Oideachas Sóisialta, Imshaoil agus Eolaíochta

Treoirlínte do Mhúinteoirí

Stair

Curaclam na

Bunscoile

BAILE ÁTHA CLIATHARNA FHOILSIÚ AG OIFIG AN tSOLÁTHAIR

Le ceannach díreach ónOIFIG DHÍOLTA FOILSEACHÁN RIALTAISTEACH SUN ALLIANCESRÁID THEACH LAIGHEANBAILE ÁTHA CLIATH 2

nó tríd an bpost óFOILSEACHÁIN AN RIALTAISAN RANNÓG POST-TRÁCHTA4-5 BÓTHAR FHEARCHAIRBAILE ÁTHA CLIATH 2(Teil: 01-6476834-5; Fax: 01-4752760)nó trí aon díoltóir leabhar

Comhairleoir deartha: Páirtíocht Bradley McGurkArna dhearadh ag: The Identity BusinessGrianghrafadóireacht: Críostóir Mac ConmaraArna chur i gcló ag: Spectrum Print ManagementArna chlóbhualadh ag: Mozzon Giuntina - Florence agus

Officine Grafiche De Agostini - Novara

© 1999 Rialtas na hÉireann

Stair

Oideachas Sóisialta, Imshaoilagus Eolaíochta

Treoirlínte do Mhúinteoirí

Clár

An stair i gcuraclam na bunscoileCad é an stair? 2

An stair i gcuraclam páistelárnach 2

Ábhar an churaclaim staireBunstruchtúr agus téarmaíocht 6

Forbairt scileanna: ag obair mar staraí 6

Snáitheanna an churaclaim staire 15

Pleanáil sa scoil don stairPleanáil curaclaim 26

Pleanáil eagair 33

Pleanáil sa rang don stairPleanáil an mhúinteora 42

Pleanáil aonad oibre 45

Foghlaim chomhtháite 56

Roinn 1

Roinn 3

Roinn 4

Roinn 2

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Cur chuige agus modhanna teagaiscÉagsúlacht modhanna 64

Scéalaíocht 65

Stair phearsanta agus stair theaghlaigh 72

Fianaise a úsáid 76

Fianaise béil 77

Déantúsáin a úsáid 81

Pictiúir agus grianghraif 87

Ag baint leasa as an timpeallacht 99

Fianaise fhaisnéiseach 104

Drámaíocht agus rólghlacadh 109

Teicneolaíocht an eolais a úsáid 114

Breathnóireacht ar obair páistí 115

AguisínAn stair áitiúil: leabhair úsáideacha agus foinsí

eile don mhúinteoir 122

Foinsí tagartha don churaclam agus do na treoirlínte 128

Ballraíocht an Choiste Curaclaim don OSIE 130

Ballraíocht an Choiste Comhordaithe Bunscolaíochta 131

Buíochas 132

Roinn 5

Roinn 6

An stair i

gcuraclam

na bunscoile

Roinn 1

Cad é an stair?Má táimid leis an stair a mhúineadh gohéifeachtach, ní mór dúinn a thuiscintcad é féin agus cén chaoi ar féidir léicur le hoideachas daltaí. Dar le go leoragainn, is ionann an stair agus an t-amatá thart: bailiúchán fíricí faoi dhaoineagus imeachtaí agus iad curtha iláthair i bhfoirm scéil. ‘Scéal an amaatá thart’ a d’fhéadfaí a rá leis antuairim choitianta sin den stair. Ach anaidhm ghinearálta a chuireann ansainmhíniú seo i gcás, ní féidir í abhaint amach.

Ní bheidh ar ár gcumas go deo aonchuntas cruinn iomlán amháin athabhairt ar an am atá thart: dá mhéadé, tá an cur síos ar an am atá thart atháinig slán chugainn neamhiomlán.Ní fhéadfadh sé go mbeadh an scéaliomlán ann. Ní hamháin sin achcuireann staraithe cuntais éagsúla denam atá thart ar fáil, mar bíonn orthurogha a dhéanamh ina gcuid oibre níhamháin den fhianaise neamhiomlán atháinig slán ach as measc an réimseollmhór topaicí agus ceisteanna abhféadfaí staidéar a dhéanamh orthu.Tagann an próiseas roghnaithe seo faoithionchar spéiseanna agus thuairimípearsanta an staraí agus faoi thioncharluachanna agus chúraimí na sochaí inabhfuil an staraí ag maireachtáil. Marshampla, go dtí le déanaí fágadh saolna mban ar lár, cuid mhaith, as nacuntais staire; feictear iarracht nasochaí comhaimseartha cothromas idirfir is mná a bhaint amach san fhás atátagtha ar spéis i stair na mban—rud achuidíonn leis an gcothromas céannasin a bhaint amach.

Mar sin, ba cheart dúinn breathnú aran stair mar iarracht an t-am atá tharta athchruthú agus a mhíniú; is é sin, níhionann an stair agus an t-am atá thartann féin. Caithfimid a thuiscint gobhfuil dhá ghné nach féidir a scaradhóna chéile sa stair: léirmhíniú arghníomhaíochtaí daonna san am atáthart a gceaptar tábhacht a bheith leoagus an próiseas trína roghnaítear nagníomhaíochtaí sin, trínan-imscrúdaítear iad agus trínandéantar anailís orthu.

An stair i gcuraclampáistelárnachCiallaíonn an dearcadh seo ní hamháingo mbíonn sé i gceist le hoideachasmaith staire go mbeadh eolas faoin amatá thart á shealbhú ag páistí ach gombeadh taithí áirithe á fáil acu chomhmaith ar an gcaoi a dtéann staraithe imbun a gcuid oibre. Ach an stair ainiúchadh ar an gcaoi sin, féadfaidhpáistí eolas agus coincheapa ashealbhú agus san am céannascileanna tábhachtacha agus dearcadhatá ag teacht leis an leibhéal áiritheforáis atá bainte amach acu féin afhorbairt. Ar an gcaoi sin, féadfaidh anstair sa bhunscoil cur, ar bhealachsainiúil tábhachtach, le forbairtchomhchuí an pháiste agus sin marchuid d’oideachas atá fíor-pháistelárnach.

Tá dhá ghné nach féidir a

scaradh óna chéile sa stair:

léirmhíniú ar ghníomhaíochtaí

daonna san am atá thart a

gceaptar tábhacht a bheith leo

agus

an próiseas trína roghnaítear na

gníomhaíochtaí sin, trína

n-imscrúdaítear iad agus trína

ndéantar anailís orthu.

Ro

inn 1

An s

tair

i g

cura

cla

m n

a b

unsco

ile

An stair i gcuraclam nabunscoile

2

Mar sin cuireann an curaclam stairedeiseanna ar fáil don pháiste chun

• tuiscint leathan chothrom a fháil arstair áitiúil, ar stair na hÉireannagus ar stair idirnáisiúnta trístaidéar a dhéanamh ar raonciníocha, imeachtaí agus tréimhsí

agus ag an am céanna

• scileanna imscrúdaithe staire afhorbairt agus a chleachtadh chomhfada is a bhaineann lecróineolaíocht, cúis agus iarmhairt,athrú agus leanúnachas, úsáidfianaise, sintéisiú, cur in iúl, agusionbhá.

Féadfaidh curaclam staire achuimsíonn na gnéithe sin den ábharcur go mór agus go sainiúil lehoideachas an pháiste. Tá sonraí níosmine faoi nádúr an ábhair agus faoingcaoi is fearr é a chur i bhfeidhm sabhunscoil le fáil in Réamhrá,Aidhmeanna, agus Cuspóirí leathana anchuraclaim staire. Ach ní féidir nahaidhmeanna seo a bhaint amach sastair ar leithligh. Is ceart breathnú aran stair mar ábhar faoi leith ach, ag anam céanna, mar ábhar a bhfuil rólcomhlántach aige in éineacht leis antíreolaíocht agus an eolaíocht sanOideachas sóisialta, imshaoil aguseolaíochta (OSIE) agus, chomh maithleis sin, mar ábhar a chuireann lecuraclam leathan páistelárnach.

An s

tair i g

cura

cla

m p

áis

telá

rnach

3Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Ábhar an

churaclaim

staire

Roinn 2

Bunstruchtúr agustéarmaíochtTá ábhar an churaclaim staire leagthaamach ag ceithre leibhéal ranga:ranganna naíonán, ranganna 1 agus 2,ranganna 3 agus 4 agus ranganna 5agus 6. Ag gach leibhéal cuirtear ant-ábhar i láthair in dhá mhír faoi leith:

• mír scileanna ar a dtugtar Ag obairmar staraí

agus

• líon snáitheanna a rianaíonn natréimhsí agus na hábhair a bhféadfaía chur san áireamh i gclár na staire.Tá méid áirithe topaicí nósnáthaonad i gceist i ngach snáithe.Cuirfidh cuid acu sin bonn leis namíreanna ábhair a chlúdófar.

Cuideoidh an chaoi a bhfuil an t-ábharcurtha i láthair sa dá mhír seo lemúinteoirí plean a leagan amach chundearcadh agus scileanna tábhachtachaa fhorbairt de réir mar a chuireann napáistí eolas ar thopaicí staire agus deréir mar a fhaigheann siad tuiscintorthu.

Forbairt scileanna: agobair mar staraíDéanann an mhír seo cur síos ar nagníomhaíochtaí agus ar na scileanna ambeidh na páistí ag plé leo de réir mara théann siad i ngleic le topaicí staire.Tá baint ag na scileanna agus ag nacoincheapa lena bhfuil i gceist lefiosrú stairiúil. Tá sé i gceist gogcabhróidh siad le múinteoirí plean aleagan amach ionas go bhforbróidh napáistí réimse leathan scileanna fad is abhíonn siad ag iniúchadh an ama atáthart. Ní ceart na scileanna seo amhúineadh ar leithligh: is igcomhthéacs an staidéir a leagtaramach sna snáitheanna ábhair is ceartiad a fhorbairt.

Am agus cróineolaíocht

Ar an gcéad amharc, tharlódh gurb éan rud is mó a chuirfeadh iontas ardhaoine faoin gcuraclam nua staire gobhfuil ábhar ann do ranganna naíonánagus do ranganna sóisearacha. Tátuiscint páistí óga ar am an-bhearnach.Is mó go mór an spéis a chuireann siadsa rud atá ag tarlú anois díreach.Chomh maith leis sin, imeacht nóábhar a bhíonn ina dhíol mór spéiseacu ag nóiméad amháin, d’fhéadfaidísdearmad a dhéanamh air go tapachomh luath is a chasfaí imeacht nóábhar éigin eile ina dtreo. Ní minic abhíonn páistí in ann imeachtaí nachféidir leo a fheiceáil san am i láthair achoincheapú, agus b’fhéidir gurb é ancur síos a dhéanfaidh siad ar imeachtaíuile an ama atá thart gur tharla siad‘fadó, fadó’ nó ‘i bhfad ó shin’.

Bíodh is go gcloiseann siad agus gon-úsáideann siad friotail ama—‘i

Scileanna staire

• am agus cróineolaíocht

• athrú agus leanúnachas

• cúis agus iarmhairt

• fianaise a úsáid

Ro

inn 2

Áb

har

an c

hura

cla

im s

tair

e

Ábhar an churaclaim staire

6

gceann nóiméid’, ‘go luath’, ‘níosdéanaí’, ‘ar ball’, ‘uair’, ‘seachtain’,‘bliain’—tá tuiscint páistí d’fhadcoibhneasta na dtréimhsí ama abhíonn i gceist teoranta. D’fhéadfaí curleis an deacracht sin trí am athaifeadadh ar bhonn matamaiticiúil lecloig agus le huimhreacha: tosaíonnformhór na bpáistí ar a fhoghlaimconas am a léamh agus conas dátaí athaifeadadh ag deireadh rang 2. Os achoinne sin bíonn deacracht ag roinntpáistí a bhíonn aon bhliain déag nódhá bhliain déag d’aois taifeadadh amaa cheangal le himeacht ama.

Ach thaispeáin taighde agus taithíphraiticiúil le páistí gur féidir cur letuiscint páistí—a bhíonn chomh hógle ceithre nó cúig bliana d’aois—aram, ach obair staire a roghnaítear gocúramach a chur ina láthair. Ní gá godtiocfadh tuiscint ar an am uaithi féin,ach is féidir í a mhúineadh.

Ní hé atá á mholadh sa churaclam seogo gcuirfí an ghnáthstair (den chineála mhúintí go traidisiúnta snameánranganna nó sna rangannasinsearacha) i láthair naíonán nóranganna sóisearacha. Is é atá ámholadh ná gur féidir cur go mór leforbairt thuiscint an pháiste ar am achleas a bhaint as gnéithe den dea-chleachtas atá ann cheana féin iranganna naíonán.

Trí iniúchadh a dhéanamh arimeachtaí ina saol féin—a mbreith,gnéithe dá saol nuair a bhí siad inaleanaí, na bréagáin a bhí acu nuair abhí siad níos óige, a gcéad lá ar scoil—agus trí éisteacht le scéalta agus iad aphlé, is féidir le páistí dhá chéimbhunúsacha a thógáil i dtreo tuiscintar am a fhorbairt:

• tús a chur le seicheamh a aithint imeasc imeachtaí, mar shampla gurfhoghlaim siad lámhacán i dtosach,ansin siúl, ansin rith, agus níosdéanaí fós rothaíocht. Is í an tuiscintseo ar sheicheamh bunús nafeasachta ar chróineolaíocht agus tásé riachtanach don tuiscint stairiúil

• tosú ar thuiscint a chothú d’amannaeile a bhí difriúil lena linn féin—athuiscint nach raibh rudaí i gcónaímar atá siad anois.

Is féidir tuiscint páistí ar am agus archróineolaíocht a fhorbairt ón mbonntábhachtach tosaigh sin. I ranganna 1agus 2, is féidir seichimh atá beagáinínníos faide agus níos casta a aithintagus a phlé. Chuige sin is féidir leas abhaint as gnéithe den stair phearsanta,de stair na muintire, nó den stairáitiúil, as scéalta a mbaineann páistíden aois sin oiread sin taitnimh astu,agus as patrúin shéasúracha agusbhliantúla. Is féidir earraí, grianghraifagus pictiúir a leagan amach chun naseichimh ama seo a thaifeadadh. Isféidir iad a phlé ansin i dtéarmaí arnós ‘roimhe sin’, ‘ina dhiaidh’, ‘ansin’,‘an chéad rud eile’. D’fhéadfadh sé guraon mheall amháin an t-am atá thart igcónaí, ach ba cheart páistí aspreagadh le hiniúchadh cén chaoi abhfuil saol na ndaoine atá thart orthu,chomh maith leis na rudaí agus naháiteanna a fheiceann siad gach lá, taréis athrú. Ar an mbealach sin,féadfaidh siad an difir idir an t-am atáthart, an t-am i láthair agus an t-am atále teacht a aithint.

Is féidir cur go mór le forbairt

thuiscint an pháiste ar am ach

leas a bhaint as gnéithe den

dea-chleachtas a bhfuil úsáid á

baint as i ranganna naíonán

cheana féin.

