiH predloženo je da se društvenim nau-kama pripadne isti postotak kao i humanističkim. To se može obezbijediti na račun minimalnog smanjenja od 0,5% prirodnim i tehničkim naukama.

Ovi podaci, iako su iz 1998, za BiH su upotrebljivi jer ovaj dokument se radi u 2010.god. u kojoj BiH više liči na Republiku Hrvatsku iz 1998. nego iz 2009. godine.

Nekoliko sporadičnih konkursa za naučnoistraživačke i istraživačkoraz-vojne projekte vlade FBiH, i KS pokazuju da su preživjeli kapaciteti naučno-istraživačkih i istraživačkorazvojnih institucija upravo takvi kakve su i pre-zentirane proporcije u tabeli 11. Zaključak: Potrebno je posebnim pravilnikom regulirati pravedno učeš-će naučnih oblasti u raspodjeli sredstava Fonda, kako je to uobičajeno, a zasnovano na poštivanju principa jednakog broja radnih norma sati, sve dok se eventualnim donošenjem politike tehnološkog i industrijskog raz-voja FBiH ne targetiraju određene oblasti. 4.7 Upravljanje istraživačkom politikom Federalni Savjet za istraživačke politike je stručno tijelo koje se brine za raz-voj i kvalitet cjelokupne istraživačke djelatnosti i vrhovno je tijelo Federal-nog fonda za istraživačkorazvojnu i naučnoistraživačku djelatnost.

110

Zadatak Savjeta je da: - ocjenjuje stanje u naučnoistraživačkoj i istraživačkorazvojnoj djelat-

nosti, njen položaj sa stanovišta međunarodne konkurentnosti, kvali-teta i društvene svrsishodnosti,

- raspravlja pitanja od važnosti za istraživačku djelatnost te potiče do-nošenje mjera za njezino unapređenje;

- priprema nacrt Programa naučnoistraživačke i istraživačkorazvojne djelatnosti;

- predlaže ministarstvu odgovornom za naučnoistraživačku i istraži-vačkorazvojnu djelatnost Pravilnike o vrednovanju naučnih projekta, naučnih programa i naučnih organizacija;

- nadzire kvalitet naučnistraživačkih i istraživačkorazvojnih organizaci-ja (vrednovanje se vrši prema kriterijima koji se propisuju zakonom);

- razmatra prijedloge zakona i drugih propisa iz oblasti naučnoistraži-vačke i istraživačkorazvojne djelatnosti koji su u funkciji osigurava-nja općih uvjeta za razvoj i podsticanje naučnoistraživačkog i istraži-vačkorazvojnog rada i upotrebe njegovih rezultata;

- pobliže utvrđuje uvjete i kriterije za stjecanje naučnih zvanja u skladu sa zakonom,

- utvrđuje uvjete koje trebaju ispuniti naučnoistraživačke i istraživačko-razvojne organizacije da bi dobile ovlaštenje za postupak izbora u naučna zvanja;

- osniva ekspertni sistem za ocjenjivanje prijedloga za financiranje, sufinanciranje projekata i investicija te odobrava njegove pravilnike,

- putom ekspertnog sistema provodi vrednovanje naučnoistraživačkih i istraživačkorazvojnih projekta i programa, konkurse za nabavku naučne opreme i infrastrukturna ulaganja i donosi odluke Fonda za njihovo financiranje;

- predlaže Vladi FBiH obim financiskih sredstava predviđenih za Fond za naučnoistraživački i istraživačkorazvojni rad;

- predlaže i potiče mjere za sudjelovanje drugih subjekata, posebno drugih organa državne uprave, privrednih subjekata u sistemu nauč-noistraživačkoj i istraživačkorazvojnoj djelatnosti;

- predlaže mjere i poduzima aktivnosti za afirmaciju i napredovanje naučnog podmlatka.

- Drugo, predviđeno zakonom.

Sastav Savjeta Savjet ima ukupno 21 člana, od kojih su po tri člana iz šest naučnih područja kako slijedi:

- prirodne nauke, - tehničke nauke, - biomedicinske nauke,

111

- biotehničke nauke, - društvene nauke, - humanističke nauke,

i tri člana su istaknuti privrednici po kriteriju izvoznosti institucije iz koje se imenuje.

Jedan od članova iz naučnih područja obavlja dužnost predsjednika, a drugi dužnost potpredsjednika.

Ministar ministarstva odgovornog za naučnoistraživačku i istraživačko-razvojnu djelatnost obavezno prisustvuje sjednicama Savjeta.

Članovi Savjeta se imenuju na osnovu konkursa. Članove Savjeta kao i predsjednika i potpredsjednika Savjeta, imenuje Vlada FBiH prijedlog kon-kursne komisije koju imenuje također Vlda FBiH.

Članovi Savjeta iz naučnih područja trebaju biti vrhunski naučnici (koji imaju međunarodno priznate naučne radove, što se dokazuje listingom iz re-ferentnih baza u kojima su objavljeni radovi).

Članovi Savjeta se biraju na period od četiri godine, sa mogućnošću jed-nog ponovnog izbora. Član Savjeta može biti razriješen dužnosti i prije isteka roka na koji je

imenovan i to: - na vlastiti zahtjev, - ako ne ispunjava dužnosti člana Savjeta, - ako izgubi sposobnost za obavljanje dužnosti.

Zahtjev za utvrđivanje postojanja okolnosti za razrješenje dužnosti člana Sav-jeta u smislu naprijed rečenog može podnijeti resorni ministar, predsjednik, potpredsjednik ili dva člana Savjeta.

Rad Savjeta se regulira Pravilnikom o radu Savjeta kojeg isti donosi. Administrativne i stručne poslove za Savjet obavlja služba Fonda za

naučnoistraživačku i istraživačkorazvojnu djelatnost. Kontrolu trošenja budžetskih sredstava, u skladu sa Zakonom o izvršenju

budžeta provodi Revizija FBiH. Međutim, oblast naučnoistraživačkog i istra-živačkorazvojnog rada je specifičan, pa je teže vršiti ocjenu o namjenskom utrošku sredstava ako revizori nisu upućeni u osnovne elemente praćenja programa realizacije aktivnosti iz oblasti istraživanja. Stoga se predlaže dodatna edukacija revizora koji će vršiti kontrolu trošenja sredstava namijenjenih i utrošenih za realizaciju istraživačkih aktivnosti.

Svako pravno lice koje je korisnik sredstava Foda mora vršiti internu kontrolu jedan puta godišnje i rezultate dati Fondu uz godišnji izvještaj o projektu.

Pomoćni organ Savjeta je Ekspertni sistem (koji za efikasan i pouzdan rad može koštati i do 30% ukupnog Fonda za RTD – primjer je iz FP6).

112

4.8. Vlasništvo intelektualne svojine Rezultati naučnoistraživačkih projekata pripadaju pravnom subjektu u kojem su rezultati stečeni, bez obzira na udjele u financiranju projekta. Istraživači - kao fizička lica imaju neograničeno pravo koristiti rezultate projekta:

• Za objavljivanje u referentnim časopisima, • Za objavljivanje u monografijama i udžbenicima.

Pravni subjekat ima neograničeno pravo koristiti rezultate projekta za potrebe uključivanja u sve vidove međunarodne suradnje, pružajući priliku, po pra-vilu i prvenstveno istraživačima koji su postigli rezultate, da budu učesnici u međunarodnoj suradnji. Istraživači koji su rezultat postigli predlažu listu osobnih udjela u rezultatu Naučnoistraživačkom vijeću (NIV-u) naučnoistra-živačkog i istraživačkorazvojnog instituta, odnosno Naučno-nastavnom vije-ću (NNV-u) fakulteta na potvrdu. U slučaju nesuglasnosti istraživača, NIV odnosno NNV formira komisiju čije mišljenje je konačno. Članovi komisije se biraju, po principu kompetencije, iz sastava NIV-a, odnosno NNV-a, i vanjskih članova. Članovi komisije ne smiju biti osobno zainteresirani u predmetu.

Rezultati istraživačkorazvojnih projekata pripadaju poduzeću koje je for-miralo IRG ili IRC, ili poduzećima koja su financirala projekat suglasno udjelima financiranja. Podrška budžetskih sredstava je bespovratni grant naj-većem ulagaču. U slučaju patentiranja rezultata projekta i prodaje licence na osnovu patenta ili na osnovu know-how, poduzeća će dio prihoda po osnovu cijene i rojaliteta vratiti u budžet od kuda je dobivena podrška, a ostatak podijeliti sa istraživačima na principima 50%: 50%. Istraživačima se osobno dijeli po principu pravičnosti (suglasno doprinosu), a na prijedlog istraživača. Konflikte rješava sud. 4.9 Statistika države, federacije i kantona Procesom ulaganja u RTD neće se moći upravljati ukoliko RTD ne postane predmet praćenja i to na način kako se to radi u EU. Federalni zavod za sta-tistiku u suradnji sa ANUBiH je razradio osnove za statističko praćenje ob-lasti RTD u dokumentu www.anubih.ba/strategija/Strategija.pdf, stranice 215 do 266, ali potrebno je da se u zakonima koji se trebaju donijeti statističko praćenje definira kao obaveza državnih statističkih službi. To su zakoni o naučnoistraživačkoj i istraživačkorazvojnoj djelatnosti kantona, FBiH i BiH. 4.10 Učešće privrede u financiranju RTD U opisanim modelima financiranja RTD od privrede se očekuje učešća od 33% odnosno 25% što nije malo ako se u obzir uzmu činjenice:

113

• Nestala je struktura velikih poduzeća koja su prije 1992. god. svoju međunarodnu konkurentnu sposobnost gradila u vlastitim institutima i istraživačkorazvojnim centrima.

• Novonastala privredna struktura počela se razvijati na trgovini i to zasnovanoj na uvozu, tehnološke aspiracije su joj i danas izuzetno niske (osim rijetkih izuzetaka), nemaju među zaposlenim one koji imaju ma kakvo iskustvo u poslovima istraživanja, vlasnici i direktori tih poduzeća nikada nisu ni posjetili neki IRC i nisu u svoje pioritete investiranja stavili intelektualnu snagu poduzeća.

Pošto se privatnim poduzećima ne može nametati njihova interna struktura, jedini put da pokrenu RTD unutar sebe je obilno financijsko stimuliranje fi-nanciranjem, sufinanciranjem, direktnim poticajima te poreskim olakšicama.

To rade sve razvijene zemlje bez izuzetka, uključujući SAD. Trajna medijska kampanja o putovima dostizanja konkurentne sposob-

nosti također je potrebna. Državni udjel u razvoje RTD mora imati ulogu vodeće veličine dok sred-

stva privrede trebaju biti prateća veličina. Obrnuti odnos bi doveo do nekoriš-tenja državnog novca i degradirao bi se cijeli napor intenziviranja RTD. U programskom smislu odnos mora biti obrnut, htijenja privrede moraju biti primarna. Literatura 1. Word Economic Forum, The Global Competitiveness Report 1999, page 290. 2. OECD/GD (94) 84 Frascatti Manual. 3. Politika nauke u FBiH, ANUBiH, 2002. god. 4. The Lisabon Agenda, 2000.EURACTIV.Com.Aug.2004. 5. Fourth International Congress on Peer Review in Biomedical Publications,

Barcelona, Sept. 1-16. 2001. 6. Agencija za statistiku BiH, godišnji izvještaj Jedinice za ekonomsko planiranje

za 2009.god.

114

115

V. Doleček

MEĐUNARODNA SURADNJA - CILJEVI EUROPSKE UNIJE U OBLASTI ZNANSTVENO-ISTRAŽIVA ČKE I ISTRAŽIVA ČKO-

RAZVOJNE DJELATNOSTI 1. Uvod Znanost, istraživanje i tehnološki razvoj su prioriteti politika i aktivnosti Eu-ropske unije (EU). Cilj je jačanje znanstvenih i tehnoloških osnova industrije EU kako bi postala konkurentnija u svjetskim razmjerima. U tom smislu EU podstiče univerzitete, znanstveno-istraživačke institute i preduzeća u njiho-vim visokokvalitetnim istraživačkim i tehnološko-razvojnim djelatnostima, te podupire napore koje ulažu u međusobnu suradnju.

Temeljni instrument EU za poticanje istraživanja i tehnološkog razvoja, te povećanje konkurentnosti u svjetskim razmjerima je Sedmi okvirni prog-ram (Seventh Framework Programme) - FP7, program Europske zajedni-ce za istraživanje i tehnološki razvoj.

Osim Sedmog okvirnog programa, programi iz područja znanosti i teh-nologije u kojima mogu sudjelovati institucije iz BIH su EUREKA i COST. EUREKA je europska mreža za istraživanje i razvoj orijentiran prema tržištu, osnovana 1985. godine. EUREKA okuplja i povezuje tvrtke i istraživačke ins-titucije iz 34 europske zemlje. EUREKA pomaže izgradnji partnerstva kroz zajedničke multilateralne projekte, u cilju jačanja europske konkurentnosti. Rezultat projekata su novi proizvodi ili usluge koji promiču napredne tehno-logije i imaju svoje mjesto na tržištu.

Tijekom godina EUREKA je pomagala industriji i istraživačkim instituci-jama da surađuju na više od 2000 projekata. Veliki broj poduzeća koje su su-rađivale na ovim projektima je ostvario značajan porast godišnjeg prometa zahvaljujući ostvarenim rezultatima u znanstveno-istraživačkom radu. COST je najstariji okvir znanstvene suradnje evropskih zemalja i uspostavljen je 1971. godine. Sudjelovanje u projektima regulirano je potpisivanjem Me-moranduma o suglasnosti (Memorandum of Understanding), koji nema snagu međudržavnog ugovora pa ga ne moraju verificirati parlamenti zemalja članica. Finansiranje projekata je na nacionalnoj razini, a rezultati istraživa-nja zajednički su svim sudionicima u projektu. U pravilu se radi o projektima koji su od zajedničkog interesa više zemalja ili pak od općeg interesa (npr. okoliš, oceanografija, meteorologija), odnosno od interesa radi stvaranja za-

Dr. Vlatko Doleček, dipl. maš. ing. Profesor emeritus Univerziteta u Sarajevu Dopisni član ANUBiH

116

jedničkih standarda za cijelu Evropu. Prednost saradnje u okvirima COST-a je i u činjenici da se ravnopravnom saradnjom na projektima stvaraju uvjeti za sve ostale oblike međunarodne suradnje, a nacionalni se program dovodi u relaciju s istraživanjima u Evropi i svijetu.

