iSTANBUL ÜNİVERSİTESİ · EDEBİYAT FAKÜL TESi

'

· ı~MİLlETLER ARASI . TÜRKOLOJİ ONGRE.Sİ

(İstanbul, 1s~20. XJg73)

tebligler

•• • o

3o TURK SANATI TARiHi

. .. . . . . . . . . . . ... .. . . . ... . ...... . ~ .... .

&ıa.1'-..- -Gazet~ · ve

Türki\ıat Enst1tüsffnüri ·. işbirliği ile-basılmıştır

iS1AN 31JL 19'9 .

KİT AB ·AL-CERRAHİVET AL-HANİYE

(İstanbul Tıp Tarihi Enstitüsü Nüshası)

MİNV ATÜRLERİ

Gönül GÜREŞSEVER

Türk Sanatlar!nın uzun bir gel]şim çizgisi içinde, belirli özelliklE~riyle,

bu gelişime katkıda bulunan bir türü vardır. Başlangıcından sonuna kadar tutarlı bir gelişim gösteren bu sanat türü !Vlinyatür Sanatı'dır.

(X.V ve XVI. yy. Anadolusuni.ın kültürel almalarında, çağı içinde ileri bir noktayçı ulaşmasında büyük etken olan mimarlık sanatının medreseleri din­sel ve deneysel bilimlerin okutulduğu müesseselerdi. ·Anadolu'_da gelişen Türk Mimarisinin genel çi.zgisini ortaya koyan en ilginç yapı türü olan med­reselerde öğretimin nasıl bir geçmişe dayandığını, n·asıl bir gelişim göster­diğini, bu gelişimin han.gi nok~alara varmış olduğunu, yazılı kaynaklarla ve bilhassa minyatürlerle daha da . açıklanmış olan yazılı kaynaklarda takib edebiliyoruz. r . . :

XV. yy. da Amasya Darüşşifası.'nda hekimlik yapmış olduğunu öğrendi­ğimiz Sabuncuoğlu Şerafeddin tarafından yazılan Kitab al-Cerrahiyet ·al­Haniye adlı tıbbi yazmanın bugün mevcut olduğunu bildiğimiz, bu üçüncü nüshasının minyatürleri diğer tanıtılmış olan iki nüshanın minyatürleriyle kıyaslanamıyacak kadar, teknik, ·kompozisyon, komi ye renk üstünlüğüne sahiptir. Aynı zamanda çağının Anödolusunda yaşıyan halkın ne. denli tıp ilmine bağlılığını, inancını ve yine çağının sağlık kuruluşlarında tıbbi ça­lışmaların ve sosyal düzenin ne derece sağla.nmış olduğunu göstermesi ba­kımından ·bu yazma nüshasının minyatürlerinin önemi çok daha artmak·tc:ı­dır.

' 1. Mtu.ETLERARASI TÜRKOLOJi KONGRESi

fi ekim ve Cerrah Sabuncuoğlu Şerefeddin bin. Al! El hac İlyas (1) (1386 ? - 1470 ?) : Amasya'da doğmuş ve 80 yaşını aşkın iken gene Amasya'do ölmüştür.

Sabuncuoğlu'nun soyunda hekim olanlar vardır. Dedesi İ lya~ İbn Ş_aban (Öl. H. 830/M. 1426) dır (2). Tıbbi Amasya Darüşşifası'nda H~kim Burhaneddin Ahmet't~n öğrenmiş ve icazet aldıktan sonra Sabuncuoğlu da 14 yıl sürey­le bu darüşşifada hekimlik yapmış, aynı zamanda ilmi çal ışmalar ve değerli

bilim eserleri de yazmıştır. ·

Günümfilze kadar gelen bu eserler şunlardır:

1 - Krabadin Tercümesi :

il. Bayezid (1481 - 1512) şehzadeliğinde ve Amasya valisi iken Sabun­cuoğlu H. 858/M. 1454 de bu eseri türkçeye tercüme etmiş ve asl ı 31 bôb olan eseri iki bôb dd kendisi ilôve ederek 33 bôb halinde yazmıştır. Yazma aslında Zahire-i Harzemşahi eserinin 10. ve son faslının tercümesidir. Sa­buncuoğlu, sonuna bir tıbbi lügôtce eklemiştir.