Fo

rbairt

scile

anna: a

g o

bair m

ar s

tara

í

7Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Ro

inn 2

Áb

har

an c

hura

cla

im s

tair

e

8

Cuireann sé go mór le forbairt na tuisceana cróineolaíche earraí agus pictiúir a chur i seicheamh agus leas a bhaint as línte ama. Ba cheart iad a úsáid ag

gach leibhéal sa bhunscoil.

Barr: Is féidir le naíonáin pictiúir a chur in ord chun imeachtaí scéil a thaifeadadh. Cuireann na pictiúir seo deiseanna iontacha ar fáil chun friotail shimplí

ama a chur i láthair agus a chur á n-úsáid: ‘roimhe’, ‘ina dhiaidh’, ‘ansin’ srl. Ina dhiaidh sin is féidir na pictiúir a chur ar taispeáint mar a bheidís ar ‘líne

éadaí’.

Lár: Líne ama thríthoiseach a thaifeadann stair an pháiste féin. Féadfar grianghraif, líníochtaí, bréagáin a úsáideadh ag aoiseanna faoi leith, baill éadaigh,

cártaí lá breithe, agus aon fhianaise eile ar fhorbairt an pháiste a chur in ord. Arís, cuireann na línte seo deiseanna iontacha ar fáil chun friotail ama a

fhorbairt chomh maith le tuiscint an pháiste ar an am atá thart ina s(h)aol féin.

Bun: Ba cheart gur bhuanphointe tagartha í líne ama an ranga, a úsáidtear de réir mar a chríochnaítear obair ar stair áitiúil, náisiúnta, nó idirnáisiúnta. Ba

cheart rudaí a chur ar an líne nuair a thosaítear ag obair ar gach tréimhse ionas go mbeidh an líne ag forbairt de réir a chéile go dtí go gcríochnaítear

an obair ag deireadh na bliana. Tríd an bplé, ba cheart aird an pháiste a dhíriú ar ar tháinig roimh an tréimhse a bhfuil staidéar á dhéanamh uirthi agus

ar tháinig ina diaidh. Dar le múinteoirí áirithe, tá sé úsáideach aon líne fhada amháin a úsáid chun an tréimhse ón gClochaois go dtí an lá inniu a léiriú

agus líne eile ar bhalla eile ar chuid den líne mhór í, mar shampla ó 1 AD go dtí an lá inniu, nó ó 1000 AD go dtí an lá inniu, nó ón ochtú haois déag

go dtí an fichiú haois.

Amlíne Lisa TátúTátú

1000 RCh 500 RCh AD 500

AD 500 AD 500

400 RCh

Pádraig in Éirinn

Teacht na gCeilteachgo hÉirinn

Ionsaí na Lochlannachden 1ú uair

Dúnta agus crannógatógtha in Éirinn

Mainistreacha go leortógtha in Éirinn

AD 1000 AD 1500 AD 20000

Nuair a shroichfidh na páistí ranganna3 agus 4, beidh siad ag dul i ngleic leraon níos leithne staidéar áitiúil agusbeidh siad ag tosú ar thréimhsí níosfaide agus ar thréimhsí níos faide siarsan am atá thart a iniúchadh. Cuireannna topaicí seo ar fad deiseanna ar fáille seicheamh a thaifeadadh. Níhamháin sin ach má dhéantar tagairtgo minic d’ionad coibhneasta nan-imeachtaí staire sin ar na línte amacuí, cabhróidh sé leis an bpáistedaoine aonair, teaghlaigh, pobail agusimeachtaí a shuíomh i sruth leathan anama atá thart.

Féadfaidh feasacht ar chróineolaíochtagus idirdhealú ama atá thart éirí níosgrinne i ranganna 5 agus 6. Féadfar anobair seo a chomhlánú trí leas a bhaintas cumas forásach na bpáistí samhatamaitic ionas go mbeidh ar agcumas daoine, earraí agus imeachtaí ashuíomh i seicheamh leathan stairiúil.De réir a chéile, aithneoidh na páistígnéithe sainiúla den saol mar a bhí séle linn tréimhsí áirithe agus tosóidhsiad ag úsáid frásaí mar ‘anChlochaois’, ‘an Iarannaois’, ‘Tréimhsena Normannach’. Feicfear dátaítábhachtacha ag teacht chun cinn gonádúrtha i gcomhthéacs cuid denstaidéar seo—1169, 1690, 1916, chomhmaith le dátaí a bhfuil tábhacht leo gopearsanta, nó ó thaobh na muintire nóan cheantair de, mar shampla—agusba cheart iad sin a thaifeadadh. Ach níchothaítear feasacht archróineolaíocht trí liostaí dátaí a churde ghlanmheabhair.

An ceart dúinn cur chuigecróineolaíoch a úsáid?Ní mholtar sa churaclam go múinfítopaicí staire ar bhonn dochtcróineolaíoch, mar

• is mó go mór an tuiscint a bhíonnag an bpáiste óg don am atá thartnuair a bhíonn baint aige lenat(h)aithí féin agus le taithí nandaoine a bhfuil aithne aige/aiciorthu

• má chloítear go docht le staidéarcróineolaíoch ón gClochaois go dtían lá atá inniu ann, ní haondeimhniú é sin go sealbhódh napáistí tuiscint ar na tréimhsí éagsúlastaire a bhíonn i gceist

• féadfaidh cur chuige cróineolaíochdeacrachtaí doréitithe pleanála achruthú ní hamháin i gcásannailrangacha ach, níos tábhachtaí fós,nuair a theastaíonn ó scoileannacuraclaim a eagrú ar bhonn topaicíagus nuair a bhíonn siad ag iarraidhan leas is mó is féidir a bhaint asgnéithe áitiúla. Mar shampla,b’fhéidir gur mhaith le scoil atá gardo chaisleán mór Normannach é sina úsáid mar bhonn doghrinnstaidéar i rang 6. Ní fhéadfaísin a dhéanamh dá leanfaí curchuige cróineolaíoch go dlúth, aguschaillfí deis luachmhar.

Fo

rbairt

scile

anna: a

g o

bair m

ar s

tara

í

9Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Moltar sa churaclam

• go dtosódh obair an pháiste sa stairleis an am atá thart ina s(h)aol féin, isaol a m(h)uintire nó a t(h)eaghlaighagus i saol an phobail a bhfuil cónaíair/uirthi ann

• go ndéanfadh na páistí, go háiritheó rang 3 ar aghaidh, staidéar arghnéithe den luathstair, denmheánstair agus de stair ár linneféin gach bliain

• go mbainfí úsáid as línte simplí amai gcónaí, de réir mar a fheileann,chun cabhrú le páistí na himeachtaía bhfuil staidéar á dhéanamh orthua shuíomh i leith a chéile agus chuncabhrú leo ceangail thábhachtachaa dhéanamh idir tréimhse atá faoistaidéar agus tréimhsí a chuaighroimpi agus a tháinig ina diaidh

• gur féidir go mbeadh staidéar arroinnt topaicí ar bhonncróineolaíoch inmholta, marshampla iad sin a dhéantar tharthréimhse roinnt seachtainí nótéarma.

Athrú agus leanúnachas

Saintréith bhunúsach de staid anduine an t-athrú, agus sin fáthbunúsach amháin a bhfuil spéis againnsan am atá thart. Ní féidir ancoincheap atá ag páistí den am atáthart a fhorbairt go dtí go n-aithníonnsiad go n-athraíonn rudaí agus nachmbíodh rudaí i gcónaí mar atá siadanois.

Féadfaidh páistí i ranganna 1 agus 2teacht ar thuiscint don athrú sa saolatá ina dtimpeall trí iniúchadh adhéanamh ar a bhfás agus ar abhforbairt féin, ar na hathruithe isféidir a fheiceáil sa gharthimpeallacht,agus ar eispéireas a dtuismitheoiríagus gaolta eile atá níos sine ná iadféin. Agus rud atá chomh tábhachtachcéanna, má dhéantar an t-am atá tharta iniúchadh ar an gcaoi a mholtartabharfaidh an páiste faoi deara gobhfuil rudaí ann a d’fhan mar a bhísiad: beidh athrú ar na daoine ingrianghraf ranga atá ag tuismitheoirón mbliain 1970, ach b’fhéidir gon-aithneoidh na daltaí ó fhoirgneamhna scoile sa chúlra gurb í an scoilchéanna í atá ann inniu.

De réir mar a dhéanann na páistí issine iniúchadh ar raon níos leithnetopaicí agus tréimhsí san am atá thart,ba cheart comparáid a dhéanamh igcónaí idir an saol fadó agus an saol salá atá inniu ann. Faoin am a mbíonnsiad sna ranganna sinsearacha beidhna páistí in ann tréimhsí éagsúla sanam atá thart a chur i gcomparáid. Deréir a chéile, beidh na páistí ag faireamach do thionchar an athraithe agusba chóir gur mhór acu gnéithe den amatá thart a tháinig slán go dtí an lá atáinniu ann: cloch mhíle ón ochtú haoisdéag, teorainneacha páirce, ballaeastáit, crainn a cuireadh os cionncéad bliain ó shin, boscaí poist dechuid aimsir an Rí Éadbhard agustroscán eile sráide. Tuiscint air sinagus ar an tionchar is féidir a bheithag an athrú atá ag teastáil chun measpáistí ar an timpeallacht mar aon lenamothú freagrachta ina leith a fhorbairt.

Ro

inn 2

Áb

har

an c

hura

cla

im s

tair

e

10

Cúis agus iarmhairt

Cuid bhunúsach den stair é nacúiseanna le hathrú a dhéanamhamach, chomh maith leis na tosca achuir bac air nó a thug é chun cinn aaithint. Chun sin a dhéanamh ní mór abheith in ann seasamh siar ó nahimeachtaí a bhíonn i gceist, tarraingtar fhoinsí éagsúla agus breithiúnas adhéanamh faoi na rudaí a spreaganndaoine.

I gcomhthéacsanna staire atá réasúntasimplí, beidh páistí i ranganna 3 agus4 in ann athrú a aithint, roinnt de nacúiseanna a bhí le heachtra a phléagus tuairim a thabhairt faoin tionchara bhí aici ar dhaoine ag an am.Samplaí maithe de staidéar samplach isea athruithe i mbóithre agus sasreabhadh tráchta.

B’fhéidir go mbeadh claonadh i bpáistíbreathnú ar imeachtaí san am atá tharti dtéarmaí simplí cúise agusiarmhairte. Tharla go rómhinic gurchothaigh cuntais a thugamar dopháistí tuiscint róshimplí ar nádúragus ar thionchar imeachtaí fadó. Isminic a bhíonn go leor cúiseanna lehimeachtaí, is minic a bhíonn siad arsiúl thar thréimse fhada ama (seachasaon ócáid faoi leith a bheith ann) agusis minic a bhíonn iarmhairtí éagsúlaorthu, cuid acu nach bhféadfaí a thuar.Rud casta é an leibhéal seosmaointeoireachta faoi chúrsaí staire,ach trí phlé agus trí dhíospóireachtranga is féidir cur go mór le caolchúisthuisceana na bpáistí. Chabhródhficsean maith staire leis an bpróiseas,agus thabharfadh sé deis do pháistí nacúiseanna éagsúla atá taobh thiar deghníomhartha daoine a iniúchadh.

Fianaise a úsáid

Cuirimid eolas ar an am atá thart trícheisteanna a chur agus trí thátail abhaint as an bhfianaise a bhíonnagainn ar imeachtaí daonna. Is é atásan fhianaise gach rud a tháinig slánden am atá thart, mar shampla earraí,foinsí pictiúrtha (líníochtaí,snoíodóireacht, péinteálacha,grianghraif, scannáin, físeáin),léirscáileanna, foirgnimh, inscríbhinní,cáipéisí, sonraí leictreonacha, leabhair,cuntais bhéil, agus an tírdhreach atáathraithe agus athmhúnlaithe agdaoine. D’ainneoin raon maith fianaisea bheith againn, is beag foinse atáiomlán agus i gcásanna áirithe ní fios ambunús ná a stádas. Mar sin, caithfidhstaraithe mínithe a thabhairt agus tátaila bhaint as an bhfianaise a bhíonn arfáil.

Tharla go rómhinic gur

chothaigh cuntais a thugamar

do pháistí tuiscint róshimplí ar

nádúr agus ar thionchar

imeachtaí fadó.

Cúiseanna agus tionchar an athraithe:

brú tráchta, b’fhéidir, a spreag tógáil

seach-chonair nua sa cheantar agus

b’fhéidir gur bogadh an stáisiún peitril

ón tsráid sa bhaile mór go dtí an

bóthar nua dá bharr sin, rud ba chúis

le seomraí ranga na scoile a bheith

níos ciúine.

Fo

rbairt

scile

anna: a

g o

bair m

ar s

tara

í

11Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Roinntear fianaise ina dhá cuid: foinsípríomha (iad sin a cruthaíodh ag an amlena mbaineann siad, mar shamplalitreacha comhaimseartha, foirgnimh,grianghraif, nuachtáin) agus foinsítánaisteacha (iad sin a cuireadh ar fáiltamall i ndiaidh na tréimshe lenambaineann siad, mar shampla cuntasar an saol i seascaidí an chéid seo ascríobhadh sna hochtóidí).Léirmhínithe stairiúla ar am atá thartatá i bhfoinsí tánaisteacha. Den chuidis mó, ba cheart an scrúdú a dhéanannpáistí bunscoile ar fhianaise a bhunúar fhianaise phríomha, mar nachmbeidh an cumas chunsmaointeoireachta teibí acu is gá ledhá léirmhíniú thánaisteacha a chur igcomparáid le chéile agus léirmheas adhéanamh orthu.

Sa churaclam staire féachtar lenachinntiú go mbeidh roinnt taithí agpáistí ar fhianaise stairiúil a úsáid arbhealaí atá simplí agus bailíoch:díreach mar a chuirtear modhannaimscrúdaithe eolaíocha i láthair nabpáistí sa churaclam eolaíochta, bacheart go bhfoghlaimeoidís conasfianaise a láimhseáil agus a phlé arbhealach atá ag teacht le modhannaan staraí.

Ba cheart go rachadh páistí i ngleic leraon leathan fianaise ag gach leibhéalde churaclam na bunscoile. Bíodh isgur dócha gur fearr fianaisefhaisnéiseach agus foinsí clóbhuailte afhágáil go dtí an dá bhliaindheireanacha den bhunscolaíocht,toisc deacrachtaí maidir le hiad aléamh, ba cheart deiseanna a aimsiú lefianaise shimplí a úsáid i ngach rang. Igcás ranganna naíonán agus ranganna1 agus 2 ba cheart an bhéim a leagan

Trí fhianaise a láimhseáil agus a scrúdú,

féadfaidh an páiste teagmháil leis an

am atá thart. Cuireann sin le forbairt

scileanna tábhachtacha anailíse.