Program COST posebno je okrenut onim područjima istraživanja gdje za-jedničke akcije mogu donijeti i korist zemljama sudionicama. Dok su naglas-ci u vrijeme osnivanja bili na području telekomunikacija, informatike, trans-porta, materijala, oceanografije, meteorologije i okoliša, sve više današnjih inicijativa okreće se društvenim znanostima, hemiji, medicinskim istraživa-njima i šumarstvu. COST svesrdno promiče koncept "bottom-up working", gdje svaka zemlja članica može pokretati akciju, koja pak može uključivati i po nekoliko projekata. Zahvaljujući tako fleksibilnom pristupu, COST je usp-ješno koordinirao više od 200 akcija, koje su utrle put prema nekim drugim istraživačkim programima EU-a. COST program od svojih početaka se drži četiri temeljna načela:

1. Otvorenost: sve COST zemlje, bez obzira na to jesu li članice EU-a ili nisu, mogu predlagati istraživačke akcije.

2. Sloboda izbora: sudjelovanje u akcijama slobodno je za sve COST zemlje ovisno o njihovim nacionalnim prioritetima i interesima.

3. Decentralizirano financiranje: istraživanja se financiraju na nacional-noj razini.

4. Zajedničke akcije: istraživačke aktivnosti na nacionalnim razinama koordinira središnji Upravni odbor (Management Committee).

U daljem tekstu posebno ćemo se fokusirati na sadražaj i projekte u okviru FP7. 2. Struktura sedmog okvirnog programa Sedmi okvirni program za istraživanje i razvoj FP7 (FRAMEWORK PROG-RAMME 7) glavni je financijski instrument za potporu istraživanju i razvoju u EU, koji pokriva gotovo sve znanstvene discipline. Okvirni programi se implementiraju od 1984. godine, pokrivaju razdoblje od tri do pet godina i do sada ih je bilo šest.

Slika 1. Financijska srestva pojedinih okvirnih programa - izvor lit. [8]. FP1 FP2 FP3 FP4 FP5 FP6 FP7

+7% godišnje

117

Na sl.1 dat je prikaz sredstava koja su od 1984. godine do sada uložena ili će biti uložena u ove projekte. Iz ovog prikaza je vidljivo da su sredstva predviđena za FP7 mnogo veća od predhodnih.

Ciljevi FP7 ponajprije se odnose na poticanje istraživanja i održavanje konkurentnosti europske industrije, podržavanje znanstvene i tehnološke izvrsnosti, te jačanje liderske uloge Europe u globalnoj ekonomiji znanja. Namjena predhodnih šest, pa i FP7 programa, je pomoć u ostvarivanju ambi-ciozno postavljenih ciljeva formuliranih u Lisabonskoj agendi, posebno cilja da EU do 2010. godine postane najkonkurentnije i najdinamičnije svjetsko gospodarstvo utemeljeno na znanju. FP7 se proteže na razdoblje od sedam godina, tj. od 2007. do 2013. i ima proračun od 50 milijardi EUR, te je najve-ći civilni program za financiranje istraživanja i razvoja u svijetu.

FP7 se sastoji od četiri specifična programa: A. Suradnja - potpora međunarodnoj suradnji u istraživanjima, kojima je cilj jačanje konkurentnosti europske proizvodnje; B. Ideje - potpora pionirskim istraživanjima u obliku financiranja višedisci-plinarnih istraživačkih projekata pojedinačnih timova; C. Ljudi - potpora daljnjem školovanju, mobilnosti i profesionalnom razvoju istraživača; D. Kapaciteti - potpora jačanju i optimalnom korištenju istraživačkih i inova-cijskih kapaciteta širom Europe. Osim te četiri kategorije, određena se sredstva dodjeljuju i za nuklearna istra-živanja i edukaciju (EURATOM).

Ideje7.460 €

Kapaciteti4.217 €

Ljudi4.728 €

Euratom2.751 €

JRC1.751 €

Suradnja32.365 €

Slika 2. Sredstva FP za različite oblasti- izvor cordis

Više od polovine ukupnih sredstava proračuna FP7, kako je prikazano na sl.2, namijenjeno je financiranju deset tematskih područja u sklopu specifič-nog programa Suradnja. To su: zdravstvo, hrana, informacijske i telekomuni-kacijske tehnologije, nanoznanost, energija, okoliš, transport, društveno-eko-nomske i humanističke znanosti, sigurnost te svemir i prostor.

118

Na natjecaje FP7 mogu se javiti odgovarajuće institucije poput univerzi-teta/sveučilišta, istraživačkih centara, trgovačkih društava - posebno mala i srednja poduzeća ili samostalni istraživači. Sudjelovanje je otvoreno subjek-tima iz svih zemalja, a one su razvrstane u nekoliko kategorija: države člani-ce EU-27, pridružene zemlje (Island, Lihtenštajn, Norveška, Švicarska, Izrael, Turska, Hrvatska, Makedonija, Srbija, Bosna i Hercegovina), zemlje kao me-đunarodni partneri (neke afričke, azijske, južnoameričke i mediteranske zemlje) i treće zemlje. Ovisno o kategorizaciji, različiti su i uvjeti sudjelova-nja u brojnim posebnim i radnim programima. Pojedinci i organizacije koji žele sudjelovati u programu FP7 prijavljuju svoje projekte javljajući se na pozive za dostavu projektnih prijedloga objavljene na službenoj internetskoj stranici programa (http:/cordis.europa.eu).

Projekti se obično izrađuju unutar konzorcija, koji obuhvaća komple-mentarne članove iz sektora gospodarstva i nauke/znanosti. Za sudjelovanje u programu većinom su potrebne tri različite pravne osobe iz različitih država članica ili zemalja kandidatkinja. Europska komisija objavljuje konkretne planove za implementaciju četiriju specifičnih programa (Suradnja, Ideje, Ljudi i Kapaciteti) u godišnjim radnim programima (Work programmes). Primjerice, svako od deset tematskih područja iz programa Suradnja ima svoj radni program u kojemu se nalaze teme (Topics) projekata s tačno označenim uslovima, problematikom i očekivanim rezultatima. Radni programi sadrža-vaju i raspored poziva za prijavu projekata (Call for Proposals) koji će biti objavljeni u toku godine. Svi se pozivi objavljuju u službenom glasilu EU (Official Journal) i na internetskoj stranici FP7. Prijedloge projekata koji su pripremljeni za objavljeni poziv Europskoj komisiji podnose multinacionalni konzorciji. Oni se osnivaju kako bi se osigurala izvrsnost i maksimalna struč-nost u svakom dijelu projekta, pri čemu se uzimaju u obzir komparativne prednosti pojedinih istraživača. Prijedlog priprema i podnosi koordinator konzorcija, u saradnji s partnerima. Koordinator je najčešće i nositelj projek-tne ideje. Konzorcij sklapa konzorcijski ugovor, kojim se reguliraju među-sobni odnosi. Koordinator jedini izravno kontaktira s osobom u Bruxelles-u (Project Officer) koja je nadležna za provođenje projekta. Uloga koordinatora vrlo je zahtjevna, i u znanstvenom i u administrativnom smislu, pa veći pro-jekti osim koordinatora imaju i znanstvenog i financijskog voditelja (Man-ager of the consortium). Projekti u sastavu FP7 financiraju se prema načelu sufinanciranja. To znači da Europska komisija ne “kupuje” istraživačke uslu-ge plaćajući punu cijenu istraživanja. Naime, ona daje potpore (grant) za pro-jekte tako da određenim postotkom sredstava participira u ukupnom trošku istraživanja. Postotak sudjelovanja Europske komisije u troškovima projekta ovisi o obliku financiranja (funding scheme), pravnom statusu sudionika, te o obliku aktivnosti. FP7 je financijski vrlo izdašan, no tehnički, administrativno

119

i znanstveno vrlo zahtjevan i složen sistem, koji od istraživača traži temeljit i dugotrajan rad u pripremi i izvođenju znanstvenih projekata. A . Suradnja Specifični program Suradnja (Cooperation) je najopsežnija komponenta cije-log Sedmog okvirnog programa, s budžetom od 32,413 milijarde eura. Prog-ram podrazumijeva međunarodnu suradnju, te obuhvaća sve oblike istraži-vačkih aktivnosti koje provode različita istraživačka tijela, istraživački centri, fakulteti, industrija i javna tijela uprave unutar EU i šire, s ciljem jačanja vo-deće uloge u ključnim znanstvenim i tehnološkim područjima. Specifični pro-gram Suradnja (Cooperation) je podijeljen u deset različitih tema. Teme se provode neovisno, ali također su usklađene s cijelim specifičnim programom, dozvoljavajući i poprečne aktivnosti među različitim temama, npr. kroz za-jedničke pozive na natječaj.

U okviru svih tema izlaze pozivi na natječaje u obliku Radnih programa s popisom usko fokusiranih tema koje će EU finansirati:

1. Zdravlje; 2. Hrana, poljoprivreda, ribarstvo i biotehnologija; 3. Informacijske i komunikacijske tehnologije; 4. Nanotehnologije, nanoznanosti, materijali i nove tehnologije proizvod-

nje; 5. Energija; 6. Okoliš (uključujući i klimatske promjene); 7. Transport (uključujući aeronautiku); 8. Društveno-ekonomske i humanističke znanosti; 9. Sigurnost;

10. Svemir i prostor.

Slika 3. Raspored sredstava FP7 po pojedinim programima iz oblasti Suradnja -izvor

Cordis

120

Pojedinačna sredstva namijenjena za ove projekte prikazana su na slici 3. Radni program se objavljuje jednom godišnje i sadrži sve bitne informa-

cije vezane za otvorene natječaje, kao što je popis tema, budžet, vrste proje-kata koji će se financirati, uvjeti prijavljivanja i sl.

Deset tema specifičnog programa Suradnja obuhvaćaju najvažnija pod-ručja znanja i tehnologije u kojima je znanstvena izvrsnost od iznimnog zna-čaja, s ciljem osposobljavanja EU za rješavanje budućih socijalnih, gospodar-skih, zdravstvenih, ekoloških i industrijskih izazova. Njihov trajni značaj te-melji se na izvorima istraživačkog sektora, uključujući Europske tehnološke platforme (European Technology Platforms - ETPs). Stoga su u specifični program Suradnja uključene teme iz Strateških istraživačkih programa (Strategic Research Agendas - SRAs) koji su izrađeni u sklopu Europskih teh-noloških platformi. Nadalje, sve teme specifičnog programa Suradnja podu-piru transnacionalnu saradnju kroz:

- Zajednička istraživanja; - Tehnološke platforme; - Usklađivanje nacionalnih istraživačkih programa; - Zajedničke tehnološke inicijative.

1. Zdravlje

Cilj istraživanja iz područja Zdravlje (Health) u FP7 je poboljšati zdravlje građana Europe i ojačati industriju povezanu sa zdravljem i medicinskim is-traživanjima. Područje Zdravlje će također doprinijeti razvoju normi i stan-darda za napredne terapije koje se moraju implementirati da bi se mogao raz-viti novi sistem regulacije zdravstvenog sistema unutar Europe. Zašto je to važno?

- promocija zdravog načina življenja; - prevencija i liječenje najčešćih bolesti; - poboljšanje zdravstvenih sistema unutar Europe; - povećanje konkurentnosti industrija povezanih sa zdravljem; - razvoj normi i standarda za različite terapije; - istraživanje rijetkih bolesti; - poticanje međunarodnih nastojanja u borbi s globalnim zdravstvenim

problemima. Što će se financirati?

- biotehnologija, ostale tehnologije koje će pridonijeti istraživanjima koja se mogu primijeniti u medicini;

- prilagođavanje istraživanja u svrhu ljudskog zdravlja; - osiguranje da će sva istraživanja iz ovog područja doći do građana.

Područje Zdravlje raspolaže budžetom od 6 milijardi eura tokom sedam godi-na trajanja FP7. Taj proračun je drugi po vrijednosti poslije teme Informacijs-

121

ke i komunikacijske tehnologije, što samo za sebe govori o važnosti koju EU pridaje istraživanju u području zdravlja.

Razvoj i usavršavanje novih terapija, promocija zdravog načina života, uključujući i promociju zdravog starenja, razvoj efikasnog i održivog zdrav-stvenog sistema, samo su neki od ciljeva koji će koristiti građanima.

Klini čka istraživanja bavit će se bolestima kao što su zloćudne bolesti, bolesti krvožilnog sistema, bolesti živčanog sistema, bolesti povezane sa sta-renjem, kao Alzheimerova bolest i Parkinsonova bolest, dijabetes i pretilost, HIV, malarija, tuberkuloza, SARS, ptičja gripa i niz drugih. Nadalje, nove terapije i lijekovi bit će razvijeni u kraćem vremenskom razdoblju. Očekuje se bolja povezanost i bolja razmjena iskustava i konkretna pomoć među razli-čitim zemljama Europe. Mala i srednja poduzeća orijentisana ka istraživanju su glavni ekonomski pokretači zdravstvenog sistema i razvoja medicinskih tehnologija. Jaka evropska biomedicinska istraživanja će osigurati konkurent-nost evropskih farmaceutskih i ostalih medicinskih industrija. 2. Hrana, poljoprivreda, ribarstvo i biotehnologija Osnovni cilj financiranja istraživanja u području hrane, poljoprivrede, ribars-tva i biotehnologije jest stvaranje tzv. "European Knowledge Based Bio-Eco-nomy" (KBBE), odnosno europske bioekonomije utemeljene na znanju (hra-na, stočna hrana, šume, ribarstvo, poljoprivreda, akvakultura, hemija itd.), spajajući sve grane industrije te gospodarske sektore koji se bave proizvod-njom, upravljanjem i korištenjem bioloških resursa i pratećih usluga industri-je vezane za opskrbu i potrošnju, kao što su hrana, ribarstvo, šumarstvo, po-ljoprivreda itd.