2 - Kitab al-Cerrahiyet al-Haniye :

H. 870/M. 1465 te yazılan bu eser de aslında büyük İslôm cerrahı Ebuf r<asım Zehravi'nin 30 bölümden müteşekkil olan Et~Tasrif eserinin cerrahiye ait son üç faslının tercümesinden ibarettir (3). Ancak Sab!:fncuoğlu buna · da kendi gözlem ve deneylerini de ekliyerek kendisinden üç bôb fazla yaz­dığı gibi resimlerle de zenginleştirmiştir. Böylece yazma 30 bölüm iken 33 ~ölüme yükselmiştir. Bn eser- İslôm dünyasında insan figürlü resimleri -olan i,lk tıbbi yazmadır. Devrinin minyatür tekniğine göre yapılan bu resimler cer­rahi · müdahaleleri göstermekte olup çoğu o çağın başlıcçı ·cerrahi müdaha­le metodu olan dağlama-key-Cautherisation ne ilgilidir.

(.Eserin Fatih'e ithaf _ediİdiğini bildiğimiz bir nüshası bir çok özel kiş!-. lere geçtikten, sonra nihayet Dr. Bergson eliyle Paris Bibi. National'e heçli­ye edilmiştir. (Sall de .Manuscrit, suppl. Turc 693). Eserin dünyaca tanına n üç nüshasından digerl pati~. Millet Küt. 79 No. da; İlerde de belirteceğimiz gibi ·üçüncü bir nµshasının diğer iki nüst,ıadart daha erken ya:fıldığt ve Sa­buncuoğlu · Şerefeddin'in kendi · direktifi altında resimlsndirildiği kanısinın · hakim olduğu ve bugün noksan haliyle İstanbul Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Enştitü~ü Yazma No: 26S de. kayıtlı bulunduğunu bildiğimiz nüshadır. /

(1) Şehsuvaroğlu, Prof. Dr. B. N.: Tıp Tarihi Eseri. (Basılmamıştır)

(2) Abdülzade Hüseyin Hüsameddin: Amasya Tarihi. lstanbul 1927-28. Ünver, Prof. Dr. ·A. Süheyl: Cerrahiyei ilhaniye, İstanbul 1939. (İstanbul Üniversitesi Tıp Tarihi Ens­

titüsü yayınlarından, Na: 12) (31 Şehsuvaroğlu, Prof. Or. B. N.: Eczacılık Tarihi Dersleri. lstanbul 1971 .. sah: 160-162.

• I •

KİTAl:3 AL - CERRAHİYET AL - HANİYE - GÜREŞSEVER 773

. · sabuncuoğlu'nun bu eserini hazırlarken, Kitab al-Cer'rahiyet al-Ha­niye'den 29 yıl önce yazılmış olan Zahire-i Muradiye adlı eseri de görmemiş olması imkônsızdır (4).

3 --:- Mücerrebname : _ Fi. 873/M. 1468 de 17 bÇıqlık cir risale olarak. Sabuncuoğlu'nun uzun

. hekimlik- yıllarında· edindiği. tecrübeleri içerir. Çeşftli yazma nüshaları .olan bu eserin i. Ü. Yıldız Küt. de bulunan bi,r nüshasında yazar o toritite hicri

. hesapla .85 yaşında olduğunu bizzat belirtir.

Kitab al-Cerrahiyet al-Haniye Nushaları :

. Yukarda da belirttiğimiz gibi XV. asır~a Türk Tıp..'Alem~ Amasyalı So­buncuoğlu Şerefeddi~ b. Ali'nin türkçe olarak yazdığı ve Fatih Sultan Meh­met'e ithat etmış olduğu Kitob ol-Cerrohiyet ol-Haniye adıyla bir esere sa­hip olmuştur. Orta Çağın sonlarında Türklerde tıbbi varlığın çok canlı bir misali 0 lan bu eserin, ilim Ölemi bugün üç ayrı nüshasına sahiptir.

Biri Paris Nüshası diye bilinen (5); Paris Bibi. Na·tional. Suppl. Turcs 693 No. do kayıtlı olan ·nüshadır. Bu nü.shanın minyaidrleri İstanbul Millet Küt. nüshasının minyatürleriyle aynı tarihlerde, benzer karakterli olarak ya­pılmış ve daha çok soyıdod!r. Saray kütüphanesinden nasıl çıktığı bilinmi­yen bu iıüsho, Tanzimat Meclisi azasından Yasincizade Mehmet Ali Efendi tarafından 9 C. evvel 127711\1 .. 1861 de Dr. Bergson'a hediye edilmiştir.