Ro

inn 2

Áb

har

an c

hura

cla

im s

tair

e

12

ar fhorbairt fheasacht na bpáistí ar anraon leathan fianaise atá ar fáil. Bacheart na páistí is sine a spreagadh leceisteanna a chur a bheidh ag éirí níosgrinne de réir a chéile, faoi fhoinsí,faoin mbunús atá leo, faoina n-insíonnsiad dúinn faoin am atá thart, faoingcaoi a bhféadfaidís léargas claonta aran am atá thart a thabhairt dúinn agusfaoin mbaint a bheadh acu le píosaíeile fianaise faoin tréimshe a bhíonn igceist. Ba cheart gurbh é an aidhm níhamháin taithí a thabhairt do pháistíar an bpróiseas trína mbaintear tátailas fianaise ach iad a thabhairt chuigan tuiscint go bhfuil cuntais ar an amatá thart bunaithe ar léirmhínithe agusgo mb’fhéidir go mba ghá iad sin aathrú dá dtagadh níos mó fianaisechun solais.

Sintéisiú agus cur in iúl

Gné riachtanach den stair is ea ant-am atá thart a athchruthú ar bhonnna samhlaíochta agus an léirmhíniú sina chur in iúl do dhaoine eile.Ciallaíonn sé sin cuntas a chur lechéile nó a shintéisiú ó roinnt foinsí,ag baint úsáide as an tsamhlaíocht lehimeachtaí a tharla fadó a athchruthú,agus torthaí na hoibre a chur in iúl dodhaoine eile.

Ba cheart deiseanna a thabhairt do napáistí oiread teicníochtaí agus meánagus is féidir a úsáid chun a gcuidfionachtana staire a thaifeadadh agus achur in iúl. Ar an gcaoi sin, is féidir iada spreagadh le húsáid a bhaint as napíosaí eolais agus as na léirmhínitheéagsúla a bhíonn cnuasaithe acu legné den am atá thart a athchruthú gosamhlaíoch. Go minic, faoi mar atharlaíonn i gcás mionsamhail dechaisleán a thógáil nó ócáid stairiúil aléiriú trí rólghlacadh, spreagfartuilleadh ceisteanna i rith an phróisisathchruthaithe. Ar an gcaoi sin, beidhcur in iúl an eolais stairiúil agus aléirmhíniú i mbealaí éagsúla (i mbealaíneamhscríofa, ach go háirithe) inaspreagthaigh bhreise le tuilleadhimscrúdaithe a dhéanamh aguscuirfear bealach ar fáil don mhúinteoirleis an leibhéal tuisceana atá bainteamach a mheas.

Is féidir go dtugann an tarraingteachtagus cuma na buaine a bhíonn ar nahathchruthuithe den am atá thart abhíonn le fáil i leabhair, i bpictiúiragus go háirithe i mionsamhlacha, iscannáin agus ar fhíseáin breis údaráisdóibh. Tá go leor de nahathchruthuithe in iarsmalanna agus

Cuimsíonn stair cuntas a chur le

chéile, nó a shintéisiú, ó roinnt

foinsí, ag baint úsáide as an

tsamhlaíocht le himeachtaí a

tharla fadó a athchruthú, agus

torthaí na hoibre a chur in iúl

do dhaoine eile.

Trí athchruthuithe samhlaíocha ar an

am atá thart a fhorbairt agus a chur in

iúl trí mheáin éagsúla, is féidir

ceisteanna tábhachtacha faoin am atá

thart a ardú agus a shoiléiriú:

Cén sórt dín a thóg na manaigh ar an

séipéal? An ndearna siad na cealla as

adhmad nó as cloch?

Fo

rbairt

scile

anna: a

g o

bair m

ar s

tara

í

13Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

in lárionaid léirithe bunaithe arthaighde eolach staire agus is féidir leocur go mór lenár dtuiscint ar an amatá thart. Ach tharlódh go meallfaí idirpháistí agus dhaoine fásta le ceapadhnach féidir dul thar na léirmhínithesin. Ar an gcaoi chéanna is a chuir naseanchaithe fadó a raibh le rá acu inoiriúint dá lucht éisteachta, cuireannúdair, ealaíontóirí, aisteoirí aguscoimeádaithe an lae inniu a gcuntaisin oiriúint dúinne. Tuigfidh páistí é sinmá fhaigheann siad féin taithí ar anéagsúlacht seo sa chur i láthair agusmá bhaineann siad féin leas as raonleathan de na teicníochtaí seo lenadtuiscint a chur in iúl do dhaoine agusdo ghrúpaí eile.

Teanga agus cur in iúl sa stairLéiríonn sé dlúthcheangal a bheith idirteanga agus stair go n-áireofaí ‘cur iniúl’ mar scil staire. Braitheannéisteacht le hinsintí, iad a athinsintagus a phlé ar scileanna teanga anpháiste agus cuireann siad leo. Bacheart cuimhneamh freisin go bhfuilnósanna teanga dá cuid féin ag anstair. Cuirfear téarmaí a bhaineann lecróineolaíocht (focail mar ‘fadó’, ‘céad’,‘aois’, ‘tréimhse’, ‘ré’) i láthair na bpáistíagus b’fhéidir go mbeadh a dtuiscintar fhocail choitianta (m.sh. ‘rí’,‘caisleán’, ‘teach’, srl.) an-éagsúil ónmbrí a bhíonn leo i gcomhthéacsannastairiúla.

Ionbhá

Ciallaíonn ionbhá cumas a bheith agduine an chaoi ar bhreathnaigh rudaí atharla fadó do na daoine a bhí beo agan am a thuiscint. Coincheap teibícasta é ach tá sé tábhachtach má táimidle meastóireacht chothrom a dhéanamhar ghníomhaíochtaí daoine san am atáthart. Tá sé ró-éasca dúinn pearsanastaire a mheas de réir luachanna an laeinniu: cheapfadh léitheoir an lae inniugo bhfuil cuma uasal le híseal ar ábharcuid de na ceachtanna léitheoireachtaa leagadh síos do pháistí snascoileanna náisiúnta in Éirinn sa naoúhaois déag, ach ní raibh ann ach goraibh gnásanna cliarlathacha shochaíthríochaidí an chéid sin á léiriú snaceachtanna.

Cabhraíonn scéalta faoi dhaoine fadógo mór le páistí a chur ag iniúchadhsmaointe agus mothúchán daoine eile,go háirithe scéalta nach mbíonn, gominic, ach roinnt bheagpríomhphearsana i gceist iontu. Teachtdheireadh a dtréimhse sna rangannasóisearacha, ba cheart go mbeadhceisteanna agus tuairimí á bplé ag napáistí faoin gcaoi ar mhothaighpearsana i staid faoi leith. De réir mara fhásann taithí phearsanta na bpáistíagus de réir mar a mhéadaíonn an-eolas ar ghníomhartha daoine sanam atá thart, ba cheart go mbeidís inann tuairimí a chaitheamh faoithuairimí daoine fadó, faoi na rudaí archreid siad iontu agus a spreag iad.Beidh gá i gcónaí le ficsean maithstaire sa phróiseas seo. Ag an amcéanna, ach páirt a ghlacadh aige inathchruthaithe stairiúla mar arianaíodh thuas, beidh tuiscintionbhách an pháiste ag forbairt.

Ro

inn 2

Áb

har

an c

hura

cla

im s

tair

e

14

Snáitheanna anchuraclaim staireAn t-ábhar a chur i láthairRianaítear na topaicí agus na tréimhsístaire atá le hiniúchadh ag an bpáiste isnáitheanna an churaclaim. Trístaidéar a dhéanamh ar an mbonneolais atá i gceist leis na topaicí seo,forbrófar na scileanna agus andearcadh a bhfuil cur síos orthu in Agobair mar staraí.

Cén leagan amach atá ar nasnáitheanna?Roghnaíodh na snáitheanna chun achinntiú go bhfaigheadh na páistítaithí ar chlár staire atá leathan aguscothrom. Freagraíonn na snáitheannado thréimhsí móra staire (m.sh. Pobailagus sochaithe ársa agus Saol, sochaí,obair agus cultúr san am atá thart), doghnéithe tábhachtacha d’fhiosrú nastaire (mar shampla Staidéir áitiúla agusScéalaíocht), nó do chur chuige faoileith (mar shampla Leanúnachas agusathrú thar thréimhse ama, a chothaíonnstaidéir ar raoin fhorbartha).

Leagadh an t-ábhar sna snáitheannaamach sa chaoi is go mbeadh oireadsaoirse agus is féidir ag múinteoiríagus ag scoileanna agus iad ag pleanáilan OSIE agus na staire. Ní mholtar curchuige cróineolaíoch le topaicí staire amhúineadh sa churaclam. Cuireann nasnáitheanna roghchlár ar fáil do namúinteoirí as ar féidir leis nascoileanna topaicí nó snáthaonaid aroghnú a fheileann do riachtanais nandaltaí agus a fhreagraíonn dontimpeallacht áitiúil agus d’éispéaras anphobail áitiúil san am atá thart.

Snáit

heanna a

n c

hura

cla

im s

taire

15Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Ranganna naíonán Ranganna 1 agus 2

Snáitheanna • Mise agus mo mhuintir • Mise agus mo mhuintir

• Scéalaíocht • Athrú agus leanúnachas

• Scéalaíocht

Ranganna 3 agus 4 Ranganna 5 agus 6

Snáitheanna • Staidéir áitiúla • Staidéir áitiúla

• Scéalaíocht • Scéalaíocht

• Pobail agus sochaithe ársa • Pobail agus sochaithe ársa

• Tréimhsí athraithe agus comhlinte

• Polaitíocht, coimhlint, agus an tsochaí

• Saol, sochaí, obair agus cultúr • Saol, sochaí, obair agus cultúr

san am atá thart san am atá thart

• Leanúnachas agus athrú le • Leanúnachas agus athrú le

himeacht ama himeacht ama

Ro

inn 2

Áb

har

an c

hura

cla

im s

tair

e

16

Méadaítear ar líon na snáitheanna,agus dá réir sin ar réimse anfhiosraithe stairiúil, de réir mar athéann an páiste in aois. Os a choinnesin, is bunphrionsabal de chuid anchuraclaim é go ndéanfadh páistístaidéar ar raon de thréimhsí stairiúla igcomhthéacsanna áitiúla, náisiúntaagus idirnáisiúnta, ag gach leibhéal. Bacheart cuimhneamh freisin nach bhfuilna snáitheanna deighilte go hiomlánóna chéile: mar chuid den snáithe

Staidéir áitiúla d’fhéadfaí stair natithíochta sa cheantar a rianadh, rud abheadh an-oiriúnach mar staidéar arraon forbartha sa snáithe Leanúnachasagus athrú le himeacht ama; ar an gcaoichéanna, d’fhéadfadh obair ar naCeiltigh a bheith bainteach le hábharó chomhthéacsanna áitiúla, náisiúntaagus idirnáisiúnta agus ó nasnáitheanna Staidéir áitiúla agus Saol,sochaí, obair, agus cultúr fadó.

Stair phearsanta agus stair

áitiúil

Tá an snáithe seo le fáil ag gachleibhéal den chlár staire. Is tríiniúchadh gnéithe den stairphearsanta, de stair na muintire agusde stair an cheantair a fhaigheann anpáiste na deiseanna tosaigh chunfeasacht a fhorbairt ar an am atá thartagus ar an tionchar atá ag an am atáthart ar shaol daoine a bhfuil aithneaige nó aici orthu.

Ní bheidh i gceist le staidéir áitiúla, igcás na naíonán, ach gnéithe den amatá thart i saol an pháiste féin nó i saolghlúin a t(h)uismitheoirí: scéal Miseagus mo mhuintir.

Déanfaidh páistí i ranganna 1 agus 2chomh maith céanna iniúchadh ar anam atá thart ina saol féin agus i saol amuintire. De réir mar a mhéadóidhlíon na n-áiteanna agus na ngnéithe satimpeallacht ar a dtabharfaidh siadcuairt agus a iniúchfaidh siad marchuid de chlár OSIE feicfidh siad raonforásach rudaí ar thoradh iad arghníomhartha a rinne daoine san amatá thart. Ní gá gur gnéithe ársa iad:aon rud a cuireadh ina áit roimhchuimhne an pháiste, tá sé sean darleis/léi. Beidh athrú agus leanúnachasle sonrú ar chuid de na gnéithe seo.B’fhéidir go mbeadh cuimhne ag napáistí ar an uair a tógadh balla nualasmuigh den scoil nuair a bhí siad irang na naíonán, nó b’fhéidir gurcuimhin leo féin sceach á cur saghairdín. D’fhéadfaidís labhairt leseandaoine faoi ghnéithe den cheantaratá tar éis athrú nó atá tar éis fanachtmar an gcéanna. A thoradh sin ar fadgo bhforbróidh na páistí tuiscint d’ama bhí éagsúil lena n-am féin agustuiscint d’imeacht ama freisin, fiú i

gcomhthéacs teoranta a saol féin.

Ba cheart do pháistí sna meánrangannaagus sna ranganna sinsearacha dul ingleic le staidéar áitiúil chomh maith.Níl pleanáil na staidéar seo éasca agusuaireanta d’fhéadfadh sé bheith deacairtopaicí agus téamaí feiliúnacha aaimsiú. Is fusa go mór teacht aracmhainní teagaisc le haghaidh topaicínáisiúnta agus idirnáisiúnta, achcaithfear staidéar áitiúil suntasach abheith i gceist má tá aidhmeanna anchláir staire agus aidhmeanna níosleithne na gcuraclam OSIE agusOideachas sóisialta, pearsanta agussláinte (OSPS) le baint amach. Sa stairáitiúil, féadfaidh páistí scileannataighde staire a shealbhú agus achleachtadh gan mórán dua. Cuirfidhsiad aithne ar an timpeallacht áitiúilagus foghlaimeoidh siad le meas abheith acu ar na gnéithe den am atáthart a thugann féiniúlacht dóibh féinis dá gceantar.

Sa churaclam aibhsítear nach gá gurláithreacha, foirgnimh nó pearsana abhfuil cáil nó tábhacht éigin ag baintleo a bheadh i gceist leis na staidéiráitiúla go ginearálta. Tá moltaí sachuraclam i gcomhair nameánranganna agus na rangannasinsearacha (bíonn clocháin,láithreacha níos fairsinge, nóimeachtaí níos casta i gceist do naranganna sinsearacha, de ghnáth).B’fhéidir go mbeadh sé úsáideach, igcás roinnt scoileanna, go bpléifí legné den stair áitiúil ar bhealach simplíi gcás na ranganna naíonán agus naranganna sóisearacha agus go dtiocfaíar ais chuig an topaic chun staidéirníos mine a dhéanamh uirthi snameánranganna agus sna rangannasinsearacha. Is d’aon ghnó chuncabhrú le cur chuige bíseach den

Tríd an stair áitiúil féadfaidh

páistí scileanna taighde staire a

shealbhú agus a chleachtadh

gan mórán dua. Cuirfidh siad

aithne ar an timpeallacht áitiúil

agus foghlaimeoidh siad le meas

a bheith acu ar na gnéithe den

am atá thart a thugann

féiniúlacht dóibh féin is dá

gceantar.

Snáit

heanna a

n c

hura

cla

im s

taire

17Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

chineál sin atá na snáitheanna agforluí ar a chéile.