Proračun predviđen za financiranje projekata u području hrane, poljopriv-rede, ribarstva i biotehnologije za razdoblje 2007. do 2013. godine iznosi preko 1.9 milijardi eura. Temeljem poziva za natječaj (Call for proposal), koji se (u načelu) objavljuje jednom godišnje na web stranicama CORDIS-a, finansirat će se projekti u sklopu sljedećih aktivnosti:

• Održiva proizvodnja i upravljanje biološkim resursima (tlo, šume, vo-deni okoliš);

• "Od domaćinstva do seoskog gospodarstva": hrana (ukljujučujući plo-dove mora i ribe),

• Znanosti o životu i biotehnologija održivih neprehrambenih proizvoda i procesa.

Znanost, industrija i društvo povezat će se s namjerom da odgovore na druš-tvene, ekonomske i ekološke izazove održivog upravljanja biološkim resursi-ma. Takođe će se iskoristiti prednosti mikrobioloških, biljnih i životinjskih biotehnologija za razvijanje novih, zdravijih, ekološki efikasnijih, te konku-rentnijih proizvoda i usluga. Ruralni i obalni razvoj osigurat će se podstica-

122

njem regionalnog gospodarstva, ali ujedno i očuvanjem našeg nasljeđa i raznolikosti kultura. Provodit će se istraživanja vezana uz sigurnost hrane i hranidbenih lanaca, bolesti vezane uz prehranu, izbor hrane potrošača, te utjecaj hrane i prehrane na zdravlje.

Očekuje se da će stvaranje europske bioekonomije otvoriti put inovacija-ma i efikasnom transferu tehnologija, s ciljem da se uključi cjelokupna indus-trija i ekonomski sektori koji se bave proizvodnjom, upravljanjem, te korište-njem bioloških resursa i pratećih usluga industrije vezane za opskrbu i pot-rošnju. Te su aktivnosti u skladu s europskom strategijom za znanosti o ži-votu i biotehnologiji, te se očekuje da će promicati konkurentnost europske poljoprivrede, biotehnologije i prehrambene industrije, s naglaskom na malim i srednjim poduzećima razvijene tehnologije, radi veće društvene dobrobiti. 3. Informacijske i komunikacijske tehnologije-ICT Informacijske i komunikacijske tehnologije (ICT) je najviše financirana te-matska cjelina iz područja suradnje (Cooperation).

Za ICT je izdvojeno 9.1 milijarde Eura, odnosno 64 odsto ukupnog pro-računa FP7 za suradnju (Cooperation) . Za Europu ICT ima strateški prioritet iz dva razloga:

1. Otvara najviše novih radnih mjesta; 2. ICT tehnologije, servisi i proizvodi najviše doprinose poboljšanja

kvalitete življenja EU građana. ICT je podijeljen u 7 cjelina (challenges) i dvije dodatne cjeline: Nadolaze-će tehnologije i Tehnologije u nastajanju (FET). Te cjeline i podrška za hori-zontalne akcije u međunarodnoj saradnji su: 1. Izazov- (Challenge 1) Proširenje mreža i infrastrukture Informacijska infrastruktura povezuje milijarde ljudi, bezbroj organizacija i naprava poput PC-eva, mobilnih telefona, servera, senzora itd. Razvoj i una-pređenje ove infrastrukture je preduvjet za korištenje dobrobiti ICT tehnologi-ja. Izazov na ovom polju je napraviti jaku i sigurnu mrežu, te infrastrukturu. 2. Izazov - (Challenge 2) Kognitivni sistemi i robotika Razviti ICT sisteme koji će biti sposobni učiti, razmišljati i biti interaktivni s ljudima. Aplikacije ovih sistema trebaju biti usmjerene na industrijsku proizvodnju, zdravstvenu zaštitu, javnu sigurnost, obrazovanje i zaštitu okoliša. 3. Izazov - (Challenge 3) Komponente, sustavi i inženjering Opskrba elektronskih komponenti za transportnu, telekomunikacijsku, elek-tronsku industriju, te medicinska pomagala. Razvoj fotonike i mikro/nanosus-tava spada pod ovaj izazov. 4. Izazov - (Challenge 4) Digitalne knjižnice i ostali digitalni sadržaji Razvoj digitalnih knjižnica, e- učenja, očuvanje kulturne i povijesne baštine.

123

5. Izazov - (Challenge 5) U susret samoodrživom i individualiziranom zdrav-stvenom sustavu Za održanje zdravstvenog sustava EU izdvaja oko 9 % GDP-a. E-zdravlje je nova grana zdravstva za koju se izdvaja oko 5 odsto svih izdvajanja za zdravstvo. Ovdje je izazov poboljšati cjelokupni zdravstveni sustav u svim segmentima: od administracije, lične zdravstvene zaštite, bio-imaginga do pronalaženja novih lijekova. 6. Izazov - (Challenge 6) Okoliš, energija i transport ICT može pomoći u povećanju sigurnosti na cestama, smanjenju zagađenosti zraka i okoliša, te boljoj iskoristivosti energetskih izvora. Inteligentni auto-mobili koji će imati bolju iskoristivost energije i ne zagađivati okoliš, elek-trične centrale i hemijska postrojenja, te sistemi koji kontroliraju i sprečavaju zagađenost okoline - to su glavni izazovi u ovoj tematskoj cjelini. 7. Izazov - (Challenge 7) Samostalno življenje starijih osoba Oko 25 % Europljana je starije od 65 godina, a očekuje se da će udio starog stanovništva u cjelokupnoj populaciji 2050. godine biti 180 puta veće nego u 1980-oj godini. ICT proizvodi i usluge mogu pomoći starijim ljudima da žive kvalitetnije i samostalnije u vlastitim domaćinstvima. 8. Izazov - (Challenge 8) FET Nadolazeće tehnologije i tehnologije u nastaja-nju FET pokriva vizionarske i inovatorske tehnologije i rješenja. Dijeli se na dvi-je podteme: FET - Open i FET - Proactive. Za razliku od svih tema (Chal-lange 1-7) gdje EC propisuje koje ciljeve i projekte želi finansirati (top - down pristup) u FET - Open području istraživači predlažu svoje vizije i pro-jekte (bottom - up pristup). Predprijava ovih projekata je brža i relativno jed-nostavnija, a natječaj je stalno otvoren. FET - Proactive se takođe bavi najnovijim tehnologijama, ali ovdje, kao i u ostalim tematskim cjelinama, EC određuje ciljeve (top-down pristup). 9. Izazov - (Challenge 9) Međunarodna suradnja Projekti u ovom području su namijenjeni partnerima koji su nosioci strateških politika ICT-a u svojim zemljama. Imaju za cilj uskladiti strateške smjernice svih EU zemalja, izbjeći preklapanja i povećati međusobnu suradnju, te su-radnju sa trećim zemljama (Indija, zemlje Afrike, Kina, Brazil, Argentina, Čile, Australija, SAD i Kanada). 4. Nanoznanosti, nanotehnologije, materijali i nove proizvodne tehnolo-gije Glavni cilj istraživanja u okviru tematskog područja Nanoznanosti, nanoteh-nologije, materijali i nove proizvodne tehnologije (Nanosciences, Nanotech-nologies, Materials and new Production Technologies - NMP) je unapređenje

124

konkurentnosti europske industrije i stvaranje znanja relevantnog za preo-brazbu industrije temeljene na resursima u industriju temeljenu na znanju. Financiranjem ovih istraživačkih tema pružit će se podrška novim, visokoteh-nološkim industrijama i tradicionalnim industrijama visoke vrijednosti temeljenim na znanju, s posebnim naglaskom na odgovarajućem prenošenju istraživačkih rezultata malim i srednjim poduzećima. Zašto je program važan? Preobrazba europske industrije u industriju temeljenu na znanju neophodna je za proizvodnju visokokvalitetnih proizvoda s dodanom vrijednošću, što je ključno za stvaranje novih industrija, zadovoljenje potreba korisnika, kao i za društvena očekivanja u područjima razvoja, zaštite okoliša i zdravstva. Finansirat će se:

• Nanoznanosti i nanotehnologije - proučavanje pojava i manipulacija materijalima na nanoljestvici, te razvoj nanotehnologija, što za krajnji cilj ima proizvodnju novih proizvoda i usluga;

• Materijali - korištenje znanja iz područja nanotehnologija i biotehno-logija za nove proizvode i postupke;

• Nova proizvodnja - stvaranje uvjeta za neprekidnu inovaciju i razvoj „sredstava“ generičke proizvodnje (tehnologije, organizacija i proiz-vodnja, te ljudski resursi), poštujući zahtjeve sigurnosti i okoliša;

• Integracija tehnologija za industrijsku primjenu - s težištem na novim tehnologijama, materijalima i aplikacijama, kako bi se ispunile potre-be utvrđene u okviru europskih tehnoloških platformi.

Proračun Zemlje članice predvidjele su 3,5 milijardi eura za financiranje ovoga temats-kog područja za vrijeme cjelokupnog trajanja Sedmog okvirnog programa. Projekti se financiraju temeljem Poziva na podnošenje prijedloga projekata (Call for proposal), koji se objavljuju na web stranicama CORDIS-a. 5. Energija Cilj istraživanja iz područja Energije u okviru Sedmog okvirnog programa je stvaranje tehnologija potrebnih za prilagođavanje postojećeg energetskog sustava u održiviji, konkurentniji i sigurniji sistem. Osim toga, europski ener-getski sustav bi se u što manjoj mjeri trebao oslanjati na uvozna goriva, a što više se okrenuti korištenju različitih energetskih izvora, prije svega obnovlji-vim izvorima energije, nosiocima energije, te izvorima koji ne izazivaju za-gađenje životne sredine.

125

Zašto je to važno? Kako bi se osiguralo da europska industrija bude konkurentna i održiva na globalnoj razini, potrebno je efikasno rješavati probleme koji se odnose na rastuće globalne zahtjeve za energijom kao pokretačem ekonomskog razvoja, kao i osigurati razvoj ekonomski isplativijih energetskih tehnologija. Zemlje članice Europske Unije namijenile su 2,35 milijarde eura financiranju ovog područja za vrijeme cjelokupnog trajanja Sedmog okvirnog programa. Naglasak je stavljen na sljedeće teme:

• Vodik i gorive ćelije; • Proizvodnja električne energije iz obnovljivih izvora; • Proizvodnja goriva iz obnovljivih izvora; • Korištenja obnovljivih izvora energije za grijanje i rashlađivanje; • Tehnologije hvatanja i spremanje ugljikovog dioksida, kako bi se u

procesu proizvodnje energije postigla emisija smanjenja na nultu razinu;

• Tehnologije za korištenje čistog ugljena; • Pametne energetske mreže; • Energetska učinkovitost i ušteda energije; • „Znanje“ potrebno za kreiranje energetske politike.

6. Okoliš (uklju čuje i klimatske promjene) Okoliš je polje gdje se istraživačka suradnja tradicionalno pokazala plodnom. Tijekom proteklih nekoliko godina, ekološki problemi su postali glavna ten-dencija (mainstream), a krajnje je vrijeme da se istraživanja usmjere i ka pro-nalaženju rješenja za održivi i ekološki prihvatljiv razvoj. Taj će cilj zahtije-vati mnogo ekoloških istraživanja i razvoja, a Europa će nastojati pridonijeti rješavanju tih velikih izazova 21. stoljeća.

Europska istraživanja su dobila važan podsticaj za rješavanje ovih izazo-va. U okviru FP7 "suradnja" programa, teme o okolišu (uključujući klimatske promjene) ima proračun od 1,9 milijardi eura. U širokom rasponu istraživanja su grupirana u četiri područja: klimatske promjene, zagađenje i rizici; održivo upravljanje resursima; tehnologija za zaštitu okoliša i promatranje zemlje i alata za procjenu održivog razvoja .

Ciljevi istraživanja za okoliš su dvostruki. S jedne strane, to je promica-nje održivog upravljanja okolišem i njegovih resursa kroz povećanje znanja o interakcijama između klime, biosfere, ekosistema i ljudskih aktivnosti. S druge strane, to je važno i za razvoj novih tehnologija, alata i usluga koje se bave globalnim pitanjima okoliša. Naglasak će se staviti na predviđanja o alatima i tehnologijama za praćenje, prevenciju i ublažavanje i prilagodbu okolišu pritisaka i rizika.

126

Posebna pozornost će se posvetiti informiranju donositelja odluka u nji-hovim oblikovanjem politike zaštite okoliša, kao i informiranju poslovnih ljudi i građana o izazovima i prilikama s kojima se suočavaju. Što će se financirati ? Naglasak će biti na slijedećim djelatnostima: Klimatske promjene, zagađenje i rizici:

- Pritisci na okoliš i klimu; - Okoliš i zdravlje; - Prirodne opasnosti.

Održivo gospodarenje prirodnim izvorima; - Očuvanje i održivo upravljanje prirodnim i umjetnim resursima i

biološke raznolikosti; - Upravljanje pomorskim uvjetima.