Diğeri İstanbul' do Millet . Kütüphanesi, AJi Emiri Kitapları, Türkçe Yaz­malar, 79 Numarada kayıtlı olan yazmadır, İstanbul Nüshası olarak ·bilinir. İstanbul nüshası müell ifin hattıyla olan orijinal nüshadır, harekeli bir nesih

. yof::ı ile . yazılmış olan e~erin her sahife.sinde 17 satır halinde hat vard ı r. Eser maklepli olup basit bir cilde sahiptir. Bu nüshanın minyatürleri iptrdai bir üslupla işlenmişti_r. Minyatür sanatı yöı:ıünden bir ~eğer taşımaz, atıcok ko­r:ıulorı itibariyle ilginç sayılabilir. Bu nüshanın bütün minyatürleri tamam-dır.

?' ·: ·

· İstanbul ·Millet Kütüphanesi nüshası. Paris nüs~asındakinden eksiktir. ancak bu eksikliğin n·eıer olduğ.u bu iki nüshanın karşılaştırılmasıyla ta­mamlanabilir.

İstanbul Tıp Fakültesi Tıp Tar\hi Enstitüsü'ne bağlı Tıp Tarihi Müııa­si'nde teşhir edilmekte olan nüsha .(6) :

f .

(4) Zahire-i Muradiye:. Yahya Efendi Dergahİ, Hacı Mahmut Efendi Küt. Y. 'No: 0

5507, :Jü­leymaniye Kütüphanesi.

(5) Huard, P. - Grmek, M. O.: ·Le Premier Manuscrit Chirurgical Turc, Charaf ed. ,-Din (1465). Paris 1960. · ·

(6) Bu nüsha Tıp Tarihi Müzesi'~e Gen. Prof. Besim Ömer ( Akalın ) kitaplığından intıklil etmiştir. Bu nüshayı biz «İs1anlıul Tıp Fakültesi Tıp ·Tarihi Enstiıüsü· Nüshasııı isı••ile i-.:ıh Pıfrmr· ı

774 1. MILLETLERARASI TÜRKOLOJi KONGREsJ

l3u nüshanı~ bôb ve fasılları Paris ve İstanbul Millet Küt. Nüshaların­da olduğu gibi lôl'le yazılmıştır. Ve bu nüshanın diğer: iki nüshadan daha etken yazıldığı düŞ'ünülE'.bilir. Acık ve hatekeli nesih. yazı ile Türkçe olarak hazırlanmıştır. _ Esef edilecek şey bu. eserin lôyıkıylo muhafaza eçlilememiş olmasıdır. Cildi çok harap durumda olan yazmanın başı 26. fasla kadar ve orta kısı.mlordan bir çok sahifeleri bugün mevcut değildir. Mevcut yazma eser 188 varak (376 sahife) olup, ölçüsü 3bx21 Cm., yazı ölçüsü ise 18.~x12. Crıı. dir. Her sahifede 15 satır hat yer alır. Yazı ve mi.nyatürler kırmızı lôl'le

· çerçevelenmiştir.

Bu nüsha da üç bôbdır; birinci bôb 57 fasıl olup, 1 den 26. fasla kadOr eksiktir. Bu fasıllarda dağlama-key-cauterisation konusu işlenmiştir. İkinci bôb'da ise 97 fasıl vardır, çeşitl! yaraları yarmak ve tedavi etmekten bahse­der. Bu bôb da 1 den 7. fasla ve 77 den 81. fasla kadar eksiktir. Üçüncü bôb ise 36 fasıl olup, çeşitli çıkıkların çekilerek tedavisi ve sakatların uzuv­larının sarılması konusu işlenmektedir. Bu bôb da 27 den 29. fasla kadar . olan kısım ve aynca 31. fasıl eksiktir. Eserin sonunda kullanılacak ildçların terkipleri verilmektedir. Bu nüsha Millet Küi:üphonesi'ndeki nüsha ile kar­şılaştırılarak yukarda belirtmeğe çalıştığımız eksiklikler ortaya çıkarılmıştır.