Scéalaíocht

Tá an snáithe seo le fáil chomh maithag gach leibhéal den chlár. Gan aonamhras, is cuid nádúrtha d’fhorbairtan pháiste é agus cuid bhunúsach denstair é éisteacht le scéalta, iad a insintagus a athinsint. Cabhraíonn sé freisinleis an bpáiste tuiscint a fháil arsheicheamh—rud atá riachtanach mátá an páiste le peirspictíocht staire abheith aige/aici. Méadóidh raon nascéalta de réir mar a théann an páistein aois agus pléifear iad ar bhealachníos doimhne. Tá sé tábhachtach goroghnófaí na topaicí chun an raon isleithne agus is féidir de thaithí agusd’iarrachtaí an duine a léiriú—níscéalta ceannairí polaitiúla agusreiligiúnda amháin ba chóir a bheith igceist ach beathaí daoine a raibh sliteéagsúla maireachtála acu agus abhaineann le raon leathan de ghrúpaísóisialta, cultúrtha agus eitneacha.

Athrú agus leanúnachas

Feictear an snáithe seo den chéad uairag leibhéal ranganna 1 agus 2 aguscuimsítear é ag gach leibhéal inadhiaidh sin. Is é atá i gceist leis anstaidéar seo scrúdú ar ghné theorantaamháin de thaithí an duine tharthréimhse fhada, mar shampla ‘taistealagus iompar i rith na n-aoiseanna’,

‘éadaí anuas trí na céadta’, srl. Tugtarstaidéar ar raon forbartha go minic aran stáidéar seo agus is bealachsármhaith é le hiniúchadh adhéanamh ar an gcaoi a dtarlaíonnathrú. Féadfaidh sé tabhairt ar pháistía thuiscint go bhfanann riachtanaisbhunúsacha an duine mar an gcéanna,ainneoin athruithe ollmhóra.

Pobail agus sochaithe ársa

Saol, sochaí, obair agus cultúr

san am atá thart

Tá na snáitheanna seo i bpáirt agranganna 3 agus 4 agus ag ranganna5 agus 6. Tá cuid de na tréimhsí móra ibhforbairt shibhialtacht an duine agusstaidéar ar shaol daoine in Éirinn agamanna éagsúla san am atá thart ar anliosta snáithaonad. Leagtar béim sastaidéar seo ar ghnáthshaol laethúildaoine, ar a dtithe, a mbia, adteicneolaíocht, a gcuid oibre, agcultúr, a n-ealaín, agus a nósannasóisialta. Prionsabal tábhachtach dechuid an churaclaim é go dtiocfadhpáistí ar thuiscint chothrom ar an stairáitiúil, náisiúnta agus idirnáisiúntaagus ar an gcaoi ar chuir grúpaíeitneacha éagsúla le forbairt an duine.Ar an ábhar sin, moltar staidéar adhéanamh ar dhaoine óchomhthéacsanna lasmuigh denEoraip i gcuid de na snáithaonaid.

18

Ro

inn 2

Áb

har

an c

hura

cla

im s

tair

e

Ba cheart go dtiocfadh páistí ar

thuiscint chothrom ar an stair

áitiúil, náisiúnta agus

idirnáisiúnta agus ar an gcaoi

ar chuir grúpaí eitneacha

éagsúla le forbairt an duine.

19Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Snáit

heanna a

n c

hura

cla

im s

taire

Duine uasal Síneach agus a shearbhónta. Is cuid thábhachtach den churaclam staire í forbairt na sochaithe taobh

amuigh den Eoraip.

Is ionann, beagnach, teidil na n-aonadsna snáitheanna seo do nameánranganna agus do na rangannasinsearacha. Ní hionann sin is a rá gondéanfaidh na páistí an obair chéannaarís. Is le saoirse pleanála a thabhairtdo na scoileanna atá sé amhlaidh. Issna meánranganna amháin amhúinfear cuid de na haonaid agusmúinfear cuid eile acu sna rangannasinsearacha. I gcásanna eile, féadfarfilleadh sna ranganna sinsearacha araonaid a scrúdaíodh i ranganna 3 agus4 ach iniúchadh níos doimhne adhéanamh orthu. Sna haidhmeanna abhaineann le hábhar staire agus sanábhar samplach sna heiseamláirí (igcló iodálach) moltar obair níos castaagus níos deacra i gcomhair naranganna sinsearacha: ar an gcéadleathanach eile cuirtear nasnáthaonaid do na meánranganna agusdo na ranganna sinsearacha igcodarsnacht agus i gcomparáid lechéile.

Leagann an tsaoirse seo dualgas ar namúinteoirí clár staire a phleanáil afhreagraíonn do riachtanais a scoileféin agus don chaoi a bhfuil séeagraithe agus cinntíonn sé gondéanfaidh páistí staidéar ar ghnéithede chuid na dtréimhsí luatha,meánacha agus nua-aimseartha agus igcomhthéacsanna áitiúla, náisiúnta,agus idirnáisiúnta.

20

Ro

inn 2

Áb

har

an c

hura

cla

im s

tair

e

Snáithaonaid as clár ranganna 3 agus 4 (an leathanach seo) agus as clár ranganna 5 agus 6 (an chéad leathanach eile). Is léir ó na samplaí (sa chló iodálach) gur

cheart a bheith ag súil le raon níos mó saincheisteanna agus láimhseáil níos doimhne orthu sna ranganna sinsearacha.

Snáithe: Saol, sochaí, obair agus cultúr san am atá thart

An saol in Éirinn le linn na

Normannach

An saol sna bailte móra agus faoin

tuath in Éirinn agus san Eoraip i rith

na Meánaoise

An saol san ochtú haois déag

An saol sa naoú haois déag

An saol le linn an Dara Cogadh

Domhanda

An saol in Éirinn ó chaogaidí na fichiú

haoise i leith

Rogha as: Snáithaonaid

Ba chóir go gcuirfí ar chumas an pháiste

• eolas a chur ar ghnéithe de shaol na

ndaoine sin

áitribh na ndaoine

éadaí

feirmeoireacht, bia agus cócaireacht

teicneolaíochtaí a d’fhorbair daoine agus ad’úsáid siad

daoine ag obair

uirlisí agus airm

teanga, cultúr, ealaín agus ceol

fóillíocht agus caitheamh aimsire

scéalta faoi dhaoine faoi leith de chuid natréimhse

• fianaise ó na tréimhsí a bhfuil staidéar á

dhéanamh orthu a scrúdú agus eolas a

chur uirthi, go háirithe fianaise a bhféadfaí

teacht uirthi go háitiúil

• ionad daoine a chlárú ar línte ama.

21Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Snáit

heanna a

n c

hura

cla

im s

taire

Snáithe: Saol, sochaí, obair agus cultúr san am atá thart

An saol in Éirinn le linn na

Normannach

An saol sna bailte móra agus faoin

tuath in Éirinn agus san Eoraip i rith

na Meánaoise

An saol san ochtú haois déag

An saol sa naoú haois déag

Teanga agus cultúr in Éirinn ag

deireadh na naoú haoise déag agus ag

tús na fichiú haoise

An saol le linn an Dara Cogadh

Domhanda

An saol in Éirinn ó chaogaidí na fichiú

haoise i leith

Rogha as: Snáithaonaid

Ba chóir go gcuirfí ar chumas an pháiste

• eolas a chur ar ghnéithe de shaol na

ndaoine sin

áitribh na ndaoine, gréasáin lonnaíochtaíagus forbartha uirbí

éadaí

feirmeoireacht, bia agus cócaireacht

teicneolaíochtaí a d’fhorbair daoine agus antionchar a bhí acu ar shaol na ndaoine

daoine ag obair

teanga agus litríocht

fóillíocht agus caitheamh aimsire

creideamh agus gnásanna diaganta

imirce agus eisimirce

caidreamh grúpaí éagsúla lena chéile (m.sh.tiarna talún agus tionónta sa naoú haoisdéag)

plé ar cheisteanna áirithe sóisialta,eacnamaíocha, polaitiúla nó reiligiúnda dechuid an ama (m.sh. faitíos roimh an bplá imbailte móra na Meánaoise, na Péindlíthe,labhairt na Gaeilge a bheith á tréigean sanaoú haois déag, saol oibrithe i mbailtetionsclaíocha sa naoú haois déag)

an chaoi ar chuir na daoine agus nahimeachtaí sin le forbairt Éire na linne seo

• fianaise a thugann eolas dúinn ar shaol na

ndaoine sna tréimhsí a bhfuil staidéar á

dhéanamh orthu, a smaointe, a n-ábhair

bhuartha a scrúdú agus eolas a chur

uirthi—go háirithe fianaise a bhféadfaí

teacht uirthi go háitiúil

• ionad daoine agus imeachtaí a chlárú ar

línte ama feiliúnacha.

Má thosaíonn páistí ag fáil

tuisceana ar an tionchar atá ag

na léirmhínithe a dhéanann

daoine ar an am atá thart ar a

ndearcadh agus ar a

ngníomhartha sa lá atá inniu

ann, beidh ceann de

bhunchuspóirí na staire bainte

amach agus beidh sí tar éis cur

le réiteach a fháil ar roinnt

mhaith de na cruacheisteanna

atá ag an nglúin seo agus a

bheidh ag na glúine atá le

teacht.

Tréimhsí athraithe agus

coimhlinte

Polaitíocht, coimhlint agus

sochaí

Tarlaíonn an dá shnáithe seo i gclárranganna 5 agus 6 amháin, mar gobhfuil tuiscint áirithe ar choincheapateibí i gceist leo a bheadh thar chumaspáistí níos óige. Sa snáithe Tréimhsíathraithe agus coimhlinte, mar shampla,b’fhéidir go gcaithfeadh na páistíaghaidh a thabhairt ar choincheap anathraithe san ealaín, san eolaíochtagus sa chultúr i rith nahAthbheochana nó b’fhéidir gombeadh orthu dul i ngleic lecoincheapa na tionóntachta agusúinéireacht na talún in Éirinn sa naoúhaois déag. Bíodh is go mbeidhtuiscint áirithe ar na coincheapa sinagus ar choincheapa eile ag teastáil, bacheart go leagfaí an bhéim, mar atásoiléir ó na samplaí, ar an tionchar abhí ag na smaointe nua seo ar shaol nandaoine ag an am agus ar an tioncharfadtréimhseach a bhí ag na hathruithea tháinig dá bharr.

Tá smaointe níos deacra fós i gceist lePolaitíocht, coimhlint, agus sochaí.Tuiscint éiginnte a bhíonn ag páistí artheanga na polaitíochta agus ar nacoincheapa a ghabhann léi. Os achoinne sin, caithfidh an stair freastalar an ngá atá ag an bpáiste leis an saolina maireann sé/sí a thuiscint, agusbheadh sé beagnach dodhéanta ag anbpáiste saol an lae inniu in Éirinn athuiscint gan tuairim bhunúsach abheith aige nó aici de thréimhsítábhachtacha áirithe i stair nahÉireann. Ionradh na Normannachagus plandálacha na séú haoise déagagus na seachtú haoise déag ba chúisle lonnaitheoirí nua a theacht chuig antír, ar an gcaoi chéanna le hionraí naLochlannach, na gCeilteach agusdaoine eile. Le gach gabháil nua chuirna hionraitheoirí le héagsúlachtshaibhir chultúr na hÉireann. Ach isiad torthaí na gcoilínithe déanachaagus, níos tábhachtaí fós, naléirmhínithe a dhéanann daoineéagsúla orthu is cúis le cuid de nasaincheisteanna as a n-eascraíonncoimhlint in Éirinn agus sa Bhreatainsa lá atá inniu ann.

22

Ro

inn 2

Áb

har

an c

hura

cla

im s

tair

e

23Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Snáit

heanna a

n c

hura

cla

im s

taire

Ar an gcaoi chéanna, is bunghnéd’oideachas páistí uile go dtuigfidísbunús, dul chun cinn agus torthaí ÉiríAmach 1916, bunú an stáit, agus stairThuaisceart na hÉireann ó 1969 i leith.Ba cheart plé go han-chúramach leis natréimhsí sin. Tá ábhair achrannacha igceist leo, agus bíodh is go gcaithfearsimpliú a dhéanamh orthu ar mhaitheleis an bpáiste ba cheart cúram adhéanamh de nach bhfágtar é/í letuiscint róshimplithe ar an am atá thart.

Ba cheart gurbh í príomhaidhm nagceachtanna cur ar chumas an pháistedearcadh, creideamh, agus spreagadhgrúpaí éagsúla daoine san am atá tharta iniúchadh, a phlé, a chur igcomparáid le chéile agus a thuiscint,chomh maith le scrúdú a dhéanamh aran gcaoi ar féidir le daoine sa lá atáinniu ann imeachtaí san am atá thart aléirmhíniú ar bhealaí atá an-difriúillena chéile. Má thosaíonn páistí ag fáiltuisceana ar an tionchar atá ag namínithe a dhéanann daoine ar an amatá thart, ar a ndearcadh agus ar angníomhartha sa lá atá inniu ann,beidh ceann de bhunchuspóirí nastaire bainte amach agus beidh sí taréis cur le réiteach a fháil ar roinntmhaith de na cruacheisteanna atá agan nglúin seo agus a bheidh ag naglúine atá le teacht.

Pleanáil

sa scoil

don stair

Roinn 3

Pleanáil curaclaim

• cuspóir agus nádúr na staire

sa scoil

• conas ceantar na scoile a

chuimsiú

• cothromaíocht idir téamaí

comhtháite agus cur chuige

ábharlárnach

• am

• curaclam leathan, cothrom,

comhleanúnach

• polasaí measúnaithe a

fhorbairt

Pleanáil sa scoil don stair

26

Má táthar chun an curaclam staire achur i bhfeidhm go torthúil ní mórdon scoil agus do na múinteoirípleanáil éifeachtach a dhéanamhchuige. Sa roinn seo

• scrúdófar saincheisteanna pleanálacuraclaim don stair

• pleanáil an eagair don stair.

Pleanáil curaclaimAr na ceisteanna a chaithfear a phlé,b’fhéidir, mar chuid de phleanáil nascoile don stair tá an méid seo aleanas:

Cuspóir agus nádúr na staire

sa scoil

Tá an curaclam bunaithe ar an tuiscintgur féidir le stair cur le forbairtchomhchuí an pháiste má bhíonn ancur chuige ag teacht le nádúr nahoibre a dhéanann staraí agus, ag anam céanna, má éiríonn leis an bpáisteeolas faoin am atá thart a shealbhú,scileanna imscrúdaithe staire afhorbairt agus dearcadh tábhachtach achothú. Má iniúchann agus máphléann an fhoireann nádúr anfhiosraithe staire ina measc féin,féadfar an ról a d’fhéadfadh a bheithag an stair sa churaclam a shoiléiriúagus ar an gcaoi sin éascófarmeastóireacht a dhéanamh ar nahacmhainní teagaisc agus ar an gcurchuige.