Tehnologija za zaštitu okoliša (Environmental Technologies) uključuje pro-matranje, simulaciju, prevenciju, ublažavanje, adaptaciju, sanaciju i obnovu prirodnog i umjetnog okoliša. Zaštita, očuvanje i unapređenje kulturne bašti-ne, obuhvata ljudska prebivališta kao i poboljšane procjene štete na kulturnoj baštini. Ova tehonologija uključuje i tehnološku procjenu, provjeru i testira-nje, kao i promatranje Zemlje i razvoj alata za procjenu narušavanja okoliša. 7. Transport (ukljuklju čuje i aeronautiku) Glavni cilj istraživanja iz područja Transport je razvoj sigurnijeg, ekološki prihvatljivijeg i "pametnijeg" paneuropskog transportnog sistema, od kojeg će imati koristi svi građani, koji će biti u skladu sa standardima zaštite okoliša i koji će pridonijeti povećanju konkurentnosti Europske transportne industrije na svjetskom tržištu. Zašto je program važan? Dok europski prevozni sistem ima ključnu ulogu u prijevozu ljudi i dobara i bitan je za napredak Europe, moraju se pronaći načini da se smanje negativni uticaji i posljedice povećane mobilnosti na okoliš, korištenje energije, sigurnost i javno zdravlje. Što će se financirati? Aeronautika i zračni prijevoz:

• smanjenje emisija, rad na motorima i alternativnim gorivima;

127

• upravljanje zračnim prometom, sigurnosni aspekti zaštite zračnog prijevoza;

• ekološki prihvatljivije vazduhoplovstvo. Održiv kopneni prijevoz - željeznički, cestovni, pomorski i riječni:

• razvoj čistih i učinkovitijih motora i pogona; • smanjenje utjecaja transporta na klimatske promjene; • intermodalni regionalni i nacionalni transport; • čista i sigurna vozila; • izgradnja i održavanje infrastrukture i integrativne arhitekture.

Podrška europskom globalnom satelitskom navigacijskom sistemu: • Galileo i EGNOS; • navigacija i servis za podešavanje vremena; • učinkovito korištenje satelitske navigacije.

Zemlje članice Europske unije namijenile su 4,91 milijarde eura financiranju ovog područja za vrijeme cjelokupnog trajanja Sedmoga okvirnog programa EU.

Projekti se financiraju temeljem Poziva za podnošenje prijedloga proje-kata (Call for proposal), koji se objavljuju na web stranicama CORDIS-a. 8. Društveno-ekonomske i humanističke znanosti Financiranje istraživanja u području društveno-ekonomskih i humanističkih znanosti za cilj ima potaknuti rješavanje kompleksnih i međusobno poveza-nih sociološko-ekonomskih izazova s kojima se suočava proširena Europa danas. Upravo duga europska tradicija u ovom istraživačkom području, za-jedno s različitim socijalnim, ekonomskim i kulturnim pristupima, nudi jedin-stvenu priliku za provođenje ove vrste istraživanja na razini EU s naglaskom na:

• razvoj, zapošljavanje i konkurentnost u društvu znanja; • društvena kohezija, društveni, kulturni i edukacijski izazovi u proši-

renoj EU; • izazovi održivog razvoja, demografske promjene, migracija i integra-

cije, kvaliteta života i globalna međuovisnost. Proračun predviđen za financiranje društveno-ekonomskih i humanističkih projekata za razdoblje 2007. do 2013. godine, iznosi 610 milijuna eura.

Temeljem poziva za natječaj (Call for proposal) koji se objavljuje jed-nom godišnje, na web stranicama CORDIS-a, financirat će se projekti na temu:

• Rast, zapošljavanje i konkurentnost u društvu znanja: europski slučaj; • Uključivanje ekonomskih i društvenih ciljeva sa ciljevima zaštite

okoliša u europskoj perspektivi; put ka održivom razvoju; • Glavni društveni trendovi i njihove implikacije;

128

• Europa i svijet (uključujući migracije, problem siromaštva, kriminal i konflikt);

• Građani u Europskoj uniji; • Društveno-ekonomski i znanstveni pokazatelji; • Prognostičke aktivnosti u smislu predviđanja različitih indirektnih

utjecaja na budućnost, kao što je korištenje globalnog znanja, migra-cije, te problem starenja.

9. Sigurnost Osnovni cilj financiranja istraživanja u području Sigurnost u sklopu Sedmog okvirnog programa je razvijanje tehnologija i znanja u svrhu stvaranja uvjeta potrebnih da bi se osigurala sigurnost građana, te da bi se osigurala optimalna i usklađena upotreba dostupnih tehnologija u civilnom području i području odbrane. Unutar teme Sigurnost finansirat će se:

• razvijanje tehnologija i znanja, te stvaranja uvjeta potrebnih da bi se osigurala sigurnost građana od prijetnji kao što su terorizam (organi-zirani), kriminal, prirodne katastrofe i industrijske nesreće, uz pošti-vanje temeljnih ljudskih prava;

• osigurati optimalne i usklađene upotrebe postojećih tehnologija, kao i onih u razvoju, u svrhu dobrobiti građanske sigurnosti EU;

• poticati saradnju u stvaranju, odnosno korištenju rješenja vezanih za sigurnost građana;

• unaprijediti konkurentnost europske industrije u tom području. Istraživanja vezana za sigurnost su važna potpora izgradnji europske slobode, sigurnosti i pravde. Istraživanja u tom području vežu se za mnoga druga, kao što su: transport, civilna zaštita, energetika, zaštita okoliša i zdravlje.

Proračun predviđen za finansiranje projekata Sigurnost za razdoblje 2007. do 2013. godine, koliko traje Sedmi okvirni program, iznosi 1,4 mili-jarde eura. Teme koje će biti financirane temeljem poziva za natječaj (Call for proposal) objavljivat će se najmanje jednom godišnje na web stranicama CORDIS-a.

Potrebno je uložiti u znanje i daljnji razvoj tehnologija namijenjenih pro-tekciji građana od prijetnji kao što su terorizam, prirodne katastrofe i krimi-nal, uz poštovanje privatnosti i čuvanja temeljnih prava.

Za vrijeme trajanja FP7, projekti financirani od strane EU rješavat će pi-tanja vezana za civilnu sigurnost (antiterorizam i upravljanje krizom), te pri-donijeti kreiranju europske politike transporta, mobilnosti, civilne zaštite, okoliša i zdravlja. Istraživanja u području Sigurnosti za cilj imaju stvaranje novih znanja, te promoviranje novih tehnologija u polju civilne sigurnosti.

129

Istraživanja u vremenskom okviru trajanja FP7 bit će adresirana na sljedeće teme:

• sigurnost građana - tehnologijska rješenja za civilnu zaštitu, bio-sigur-nost, protekcija od kriminala i terorizma;

• povećanje sigurnosti infrastruktura i usluga - nadzor i osiguravanje in-frastrukture u oblastima kao ICT, transport, energetika, te financijski i administrativni sektor;

• inteligentni nadzor i granična sigurnost - tehnologije, oprema, alati i metode za zaštitu europskih granica;

• organizacija sigurnosti u slučaju kriza - razvijanje tehnologije za ko-ordinaciju i komunikaciju pri potpori u civilnim, humanitarnim i spasilačkim zadacima;

• integracija sigurnosnih sistema i uzajamno djelovanje - prikupljanje informacija u svrhu civilne sigurnosti, zaštite podataka i praćenja transakcija;

• sigurnost i društvo - podrazumijeva društveno-ekonomski, politički i kulturalni aspekt sigurnosti, etika i vrijednost, društveno okruženje i percepcija sigurnosti;

• koordinacija i strukturiranje istraživanja u području sigurnosti – koor-dinacija europskih istraživačkih dostignuća sa svjetskim.

Istraživanja na području Sigurnost će ojačati kompetitivnost europske indus-trije, potičući saradnju između proizvođača i korisnika produkta. EU za cilj ima poduprijeti najbolja intelektualna i tehnologijska rješenja cijele Europe, aktivno uključujući mala i srednja poduzeća u tom sektoru. 10. Prostor i Svemir Osnovni cilj financiranja istraživanja u području Prostor i Svemir u sklopu FP7 je potpora Evropskom svemirskom programu (European Space Prog-ramme). Fokus je na programu „Globalno motrenje okoliša i sigurnost“ (Global monitoring for environment and security - GMES), s naglaskom na dobrobit građana i kompetitivnost Europske svemirske industrije.

Ovaj program također doprinosi razvoju Evropske svemirske politike, nadopunjavajući napore država članica i ostalih ključnih aktera, uključujući Europsku svemirsku agenciju (European Space Agency - ESA).

U posljednjih 40 godina Europa je razvila tehnološku izvrsnost, kako na nacionalnim razinama tako i kroz Europsku svemirsku agenciju. Poticanje kompetitivnosti svemirske industrije zahtijeva nova istraživanja i razvijanje novih tehnologija koje imaju veliki utjecaj i na društvo, odnosno razvoj visoko razvijenog društva.

Proračun predviđen za financiranje projekata u području Prostor i Svemir u periodu od 2007. do 2013. godine, iznosi 1,4 milijardi eura. Temeljem

130

poziva za natječaj (Call for proposal) koji se objavljuje jednom godišnje na web stranicama CORDIS-a, Europska komisija finansirati će:

• Svemirske projekte koji imaju implikacije na Europsko društvo – raz-vijanje opservacijskih satelitskih sustava i GMES sistema za upravlja-nje i nadgledanje okoliša, meteorologiju, šumarstvo, ribarstvo, agri-kulturu, ali također i sigurnost, civilnu zaštitu te upravljanje rizikom;

• Istraživanje Svemira - pružanje potpore za zajedničku inicijativu ESA (European Space Agency) ili nacionalnih svemirskih agencija, kao i koordiniranje napora za razvoj teleskopa na samim satelitima;

• Jačanje zaklade za Svemir - potpora istraživanjima za dugoročne potrebe, kao što su transport vezan za Svemir, biomedicina, fizika i znanosti o životu u Svemiru

B. Ideje Cilj specifičnog programa Ideje je povećanje dinamičnosti, kreativnosti i izvrsnosti europskog istraživanja u graničnim područjima znanosti.

„Frontier Research“ su istraživanja koja su na samoj granici novih spoz-naja, odnosno interdisciplinarna istraživanja koja prelaze granice dosadašnjih znanja. Tradicionalna terminologija („temeljna”/“primijenjena” istraživanja; znanost/tehnologija) i tradicionalne discipline nisu više prikladne: glavno obilježje istraživanja na granicama znanosti je odsutnost granica između znanstvenih disciplina.

Istraživanje na granicama znanosti, koje se nalazi u središtu programa Ideje, novi je pristup temeljnim znanstvenim istraživanjima. Temeljna istraži-vanja ključni su pokretač blagostanja i društvenog napretka, budući da otva-raju nove mogućnosti za znanstveno i tehnološko napredovanje. Svrha ovoga programa je nadopuna, a ne zamjena nacionalnom financiranju temeljnih is-traživanja. Komunikacija i diseminacija rezultata istraživanja izuzetno su važan dio ovoga programa.

S programom Ideje okvirni program prvi put financira istraživanja na granicama znanosti i tehnologije, neovisno o tematskim prioritetima. Istraži-vanja je moguće provoditi na bilo kojem području znanosti ili tehnologije, uključujući društveno-ekonomske i humanističke znanosti. Poseban naglasak stavljen je na nova i brzo rastuća područja na granicama znanja, te na inter-disciplinarna istraživanja. Za razliku od programa Suradnja, ovaj program ne predviđa obavezu prekograničnih partnerstava.

Na ovim projektima rade pojedinačni timovi, natječući se na europskoj razini. Projekti će biti financirani na temelju projektnih prijedloga predstav-ljenih od istraživača na temu prema njihovom slobodnom izboru, a bit će ocjenjivani na temelju znanstvene izvrsnosti.

131

Program Ideje nudi transeuropski mehanizam podrške kreativnom znan-stvenom istraživanju, osmišljenom tako da stvori nova znanja, koja će otvori-ti nove puteve za tehnološki napredak, te donijeti nova rješenja za društvene probleme i probleme zaštite okoliša.

Program sprovodi Europsko istraživačko vijeće (European Research Council). Europsko istraživačko vijeće osnovano je kako bi stimuliralo krea-tivnost i izvrsnost financiranjem "graničnih" istraživanja individualnih timo-va u svim poljima znanosti kroz otvoreno i direktno natjecanje najtalentirani-jih znanstvenika na europskoj razini.

Europsko istraživačko vijeće nadgleda otvoreno natjecanje, u kojem će se odabrati projekti koji će biti financirani temeljem znanstvene izvrsnosti. Projekti neće imati obavezu transnacionalne suradnje, a ocjenjivanje će se odvijati kao "peer review".

Program je osmišljen za najtalentiranije istraživače bilo koje nacional-nosti:

• da postanu neovisni istraživački leaderi i da osnuju svoj prvi istraži-vački tim, te

• za iskusne neovisne istraživače uz vlastiti tim. Istraživanja se sprovode u bilo kojoj europskoj državi: članici EU ili pridru-ženoj zemlji. Financirat će se dvije vrste projekata: a) Starting Independent Research Grant - za istraživače koji započinju sa stvaranjem ili vode svoj prvi istraživački tim ili razvijaju svoj nezavisni istra-živački program; b) Advanced Investigator Grant - za istraživače koji su se već etabliširali kao neovisni istraživački " leaderi" u svom području rada. Proračun iznosi 7,5 milijardi eura, što čini 15% proračuna sedmog okvirnog programa. Proračun je raspoređen na slijedeći način: - Prirodne znanosti i inžinjerstvo/Physical Sciences&Engineering/: 45% - Znanost o životu/Life Sciences/: 40% - Društveno-humanističke znanosti/Social Sciences & Humanities/: 15%.

C. Ljudi Iskusni istraživači su neophodni za unapređenje znanosti i poticanje inovaci-ja, kako bi se osiguralo održivo ulaganje u istraživanje iz javnog i privatnog sektora. Sa rastućom konkurencijom na globalnoj razini, ključne i presudne komponente europskog istraživačkog prostora su razvoj otvorenog europskog tržišta rada za istraživače, diversifikacija njihovih znanja i vještina, stvaranje uvjeta za unapređenje znanstvene karijere, te transnacionalna i međusektors-ka mobilnost.