K_olofonu o.lmıyan (7) İstanbul Tıp Tarihi Enstitüsü nüshası minyatür­.eri yönünden diğer iki nüshadan çok farklıdır. Gerek Paris nüshasının ge­rekse İstanbul Millet Küt. nüshasırıın minyatür!eri, sadece eserin konusunu '.)asit konturlarla · ve çok şematik bir şekilde işleyen minyatürlerdir. Halbuki İstanbul Tıp Tarihi Ens. nüshasında mevcut olan minyatürler, minyatür tek­niğine uygun olarak işlenmiştir've özel itina ile yapılmıştır. Bunlar gerçek bir minyatür ustasının elinden çıkmışlard ır: Hepsi 32· adet olan qu ~inya- · türleri teknik üstünlükleri, kompozisyonları. renkleri vs. özellikleri bakımın­dan· ele ·alarak ayrı ayrİ incelediğimizde, bu nüshanın en önemli özelliğ i olan diii, yazı . şekii yanında minyatürlerfnin olduğu anlaşılmakta. ve eser bir çeşit anatomi kitabı atması yönüıiderı de önem taşımakta. Yazmanın çok yıpranrriıŞ olması onun bir çok kişiler tarafından' uzun asırlar incelenmiş ol­duğuna bir delil sayılapilir. Aharlı fligramsız (Şark Kôğıdı) bir kôğıt üzerine işlek bir nesih yazı ile yazılmış olan nüshanın cildi de çok harap halde.

Cildi kahverengi deriden yapılmıştır. Osmanlı üslubundadır, her kısım birbiri.nden ayrı parçalar halinde muhafaza edi]mektedir.' Çok bozulmuş olan cildin parlaklığı_ ve vernikli olması deri üzerine Jôke olarak yapıldığına işaret etmektedir. Cildin her iki tarafında do iki ucu pal met motifleriyle nihayetle-·

. 11en birer şe_mse yeralır. Şemsenin sathı ise kabartma olarak kıvrık dal üze-

17' Paris Nüshası_ minyatü~leri için ( Hua~d. P. - Grmek. M. O.: Le Prcmier Manuscrit . . . 1 bakını.: ·

KİT AB AL - CERRAHİYET AL • HANİYE - GUREŞSEVER 775

rinde küçük rumi, palmet, şekôyık ve nar çiçeği ile hançer yaprak dekorlu­dur.

Bu nüshanın takdim ve başlık sahifeleri bugün mevcut olmadığından orijinal özellikleri hakkında bir şey yazmak mümkün olmamaktadır. Yazma­daki minyatürlerin kesin adedini bilmek imkônsızdır. Ancak 32 adet minya­·tür mevcuttur, hemen hepsi yarım sahife ölçüsürı,dedir. Bu minyatürlü sa­hifeler arasındaki bazı sahifelerde_ yer yer altın yaldızla tezyini mahiyette işlenmiş bitki dekorlarında mavi renk de görüimektedir. Bu minyatürlerde çeşitli tedavi şekil.leri ve cerrahi müdahaleler, aynı motifler kullanıldığı hal­de farklı kompozisyon düzenine ve anlatımına sahiptir. Minyatürlerde her çeşit hastalığın tedavisi sözkonusudur.

Minyatürlerin Üslup Özellikleri :

Bu minyatürler Anadol~'da yaşamış olan resim sonatının en güzel ör­neklerindendir. Yazmanın minyatürleri anatomiye ait bir eserin minyatür­leri olması yönünden de önemlidir. Minyatürlerde müşterek bir konu ola:1 tedavi konusu iş lenmektedir. Minyatürlerin hemen hepsi bir üslup birliği

gösterir. Minyatürlerden bir kaçı hariç bütün tedcvi sahneleri acık hava­da ve yeşil bitkisel bir alanda geçmektedir. Mi~yatürlerde az-çok fa~klarla kalıplaşmış bir manzara olaylara fon teşkil eder. Bunlar tepeler, ağaçlar, koyalar, bitkilerden meydana gelmiş tipik XV. yy. doğa tasvirleridir. Bunlar er~en devirlerden beri Türk ye İslôm minyatür sanatınd~. görülen manza­raların ana elemanlarıdır. Manzara elemanlarının ayrı ayrı işlenişi dikkati çeker. Tepeler yumuşak ve kıvrımlı konturlarla meydcmq getirilmiştir (Varak 7a, 21b, 23b, 25a, 27b, 3DaJ. Bu tepelerin ·sathı irili ufaklı bitkilerle deko-ratif olarak tezyinlenmiştir. ·