Conas ceantar na scoile a

chuimsiú sa chlár

Ceann de na gnéithe is tábhachtaí sachuraclam staire agus i gclár an OSIEar fad ná an bhéim a leagtar ariniúchadh thimpeallacht an pháisteagus na scoile. I gceantair uirbeachad’fhéadfadh go mbeadh cónaí ar goleor múinteoirí lasmuigh dechomharsanacht na scoile agus nachmbeadh eolas ag múinteoirí atádíreach tosaithe ag múineadh sa scoilar an gceantar. Ba cheart gur chuidden phróiseas pleanála é múinteoirí abheith ag cur eolais ar cheantar nascoile; tá tuilleadh eolais faoin gcaoi archeart tosú ar eolas faoin gceantar abhailiú ar lch 33-39 agus san Aguisín.

Ar an gcaoi sin, chuirfí ar chumas namúinteoirí rudaí, ionaid agus topaicí aaithint a d’fhéadfaí a chur i gclár nastaire. Ba cheart go gcabhródh pleanáilleis an scoil na staidéir áitiúla achomhordú. Cinnteoidh sé sin gondéanfaidh na páistí iniúchadh iomlánar an timpeallacht i rith a dtréimhsebunscolaíochta, go mbainfear leasiomlán as na hábhair áitiúla ad’fhéadfadh an stair náisiúnta agus anstair idirnáisiúnta a léiriú, gombainfear an leas is fearr as nahacmhainní, agus go seachnófar aniomarca athdhéanaimh. D’fhéadfaí ashocrú, mar shampla, go ndéanfaístaidéar ar thopaicí áirithe sa stairáitiúil agus ar ghnéithe áirithe dentimpeallacht ag leibhéil ar leith sascoil.

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on s

tair

27Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Cothromaíocht a aimsiú idir

téamaí comhtháite a

mhúineadh agus cur chuige

níos ábharlárnaí

Feileann curaclam comhtháite dopháistí óga go háirithe, mar feiceannsiad an saol agus a gcuid eispéireasféin ar bhealach iomlánaíoch. Ar anábhar sin, b’fhéidir go socródh go leorscoileanna ar obair ranganna naíonánagus ranganna sóisearacha a eagrú agbaint úsáide as téamaí difriúla taobhistigh den OSIE agus de na réimsí eilefoghlama.

De réir mar a théann na páistí in aois,d’fhéadfadh go bhfeilfeadh straitéisíeile teagaisc; d’fhéadfadh cur chuigeiomlánaíoch (ceann bunaithe arthéamaí) a bheith i gceist, nó curchuige bunaithe ar chomhtháthútraschuraclaim, nó cur chuige le fócasábharlárnach. Beidh teagasc bunaithear théamaí agus ar chomhtháthú nan-ábhar tábhachtach i gcónaí ag gachleibhéal, ach braitheann an cur chuigesin ar phleanáil chúramach namúinteoirí le bheith cinnte go mbíonnról gach ábhair agus ar féidir leis achur ar fáil slán. Thar aon rud eile, bacheart go gcabhródh an phleanáil,taobh istigh de raon na dtéamaí aúsáidtear, lena chinntiú go gclúdófarábhar na snáitheanna go cuimsitheach,agus go gcuirfear dóthain deiseanna arfáil le scileanna na staire a fhorbairt.

An méid ama a thugtar don

ábhar

Ós rud é go mbeidh cur chuigecomhtháite in úsáid go coitianta aggach leibhéal ranga, d’fhéadfadh gombeadh sé níos cabhraí do scoileannabreathnú ar an méid ama a dháilfear aran ábhar thar thréimhse téarma nóbliana seachas a bheith ag iarraidhméid faoi leith ama in aghaidh naseachtaine a dháileadh air. Ba cheartdo scoileanna, chomh maith, an méidama atá le tabhairt do réimsí éagsúlaan churaclaim go ginearálta a phlé,agus tosca na scoile, riachtanais nandaltaí agus tosaíochtaí atá aitheantaag an bhfoireann a chur san áireamh.

B’fhéidir go measfadh foirne agusmúinteoirí go mbeadh sé níos úsáidídíriú ar ghné amháin den OSIE saturas. Ar feadh a dó nó a trí desheachtainí d’fhéadfaí an obair adhíriú ar théama a mbeadh fócasstaire, den chuid is mó, aige, agus satréimhse ina dhiaidh sin bheadh anfócas ar eolaíocht nó ar thíreolaíochtden chuid is mó. Ba cheart go mbeadhsaoirse áirithe ag baint le dáileadh anama mar ba cheart go mbeadh anobair i ngach réimse ag comhlánú nafoghlama sna hábhair eile, agus bacheart go mbeadh saoirse ag namúinteoirí aonair a mbreithiúnasgairmiúil a úsáid chun na treoirlínte achur in oiriúint do riachtanais páistífaoi leith agus do riachtanais an ranga.

Ple

anáil c

ura

cla

im

Curaclam leathan,

cothrom agus

comhleanúnach

• staidéir ó chomhthéacsanna

áitiúla, náisiúnta agus

idirnáisiúnta

• peirspictíochtaí éagsúla

• a bhfuil déanta ag daoine as

grúpaí éagsúla eitneacha

agus cultúrtha, as aicmí

sóisialta éagsúla agus as

traidisiúin éagsúla creidimh

• raon tréimhsí stairiúla

• cothromaíocht idir forbairt

scileanna agus sealbhú

eolais

• raon leathan fianaise

• cothromaíocht idir sruth

leathan na staire agus

staidéar níos déine ar

thréimhsí teoranta

• leanúnachas agus dul chun

cinn

• cothú sainaitheantais áitiúil,

náisiúnta, agus Eorpaigh

28

Curaclam leathan cothrom

comhleanúnach

Cuireann curaclam na staire go leorsaoirse ar fáil do na scoileanna agus bacheart leas a bhaint aisti sin chun anclár a chur in oiriúint do thosca nascoile agus do raon spéiseanna agusinfheidhmeacht na ndaltaí. Cabhróidhan phleanáil leis na múinteoiríféachaint chuige go gcinntíonn an clárstaire ag gach leibhéal

• go mbíonn staidéir óchomhthéacsanna áitiúla, náisiúnta,agus idirnáisiúnta san áireamh ann.Ba cheart go mbeadh staidéir áitiúlaagus an bhéim ar stair phearsantaagus stair na muintire i dtús báire igceist ag gach leibhéal. Beidh saoldaoine i rith tréimhsí tábhachtacha istair na hÉireann i gceist, achchomh maith leis sin ba cheart gombeadh deis ag na páistí foghlaimfaoin gcaoi ar chuir daoine idtíortha eile le forbairt dhaonna. Bacheart go dtógfadh na gnéitheidirnáisiúnta sin ceann de chultúiragus de thraidisiúin ascomhthéacsanna san Eoraip aguslasmuigh den Eoraip

• go ndéanann na páistí iniúchadh aran am atá thart ó pheirspictíochtaíéagsúla. Ní ceart gurb í an stairpholaitiúil nó an stair mhíleata abheadh in uachtar i gcónaí sascrúdú a dhéanann páistí ar an amatá thart. Tá eispéiris shóisialta,eacnamaíocha, theicneolaíocha,chultúrtha, ealaíonta agusreiligiúnda na ndaoine a mhair fadótábhachtach má táimid le tuiscint afháil ar an gcaoi a raibh an saol agan gcuid is mó acu.

• go spreagtar páistí le foghlaim faoidhaoine as grúpaí eitneacha aguscultúrtha éagsúla agus as aicmísóisialta éagsúla agus traidisiúinéagsúla creidimh acu, le meas ashealbhú ar ar chuir na daoine sin lehéabhlóid Éire na linne seo agus lehéabhlóid an domhain mhóir. Tátábhacht ar leith le ról na stairemaidir le méadú fheasacht anpháiste ar a bhfuil déanta ag mná, agfir, ag mionlachtaí (pé acu sóisialta,eitneacha nó reiligiúnda iad), agusag gach aicme sa tsochaí

• go bhfuil eachtraí ann ó raon dethréimhsí staire. I gcás páistí i rang3 agus os a chionn sin, ba cheartstaidéar a dhéanamh ar ghnéithe dethréimhsí luathstaire, meánstaireagus nua-staire gach bliain. Bacheart láimhseáil dhochtchróineolaíoch ar na snáthaonaid asheachaint, ach ba cheart bealaí aaithint ina bhféadfaí tuiscint nabpáistí ar chróineolaíocht a chothú:mar shampla, ba cheart an deis athapú am ar bith is féidir leis nalínte ama a úsáid chun cabhrú lepáistí staideanna éagsúla nan-imeachtaí a bhfuil siad agdéanamh staidéir orthu a thuiscintagus a thaifeadadh

• go bhfuil dóthain deiseanna á gcurar fáil le raon scileanna staire afhorbairt trí staidéir áitiúla agusaonaid eile oibre ag gach leibhéal.Caithfidh cothromaíocht a bheithann ar fud an chláir idir forbairtscileanna agus sealbhú eolais

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on s

tair

29Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

• go n-aithneofar na deiseanna atá arfáil chun raon leathan fianaise stairea úsáid ag gach leibhéal. D’fhéadfaía phlé, chomh maith, cad iad nabealaí is fearr a bhféadfaí iniúchadhna timpeallachta áitiúla a eagrú,agus cad iad na bealaí a bhféadfadhmúinteoirí, daltaí, tuismitheoirí agusdaoine eile cabhrú le teacht nandaltaí ar rudaí stairiúla a éascú.D’fhéadfadh an scoil labhairt faoibhailiúchán earraí ón am atá thart achur le chéile in iarsmalann scoile

• go n-aimsítear cothromaíocht idiran gá atá ann ligean do pháistífoghlaim faoi shruth leathan nastaire náisiúnta agus idirnáisiúntaagus an gá deiseanna a chur ar fáildo pháistí dianstaidéar a dhéanamhar thréimhsí níos giorra nó arthopaicí níos teoranta sa stair áitiúil,sa stair náisiúnta, nó i stair andomhain. I rang 3 agus os a chionn,moltar go ndéanfaí staidéar níosdoimhne agus thar thréimhse níosfaide, gach bliain, ar shnáthaonadamháin sa stair áitiúil agus arshnáthaonad amháin sa stairnáisiúnta agus stair idirnáisiúnta

• go saothraítear leanúnachas agusdul chun cinn. Má bhaintear leaséifeachtach as an tsaoirse achuireann an curaclam ar fáil maidirle snáthaonaid a roghnú, ba cheartgo gcinnteofaí go bhfaigheann napáistí tuiscint ar shruth leathan nastaire agus go seachnaítear bearnaímóra agus an iomarca athrá. Ar angcaoi chéanna, ba cheart go mbeadhleanúnachas agus dul chun cinn snamodhanna agus sa chur chuige aúsáidtear leis na daltaí. Ba cheart godtógfadh an obair ag gach leibhéal

ar na scileanna a forbraíodh roimhesin, agus ba cheart machnamh adhéanamh ar na riachtanais abheidh ag na daltaí nuair a rachaidhsiad ar aghaidh go hiar-bhunscoileanna.

Má tá ceangal láidir idir bunscoilagus iar-bhunscoil áitiúil golorgaítear roinnt éigin comhordaithein ábhar chláir staire an dá scoil:mar shampla, ba cheart féachaintchuige nach é an tionscadal áitiúilcéanna a dhéantar i rang 6 sabhunscoil agus sa chéad bhliain saniar-bhunscoil

• go gcothaítear tuiscint an pháiste dás(h)ainaitheantas áitiúil, náisiúntaagus Eorpach féin. Ba cheart dochlár a bhfuil cothromaíocht annidir staidéar áitiúil agus gnéithe denstair náisiúnta cabhrú le páistefeasacht chriticiúil ar a(h)oidhreacht Éireannach afhorbairt. Ar an gcaoi chéanna, bacheart do ghnéithe de stair nahEorpa a spéis a dhúiseacht igcultúr níos leithne na hEorpa. Sanam céanna, cuirfidh roinnt eolais arscéal an chomhoibrithe Eorpaigh gomór le feasacht an pháiste ar a(h)oidhreacht Eorpach agus lenam(h)othú saoránachta.

Ple

anáil c

ura

cla

im

Is é príomhchuspóir an

mheasúnaithe eispéiris foghlama

an pháiste a shaibhriú.

30

Polasaí measúnaithe a

fhorbairt

Faoi mar atá i gceist sna réimsí eileden churaclam, is dlúthchuid denphróiseas teagaisc agus foghlama sastair é an measúnú. Má fhorbraítearplean scoile i gcomhair na stairecruthaítear comhthuiscint i measc nafoirne ar chuspóir an ábhair agus ar angcaoi a gcuirfear i bhfeidhm é sa scoil.Gné thábhachtach denchomhthuiscint seo faoin gcuspóir anbealach a ndéanfar dul chun cinn nabpáistí sa stair a mheasúnú, athaifeadadh, agus a thuairisciú.

Má dhéantar plé ar na bealaí ar féidirdul chun cinn na ndaltaí a bhreathnú,a nótáil, agus a thaifeadadh sa stairagus iad a shoiléiriú, ní hamháin godtiocfaidh an plé sin faoi scáthpholasaí iomlán na scoile i gcomhairan mheasúnaithe, an taifeadta agus natuairiscithe ach cuirfidh sé leis anbpolasaí céanna. Ba cheart gogcothódh an plé seo tuiscint i meascna múinteoirí ar an gcaoi ar féidir lecur chuige measúnaithe atá ceangailtego dlúth leis an teagasc agus leis anbhfoghlaim cur le heispéireas foghlamaan pháiste. D’éascódh sé sin malartúeolais chruinn faoi fhoghlaim nandaltaí i measc na foirne agus ar angcaoi sin spreagfadh sé plé eolach ardhul chun cinn daltaí agus faoi churchuige teagaisc.

Tá siad seo ar na saincheisteannameasúnaithe nár mhiste a phlé marchuid de phleanáil na scoile igcomhair na staire:

Cuspóir an mheasúnaitheMá dhéantar plé ar na bealaí ar féidirle measúnú cabhrú chun an teagascagus an fhoghlaim a shaibhriú féadfartuiscint a chothú dá ról i gcur ibhfeidhm an churaclaim staire. Is fiú émar:

• cabhraíonn sé chun a fháil amachcad tá ar eolas ag na daltaí, cad athuigeann siad agus cad is féidir leoa dhéanamh

• taispeánann sé cé na rátaí éagsúladul chun cinn atá ag na páistí

• cabhraíonn sé chun na cuspóiríteagaisc a dhearbhú le hais torthaína foghlama

• cabhraíonn sé le heispéiris foghlamaa phleanáil don am atá le teacht

• tugann sé réimsí deacrachta chunsolais sa chaoi is gur féidir freagairtdo riachtanais foghlama an pháiste

• éascaíonn sé an chumarsáid idirmhúinteoirí faoi pháistí

• cuireann sé bonn faoin tuairisciú adhéantar do thuismitheoirí agus dodhaoine eile agus faoin gcumarsáida dhéantar leo

• cuireann sé eolas ar fáil nuair aaistríonn páistí ón mbunscoil go dtían iar-bhunscoil

• cabhraíonn sé le múinteoirí agus lescoileanna socruithe a dhéanamhmaidir le forbairt agus cur ibhfeidhm an churaclaim.

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on s

tair

Moladh na huirlisí measúnaithe

sa stair mar gheall ar an ngaol

dlúth, forlíontach atá acu le

teagasc agus foghlaim.