132

Prijedlog Europske komisije za specifični program Ljudi odnosi se na poboljšanje kakvoće ljudskih potencijala u sektoru istraživanja i tehnološkog razvoja (Research and Technological Development - RTD), kao i na pove-ćanje broja zaposlenika u sektoru. Specifični program Ljudi ima za cilj usavr-šavanje istraživača kroz obaveznu međunarodnu mobilnost unutar, ali i izvan Europe. Istraživač je, po definiciji Europske komisije, osoba koja se bavi istraživanjem najmanje 50% radnog vremena. Program ima slijedeće ciljeve:

• ojačati kvalitativno i kvantitativno europski ljudski potencijal u istra-živanju i tehnologiji;

• povećati mobilnost istraživača; • dati istraživačima perspektive za razvoj cjeloživotne karijere; • poticati europske istraživače da ostanu u Europi; • privući najbolje istraživače iz cijelog svijeta u Europu.

Aktivnosti u sedmom okvirnom programu temelje se na dugogodišnjem us-pješnom iskustvu u okviru aktivnosti iz Marie Curie programa; pokrit će sve stadije profesionalne karijere istraživača, od početne istraživačke edukacije, preko kontinuirane edukacije tijekom cijelog radnog vijeka, do podrške una-pređenju kurikuluma istraživača. Pored nastavka pozitivnih iskustava Marie Curie programa, posebna pažnja biće usmjerena na tri aspekta: • Poboljšanje strukture: iako su postojeće europske post-doktorske sti-

pendije postigle visok stupanj razvijenosti, programi na regionalnoj, na-cionalnoj i međunarodnoj razini (koji ne potpadaju pod programe EU) često su ograničeni, budući da nemaju europsku dimenziju. Europsko su-financiranje ovih programa, temeljeno na pozivima za prijavu projekata, može doprinijeti poboljšanju strukture.

• Učešće industrije: sedmi okvirni program sve više će se usmjeravati na edukaciju i unaprjeđenje karijere istraživača, osobito u privatnom sektoru. Naglasak će biti stavljen na razvoj komplementarnih vještina potrebnih za bolje razumijevanje istraživanja u gospodarstvu, kao i na aktivnom sudje-lovanju industrije, posebno malih i srednjih poduzeća, u FP7.

• Jača međunarodna dimenzija: U okviru FP7 bit će osnažena suradnja sa istraživačima iz trećih zemalja, te uvedena nova dimenzija u suradnji između EU i susjednih zemalja. Također će biti podržana suradnja izme-đu europskih istraživača koji su trenutno izvan Evrope i istraživača iz os-talih dijelova svijeta koji trenutno borave u Evropi („znanstvena dijas-pora“).

D. Kapaciteti Pod kapaciteti podrazumjeva se potpora jačanju i optimalnom korištenju istraživačkih i inovacijskih kapaciteta diljem Europe.

133

Sredstva predviđena za ove namjene prikazana su na sl. 4.

Slika 4. Raspored sredstava FP7 po pojedinim programima iz oblast Kapaciteti u

mil. eura - izvor Cordis

Specifični program Kapaciteti oblikovan je da pomogne jačanju i poboljšava-nju kapaciteta znanja koja su potrebna Europi ukoliko želi postići uspješno gospodarstvo, utemeljeno na znanju, te da pomogne povećanju istraživačkih i inovacijskih potencijala u Europi, kao i osiguranju njihove optimalne upotre-be. Jačanjem istraživačkih mogućnosti, inovativnih kapaciteta i europske konkurentnosti, ovaj program potiče puni istraživački potencijal Europe i njezinih izvora znanja. Za program Kapaciteti predviđen je proračun u iznosu od 4.097 milijardi €. Program će se provoditi kroz sedam širih područja:

• Istraživačke infrastrukture; • Istraživanja u korist malih i srednjih poduzeća; • Regije znanja i podrška regionalnim istraživačkim grupama; • Istraživački potencijal konvergentnih regija; • Znanost u društvu; • Koherentan razvoj istraživačkih politika; • Međunarodna suradnja.

Ostali ciljevi programa Kapaciteti su: • pružanje podrške usklađenom razvoju europskih javnih politika; • upotpunjavanje programa Suradnja; • pružanje podrške europskim politikama i inicijativama u cilju unapre-đenja usklađenosti i utjecaja na politike zemalja članica EU;

• uspostavljanje sinergije sa regionalnim i kohezivnim politikama, strukturalnim fondovima, obrazovnim i edukacijskim programima, te Okvirnim programom za konkurentnost i inovacije (Competitiveness and Innovation Framework Programme - CIP).

134

11. BIH prioriteti znanstveno-tehnološkog razvoja - prijedlog BIH nikada do sada nije eksplicitno odredila listu nacionalnih prioriteta u znanosti, osnovnim istraživanjima i multidisciplinarnih pristupa među njima. Integracija naprednih tehnologija u društvu nije moguća bez dovoljno vlastite znanstvene i obrazovne baze u domenu osnovnih disciplina i istraživanja. BiH mora da definiše sopstvene prioritete u skladu sa njenim europskim aspi-racijama, ali i realnostima globalizacije dvadesetprvog stoljeća. Samo pod tim uvjetima imaće šanse da se poveže sa naprednim međunarodnim znan-stvenim centrima. Međunarodna suradnja ne može biti samo samoinicijativ-na, već mora odražavati i sprovoditi utvrđenu strategiju i prioritete razvoja.

Strategija je sprovođenje međusobno povezanih mjera za dostizanje defi-niranog cilja kroz odluke o alokaciji ograničenih ljudskih i financijskih re-sursa. Stalno se konstatira da treba više ulagati u znanost, ali pravo je pitanje - gdje, kada, sa kojim ciljem i sa kojim kriterijuma za mjerilo uspjeha? Najveće znanstvene nacije, zbog potrebnih investicija, da bi se dostigla kritična masa i konkurentnost, odredile su relativno kratku listu vlastitih prioriteta. Prema ERAWATCH-u za neke zemlje, koje su nosioci znanstveno-tehnološkog razvoja, liste su prikazane u Tabeli 1.

Francuska „Life sciences”, Biotehnologijа i zdrаvlje, Energetikа, Sigurnost, Društveno-ekonomske i humаnističke nаuke, Zаštitа životne sredine, Proučаvаnje Zemlje i Svemirа

SAD Unаprijeđeni sistemi odbrаne, Zаštitа zdrаvljа, Poljoprivredа, Ener-getikа, Istrаživаnjа i eksploаtаcijа Svemirа, Osnovnа istrаživаnjа

Velika Britanija

Energetikа, e-Nаuke, Genomikа/Proteomikа, Mаtične ćelije, Neuro-nаuke, Rurаlnа ekonomijа i korištenje zemljištа

Japan

Primаrne oblаsti: „Life sciences”, Informаcione i komunikаcione teh-nologije, Zаštitа životne sredine, Nаnotehnologije i mаterijаli Sekundаrne oblаsti: Energetikа, Proizvodne tehnologije, Društvenа infrаstrukturа, Multidisciplinаrnа istrаživаnjа

Kina Energetikа, Vodni i minerаlni resursi, Zаštitа životne sredine, Poljo-privredа, Proizvodne tehnologije, Trаnsport, Informаcione tehnologi-je, Zdrаvlje populаcije, Urbаnizаm, Jаvnа sigurnost

Europska unija

Zdrаvlje, Hrаnа, poljoprivredа, ribаrstvo i biotehnologijа, Informаci-one i komunikаcione tehnologije, Nаnonаuke, nаnotehnologije, mаte-rijаli i nove proizvodne tehnologije, Energetikа, Zаštitа životne oko-line (uključujući klimаtske promjene), Trаnsport (uključujući аeronа-utiku), Društveno-ekonomske i humаnističke nаuke, Svemir, Sigur-nost

Tabela 1. Prioriteti znanstveno - tehnološkog razvoja

Izbor prioriteta znanstveno-tehnološkog razvoja za neku zemlju je ključno pi-tanje strategije njenog razvoja.

135

Kod definisanja prioriteta mora se poći od realnog stanja, od onoga što postoji ili bi se u nekom kraćem periodu moglo ostvariti. Dosadašnja sazna-nja o postojanju određenog broja vrhunskih kadrova u zemlji i znanstvenoj dijaspori je dobra osnova za definiranje znanstveno - tehnoloških prioriteta. Međutim, mora se ukrstiti naša realnost sa europskom i svjetskom, da se pri-premimo za buduće, a ne trenutne ili pak prošle, izazove i mogućnosti.

Izbor prioriteta znanstveno-tehnološkog razvoja za neku zemlju je ključ-no pitanje strategije njenog razvoja. Za definiranje prioriteta u budućem zna-nstveno-tehnološkom razvoju trebalo bi respektirati slijedeće:

• Usklađenost sa opštom strategijom razvoja zemlje; • Mogućnost uspješnog participiranja u znanstvenim prioritetima EU; • Broj i kvalitet postojećih znanstvenih kadrova u zemlji i znanstvenoj

dijaspori; • Količinu ulaganja iz budžeta u posljednjoj deceniji i duže; • Uspješnosti dosadašnjih istraživanja korištenjem svjetskih mjerila; • Potrebu ulaganja u budućnost za dostizanje kritične mase i relevant-

nosti kadrova; • Trenutnu i potencijalnu međunarodnu ekonomsku suradnju.

Za mnoge od navedenih kriterijuma ne postoje relevantni podaci, što nam umnogome otežava rad pri definiranju prioriteta. Mnogi podaci su nepotpuni ili su njihove baze podataka jako skromne.

Pored toga što naši prioriteti treba da budu kompatibilni sa prioritetima EU, čini se da oni ne mogu da umnogome odstupaju od prioriteta zemalja iz našeg okruženja. Iz tih razloga smo konsultirali strategije razvoja i prioritete zemalja iz okruženja -Slovenije, Hrvatske, Srbije i Crne Gore. Posebno su interesantni strategija i prioriteti razvoja Slovenije, s obzirom da je ona članica EU i već duže vrijeme je efikasno uključena u projekte EU.

Na osnovu svega rečenog, čini se da prioriteti Bosne i Hercegovine mogu biti slijedeće oblasti znanstveno-tehnološkog razvoja:

1 - Zdravlje; 2 - Hrana i poljoprivreda; 3 - Informacione i komunikacione tehnologije; 4 - Novi materijali i proizvodne tehnologije; 5 - Energija; 6 - Društveno-ekonomske i humanističke znanosti.

Za svaki od ovih prioriteta Bosna i Hercegovina raspolaže određenim brojem vrhunskih znanstvenih kadrova, postoji osnovna eksperimentalna baza, a do sada su ostvareni i prepoznatljivi rezultati u međunarodnoj suradnji. Značajan broj znanstvenih kadrova nalazi se u našoj znanstvenoj dijaspori i mnogi od njih su već uključeni u relevantne međunarodne projekte. Određen broj njih iskazuju interes da budu uključeni u buduće projekte koje bi vodile domaće institucije.

136

Za oblasti koje se eksplicitno ne nalaze na listi unutar naprijed predlože-nih prioritetnih oblasti, treba istaći da za njih neće biti smanjena podrška. Svi istraživači i institucije će biti ocjenjivani po istim kriterijumima kao i oni koji će biti uključeni u projekte navedene u prioritetima. Svaka od oblasti koja se ne nađe na listi prioriteta koristiće raspoloživu istraživačku infrastrukturu obezbijeđenu kroz projekte koji su integralni dio prioritetnih istraživanja.

* * *

U zaključku ovoga teksta treba istaći da je za konačno utvrđivanje liste prio-riteta potrebno provesti znanstveno-stručnu debatu. Kad se utvrdi konačna lista prioriteta, onda je potrebno za svaki od usvojenih prioriteta definirati njihove sopstvene programske sadržaje, vodeći računa o našim dugoročnim potrebama, ali i o objektivnim mogućnostima.

Literatura 1. http://cordis.europa.eu/fp7/home_en.html 2. http://cordis.europa.eu/fp7/dc/index.cfm 3. http://cordis.europa.eu/fp7/dc/index.cfm 4. http://cordis.europa.eu/fp6/dc/index.cfm?fuseaction=UserSite.FP6HomePage 5. http://cordis.lu/fp6/whatisfp6.htm 6. http://cordis.europa.eu/fp5/ 7. FP7: http://cordis.europa.eu/fp7/home_en.html 8. Europska komisija. http://cordis.europa.eu/en/home.html 9. Strategija naučno-tehnološkog razvoja BIH, ANUBIH, sep. 2006. 10. Strategija razvoja nauke u BIH 2010-2015, VMBIH, nov. 2009. 11. Slovenia’s Development Strategy, R. Slovenia, 23 Jun 2005. 12. “Hrvatska u 21. stoljeću”, Dokumentacija Ureda za strategiju Vlade RH, Zagreb,

2000-2003. 13. Strategija naučnog i tehnološkog razvoja Republike Srbije u periodu od 2009.

do 2014. godine, Beograd, 2009. Ministаrstvo zа nаuku i tehnološki rаzvoj Re-publike Srbije, jun 2009. godine.

14. Prijedlog strategije naučno-istraživačke djelatnosti Crne Gore (2008-2016), Podgorica, 2008.

15. Strategija razvoja informatičkog društva BIH, Vijeće ministara BIH, 2004. 16. Porter, E., M., “Competitive Strategy - Technique for Analyzing Industries and

Competitors”, The Free Press, 1998. 17. Miller. L., W. Langdon Morris, “Fourth Generation R&D”, John Wiley & Sons,

1999. 18. Coates, J., “Opportunities and Consequences in Science and Technology”, IEEE

Engineering Management Review, Winter 1999.