Kayalıklı dağ motifleri natüralist bir üslupla işlenmiştir. (Varak 8 , .a; 9o), Konturların özelliği yumuşak ve kırık olmasıdır. Bu çizgici konturlar yumuşak renk tonları ile birlikte, kayaların, dağların girintili _ çıkıntılı yü­zeylerini belirtir. Ağaçların yaprakları yeşil renkte konturlo ayrı ayrı belir_­·tilmiştir ve bunlar yaprak yeştli renktedir. Bu yazmadaki minyatürlerin üs­lup birliğinin en önemli özelliklerinden bin, bu manzara elemanlarının faz­la bir değişikliğe uğramaksızın her minyatürde tekrarlanmış olmasıdır. Ko­nunun açık havada geçtiği minyatürler yanında kapalı mel<ônda tedavinin

·yapıldığı minya~ürler de vardır, fakat bunlar az sayıdadır (varak ·ı3a, 19a>

Bazı minyatürlerde figürler minyatür ç~rcevesinin dışına taşar (Varak 178b), bu arkaik bir özellik olup XV. ve· XVI. yy. minyatür sanatında görü-len bir özelliktir. · ·

Sahnelerin düzenlenmesinde merkezi kompozisyona önem verilmiştir. Hekim ve hasta fir.ıürleri ön plôndo, minyatür l..)rtasındo ve büyük olarak

776 t. MİLLETLERARASI TÜRKOLOJi KONGRESJ

tosvir edilmiştir. Ayrıca hekimin müdahale ettiği yer cok açık olarak ve bütün ayrınfı!orıyla belirtilmiştir. Kompozisyonda bütün elemanlar ölçülü bir şekilde verilmiştir ve figürler donmuş hareketler içindedirler. Bu minya­türlerde d iğer bir özellik · figürlerin büyüklüğüdur. insan figürlerinde ten rengi asi : ~::; t:n yakın şekilde verilmiştir. figürler klôsik Anadolu Türk ti­pindedir. Figürlerde yumuşak. munis bir ifade belirtilmiş olup. konturlar · belirlidir. Giysilerin bol olduğ':J basit çizgilerle ifade edilmiştir. Hasta figÜr­leri genellikle yarı çıplak vaziyette. hekim ve c·erroh ise kavuklu ve giyim-li bir şekildedirler. Bunlar kırmızı. mavi ve pembe renkli bol giysiler içinde · resmedilmişlerdir ve bu kıyafetler altın yaldız dekorludur. Bütün bu un- ~ surlarda konturlar sathı dolduran rengin koyu tonuyla ve cok dikkatli bir şekilde verilmiştir. Siyah renk daha ziyade figürlerde sac. sakal. bıyık gi­bi unsurları belirtmekte kullanılmıştır. Ancak siyah kontur çok ölçülü ola­rak bir kaç minyatürde ve sadece hekim figürünüıi ellerinde görülür.

Bu minyatürlerden anlaşıldığı gibi katiyyen tcassup gÇsterilmemiş.

kadınlara cerrahi müdahale esnasında verııen görünüşıerin Türk .hekim­leri tarafından ·taassup olmaksızın takibedildiği an:aşılmaktadır (Varak 12b. 13a). Hastalar gene-ihtiyar ve kaqın-erkek olmaksızın işlenmiştir.