Uirlisí measúnaithe sa

stair

• breathnóireacht an

mhúinteora

• tascanna agus tastálacha a

dhearann an múinteoir

• samplaí oibre

• bailiúcháin agus tionscadail

• próifílí curaclaim

31Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Raon d’uirlisí measúnaitheMolann an curaclam go n-úsáidfí uirlisíéagsúla measúnaithe ionas gur féidirdéileáil le stíleanna foghlama gachdalta faoi leith agus ionas go ndéanfarmeasúnú ar nádúr iomlán fhoghlaiman pháiste sa stair. Seo roinnt de namodhanna a mholtar:

• breathnóireacht an mhúinteora:mionsonraí faoi fhoghlaim anpháiste a thugann múinteoirí faoideara de réir mar a iniúchtar agusmar a mhúintear topaicí staire

• tascanna agus tástálacha a dhearannan múinteoir: an raon leathangníomhaíochtaí a mbeidh na páistíag glacadh páirte iontu snaceachtanna staire

• samplaí oibre, bailiúcháin agustionscadail: ina mbailítear samplaíd’obair na bpáistí sna tascannathuas sa chaoi is gur féidirmonatóireacht a dhéanamh ar andul chun cinn

• proifílí curaclaim: bealach ar féidirdul chun cinn an pháiste a mheasagus a thaifeadadh trí úsáid a bhaintas táscairí gnóthachtála a dhéananncur síos achomair ar an eolas, ar nascileanna agus ar an dearcadh archeart a bheith ag súil leo agleibhéil éagsúla sa churaclam.

Agus múinteoirí ag pleanáil i gcomhairna staire, ba cheart go bpléifidís nabealaí inar féidir na modhannameasúnaithe a mholtar a fhí isteach sateagasc agus san fhoghlaim sa scoil. Bacheart don mheasúnú teacht chuncinn go nádúrtha mar chuid denteagasc is den fhoghlaim: cé gogcabhraíonn measúnú le múinteoirí anfhoghlaim a dhéanann a gcuid daltaí ashoiléiriú agus, dá thoradh sin, gurfusa dóibh pleanáil don fhoghlaim adhéanfar amach anseo, ní ceart dó ant-eispéireas oideachais a chur as ariocht.

Má phléann múinteoirí na bealaí inarféidir le modhanna teagaisc aguseispéiris foghlama eolas luachmhar asholáthar faoi fhoghlaim an pháiste, bachóir go gcuirfí lena bhfeasacht ar anméid measúnaithe a bhíonn ar siúl sascoil. Mar shampla, féadfaidh ceachtbunaithe ar scrúdú píosa fianaise marghrianghraf, cháipéis nó dhéantúsángo leor a insint don mhúinteoir faoineolas atá ag an bpáiste faoin tréimhsea bhíonn i gceist, faoi shaol nandaoine ag an am sin agus faoinac(h)umas tátal a bhaint as fianaise.Cuid riachtanach den mheasúnú ant-eolas a fhaigheann an múinteoir trídan teagasc is tríd an bhfoghlaim sin.

Measúnú agus aidhmeanna aguscuspóirí an churaclaimAgus múinteoirí ag roghnú uirlisímeasúnaithe beidh treoir dóibh samhéid go gcaithfidh measúnú freagairtd’aidhmeanna agus do chuspóirí anchuraclaim, ag cur san áireamh, goháirithe, an tábhacht a bhaineann leforbairt scileanna, chomh maith leheolas agus dearcadh.

Ple

anáil c

ura

cla

im

32

Soláimhsitheacht measúnaithe Caithfidh an measúnú a bheithsoláimhsithe má tá sé chun cur leheispéireas foghlama na bpáistí, is ésin eolas úsáideach a chur ar fáil ganbaint den am teagaisc. Mar shampla,agus iad ag tabhairt faoi bhailiúcháinoibre a chur le chéile, caithfidhmúinteoirí smaoineamh ar iad a stóráilagus ar cé chomh soláimhsithe is abheidh siad. D’fhéadfadh nach mbeadhsna bailiúcháin ach na samplaí sin denobair a thaispeánann céimeannatábhachtacha i bhfoghlaim an pháiste;b’fhéidir nach gcoinneodh scoileannaeile ach na ‘samplaí is fearr’ nó na‘leaganacha deireanacha’ d’obair nabpáistí.

Comhthuiscint ar an measúnúMá thagann grúpa múinteoirí le chéilechun samplaí oibre, bailiúcháin,tionscadail agus próifílí curaclaim óranganna éagsúla a phlé, is cosúil goroinnfidís a dtaithí teagaisc ar a chéileagus go n-eascródh modhnú ar chórasmeasúnaithe na scoile as. Trí thaithí aroinnt mar sin agus trí phlé faoin gcaoiar féidir breithiúnas a dhéanamh arobair agus ar dhul chun cinn páistí isféidir feabhas a chur ar cháilíocht agusar fhóinteacht an eolais a chuireann anmeasúnú ar fáil agus is féidir anchumarsáid idir mhúinteoirí faoi nadaltaí a éascú.

Taifeadadh agus cur in iúl:leanúnachas agus dul chun cinnCuirfidh an raon d’uirlisí measúnaithea mholtar sa churaclam córascuimsitheach ar fáil le dul chun cinnan pháiste sa stair a mheasúnú agus athaifeadadh. Beidh an t-eolas abhreathnaítear agus a bhailítear faoi

fhoghlaim an pháiste riachtanach aguseispéiris oideachais an pháiste san amatá le teacht á leagan amach agus is é abheidh mar bhonn leis an tuairisc faoidhul chun cinn an pháiste a thabharfardo mhúinteoirí, do thuismitheoirí agusdo dhaoine eile, agus a phléifear leo.Féadfaidh malartú eolais faoifhoghlaim an pháiste idir múinteoiríagus tuismitheoirí cur le luach aneolais a chuireann an measúnú ar fáil.

Is fusa a bheifear in ann labhairt faoifhoghlaim an pháiste le tuismitheoiríagus le daoine eile má úsáidtear cártapróifíle dalta: bealach le torthaífhoghlaim agus mheasúnú an pháiste athaifeadadh gach bliain. Cuid amháinden mheastóireacht seo ar dhul chuncinn an pháiste a bheadh san OSIEagus sa stair.

I gcás curaclaim roghchláir, ar nós nastaire agus OSIE, beidh taifid achoinneáil ar an obair a chuireann napáistí i gcrích (mar shampla i bhfoirmmeasúnú a dhéanamh ar bhailiúcháin)ina ghléas tábhachtach le leanúnachasagus dul chun cinn a chinntiú. Bacheart féachaint chuige, igcomhthéacs polasaí scoile i leith anmheasúnaithe, gurb iad na foirmeachacéanna a bheadh in úsáid ag namúinteoirí go léir le haghaidh próifílícuraclaim agus taifid ranga. Ba chóir,freisin, go mbeadh na taifid abhaineann le rang ar leith ar fáil sascoil ag múinteoir an ranga sin óbhliain go bliain. Ba chóir gogcabhródh na taifid agus obair ápleanáil thar na blianta, chomh fada isa bhaineann le roghnú snáthaonadagus le cothromaíocht a aimsiú idirforbairt scileanna agus sealbhú eolais.

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on s

tair

33Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Pleanáil eagair

Comhthuiscint ar chuspóir na

staire a fhorbairt

Sa phleanáil i gcomhair staire sa scoilba cheart

• comhthuiscint ar nádúr agus ar rólna staire i gcuraclam na scoile afhorbairt. Próiseas comhpháirteachcomhchomhairleach ina mbeidh idirphríomhoide agus mhúinteoirí, agusnuair is cuí sin na tuismitheoirí agusan bord bainisteoireachta páirteacha bheidh sa phleanáil

• féachaint le lánleas a bhaint ascumais agus spéiseanna an uiledhuine de na múinteoirí.D’fhéadfadh go mbeadh saineolas agbaill áirithe d’fhoireann na scoile aran gceantar áitiúil, b’fhéidir gombeadh spéis ag baill eile i ngnéitheáirithe den stair, nó d’fhéadfadh gombeadh daoine eile fós tar éis raonde mhodhanna teagaisc agusmeasúnaithe a fhorbairt.

D’fhéadfaí cuid dá bhfuil i gceist lecur i bhfeidhm na staire a fhorbairtagus a chomhordú a thabhairt arláimh do mhúinteoir nó domhúinteoirí a mbeadh spéis nósaineolas faoi leith acu sa réimse. Bacheart breathnú ar na múinteoirí sinmar athraitheoirí agus maréascaitheoirí a chuirfeadh archumas bhaill eile na foirne cabhrúle chéile aghaidh a thabhairt ar nadúshláin éagsúla churaclaim abheadh i gceist. B’fhéidir go mbeidísin ann tús a chur le plé faoighnéithe áirithe den churaclam,cabhrú trí chomhairle a chur ardhaoine faoi raon de mhodhannanua teagaisc agus measúnaithe, aguscuidiú chun na hacmhainní teagaiscdon ábhar a chomhordú

• fíorchabhair agus fíorthacaíocht athabhairt don mhúinteoir, ganualach mí-chuí oibre scríofa a churar an múinteoir aonair. I ndeireadhbáire is é an toradh a bheidh arathscrúdú na staire sa scoil ráiteasscríofa faoi pholasaí na scoile i leithna staire. Taifead úsáideach aguspointe tagartha a bheidh sa cháipéisseo don fhoireann. Ach ní ceart gurbí príomhaidhm na pleanála polasaíscríofa a chur ar fáil; is tábhachtaíná aon tuairisc fhoirmeálta anpróiseas ina nglacann daoine páirtagus a thugann treoir agus cuspóiratá soiléir d’obair na múinteoiríagus na scoile

Ple

anáil e

agair

34

• straitéis na scoile chun an clár nua athabhairt isteach a bheartú. Is féidirgo mbeidh gnéithe den churaclamstaire i bhfeidhm cheana féin ach gombeidh go leor réamhoibre ledéanamh ag an bhfoireann agus agdaoine eile i gcás gnéithe eile de.Mar shampla, d’fhéadfadh gombeadh an scoil sásta go raibh obairan-mhaith déanta ar ghnéithe denScéalaíocht agus ar na haonaid abhain leis an stair náisiúnta agusidirnáisiúnta ach go raibh easpa snastaidéir áitiúla sa mhéid nach raibhgo leor deiseanna ag na páistídéantúsáin agus fianaise aláimhseáil. Ní fhéadfaí laige mar sinsa chlár a réiteach thar oíche ach bacheart go gcabhródh an próiseaspleanála le sceideal ciallmhar chuigea shocrú, ag cur athruithe i réimsína n-ábhar eile agus tosca na scoilesan áireamh

• athbhreithniú agus meastóireacht lelinn an fhorbartha agus ag deireadhtréimhse cinnte a chur san áireamh.I gcéimeanna luatha an chur ibhfeidhm chabhródh plé rialta abheith ann chun feabhas a chur aran dréachtpholasaí trí na gnéithesin ar éirigh go maith leo, chomhmaith leo sin a bhfuil tuilleadhforbartha nó tacaíochta de dhíthorthu, a aithint.

Go minic, déanfaidh scoileanna anobair fhorbartha sna hachair léinnar leith a chéimniú chun a chinntiúgo ndéanfar an t-ualach oibre aghabhann le hathrú sa churaclamagus na costais a bhaineann lehacmhainní nua teagaisc agusfoghlama a fháil a scaipeadh gocothrom. Nuair a bheidh an polasaí ileith staire i bhfeidhm ba cheartathbhreithniú a dhéanamh air gotráthrialta. Féadfar a mheas ansin céchomh maith is atá ag éirí leis angclár agus féadfar leasuithe adhéanamh. Féadfaidh an próiseasseo cabhrú le fócas a dhíriú athuairar an ábhar agus ar pholasaí nascoile ina leith

• cur le plean ginearálta na scoile andéanfaidh an bordbainisteoireachta athbhreithniú air.Taobh istigh de na hacmhainní abheidh ar fáil dó, tabharfaidh anbord tacaíocht d’fhorbairt agus dochur i bhfeidhm phlean na scoile

• cumarsáid agus comhphlé letuisimitheoirí agus leis an mbordbainisteoireachta, nuair is cuí sin, achur san áireamh. I measc namodhanna is féidir a úsáid chunpróiseas na cumarsáide a éascú tácruinnithe tuismitheoirí agusmúinteoirí, agus ciorcláin nó bileogaeolais. Molann an mhír seo a leanasbealaí eile inar féidir le tuismitheoirítacaíocht a thabhairt do phleanáilagus do chur i bhfeidhm anchuraclaim staire.

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on s

tair

35Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Tacaíocht do chur i gcrích an

churaclaim

Nuair atá an curaclam staire á phleanáilcaithfear na háiseanna atá ann faoiláthair a aithint agus an chaoi is fearr lehiad a úsáid chun é a chur i bhfeidhm.Caithfear an tacaíocht bhreise atá agteastáil freisin a fhiosrú. Tá roinntstraitéisí agus foinsí tacaíochtaliostaithe thíos.

Tacaíocht thuismitheoirí agusghaolta na bpáistí De bhrí go leagann an clár béim mhórar mhuintir an pháiste agus ar an stairáitiúil, beidh comhoibriú nadtuismitheoirí an-tábhachtach má tá lehéirí leis. Cothófar tacaíocht nadtuismitheoirí má chuirtear ar an eolasiad maidir le haidhmeanna na hoibresa stair áitiúil atá á forbairt sa scoilagus maidir leis an ról atá aici inoideachas na ndaltaí. Ciallaíonn sin godtuigfidh na tuismitheoirí cad tá arsiúl nuair a thagann na páistí abhaileagus ceisteanna acu mar ‘Cén chaoi araibh sé nuair a bhí tusa ar scoil, aMhamaí?’ agus ‘Cén cineál oibre adhéanadh Daideo?’

Ple

anáil e

agair

Bealach iontach lenar féidir leis na páistí teacht ar thuiscint don am atá thart mar chuid de shaol an phobail atá fíor

agus ar féidir leo teagmháil leis is ea iarraidh ar a dtuismitheoirí nó a seanaithreacha agus seanmháithreacha nó ar

ghaolta eile dá gcuid insint faoina saol féin. Is féidir go ndéanfaí saol na ndaoine fásta a shaibhriú chomh maith;

uaireanta spreagann na ceisteanna spéis na ndaoine fásta i ngnéithe den timpeallacht agus ina stair féin.

36

Beidh go leor tuismitheoirí breá sástarudaí a thabhairt ar iasacht ad’fhéadfadh cabhrú le gnéithe dá saolféin nó de shaol na bpáistí san am atáthart a léiriú. Féadfar na rudaí seoagus obair na bpáistí bunaithe orthu achur ar taispeáint agus cuireadh athabhairt do na tuismitheoirí teacht agbreathnú orthu. Féadfaidh ócáidí denchineál sin cabhrú le tuiscint nadtuismitheoirí ar an gcineál oibre atá igceist a thuiscint agus tharlódh godtiocfadh tairiscintí eile dá bharr.