137

T. Boh

AKTIVNOSTI U REPUBLICI SLOVENIJI NA RAZVOJU NAUČNOISTRAŽIVA ČKE I ISTRAŽIVA ČKORAZVOJNE

DJELATNOSTI

U referatu je predstavljen sistem naučnoistraživačke i istraživačkorazvojne djelat-nosti u Republici Sloveniji. Uslovi punopravnog članstva u EU donijeli su nove sistemske i suštinske izazove. U referatu su predstavljene glavne crte strateških dokumenata i smjer razvoja naučnoistraživačke i istraživačkorazvojne djelatnosti u Sloveniji. Predstavljen je i sistem formiranja i implementacije naučne i istraživačke politike i glavni instrumenti financiranja djelatnosti. Ključne riječi: naučnoistraživačka i istraživačkorazvojna politika, sistem financira-nja nauke, strategija razvoja

1. Uvod Naučnoistraživačke i istraživačkorazvojne djelatnosti su u zadnje vrijeme shvaćene kao društveni podsistem koji je najbitniji za izgradnju modernog društva. Društvo koje se bazira na znanju postavljeno je u jezgro razvoja mo-derne zajednice. Statističkim podacima prihvaćena je činjenica da Evropa zaostaje za najbitnijom konkurencijom (SAD, Japan, Indija, Kina...) rezulti-rala je u prijemu Lisabonske strategije (2000), koja za svoj najbitniji cilj de-finira „da će Evropa do 2010. godine postati vodeće društvo koje se bazira na znanju“. Strategija je bila amandmirana nekoliko puta, ali osnovne tačke u suštini ostaju nepromijenjene. I posljednji u nizu dokumenata (Evropa 2020) ostaje na sličnoj osnovi, međutim unekoliko se mijenjaju instrumenti postiza-nja temeljnih ciljeva.

Slovenija je postala de facto dio EU istraživačkorazvojnog prostora sa uključenjem u Okvirne programe EU (5. OP – 1998), kad su naši iztraživači dobili mogućnost financiranja projekata saradnje sa evropskim partnerima. Pored bitnog financijskog utjecaja ta je veza znatno utjecala na otvaranje slovenačkog istraživačkorazvojnog prostora prema zemljama EU.

Slovenačka istraživačkorazvojna djelatnost se bez sumnje u posljednjih 20 godina promijenila i adaptirala na novu društveno-političku situaciju, ali pogotovo sada nalazi se u važnom periodu za budući razvoj. Zapravo se sada (krajem 2010. godine) nalazimo na važnom raskršću jer smo tek počeli pro-ces konsultovanja i kreiranja novog nacionalnog strateškog dokumenata za

Dr. Tomaž Boh Ministarstvo za visoko obrazovanje, nauku i tehnologiju Republike Slovenije Docent Univerziteta u Novoj Gorici

138

period 2011−2020. kojim želimo povezati tri ključna segmenta, istraživanje, razvoj i inovacije. Ključna pitanja na koja naučnoistraživačka i istraživačko-razvojna djelatnost mora pronaći adekvatne odgovore su:

• kako povezati trokut znanja za maksimiranje javnofinancijskih inves-ticija u nauku;

• kako osigurati potrebno mjesto nauci i istraživanju u društvu; • kako otvoriti nacionalni istraživačkorazvojni prostor za nove ideje i

mobilnost istraživača; • kako se povezati sa državama izvan EU (sa slovenačkog stajališta

države zapadnog Balkana su prioritetne). Istraživačkorazvojna djelatnost je višestruko povezana sa inovacijskom dje-latnošću, jer tek sva tri entiteta tvore cjelokupan društveni sistem, koji je pot-reban za postizanje društveno značajnih rezultata. Slovenija je u zadnje vrije-me počela pored već standardnih instrumenata financiranja istraživačkog rada (projekti, programi i sl.) sa implementacijom novih instrumenata, upotreb-ljavajući evropske strukturne fondove. Na taj način želimo ojačati potencijal, upotrebljivost i integraciju rezultata istraživanja u poslovni sektor i društvo kao cjelinu.

Vrijeme ekonomske krize možemo gledati kao na katalizator promjena na polju istraživačkorazvojnog rada, jer se tek sada pokazuju realne potrebe po prestrukturiranju sistema u smjeru društva znanja i povezivanju akadem-skog bazičnog istraživanja sa realnim potrebama poslovnog sektora. 2. Sistemsko-strateški okvir i EU utjecaj na nacionalnu policy arenu

Prema slovenačkom Zakonu o istraživačkim i razvojnim djelatnostima (2002) Nacionalni program za istraživanje i razvoj (2006−2010) (NRRP) je centralni strateški dokument koji definira istraživačkorazvojnu politiku (a time i znača-jan dio inovacijske politike), njene dugoročne vizije, ciljeve, principe, priori-tete i aktere, kao i opseg i distribuciju javnog financiranja. NRRP je izgrađen na temelju Strategije razvoja Slovenije (2005), u kojoj se utvrđuju vizija i ciljevi razvoja Slovenije. U isto vrijeme, ona integrira Lisabonske ciljeve sa nacionalnim ciljevima, pri čemu je poseban akcenat na očuvanju slovenačkih specifičnosti i mogućnosti razvoja. Slovenija je uvela Lisabonske i Barcelonske ciljeve u svoju R&D politi-ku, ukupno sa ciljem 3% ulaganja u istraživanje i razvoj do 2010. godine, a trenutni trendovi koji odražavaju nemogućnost povećanja financiranja vladi-nog sektora u zadovoljivoj razini nisu tako optimistični. Vizija Nacionalnog istraživačkog i razvojnog programa je stvaranje no-vih znanja, prijenos međunarodno pristupačnog znanja za javno dobro i priv-rednu potrošnju i, istovremeno, povećanje sposobnosti za savladavanje tehno-

139

loškog napretka kao glavnog izvora nacionalne konkurentnosti i društvenog i ljudskog napretka. Vizija definira glavne policy ciljeve kako slijedi: • Povećanje utjecaja R&D u Sloveniji

- poboljšanje integracije R&D aktivnosti u međunarodnom okruže-nju (visoko citirane publikacije);

- olakšavanje saradnje i poticanja prijenosa znanja između predu-zeća, istraživačkih organizacija i akademske sfere;

- povećanju vladinog financiranja R&D djelatnosti. • Poboljšanje efikasnosti i kvaliteta istraživanja i razvoja sa:

- definiranjem prioritetnih područja istraživanja; - pomicanjem ravnoteže javnih istraživačkih sredstava od osnovnih

neciljanih istraživanja u korist ciljanih i aplikativnih istraživanja; - poticanju istraživanja i razvoj saradnje između vladinih istraživač-

kih organizacija i univerziteta; - unapređenju sistema za procjenu istraživanja na temelju međuna-

rodne usporedivosti; - podržavanjem rasta patenata kao pokazatelja relevantnosti istraži-

vanja za privredu; - olakšavanjem R&D sarađivanja u međunarodnoj zajednici, poseb-

no u okviru Evropskog istraživačkog prostora (ERA). • Povećanje ulaganja u istraživanje i razvoj na 3% BDP-a sa:

- povećanjem vladinog R&D ulaganja do 1% BDP-a do 2010. Go-dine (to je odgođeno do 2013. godine);

- uvođenjem mjera podrške za poticanje rasta ulaganja poslovnog sektora u istraživanje i razvoj kako bi se postigao planirani rezul-tat 2% BDP.

• Promoviranjem ljudskog razvoja za istraživanje i razvoj sa: - edukacijom mladih i promoviranjem radoznalosti i stvaralaštva; - povećanjem broja istraživača do 8 istraživača na 1000 radno

aktivnih do 2010. godine; - poticanje jednakih mogućnosti za žene i muškarce u R&D kari-

jeri; - poticanje mobilnosti za istraživanje i razvoj mobilnosti na svim

nivoima. • Razvijanje stimulativnog okruženja za istraživanje i razvoj R&D inici-

jativa sa: - poticanjem javnog razumijevanja istraživanja i razvoja u društvu; - koncentraciji istraživačke infrastrukture.

• Osnivanje novih high-tech preduzeća, uključujući promociju univerzitet-skih spin-off preduzeća sa:

- povećanjem sredstava za razvoj preduzetništva i start-up i tržišta rizičnog kapitala;

140

- osnivanje zakonodavnog i financijskog okruženja koji će potaknu-ti stvaranje i rast visoke tehnologije i drugih inovativnih predu-zeća.

Nacionalni program za istraživanje i razvoj (2006−2010) definira one priori-tete istraživanja koji su vitalni za slovenački socijalni, ekonomski i kulturni razvoj. Za Sloveniju su posebno perspektivna polja koja omogućuju širenje onih znanja koja izravno podržavaju brži razvoj temeljnih privrednih područ-ja i ona koja slijede široke evropske prioritete:

- informacijske i komunikacijske tehnologije (ICT); - napredni (novi) sintetski metali i nemetalni materijali i nanotehnolo-

gije; - kompleksni sistemi i inovativne tehnologije; - tehnologije za održivu ekonomiju; - zdravlja i nauke o životu; - slovenačka kultura i istorija.

To su područja koja, prema relevantnim analizama, pružaju najveći potencijal za povećanje privredne konkurentnosti i produktivnosti te postizanje veće dodane vrijednosti u izvozu, za priznanje Slovenije u međunarodnoj zajednici te za napredak privrede i cjelokupnog društva. Unatoč tome unutar tradicionalnih instrumenata akcenat državnih sredstava namijenjenih financiranju istraživanja ostaje na kriteriju naučne ekselentnosti i društveno-ekonomske relevantnosti istraživanja per se, a samo postavljanje prioriteta ostaje prilično širok pokušaj. Unutar pojedinih područja nauke pri-oriteti su uglavnom određeni sa strane znanstvene zajednice na temelju re-cenzija prijavljenih projekata i programa. Od 2009. godine se u istraživanje investiraju bitna EU sredstva i unutar toga su uspostavljeni novi instrumenti financiranja, koji nude mogućnost definisanja nacionalnih prioriteta. Sadašnja vladina ekipa, koja je izabrana u jesen 2008. godine, proglašava nauku i tehnologiju ključnim ciljevima programa. U tom smislu, definirano je više specifičnih ciljeva:

- unapređenje istraživačkog, razvojnog i inovacijskog sektora s poseb-nim akcentom na formiranju odabranog broja interdisciplinarnih istra-živačkih programa, koji će biti u mogućnosti integrisati se ravnoprav-no u nove centre istraživačke infrastrukture EU ili se čak takmičiti za osnivanje takvog centra u Sloveniji;

- najavljene su promjene i noviteti na području pravnih dokumenata, sa ciljem povećanja autonomije visokog obrazovanja i sektora istraži-vanja i razvoja;

- usmjerenje pažnje na aplikativno istraživanje, ali i bazična nauka će također biti podržana na osnovi međunarodne ekselentnosti kao krite-rij za podršku;

- podsticat će se mobilnost između sektora visokog obrazovanja, jav-

141

nog sektora istraživanja i razvoja i poslovnog sektora koji će, između ostalog, rezultirati i u razvoju interdisciplinarnih obrazovnih i istraži-vačkih programa;

- razvijanje sistema visokog obrazovanja prema međunarodnim stan-dardima, uključujući i razvoj paralelnih programa;

- liberalizacija tržišta rada za istraživače, što će omogućiti jednostavan transfer između javnog i privatnog sektora istraživanja i razvoja.

Trend u financiranju nauke i razvoja iz javnih sredstava ide prema investira-nju ciljnih 1% BDP u područje, ali zbog privredne krize u prethodnoj godini trend je unekoliko sporiji. Nedostatak nacionalnih sredstava kompenzira se sredstvima iz EU strukturnih fondova, kojima financiramo nove inovativne instrumente, čime želimo pojačati saradnju između istraživanja i privrede te, u isto vrijeme, podignuti međunarodnu kompetitivnost i ekselentnost.

Gospodarski

sektor

Vladni sektor

Sektor visokog

obrazovanja

0

100

200

300

400

500

600

700

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

mio

EU

R

Izvor: Zavod za statistiku Republike Slovenije

Slika 1. Trend rasta javnih sredstava za nauku i razvoj 1997−2008.

Na gornjoj slici vidimo da su u analiziranom periodu financijska sredstva porasla više nego za 3 puta, pri čemu je najveći porast u privrednom sektoru. Rast sredstava je i rezultat promjene fokusa na međunarodnom nivou. EU je sa Lisabonskom strategijom zacrtala ciljeve koje slijede članice. Za dostignu-će cilja 3% BDP za R&D Slovenija usprkos bitnom povećanju sredstava još nije investirala dovoljno.

Na donjem grafikonu vidimo da se Slovenija sa 1,66% BDP u 2008. Go-dini nalazi negdje na sredini država EU, ali za proboj u grupu razvijenijih država u sljedećim godinama potrebna je bitna nadgradnja sadašnjeg sistema financiranja.

142

1,00

2,00

3,00

4,00%

BD

P

Izvor: Eurostat

Slika 2. R&D izdaci kao % BDP

Novi instrumenti financiranja podržaće razvoj i tehnološke aktivnosti u pre-duzećima, sudjelovanje preduzeća u međunarodnoj R&D saradnji te razvoj ljudskih resursa za istraživanje i razvoj u preduzećima, takođe će ojačati na-cionalni inovacijski sistem, popraviti patentnu aktivnost univerziteta i institu-ta i podržati osnivanje novih spin-off preduzeća. Mjere za unapređenje efi-kasnosti javnog financiranja istraživanja i razvoja uključuju sredstva za istra-živanje i razvoj istraživačkih kapaciteta iz EU strukturnih fondova. U tom kontekstu su najbitniji instrumenti:

- istraživački centri ekselentnosti CO (Centers of excellence); - centri nadležnosti CN (Centers of competence); - program mladih istraživača za privredu.

U 2010. godini smo počeli proces osnivanja novih strateških dokumenata na području visokog obrazovanja i nauke. Dokumenti će čvršće povezati dva područja kao i pripremiti osnovu za implementaciju dokumenata EU (poseb-no dokumena Evrope 2020) na nacionalnom nivou. Struktura nacionalno stra-teškog dokumenta sa područja istraživanja slijedi strukturu dokumenta Ev-rope 2020 i definira nacionalne mjere za postizanje rezultata. Najznačajnija su sljedeća područja:

• Efektivno upravljanje • Efektivna RR • Omogućujuće institucije • Specijalizacija • Transfer znanja • Javno financiranje istraživanja i razvoja • Izgradnja kapaciteta • Razvoj nacionalnih istraživačkih infrastruktura • Razvoj ljudskih resursa

Slo = 1,66

143

• Proširenje istraživačke baze (vodeća agencija, zajedničko planiranje i sl.)