· Minyatürlerde perspektif fikri. figürlerin önden arkaya doğru bir ka­demelenme ile yerleştirilmiş o!ması ve ar~a plônda .ıatüralist ağaç motif, lerinir.ı yer ·almasıyla sağlanmıştır. Peysaj lôl'den ibaret olan minyatür çer­çevesiyle kesilmektedir. Minyatürlerde gölge-ışık anlayışının varlığı sezil.: mekte. hemen her minyatürde figürler gölgeli olarak verilmiş ve gölgele­me kahverengi ve gri rengin tonlanmasıyla sağlanmıştır. Bu özellik vücu-

. ·dun çıplak kısımlarında, kavuk gibi giysilerde kolaylıkla görülebilmektedir (Varak 4b. sa; 11 b, 12b,· 13a. '14a: v.s.). · Minyatürlerde. zaman aşımına

· rağmen oksidasyondan sözedilemez. Bazı sahnelerde üçüncü hatta dör­düncü ş~hıslara da yer verilmiştir (Varak 21b. 178~). Ortak unsurlar ola­rak hekim, hasta, yardımcılar. dağlama ôletleri ve aletler.in kızdırıldığı ateş (ocak veya mangalda· kor, halinde) görülür. Yukarda da belirttiğimiz gibi. minyatürlerin en önemli ortak yanı jse olayın acık havada · geçtiğini gös­termesidir. Burıun yanında ancak iki minyatürde olayın kapalı mekônda geçtiğini görüyoruz (Varak ·13a, 19a).

Üç nüsha minyatürleri arasındaki ayrıntıl arı ise şöyle izah edebiliriz: Paris nüsha?ı minyatürleri şematik bir şekilde olup aynı ressam elin­

den cıkmış olarak kabul edilebilir. Bu minyatürlerde mekôn fikri yokt~.ır. figürler ôdeta bir çizgi üzerine yerleştirilm~şlerdir. Bitki dekorları dekora­tif mahiyette bir va~o içinde veya dal halinde sahnenin sağında ve solun­dçı resmedilmiştir. Bazı sahnelerde stilize selvi ve hurma ağacı motifleri yer a l ır. Kompozisyon lôl çerçeveyi aşar. Hekim figürleri genellikle oturur şekilde resmedilmiştir. Hasta figürleri ceşitli ş~xillerde "e nisqetsiı· olçırak

l:<İT AB AL - CERRAHİYET AL - HANİYE - GÜREŞSEVER 777

verilmiş, 'bazen başaşağı duran figürler. bazen de diyagonal olarak acaip görünüşlü olarak konurnlanmışlar.. Hekim ve hasta kıyafetleri basit kon­turlarla verilmiştir, boştaki sarıklar da aslına uygun olarak verilmemiştir. Yüz ifadeleri acemice beJirtilmiş, gözler oyuğundan fırlamış şekilde işlen-• . miştir. Paris .nüshasında görülen bu basit kompozisyonlar lstanbul Millet Kütüphanesi nüshasında da hemen hemen aynen görülmektedir.

Paris ve Millet' Kütüphanesi nüshaları · konu olarak cok çeşitli tedavi · · ve cerrahi müdahale şekillerini işlemiş (sünnet, hukne-lavman, hacamat,

sülük vurmak, çıkık-kırıkların tedavisi gibi), bun'a karşılık İstanbul Tıp . Fa­kültesi Tıp Tarihi Ens. nüshası· yalnız dağlama ile çeşitli hastalığın teda­visi konularını işleyen minyatürlere sahipt1r. Gerek Poris nüshası minya­türleri gerekse İstanbul Millet Küt. nüsho~ı minyatürleri, minyatür sonatı bakımından önemli görülmemekte, sadece· tekstde yeralan tedavi şeklinin şeklen ifadesine yardımcı olmaktadır. Halbuki İst. Tıp Fak. Tıp Tarihi Ens. nüshası minyatürleri minyatür tekniği ve eksik olmasına rağmen, minya­tür. üslub.u bakımından çok değerli bir nüshodir. Bu· minyatürler saray atöl­yelerinde yapılmış minyatürlerden farklı görünüştedir, bu do bu minyatür-

. !erin saraydan uzak bir .çevrede ve gerçekçi bir görüşle ele afınmış olma­sına bağlanabilir.