D’fhéadfaí cuireadh a thabhairt doroinnt tuismitheoirí nó do roinntseanaithreacha agus seanmháithreachaa bheadh sásta labhairt leis na páistífaoina gcuimhní cinn. Ní mórcuairteanna den chineál sin a ullmhúgo cúramach lena chinntiú gombaineann na páistí tairbhe iomlánastu agus go mbíonn a fhios ag nacuairteoirí, go háirithe más seandaoineiad, cé leis ba cheart dóibh a bheith agsúil. Bealach iontach atá snacuairteanna seo lenar féidir leis napáistí teacht ar thuiscint don am atáthart mar chuid de shaol an phobailatá fíor agus ar féidir leo teagmháilleis.

D’fhéadfadh ról tábhachtach a bheithag na tuismitheoirí freisin ag cabhrú leheolas faoi áiteanna agus faoiimeachtaí spéisiúla sa cheantar aaithint. Agus staidéir áitiúla á n-ullmhúagus á bpleanáil, d’fhéadfadh gur foinsísárluachmhara eolais do na múinteoiríiad na tuismitheoirí nó a gcairde agusa lucht aitheantais a bhfuil cónaí orthusa cheantar le tamall nó a bhfuil spéisfaoi leith acu i stair an cheantair.

Tuigfidh múinteoirí go rímhaith gurrud íogair í stair theaghlaigh ar go leorcúiseanna éagsúla. B’fhéidir gombeadh sé dian ar roinnttuismitheoirí, páistí nó múinteoirígnéithe dá saol féin a phlé, aguscaithfidh an scoil a bheith cáiréiseachagus iad ag déileáil leis an gceist seo.Sa chuid is mó de na cásanna beidh natuismitheoirí sásta comhoibriú leis anscoil má chuirtear ar an eolas iadroimh ré faoin gcineál oibre atábeartaithe agus má chuirtear ar asuaimhneas iad gurb é atá i gceist leisan staidéar ná a ngnáthshaol laethúil,a gcuid oibre agus a gcaitheamhaimsire san am atá thart. Cuirfear lemuinín na dtuismitheoirí chomh maithmá théitear i gcomhairle leo agus mábhíonn páirt acu sa phleanáil.Tharlódh, áfach, gur ar theaghlach nóar dhuine atá ar aithne ag na páistí bamhaith le roinnt scoileanna staidéar adhéanamh in ionad an aonaid ‘Momhuintir’, mar shampla saol múinteoranó príomhoide nuair a bhí sé/sí inap(h)áiste. I ngach cás, ba cheart godtabharfadh polasaí na scoile treoirbheacht do na múinteoirí faoinmbealach ba cheart tabhairt faoingcineál seo oibre.

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on s

tair

37Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

An leabharlann áitiúilTá bailiúcháin sármhaithe d’ábharstaire áitiúla in go leor de naleabharlanna contae, agus idir leabhair,ailt, ghrianghraif agus léarscáileanna arfáil iontu. Tá ar chumas go leorleabharlannaithe rudaí a chóipeáil agusábhar a chur ar fáil do scoileanna arbhonn blociasachta. Tá tairbhe ascuimse ag baint leo, ní hamháin agusna haonaid oibre á dteagasc ach le linndon phlean scoile don stair bheith áullmhú. Is inmholta an rud é aithne achur ar an leabharlannaí agusriachtanais na scoile a phlé leis/léitamall sách fada roimh ré.

Ba cheart féachaint chuige nachdtarlaíonn sé go dtagann slua páistí ónrang chuig an leabharlann áitiúil taobhistigh d’achar gairid agus iad ag fiafraí‘An bhfuil aon rud agat faoi BhaileBaodáin?’ Cuid thábhachtach dentaighde staire leabharlann a úsáid arbhealach feidhmiúil; scil í seo nachmór a fhoghlaim agus ba cheart í achleachtadh i leabharlann na scoile ardtús.

An iarsmalann nó lárionadoidhreachta áitiúilLe tamall de bhlianta anuas, tá fás mórtagtha ar líon na n-iarsmalann agus nalárionad oidhreachta áitiúil in go leoráiteanna ar fud na tíre. Díríonn go leorde na hionaid seo ar ghnéithe de stairshóisialta an cheantair, agus ar angcaoi sin déanann siad comhlánú ar goleor de na haonaid oibre sa churaclam.Bíonn earraí a bhfuil tábhachtnáisiúnta leo i roinnt de na músaeimáitiúla is mó, mar shampla déantúsáinón gClochaois nó ón Iarnnaois, rudaí abheadh cabhrach chun aonaid oibrebunaithe ar na tréimhsí sin a léiriú.

Is beag iarsmalann nó lárionadoidhreachta a mbeadh na hacmhainníacu a chuirfeadh ar a gcumas earraí athabhairt ar iasacht do scoileanna. Achd’fháilteodh an chuid is mó de nalárionaid roimh iarratais go labhródhbaill den fhoireann le páistí agus lemúinteoirí faoi ghnéithe den stairáitiúil, agus thabharfaidís comhairleshárluachmhar do mhúinteoirí i riththréimhse phleanála an churaclaimstaire.

Cumainn áitiúlaTá cumann áitiúil staire in go leoráiteanna ar fud na tíre. Is féidir baill nagcumann seo bheith ina bhfoinsítábhachtacha i gcomhair stair ancheantair. Chomh maith leis sin, bíonncuntais in irisí na gcumann (iad ar fáilsa leabharlann áitiúil de ghnáth) ar goleor gnéithe den stair áitiúil nachféidir teacht orthu go héasca in aon áiteile.

Rannóg phleanála an údaráis áitiúilCoinníonn rannóga pleanála nagcomhairlí contae agus na n-údarásáitiúla eile léarscáileannacuimsitheacha mórscála dá gceantair.Tá siad seo úsáideach, go háirithe igceantair bhruachbhailte a bhfuil fástapa ag teacht futhu, áiteanna a bhfuilan ráta tógála chomh tapa sin iontu gomb’fhéidir go bhfuil na léarscáileannaatá foilsithe as dáta. B’fhéidir gombeadh sé ar chumas roinnt de narannóga pleanála fótachóipeanna dáléarscáileanna a chur ar fáil ar tháille.

Ple

anáil e

agair

38

Foilseacháin, leabhairleabharlainne, téacsleabhair, cláirríomhaireI rith na pleanála, ba cheart domhúinteoirí athbhreithniú a dhéanamhar na leabhair thagartha, na leabhairscéalaíochta, na húrscéalta agus nacláir ríomhaireachta (dlúthdhíoscaísan áireamh) atá ar fáil sa scoil. B’áisúsáideach é do na múinteoirí agus iadag cur an chláir i bhfeidhm dágcoinneofaí cuntas ar na bealaí abhféadfadh na nithe sin tacú lehaonaid an phlean staire. Dá bharr sin,b’fhéidir go dtiocfadh bearnaí nó laigíin acmhainní staire na scoile chunsuntais, agus d’fhéadfadh sé cabhrú leplean córasach ceannaíochta a chur lechéile i gcomhair leabharlann nascoile agus i gcomhair bhailiúchánacmhainní teagaisc na scoile.

San Aguisín tugtar liosta de roinntfoilseachán ar phointí maithe tosaitheiad i gcomhair taighde ar an stairáitiúil chomh maith le leabhair agusacmhainní eile atá ar fáil go coitianta ileabharlanna contae agus ileabharlanna eile.

Is fiú cairteacha (a rinne an múinteoirnó a ceannaíodh) agus grianghraif aúsáid i gceachtanna staire. B’fhéidir gombeadh sé ar chumas an mhúinteoranó tuismitheora grianghraif a thógáilde rudaí ar díol spéise iad sa cheantaragus in áiteanna eile. Ach iad a bheithi bpócaí plaisteacha, d’fhéadfadh nagrianghraif seo a bheith ina n-áiseannabuana fíorúsáideacha agus na páistí án-ullmhú i gcomhair cuairteanna arshuímh agus i rith na hiaroibre.D’fhéadfaí cabhrú le forbairt fheasachtan pháiste ar spásúlacht ach na

grianghraif a cheangal leléarscáileanna den cheantar.

Amanna, b’fhéidir nach mbeadhmúinteoirí ar an eolas faoi leabhairagus acmhainní eile atá ar fáil sa scoil.Chabhródh sé go mór le múinteoirí ancuraclam a chur i bhfeidhm dá mbeadhinnéacsú nó comhadú éigin déanta arthrealamh teagaisc na scoile -grianghraif, déantúsáin agus fianaiseeile, stiallscannáin, físeáin srl. sanáireamh. D’fhéadfaí gnéithe den obairseo a leagan mar chúram arcomhordaitheoir staire sa scoil.

Ach iad a roghnú go cúramach,d’fhéadfadh go bhfaighfí ábhar maithteagaisc i gcomhair na staire idtéacsleabhair, go háirithe iontu siúd abhfuil eagarthóireacht chúramachdéanta orthu. Ba cheart go mbeadhpolasaí na staire ag teacht le polasaíginearálta na scoile maidir le roghnú,ceannach agus úsáid téacsleabhar. Achba cheart a shonrú nach féidir letéacsleabhair, ó nádúr, staidéar ar anstair áitiúil a chuimsiú go sásúil agusar an ábhar sin ba cheart breathnúorthu mar áis amháin as measc iliomadáiseanna atá ar fáil le haghaidhmhúineadh na staire. D’fhéadfadh gogcuirfeadh sé teorainn le roghnú nasnáthaonad mura mbeadh in úsáid achaon téacsleabhar amháin sa rang. Dámbeadh na hacmhainní ann le hiad acheannach ba mhór an chabhair é dháfhoireann téacsleabhar éagsúla nó níosmó a bheith ar fáil sa seomra ranga.

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on s

tair

39Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Raidió, teilifís, agus físeáinD’fhéadfaí tacaíocht a fháil do roinntde na haonaid sa churaclam i roinntclár raidió agus teilifíse a chraoltar arbhonn oideachais nó siamsa, goháirithe iad sin a bhfuil téamaíidirnáisiúnta iontu. Beidh roinnt de nacláir faoi ghnéithe de shaol nahÉireann úsáideach freisin. Ar anmórgóir, is fearr taifid de na cláir aúsáid; ar an gcaoi sin, is féidir leis namúinteoirí breathnú ar na cláir roimhré agus na míreanna is feiliúnaí dárang féin a roghnú nó eagarthóireachta dhéanamh orthu.

An Chartlann Náisiúnta

Ard-Mhúsaem na hÉireann

Leabharlann Náisiúnta na hÉireann

Gailearaí Náisiúnta na hÉireannTá an-chuid bailiúchán ag nahinstitiúidí seo a bhfuil tábhachtáitiúil agus náisiúnta ag baint leo aguscuireann an Músaem, an Leabharlannagus an Gailearaí taispeántais mhóraar bun. Cuireann siad ar fadfoilseacháin fhíormhaithe ar díol,cairteacha, pacáistí agus macasamhla.

Eagraíochtaí náisiúntaCuireann roinnt eagraíochtaí náisiúntaagus eagraíochtaí stáit raon maithfoilseachán agus earraí ar fáil a bheadhúsáideach agus an stair á múineadh. Arna heagraíochtaí sin tá:

Dúchas: an Rannóg Oidhreachta denRoinn Ealaíon, Gaeltachta agus Oileán

An Roinn Comhshaoil agus RialtasÁitiúil

ENFO (Oifig Eolas Timpeallachta)

An Taisce

Bord Soláthar an Leictreachais

Na boird turasóireachta

Lárionaid oideachais agussoláthróirí eile inseirbhíseCuireann lárionaid áitiúla oideachaisagus gníomhaireachtaí eile tacaíochtar fáil do scoileanna agus domhúinteoirí ar mhaith leo cur lenan-eolas faoi cheantair áitiúla agus raonna straitéisí teagaisc agus measúnaitheatá acu a fhorbairt.

Tig le cúrsaí a chuireann le heolasmúinteoirí ar an gceantar áitiúildeiseanna a chur ar fáil dóibh lehaonaid fheiliúnacha oibre, ábhairthacaíochta, an fhianaise staire atá arfáil, agus bealaí inar féidir iad sin aúsáid le páistí a aithint. D’fhéadfadhgur eispéireas taitneamhach agustairbheach é comhoibriú le múinteoiríeile chun aonaid oibre a fhorbairt agusa thriail. Tá bailiúcháin speisialtaábhar ag roinnt lárionad chun staidéiráitiúla a mhúineadh.

Beidh gá ag go leor múinteoirí lecomhairle phraiticiúil maidir leis angcaoi ar féidir breathnóireacht adhéanamh, tascanna a dhearadh, agusbailiúcháin oibre agus próifílícuraclaim a úsáid i measúnú na staire.B’fhiú do scoileanna a mbeadh ancineál sin traenála á bheartú acusmaoineamh ar chomhoibriú lescoileanna eile sa chomharsanacht.Bheadh a leithéid de chomhoibriú an-úsáideach agus chabhródh sé lemúinteoirí a dtaithí teagaisc agusmeasúnaithe a roinnt ar a chéile.Féadfaidh modhnú an mheasúnaitheag múinteoirí sa chaoi seo cur go mórlena iontaofacht agus leis an teagasc ashaibhriú ag an am céanna.

Ple

anáil e

agair

Pleanáil

sa rang

don stair

Roinn 4

Pleanáil sa rang don stair

42

Sa roinn seo tugtar comhairle maidir lepleanáil obair an mhúinteora. Pléitear

• pleanáil fhadtréimhseach anmhúinteora

• pleanáil aonad oibre.

Pleanáil an mhúinteoraPléitear go leor de na pointí istábhachtaí a gcaithfidh an múinteoiraird a thabhairt orthu agus é/í agpleanáil i gcomhair an ranga agus agroghnú ábhair in Pleanáil an churaclaimthuas.

De bhreis air sin, ba cheart an méidseo a leanas a chur san áireamh:

Riachtanais fhoghlama na

bpáistí

Is iad eispéiris fhoghlama an ranga godtí seo, mar aon leis an obair atácurtha i gcrích agus an dul chun cinnatá déanta ag gach dalta faoi leith, napointí tosaithe agus pleanáil ádéanamh d’fhoghlaim na staire amachanseo. Ba cheart leas a bhaint as nataifid a bheadh ar fáil sa scoil faoi napáistí agus faoin rang seo agus ascomhairle an mhúinteora a bhí i mbunan ranga roimhe seo mar fhoinsícabhrach. D’fhéadfaí torthaímeasúnaithe eile, bídís foirmiúil nóneamhfhoirmiúil, a chur leis sin.

An curaclam staire

Is iad na míreanna ábhartha denráiteas curaclaim mar aon leis nacritéir roghnaithe agus pleanála ábhaira ghabhann leis na leathanaigh mar adtugtar foramharc ar ábhar anchuraclaim a bheidh mar bhonn lehobair an mhúinteora leis an rang.

Ba cheart aird ar leith a thabhairt aran ngá a bheidh le cothromaíocht idirláimhseáil an ábhair agus forbairt nascileanna i rith na bliana nó i rith antéarma. Ba cheart go mbeadh dul chuncinn le feiceáil sna haonaid maidir leleibhéal na scileanna a úsáidtear agusmaidir le doimhneacht na láimhseála.