• Razvoj preduzetničke infrastrukture inovacija • Razvojna transformacija ekonomije

- Inovativni start-up - Rast inovativnih preduzeća - Razvojno prestrukturiranje postojećih preduzeća sa niskom

dodanom vrijednošću - Podrška za velika preduzeća usmjerena na istraživanje i razvoj

novih proizvoda i usluga • Informacije infrastrukture za potporu Riss-u (učinio i RL) • Promocija nauke i privrede u društvu i obrazovanju.

Pored članstva u EU, koje je donijelo potpuno nove izazove i platforme krei-ranja istraživačko razvojne politike, veliki utjecaj na nacionalni sistem ima i punopravno članstvo u OECD. Članstvom u ovom međunarodnom udruženju donijelo je nove zadatke, u prvom redu vezane uz evaluaciju sistema istraži-vanja i razvoja. Kroz međunarodne aktivnosti Slovenija dobiva odlične pov-ratne informacije o efikasnosti nacionalnog sistema i prijedloge mogućih po-boljšanja. Do kraja 2010. godine biće realizirane dvije međunarodne evalua-cije nacionalnog sistema sa strane EU eksperta („national policy mix review“) i druga sa strane eksperta OECD. 3. Institucionalni dizajn (policy i istraživački aspekt) – potencijal

Slovenački istraživački i inovacijski sistem sastoji se od različitih institucija upravljanja, istraživanja, obrazovanja, cirkulacije i iskorištavanja znanja. Mnogi su akteri između kojih postoje intenzivne interakcije koje formiraju kompleksan sistem, u kojem međunarodna saradnja igra izuzetno važan dio.

Organizacijska struktura slovenačkog istraživačkog i inovacijskog susta-va sastoji se od četiri operativna nivoa. Najviši nivo upravljanja odvija se u Nacionalnom parlamentu i u Vladi Republike Slovenije, koja je podržana od najvišeg savjetodavnog tijela sa područja nauke i tehnologije – Vijeća za nauku i tehnologiju RS.

Nacionalni parlament je vrhovno zakonodavno tijelo. Unutar njega po-sebno mjesto ima Odbor za visoko obrazovanje, nauku i tehnološki razvoj koji je zadužen za raspravu o pravnim i političkim dokumentima vezanim za istraživanje i razvoj (R&D).

Vijeće za nauku i tehnologiju je savjetodavno tijelo Vlade Republike Slovenije, čiju su članovi predstavnici istraživača, visokoobrazovanih institu-cija, poslovne zajednice, vlasti i zainteresovane javnosti. Vijeće preporučuje vladine ključne prioritete i ciljeve za pripremu petogodišnjeg istraživačkog i razvojnog programa (NRDP), prati provedbu istraživačke politike, predlaže

144

Vladi eventualne promjene u naučnotehnološkoj (S&T) politici i objavljiva-nju mišljenja o svim drugim pitanjima vezanim za R&D.

Slika 3. Institucionalni dizajn na polju istraživačke politike

Slovenačka agencija za istraživačku djelatnost (ARRS)

Slovenačka tehnološka

agencija - TIA

Nacionalni parlament

Odbor zadužen za R&D

Vlada

Ministarstvo za visoko obrazovanje, nauku i

tehnologiju

Vijeće za istraživanje I tehnologiju

Direktorat za nauku

Direktorat za

tehnologiju

Ministarstvo odbrane

Direktorat preduzetništva

Ministarstvo privrede

Vladin ured za razvoj i poslove EU

Ostala ministarstva

Sofinanciranje R&D djelatnosti i suport sektorskim politikama

* istraživački programi

* Bazični i aplikativni projekti

* program mladih istraživaća

* istraživačka infrastruktura

* institucionalno financiranje

* EU okvirni programi

* Međunarodna R&D saradnja

* Ciljani istraživački program

* sofinanciranje istraživanja u preduzećima

*Program mladih istraživača za preduzeća

* Tehnološki centri * Tehnološke

platforme

*Tehnološke mreže

*Tehnološki parkovi

*Univerzitetni inkubatori

* Mobilnost * Slovenačka

inovacijska mreža

*Strukturni fondovi za pomoć inovacijama

Nacionalna akademija

nauke i umjetnosti

Koordina-cija

implemen-tacije

Lisabonske strategije

I.

II.

III.

IV.

145

Drugi nivo se sastoji od ministarstava. Ključna ministarstva za područje nauke i inovacijske politike su Ministarstvo visokog obrazovanja, nauke i tehnologije (MVZT), Ministarstvo privrede i Ured za razvoj i poslove EU.

Ministarstvo zaduženo za nauku i tehnologiju u Sloveniji je Ministarstvo visokog obrazovanja, nauke i tehnologije (http://www.mvzt.gov.si), koje je odgovorno za pripremu policy dokumenata sa R&D područja za implementi-ranje istraživačke i razvojne politike, javni R&D budžet i međunarodnu sa-radnju na području R&D. Obavlja i zadatke sa područja visokog obrazovanja, istraživanja, razvoja tehnologije, mjeriteljstva i promoviranja informacijskog društva i komunikacije sa informacijskim tehnologijama. Osim opštih poslo-va (Direktorat za nauku), Ministarstvo obavlja aktivnosti vezane za poticanje nauke i njenog javnog razumijevanja te izvršava i koordinira nacionalne ak-tivnosti s ovog područja, EU okvirnih programa, ERA NET projekata i dru-gih projekata EU umrežavanja, vodi postupke za korištenje sredstava R&D iz EU strukturnih fondova. Na području tehnologije Direktorat za tehnologiju izvršava i koordinira aktivnosti vezane za nacionalne EUREKA, ERA-net i ostale EU projekte. Pored toga, podržava financiranje industrijskog istraži-vanja i razvoja iz strukturnih fondova Evropske unije. Ministarstvo raspolaže sa oko 90% javnih sredstava za S&T.

Ministarstvo privrede (http://www.mg.gov.si) pokriva programe koji kombiniraju preduzetničke i inovacijske politike. U nadležnosti Ministarstva su pitanja tehnološkog razvoja koja se nalaze van R&D područja, kao što su nabava novih tehnologija, tehnološki parkovi, univerzitetni spin-off i druge mjere za jačanje preduzetništva. Ministarstvo je u 2008. godini upravljalo sa oko 3% vladinih sredstava za S&T.

U posljednjih nekoliko godina Ministarstvo odbrane je postalo angažo-vano u financiranju istraživanja i razvoja sa pokretanjem dva velika programa (Znanje za mir i Tehnologije za mir). Ministarstvo raspolaže sa oko 7% vla-dinih sredstava za S&T.

Vladin ured za rast i poslove EU (http://www.svr.gov.si/en/) odgovoran je za provedbu Strategije razvoja Slovenije, kao i Nacionalni program refor-me za postizanje ciljeva Lisabonske strategije. Ured također koordinira prip-remu godišnjeg Nacionalnog izvještaja o provedbi dokumenata i analizi pos-tizanja ciljeva Lisabonske strategije.

Pojedinačna ostala ministarstva takođe su uključena u financiranje istra-živanja i razvoja, uglavnom kroz ciljane istraživačke programe (Targeted re-search programmes), koji pružaju osnovu za istraživanje njihove politike. Oko 4% vladinih S&T sredstava utrošeno je za ciljane istraživačke programe, a otprilike polovica toga pokriva se sa strane zainteresovanih ministarstava. Treći nivo se sastoji od implementacijskih agencija ARRS, (TIA) i Agencije za preduzetništvo i strane investicije (JAPTI) te nekoliko institucija koje nas-tupaju u međuprostoru između vlade i aktera naučnoinovacijskih aktivnosti.

146

A najbitniji su Slovenačka akademija znanosti i umjetnosti (SAZU) i Slo-venačka znanstvena fondacija (SZF). Na četvrtom nivou koji predstavlja srž slovenačkog naučnog i inovacijskog sistema su 4 univerziteta, 15 nacionalnih istraživačkih instituta (tj. vladini is-traživački instituti nacionalne važnosti), jedan nacionalni infrastrukturni insti-tut, oko 30 drugih državnih istraživačkih organizacija, oko 550 istraživačkih odjeljenja u poslovnom sektoru i više od 30 privatnih neprofitnih istraživač-kih organizacija. Univerziteti i nacionalni istraživački instituti predstavljaju osnovu naučnoistraživačkih kapaciteta, dok istraživanje u poslovnom sektoru predstavlja glavni inovacijski kapacitet u zemlji.

Za implementiranje politike i financiranje djelatnosti istraživanja i razvo-ja osnovane su dvije neovisne javne agencije: Slovenačka agencija za istraži-vanje i Slovenačka tehnološka agencija.

Slovenačka agencija za istraživanje (http://www.arrs.gov.si/en/dobrodoslica.asp) odgovorna je za provedbu Nacionalnog programa za istraživanje i razvoj na svim područjima nauke i posebno za promociju istraživanja i ljudskog raz-voja, evaluaciju istraživanja, financiranje istraživanja, međunarodne saradnje i praćenja i analiziranja naučnog istraživanja u Sloveniji.

Izvor: podaci ARRS

Slika 4. Funkcije ARRS

ARRS sa svojim instrumentima financiranja nauke pokriva sve ključne seg-mente istraživačkih aktivnosti. Razvijenim instrumentima financiraju se te-meljna istraživanja, aplikativna istraživanja (zahtjevana saradnja ko-financi-jera), razvoj novih kadrova, međunarodnu saradnju, institucionalno financira-nje i financiranje nabave istraživačke infrastrukture. Svi instrumenti financi-ranja implementiraju se kroz pozive na kojima su prijave evaluirane sa strane stranih nezavisnih recenzenta. Pozivi se objavljuju svake godine, što ostva-ruje transparentan i predvidiv sistem. Agencija u svojim Pozivima slijedi Nacionalnom programu za istraživanje i razvoj.

Financiranje

istraživanja Istraživački

programi i Evaluacija

istraživanja

Meñunarodna

saradnja

Mladi

istraživači

Istraživačka

infrastruktura

147

Najbitniji instrumenti financiranja istraživanja u 2009 (ARRS)N = 184 mio EUR

0 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000 70.000

Istraživaćki programi

Istraživaćki projekti

Institucionalno financiranje

Mladi istraživaći

Istraživaćka infrastruktura

Ciljani istraživaćki programi

Međunarodna suradnja

1.000 EUR

2009

Izvor: Internetna stranica ARRS

Slika 5. Financiranje istraživačke djelatnosti kroz ARRS

Izbor prijava bazira se i na naučnoj ekselentnosti istraživača, koja se mjeri publikacijama (najčešće publikacije indeksirane u WoS). Za izračun kvantita-tivne ocjene formirana je posebna metodologija, koju su pripremili stručni odbori ARRS i za kalkulaciju upotrebljavaju informacijsku bazu COBISS, koja sadrži bibliografije svih slovenačkih istraživača. Financiranje se bazira na podjeli na naučne discipline, zbog čega su sve discipline financirane pre-ma unaprijed poznatoj podjeli, koja ima temelje u prioritetima ministarstva i potencijala svakog područja.

ARRS financiranje, 2008

1129

1110

3027

0

5

10

15

20

25

30

35

naravoslovne

znanosti

Tehnika

Medicina

Poljeprivredne

znanosti

Društvene nauke

Humanistika

Interdisciplinarno

istraživanje

%

Izvor: Internetna stranica ARRS

Slika 6. Financiranje ARRS po naučnim disciplinama

Slovenačka tehnološka agencija (http://www.tia.si/o_agenciji, 533,0. Html) odgovorna je za jačanje tehnološkog razvoja i inovacija u Sloveniji. Njene osnovne aktivnosti su podrška programima promoviranja inovacija i razvoj

148

tehnologije u poslovnom sektoru, te poticanje saradnje u R&D između uni-verziteta i privrede.

Izvor: Internetna stranica TIA Slika 7. Funkcije TIA

Za razliku od ARRS, koja je počela sa radom 2004. godine, TIA u prvih ne-koliko godina nije odigrala bitniju ulogu u sistemu financiranja. TIA je poče-la sufinancirati projekte u 2006. godini, ali od tada je njen budžet povećan više nego 10 puta. Tome slijedi i kadrovska struktura institucije i povećava se njezina funkcija u nacionalnom R&D sistemu.

1230

75

134

0

20

40

60

80

100

120

140

160

2006 2007 2008 2009

mio

EU

R

Izvor: Internetna stranica TIA

Slika 8. Pozivi koje objavljuje TIA

Kreiranjem nezavisnih implementacijskih institucija (ARRS i TIA) postignut je važan napredak u razvoju istraživačke politike. Na taj je način sistem fi-nanciranja izdvojen od politike (policy) i zbog toga u puno većoj mjeri neza-visan i imun na utjecaje današnje politike. U posljednjih 6 godina kreiran je sistem koji pruža stabilne uslove za naučnoistraživački rad. U isto vrijeme je sistem, zbog trenutačnog sistemskog uređenja, previše rigidan i fragmentiran. U novim strateškim dokumentima (visoko obrazovanje i istraživanje) pokuša-

Tehnološko

istraživanje i

Međunarodn

a saradnja

Evalvacija

projekata Povezivanje i

podrška

149

vamo integrirati oba dijela i postići sinergijske učinke, koji mogu doprinijeti samo povezivanjem aktera trokuta znanja, što je i jedan od ciljeva EU.

Odnos izmeñu nauke i tehnologije

2009

Tehnologija

32%

Nauka

68%

Izvor: Podaci MVZT Slika 9. Odnos između nauke i tehnologije u budžetu 2009.