Saray nakkoşlan _tarafından yapılan. ihtişam ifadesi minyatürlerde sa­raylar, havuzlu bahçeler, ağaçlar ve ihtişam içindeki şahısların yeraldığı

. görülen doğu tesirleri, volütıü ve. altın yaldızlı bulut motifleri bol miktarda kullanılmış altın ve gümüş yaldızla ifade edilmiştir. Halbuki· İstanbul Tıp Fak. Tıp Tarihi Ens. deki nüshanın minyatürlerinde ne ihtişamlı saraylar ne . de bol miktarda altın ve gümüş yaldız kullanılmamış. fakat. bu minyatürler natüralist bir ·peysaj içinde ve mutovozı bir. şekilde ele oJınmıştır .. Açık ve koyu mavi, kırmızı, pembe, yeşil ve kahverengi reınkler, hatta sarı renk ya­nında bitkisel dekorlarda, bulut kıvrımlarında ve giy'silerde, çok o.z olarak do kor~ateş alevlerini belirtmek için sadece altın yaldız kullanılmıştır. Bu minyatürl~r mutavazı, ölçülü, muhteşem birer kompozisyon örneği olarak görülebilirler.

Minyatürlerin gerçekçi bir görüşle işlendiğinin en acık özelliği ise; he~ kim ve hastanın. davranışları, · her sahnede birbirinden farklı · kıyafette ve yaşta (genç-ihtiyar, sakallı, bıyıklı vs. gibi) işlenmiş olması. kadın ve erkek

. oyırdedilmeksizin resmedilmiş olması, nihayet hekim ·yardımcılarının ger­çek tenleriyle reşmedilmiş olmasıyla, orap çömezlerin yeralmasıyla açık-lanabilir. ·

Hekim kıyafetierinden, sarık sekillerinden ve bilhassa baZ·I minyatür-. . . ıerde görüldüğü gibi sarıklarda altın yaldız dekorlu armalardan da bu bi-lim adamları arasında bir hiyerarşinin varlığından söz edilebilir. Her. min­ya"tür blr çift lôl çerçeve ile çerçevelenmiş ve ait olduğu bahsin altına res-. . . . .

778 1. M ILLETLERARASI TÜRKOLOJİ KONGRESl

medilmiştir. Yazmada minyatürlerden başka basit konturlarla vantuz re­simleri, yaraların yarılmo_sı-şak'ta kul)anılan zamanın cerrahi ôletlerinden rıeşterlerin, testere dişli bıçakların,, pens1erin, diş tababetine ait ôletlerin ve dağlama ôletlerinin resimleri tekst arasında resmedilmiştir (Varak 59a, 67aJ. Varak 90a'da görülen ve zafiyetten olan drşgebe l iği sembolize eden r:ninyatür çok basit kon.turlarla verilmiştir. Günümüzde bu tip ş~matik çiz­gilerle ifade edilen figürlerde çizgici geleneğin izlerinin Anadolu'da hôla yı:Jçadrğı saptanabilir. Ayrıca Varak 90a'da bl!gün için çok ilkel olan bir doğum ôleti de resmedilmiştir. ·

. Bu suretle Şerefeddin ·sabuncuoğlu ta~afrndan yazılan İst. Tıp Fak. Tıp Tori)1i Ens. sündeki nüshanın az bir zaman farkıyla diğer iki nüshadan da­ha önce yazılmış ve minyatürlenmiş olduğu düşünülebilir. Minyatürleri yö­nünden diğer nüshalardan çok daha önemli 'olan bu nüsha, bütün özellik­leriyle .Anadolu'da istanbul'daki saray atölyelerinde yetişen nakkaşlarla boy ölçüşebiiecek nitelikte minyatür ustaıçırının varlığın ı düşündürmekte­dir.

BiBLiYOGRAFYA

.. - Abdülzade Hüseyin Hüsameddin, Amasy~ Tarihi. C. 1-4, lstanbul 1927-28. - Adıvar. A. Adnan, Osmanıi Türklerinde İlim. ls tanbul 1943. - Adıvar A. Adnan, <dsıanbul'un fethi sırasınd.a Bizans ve kültür vaziyeti>. Tar ih Derg.,

C. 6, sayı: 9, İstanbul .1954. - Akse!, Malik, Anadolu Halk Resim Sanat ı. lstanbul 1960. - Aslanapa, Oktay, Turkish Art;s. İstanbul. - Asl~n~pa, Oktay, Turkish Art and Architecture. Landon, 1971. . .

· · . - Huard, P. - Grmek, 11/1. ·o., Le . ~reı:nier Manuscri t Chirurgical Turc, Charaf ad-Din (1465). Paris 1960.