Slovenija se u današnjem vremenu nalazi na značajnom raskršću. Ekonomska kriza je povećala zanimanje za istraživanje i u velikoj mjeri je prihvaćena kao jedan od mogućih načina za izlazak iz krize. Ali, u isto vrijeme, mora se mi-jenjati i sadašnja istraživačka situacija. Nauka i istraživanje moraju biti uklju-čeni u privrednu sferu. Zato je velika pažnja fokusirana na aplikativno istraži-vanje, ali istovremeno je jasno da je za postizanje najboljih rezultata ekselen-tna fundamentalna nauka još uvijek više nego potrebna. Slovenija je pokrenu-la procese za implementaciju Lisabonske strategije, ali je potrebno još puno koraka do zacrtanog cilja – kreiranje društva znanja, koje bi sa dodatnim znanjem moglo da konkurira najrazvijenijim zemljama u svijetu.

U seriji instrumenata koji implementiraju ARRS, TIA i MVZT predsta-viću tri koji su od izuzetne važnosti za financiranje i razvoj slovenačke nauke. Odabrani instrumenti su:

- Program mladih istraživača - Instrument CO - Instrument CN

a) Program mladih istraživača Program mladih istraživača formiran je 1985. godine sa ciljem obrazovanja novih doktora nauke na svim područjima. Šema je zamišljena kao uključenje postdiplomskih studenata u istraživački rad istraživačke grupe koju vodi mentor. Mladi istraživač ima plaćene sve bonitete redovnog rada (uključujući socijalne transfere), tako da se može u cjelini fokusirati na istraživački rad zacrtan u doktorskoj dispoziciji. Takav program traje 4,5 godine, i u tom vre-menu mladi istraživači moraju doktorirati. Slovenija alocira bitan dio R&D sredstava u ovaj program, što na ljetnom nivou znači oko 30 miliona eura.

150

Svake godine je u program uključeno između 230−280 kandidata, tako da je za vrijeme trajanja programa (od 1985. godine) doktoriralo više od 6000 mladih istraživača, koji tvore najznačajniju dugoročnu investiciju u istraživa-nje. Sa korpusom novih doktora pojačale su se istraživačke institucije a i pre-duzeća koja absorbiraju znatan dio mladih doktora.

Izvor: Internetna stranica ARRS

Slika 10: Broj financiranih mladih istraživača u periodu 1985–2009.

Broj financiranih mladih istraživača u periodu 1985–2009. unekoliko je vari-rao, ali u zadnjih deset godina broj je relativno stabilan – oko 1200 financira-nih na ljetnom nivou. Instrument mladih istraživača predstavlja značajan sta-bilan instrument koji omogućava javnim istraživačkim institucijama (instituti i univerziteti) i privrednom sektoru konstantan izvor mladih visoko kvalifiko-vanih kadrova. b) Instrument CO Instrument je bio prvi put realiziran u periodu 2004−2006., kad je bilo finan-cirano 10 centara. Instrument se bazira na sredstvima Evropskih strukturnih fondova. U prvom periodu ukupna visina sredstava bila je 14 miliona eura, što je bila značajna dodatna investicija u nauku.

Za period 2009−2013. učinjen je novi poziv u visini 80 miliona eura. Na-kon međunarodnog evaluacijskog postupka bilo je odabrano je 8 centara, pro-sječne vrijednosti oko10 miliona eura. Centri su odabrani sa pet prioritetnih područja, koja su bila identificirana kao perspektivna i koja su bila definirana u pozivu.

Centri ekselentnosti rade na sljedećim područjima: - Informacijske i komunikacijske tehnologije (Information and commu-

nication technologies) - Napredni materijali (Advanced Materials)

151

- Kompleksni sistemi i inovacije tehnologije (Complex systems and in-novation technologies)

- Zdravlje i nauke o životu (Health and life sciences) - Tehnologije za održivu privredu (Technologies for sustainable eco-

nomy)

U pozivu CO su definirani kao visokokvalitetne multidisciplinarne grupe is-traživača iz akademske sfere i poslovnog sektora, koje okupljaju kritičnu ma-su znanja i relevantne istraživačke infrastrukture za potencijalni proboj centa-ra u svjetski vrh i/ili uključenje u međunarodne mreže ekselentnosti, a usmje-rene su prvenstveno na jačanje kapaciteta za prijenos i kontrolu novih tehno-logija i njihov razvoj na prioritetnim područjima istraživanja i tehnološkog razvoja. c) Centri nadležnosti CN su zadnji instrument u nizu novih instrumenata koji se baziraju na sredstvima EU strukturnih fondova. Poziv je bio objavljen 6. 8. 2010. godine i u ovom trenutku nalazimo se na početku izbornog postupka. Budžet za period 2010−2013. iznosi 45 miliona eura. Ovaj instrument je zamišljen kao komplementaran centrima ekselentnosti. CN se fokusiraju na povezivanju privrednih i akademskih aktera, pri čemu privredni imaju značajniju ulogu. Poziv je fokusiran na sedam prioritetnih područja. Na svakom od područja biće financiran po jedan centar.

Centri nadležnosti definirani su kao istraživački i razvojni centri koje vo-de industrijski partneri i povezani partneri iz poslovnog i javnog istraživač-kog sektora, sa ciljem jačanja sposobnosti razvoja i primjene novih tehnolo-gija za razvoj novih proizvoda, usluga i procesa na prioritetnim područjima razvoja tehnologije. S razvojem CN stimulira se integracija znanja i sposob-nosti preduzeća i istraživačkih organizacija na specifičnim tehnološkim pod-ručjima, koja posjeduju kritičnu masu znanja i sposobnosti za razvoj i imple-mentaciju novih tehnologija. Rezultat takve integracije su novi proizvodi, us-luge i postupci s većom dodanom vrijednošću, a time i povećana konkurent-nost.

U okviru naučne i tehnološke politike Republike Slovenije centri nadlež-nosti su instrument za podršku znanja na prioritetnim područjima i instrument horizontalne integracije cijelog lanca razvoja znanja, koji se provodi na teme-lju strateškog partnerstva između poslovne i akademske zajednice. To je sve-obuhvatan program za istraživanje i razvoj, sa izrazitim horizontalnim ciljem ubrzanog pomaka u energetsko efikasnoj privredi i niskougljičnom društvu, na prioritetnim područjima razvoja tehnologije, koja su definirana kao:

• platforme i korisnički interfejs (informacijske i komunikacijske teh-nologije);

152

• mrežni sistem i usluge (informacijske i komunikacijske tehnologije); • hrana i zdravlje (zdravlje i nauka o životu); • biomedicinsko inženjerstvo (zdravlje i nauka o životu); • procesne tehnologije (složeni sistemi i inovativne tehnologije); • održiva gradnja (tehnologija za održivu privredu); • energetska efikasnost (tehnologija za održivu privredu).

Cilj javnog poziva je podržati programe na prioritetnim tehnološkim područ-jima, koji pokazuju kombinaciju kritične mase inovativne industrije i nauke ekselentnosti na nacionalnom nivou i u saglasnosti su sa strategijom dugoroč-nog razvoja međunarodno usporedivih CN. Konkurs za razvoj centara u pe-riodu 2010−2013. je komplementaran instrumentu CO. Oba instrumenta zajedno čine cjelinu R&D aktivnosti. 4. Zaključci Područje naučne djelatnosti prihvaćeno je kao jedna od najznačajnijih druš-tvenih aktivnosti. U uslovima punopravnog članstva u EU nacionalni R&D sistem potpuno se otvorio. Nacionalni policy instrumenti (programi, projekti, financiranje infrastrukture) dopunjeni su aktivnostima na EU nivou. Najzna-čajniji proces koji utječe na nacionalni sistem je formiranje Evropskog istra-živačkog prostora (ERA). Proces uključuje različite djelatnosti povezivanja nacionalnih sistema i izgradnje integriranog evropskog sistema. Unutar pro-cesa posebna se pažnja obraća osiguravanju mobilnosti istraživača, zajednič-kom programiranju i koordiniranju velike istraživačke infrastrukture. U ovom procesu Slovenija vidi mnogobrojne prilike ali, u isto vrijeme, potrebna je i adaptacija nacionalnog sistema.

Pored integriranja u ERA, značajan prioritet slovenačke naučnoistraži-vačke politike je i saradnja sa zemljama zapadnog Balkana i drugim zemlja-ma ne-članicama EU. Saradnja sa tim zemljama bazira se na bilateralnim ugovorima između dvije zemlje.

Pred slovenačkom naučnoistraživačkom politikom mnogo je izazova i prilika koje ćemo pokušati realizirati kroz optimizaciju nacionalnog sistema i integraciju u EU procese, pa čak i šire. Najveći izazovi u budućnosti su integ-riranje sistema i postizanje sinergija uz pomoć:

• smanjenja fragmentiranosti; • bolje koordinacije inovacijskih politika; • pune implementacije R&D prioriteta; • kreiranja novih instrumenata, koji će podržati veće projekte (kao CO

ili CN); • međunarodne saradnje i mobilnosti; • autonomije istraživačkih institucija.

153

U Sloveniji postoje dobri uslovi i temelji za maksimiranje rezultata istra-živačke djelatnosti, ali za optimalan rezultat potrebno je integrirati sve poten-cijale i postići sinergijske efekte, pri čemu naučna i istraživačka politika mo-ra odigrati vrlo važnu ulogu uz saradnju svih relevantnih društvenih aktera. Literatura 1. Ministrstvo za visoko šolstvo znanost in tehnologijo,

URL: http://www.mvzt.gov.si/ 2. Javna agencija za raziskovalno dejavnost RS, URL: http://www.arrs.gov.si/sl/ 3. Tehnološka agencija Slovenije, URL: http://www.tia.si/o_agenciji,261,0.html 4. Resolucija o nacionalnem raziskovalnem in razvojnem programu 2006-2010,

URL: http://www.uradni-list.si/1/objava.jsp?urlid=20063&stevilka=68 5. Izhodišča za pripravo Raziskovalne in inovacijske strategije Slovenije

154

155

Na osnovu prezentiranih materijala i rasprava provedenih tokom Savjetovanja, na Savjetovanju su usvojeni slijedeći:

Z A K LJ U Č C I

156

ZAKLJU ČCI

1. U 2009. godini EU je u oblast nauke i tehnološkog razvoja uložila cca 2% svoga GDP. U 2009. godini Bosna i Hercegovina je u oblasti nauke i tehnološkog razvoja uložila ukupno (država, entiteti, kantoni) 0,08 % GDP. Akademska zajednica to ocjenjuje neprihvatljivim zanemarivanjem nauke i tehnološkog razvoja na nivou države, entiteta i kantona.

2. Akademska zajednica zahtijeva od svih državnih organa da preuzmu svoju odgovornost u finansiranju nauke i tehnološkog razvoja u skla–du sa normama EU i u roku sljedeće 4 godine dostignu (u zbiru) 2% GDP u toj djelatnosti.*

3. U tome smislu potrebno je donijeti: - statusne zakone o naučno-istraživačkoj i istraživačko-razvojnoj dje-

latnosti na nivou države, entiteta i kantona; - zakone o formiranju fondova** (kao pravnih lica) za naučno-istraži-

vačke i istraživačko-razvojne djelatnosti na nivou države, entiteta i kantona, usaglašene sa praksom EU.

4. U cilju mjerenja i praćenja efekata ulaganja, agencije za statistiku*** trebaju pratiti naučno-istraživačku i istraživačko-razvojnu djelatnost u skladu sa standardima EUSTAT-a i OECD-a.

5. Znanstvene i tehnološke rezultate u privredi, agencije trebaju pratiti na osnovu broja patenata, komercijalizacije izvozno sposobnih proiz-voda, usluga i tehnologija, nastalih na vlastitom know how, te na os-novu broja prodatih licenci.

6. Potrebno je osnovati Centar za scienciometriju BiH (npr. u okviru Nacionalne i univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine), koji će pratiti znanstvene i tehnološke rezultate na univerzitetima.

7. Potrebno je izvršiti klasifikaciju naučnih i istraživačkih institucija u skladu sa pozitivnom praksom EU, te uvesti kategoriju „izvrsnosti“; ove institucije trebaju imati povoljnije uslove finansiranja.

* Participacija pojedinih nivoa državnih vlasti treba biti po klju ču koji proizilazi iz PRAVA NA POTROŠNJU JAVNIH PRIHODA ** Fondovima trebaju upravljati Savjeti sa većinskim članstvom istraživača i sa punim pravom odlučivanja. O svojim aktivnostima Savjeti trebaju izvještavati vlade koje obezbjeđuju fondove *** Federalni zavod za statistiku Agencija za statistiku BiH

157

8. Neophodno je zakonski regulirati i obezbijediti sistemsko dugoročno obrazovanje naučnog podmlatka i investicije u institucije kako bi se osposobile za istraživačke projekte.

9. Poželjna je izmjena Zakona o Vladi FBiH i formiranje Ministarstva za visoko obrazovanje, nauku i tehnologiju.

158

CIP - Katalogizacija u publikacijiNacionalna i univerzitetska bibliotekaBosne i Hercegovine, Sarajevo

001.3(497.6)”2010"(063)(082)

SAVJETOVANJE Stanje i perspektive razvojanauènoistraživaèke i istraživaèkorazvojnedjelatnosti u Federaciji Bosne i Hercegovine (2010); Sarajevo) Savjetovanje Stanje i perspektive razvojanauènoistraživaèke i istraživaèkorazvojnedjelatnosti u Federaciji Bosne i Hercegovine :Sarajevo, 23. septembra 2010. godine : zbornik /[glavni urednik Zijo Pašiã]. - Sarajevo :Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine,2010. - 157 str. : graf. prikazi ; 24 cm. -(Posebna izdanja / Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine ; knj. 130. Centar zasistemska istraživanja ; knj. 2)

Upor. stv. nasl. na spor. nasl. str.: SymposiumScience, research and development in Federation ofBosnia and Herzegovina - state of the art andfuture prospects. - Bibliografija uz svaki rad.

ISBN 978-9958-501-49-41. Stv. nasl. na upor. nasl. str.COBISS.BH-ID 18368518