- Kılıçoğlu, Vecihe, Cerrahiye-i ilhaniye. Ankara 1956. - Sözen, Metin., Anadolu Medreseleri, Selçuklular ve Beylikler Devri. · C. 1-2. lstanbul

1970. - Şehsuvaroğlu , Bedi N., Eczacılık Tarihi Dersleri . lstanbul 1971 . ~ Şehsuvaroğlu, Bedi N., Tıp Tarihi Eseri . (Bası lmam ı ştır.)

-=- Ünver, A. Süheyl, Cerrahiye-i İ lhaniye. lstanbul 1939. ~ Yetkin. Şerare, <(Anadolu'da Selçuklu Şifahaneleri». (The Seljuk Shifa-Har.es in Arıa­

ıo r i11 l. Türk Kültürii . snvı: 1 O. 1963.

KIT AB AL - CERRAHİYET AL HANİYE

Resim ı. Varak 4b,

Yaranın dağlanıp d~şllmesi.

GÜREŞSEVER

il i ' ...

779

780

. -

i. MILLETLERARASI TÜRKOLOJi KONGRESi

Resim 2: Varak 7 a Gö~rleki hastalığın dağlanması

t. -i ~­

ı l ! 1 I ·

i

1 r 1 ' . •·.

ı · ' l

.ı l

ltiTAB AL CERRAHİYET AL HANİYE GÜREŞSEVER 781

Resim 3. Varak 8 a Ağr ı ve sancıl arın dağlama ile. tıidavisi

782

t­\

. , - I

1. MILLETLERARASI TÜRKOLOJİ KONGRESi

·-.- ~--:=~-~::~=~-'f~~-~~-r~~~:i::;::.;:~~ ! .

Resim 4. Varak9 a El ve ayaklardaki hastalığın dağlamayla tedavisi.

. ·-.. -~·--: .. :. ··- ~ -.•. 1 . ·.

' -.. !

"ı ·.

i' '

ı·

KİTAB AL - CERRAHİYET AL - HANİYE GÜREŞSEVER . 783

Resim 5. Varak 12 Ab Kadın hastalıklarının dağlamayla tedavisi.

784 · 1: Ml~LETLERARASI TÜRKOLOJi KONGRESİ

Resim 6: Varak 12 Bb Erkekte dağlamayla mesane hasta lığ ının tedavisi.

s

.. ~.-):,,.:-

. i:. ~-~~}:~ ~

KİTAB AL CERRAHİYET AL HANİYE - · GÜREŞSEVER

lf. . d :J 6 /

...) ~y:\=~=-

Resim 7. Varak 13 a Kadını n göbekten tedavisi.

785

786 1. Mİİ.LETLERARASI TÜRKOLOJİ KONGRESi

--·-----·/

Resim 8. Varak 14 a MOzmı n soğu K algınlığ ın ı n tedavisi ·

· KİTAB AL CERRAHİYET AL HANİYE GÜREŞSEVER

' i : l

~

....... ~ ·\· L. .. ;.: .... . ._ ._,,/ . . <;....,.,__, ı...----

-.......... - - ~7 ::..·· •.

Resım "·vara k 19 a S ı rt a!jrıları nın dağlamayla tedavisi

787

788 1. MİLLETLERARASI TÜRKOLOJİ KONGRESi

..

Resim 10. Varak 23 b Başt<:t otan yağ tumörterlnln dağlanması

KİT AB AL - CERRAHİVET Al- - HANİYE GÜREŞSEVER

Resim 11. Varak 25 b vacuttak i yağ tümörlerinin dağlanmas ı

789

790 1. MILLETLERARASI TÜRKOLOJİ KONGRES[

Resim 12. Varak 27 b · -Adale ağrıl~rının dağlamayla tedavis

KİT AB Al - CERRAH İV ET AL - HANİYE GÜREŞSEVER 791

Resim 13. Varak 28 a · Bedendeki ağrıların tedavisi

792 1. MILLETLERARAS' TÜRKOLOJl.ctONGRESJ

Resim 14. Varak 28 b Damara sokulan bir şiş le kanın tedavisi'

KİT AB AL .. CERRAHİVET AL - HANİYE GÜREŞSEVER

Resim ıs. v arak 30 a ü yelerdeki cerahatterİn tedavisi

..

793

· ı. M(LLETLERA~SI TÜRKOLOJi iC.ONGRESI

Resim 16. Varak 178 a Mafsal ve adale bozukluklarının tedavisi