Cur chuige agus modhanna

teagaisc

Le go n-éireodh leis an stair, caithfearraon leathan teicníochtaí teagaisc aguscur chuige a úsáid sa seomra ranga. Máaithnítear deiseanna le haghaidhéagsúlachta sa chur chuige agus máchuirtear san áireamh iad sa phleanáilfhadtréimhseach éascóidh sé a gcur ibhfeidhm i rith na bliana. Marshampla, má aithnítear deiseannale raon leathan fianaise a úsáid leisna páistí ar fud na n-aonad oibre goléir, cabhróidh sé le pleanáil nan-eispéireas teagaisc agus foghlamasin.

Déantar cur síos ar raon modhannateagaisc atá feiliúnach do thopaicístairiúla go háirithe i Roinn 5 dencháipéis seo.

Ba cheart a shocrú freisin agus anfhoghlaim á pleanáil cé acu anúsáidfear cur chuige comhtháitebunaithe ar théamaí nó fócas níosábharlárnaí agus ceangailthraschuraclaim i gceist leis. Tá go leormoltaí sa mhír thíos, Foghlaimchomhtháite, maidir le comhtháthú aláimhseáil.

Ro

inn 4

Ple

anáil s

a r

ang d

on s

tair

Timthriall foghlama

43Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Measúnú

Beidh an chaoi a ndéanfar dul chuncinn na ndaltaí a mheasúnú agus andéanfar a gcuid oibre a thaifeadadhnasctha go dlúth leis na modhannateagaisc a úsáidfear. Mar sin, beidhtábhacht dá réir léi sa timthriallpleanála, teagaisc, foghlama,measúnaithe agus athbhreithnithe.Agus an múinteoir ag pleanáil obair anranga déanfaidh sé/sí na bealaí inarféidir le gníomhaíochtaí agus lemodhanna éagsúla cur leis anbhfoghlaim agus fianaise a chur ar fáili gcomhair an mheasúnaithe a mheá.Mar shampla, cuirfidh breathnóireachtleanúnach an mhúinteora deiseanna arfáil leis an gcaoi a bhfuil na páistí agfoghlaim a mheas agus, dá bharr sin,d’fhéadfadh go ndéanfaí athruithe aran gcur chuige i gceachtanna staireamach anseo. D’fhéadfaí samplaíd’obair na bpáistí a bhailiú ina gcuidbailúchán—líníochtaí, obair scríofa,obair ó bhéal, clostéipeanna nófístéipeanna, dioscaí ríomhaire,mionsamhlacha nó eile.

Freastal ar riachtanais an

pháiste aonair

Is féidir leas a bhaint as roinntteicníochtaí chun raon gníomhaíochtaífoghlama a chur ar fáil a bheadhfeiliúnach chun freastal ar riachtanaisfhoghlama an pháiste aonair. B’fhiú iadseo a leanas a chur san áireamh:

• meascán de theagasc ranga agusd’obair dírithe ar ghrúpaí a úsáid.Tar éis ceacht ranga d’fhéadfaítascanna ar leibhéil éagsúlacastachta a thabhairt do ghrúpaídifriúla páistí

• topaicí a phleanáil sa chaoi is gogcuirtear deiseanna breise lehaghaidh imscrúdaithe ar fáil dóibhsiúd atá níos ábalta agus dóibh siúdnach bhfuil chomh hábalta céanna

• píosaí fianaise atá níos insroichte nóníos deacra ná a chéile a roghnú.Mar shampla, b’fhéidir gur fusadéileáil le déantúsáin agus lefianaise phictiúrtha ná le fianaisescríofa

• raon ceisteanna a úsáid agus raontascanna a chur ar fáil. Ba chóir gon-éileodh ceisteanna an mhúinteorale linn díospóireachta ranga gogcuirfí raon scileanna ag obair, órudaí a thabhairt chun cuimhne godtí scileanna níos casta comparáideagus anailíse. Ar an gcaoi sin beidhar chumas an uile pháiste ceisteannaa fhreagairt is beidh dúshlán á churfaoi na páistí is ábalta

• raon leathan scileanna cumarsáide achur san áireamh sa phleanáil. Beidhgo leor daltaí a mbeidh tuiscintfhorbartha staire bainte acu achnach mbeidh in ann sin a chur in iúli scríbhinn. Ba cheart deiseanna achur ar fáil do na páistí a gcuid tátalstaire a thaifeadadh agus a chur iláthair ó bhéal, i ndíospóireachtaí,trí líníochtaí, trí ról-aithris, trímhionsamhlacha a dhéanamh, tríleas a bhaint as ríomhaire, srl.

• teacht i gcabhair ar dhaltaí aonairagus ar ghrúpaí tríd an teagasc atáde dhíth orthu a thabhairt dóibh fada bhíonn gníomhaíochtaí foghlamaar siúl.

Ple

anáil a

n m

húin

teo

ra

Pleanáil

Athbhreithniú

teagaisc

MúinteoireachtFoghlaim agus

measúnú

44

Am

Agus pleanáil fhadtréimhseach ádéanamh, ní mór machnamh achaitheamh leis an méid ama athabharfar do gach aonad agus leis anméid a d’fhéadfaí aonaid achomhtháthú nó a láimhseáil ag an amcéanna. Sna meánranganna agus snaranganna sinsearacha, d’fhéadfaíaonad oibre a chríochnú tharthréimhse dhá nó trí seachtaine. Achb’fhéidir go mbeadh a ceathair nó acúig de sheachtainí ag teastáil chungach ceann de na mionstaidéir achríochnú (ceann amháin bunaithe arstaidéar áitiúil agus ceann eilebunaithe ar chomhthéacs náisiúnta nóidirnáisiúnta).

Tosca séasúracha

D’fhéadfadh an aimsir cur isteach arobair ina mbeadh cuairteanna satimpeallacht i gceist. Ba cheartsmaoineamh ar roinnt topaicí a bhunúar fhéilte áitiúla, ar ócáidí comórtha,agus ar ócáidí móra eile. D’fhéadfadhsuímh sa timpeallacht a mbeadhimscrúdú le déanamh orthu bheithníos ciúine, níos sábháilte nó gan abheith chomh plódaithe ag tráthannaáirithe sa bhliain seachas a chéile. Bacheart na tosca sin go léir a chur sanáireamh nuair a bhíonn scéim oibre ápleanáil.

Fáil ar acmhainní agus ar

thacaíocht

Is cabhair é a bhunú cé na hacmhainníagus an tacaíocht a d’fhéadfadh abheith ar fáil agus an uair a bheidhsiad in úsáid ag múinteoirí agus agranganna eile: mar shampla, b’fhéidirgo mbeadh ranganna éagsúla ag brathar leabhair áirithe a fháil ar iasacht ónleabharlann ag amanna áirithe, nó gombeadh tuismitheoirí a bheadh sástacabhrú le cuairteanna ag teastáil ómhúinteoirí eile uaireanta, agusd’fhéadfadh nach mbeadh anmhonarcha nó an fheirm ábaltadéileáil le cuairteanna ag tráthannaáirithe sa bhliain.

Ro

inn 4

Ple

anáil s

a r

ang d

on s

tair

45Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Pleanáil aonad oibre

Pleanáil gníomhaíochtaí

foghlama

Le go n-éireoidh leis an gclár stairecaithfidh an múinteoir pleanáilchórasach a dhéanamh maidir lesealbhú eolais, forbairt scileanna agusdearcaidh agus úsáid measúnaithe cuítaobh istigh de na haonaid oibre.

Agus aonaid oibre á bpleanáil aige/aicidá rang, ní mór don mhúinteoir

• bheith eolach ar dhul chun cinn nabpáistí sa rang chomh fada is abhaineann lena dtuiscint ar thopaicístaire agus lena gcumas scileannastaire a chur i bhfeidhm agus bheitheolach chomh maith ar aonriachtanais speisialta a tharlódh abheith ag daltaí áirithe

• roghnú as measc na dtopaicí agus namoltaí atá liostaithe sa churaclamagus i bplean staire na scoile agus,chomh maith leis sin, an leibhéalscileanna a ndéantar cur síos air samhír Ag obair mar staraí a chur sanáireamh. I snáthaonaid anchuraclaim déantar cur síos ar anábhar ba chóir a bheith ar an gcláragus moltar, go háirithe snaheiseamláirí, conas na cuspóirí agusan fhorbairt scileanna a bhaintamach

• mionsonraí an ábhair atá lemúineadh san aonad oibre ashoiléiriú agus a bheachtú, ag cursan áireamh riachtanais agus cumasna ndaltaí, na timpeallachtaí áitiúlaagus na scileanna ba cheart afhorbairt sa topaic áirithe. Agus anmúinteoir ag pleanáil a c(h)uid oibretá sé riachtanach tuiscint bheacht abheith aige/aici ar an toradh abhfuil sé/sí ag súil leis. Is í anréamhthuiscint seo a bheidh marbhonn aige/aici freisin agusmeasúnú á dhéanamh ar an gcaoi aréirigh leis na páistí san fhoghlaim

• na modhanna teagaisc a d’fhéadfaí aúsáid a mheas. Má úsáidtear raonmaith modhanna cabhróidh sé gomór le heolas agus scileanna afhorbairt céim ar chéim lena chéileagus cabhróidh sé freisin lenachinntiú go nglacann gach páistelánpháirt sna ceachtanna. Rianaítearúsáid na modhanna sin agus an chaoiar féidir leo cur leis an bhfoghlaimagus leis an measúnú i roinn 5, Curchuige agus modhanna teagaisc

• na modhanna measúnaithe ar féidiriad a úsáid a aithint chomh maithleis na bealaí inar féidir leis nagníomhaíochtaí foghlama fianaise achur ar fáil faoi dhul chun cinn nabpáistí chomh fada is a bhaineann lecuspóirí an aonaid a bhaint amach.Pléitear na bealaí inar féidir napríomhtheicníochtaí measúnaithe amholtar sa churaclam staire a úsáidmar chuid den teagasc is denfhoghlaim sa mhír Ag breathnú arobair na bpáistí. Cuirfidh torthaí anmheasúnaithe eolas luachmhar arfáil a chabhróidh le tuilleadhgníomhaíochtaí agus obair staireamach anseo a phleanáil

Ple

anáil a

onad

oib

re

46

• coinníollacha daltaí le riachtanaisspeisialta a chur san áireamh. Bacheart na gnéithe den topaic arféidir leis na daltaí ar fad iad achríochnú a aithint, chomh maith lehobair agus modhanna teagaisc abheadh feiliúnach dóibh siúd arbheagán nó ar mhórán cumais. Bacheart na buntáistí a bhaineann lehobair grúpa agus le modhanna eilea chur san áireamh, mar aon leis antacaíocht a chaithfí a thabhairtb’fhéidir do pháistí aonair nuair abheidís ag gabháil doghníomhaíochtaí áirithe foghlama

• cur i láthair na hoibre agus na tátala phleanáil. Cuid riachtanach denstair é cur in iúl tátail na bpáistí. Bacheart smaoineamh ar bhealaí arféidir obair a chur i láthair daltaíeile sa scoil agus i láthairtuismitheoirí agus cairde, goháirithe iad siúd a chabhraigh leisna tionscadail. Níor mhistesmaoineamh ar ‘lá staire’ nó arthaispeántas.

Roinnt eiseamláirí de phleanáil

Taispeánann na heiseamláirí anseothíos mar a rinneadh anailís ar roinntsnáthaonad as an gcuraclam chunplean cuimsitheach teagaisc, foghlamaagus measúnaithe a chur ar fáil.

Taispeántar i ngach eiseamláir

• an snáithaonad sa churaclam atá igceist agus na scileanna i gcomhairan leibhéal ranga a rianaítear in Agobair mar staraí

• forbairt an aonaid ag an múinteoir

• na modhanna teagaisc a roghnaítear

• na teicníochtaí measúnaithe aúsáidtear

Sna haonaid shamplacha cuimsítear

• aonad i gcomhair ranganna naíonánbunaithe ar scéal Maria de Sautuola,cailín í a d’aimsigh péinteálachapluaise de chuid na Clochaoise inAltamira sa bhliain 1879 le linn di abheith ag taiscéaladh snapluaiseanna sa Spáinn in éineachtlena hathair. Leagtar béim ar ordama sa scéal ach tig leis an scéal curgo mór le feasacht na bpáistí arthráth a bhí difriúil lena ré féin

• aonad i gcomhair ranganna 1 agus 2bunaithe ar staidéar ar shaolseanaithreacha nóseanmháithreacha na bpáistí.Taispeánann an t-aonad seo mar isféidir cur go mór le heolas páistífaoin am atá thart agus cur lenascileanna staire trí úsáid a bhaint asfianaise ar féidir teacht uirthi gohéasca, go háirithe cuimhní cinndaoine muinteartha agus seandaoinesa cheantar

Ro

inn 4

Ple

anáil s

a r

ang d

on s

tair

47Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Ple

anáil a

onad

oib

re

• aonad i gcomhair ranganna 3 agus 4bunaithe ar staidéar ar shéipéalparóiste. Is minic a bhíonn séipéilagus foirgnimh reiligiúnda eile imeasc na bhfoirgneamh is mó agusis sine i gceantar agus tig leo abheith mar bhunús rímhaith lestaidéir áitiúla. Tógadh nó atógadhcuid mhaith de na heaglaisíProtastúnacha in Éirinn sa chéadleath den naoú haois déag agustógadh an-chuid de na heaglaisí isde na hardeaglaisí Caitliceacha i láragus i ndeireadh an chéid sin.Foinse shaibhir eile i gcomhair nastaire áitiúla na foirgnimh scoile, nareiligí agus na leaca cuimhneacháina bhíonn taobh leis na heaglaisí.

Is féidir le heaglaisí agus lefoirngimh eile de chuid an pharóistesamplaí rímhaithe d’athrú agus deleanúnachas a chur ar fáil: marshampla, mar thoradh ar athruithear an liotúirge Caitliceach a tháinigisteach i ndiaidh Dara Comhairle naVatacáine, b’fhéidir gur tógadhséipéal nua nó go ndearnadhathruithe bunúsacha ar anseanséipéal; ina choinne sin,d’fhéadfadh na sloinnte ar na leacauaighe a bheith coitianta sacheantar fós. Tá an eiseamláir anseothíos bunaithe ar shéipéal pharóistean Teampaill Ghil i Ráth Fearnáin,Contae Bhaile Átha Cliath. Go dtí naseachtóidí ba cheantar tuaithe é seoden chuid ba mhó. Taispeánann aneiseamláir cuid de nagníomhaíochtaí a bhféadfaí tabhairtfúthu ina leithéid seo de staidéar

• aonad i gcomhair ranganna 5 agus 6bunaithe ar ‘An saol in Éirinn le linnna Normannach’. Cumadh ant-aonad seo mar léiriú ar mhodh anphaiste agus baineadh úsáid as anúrscéal staire le Morgan Llywelyn,Strongbow and Aoife (O’Brien Press,1994). Cuimsítear gnéithe áitiúla,náisiúnta, agus idirnáisiúnta dentopaic ar an gcaoi a bhféadfaí sin adhéanamh i scoil in aice le BaileMhic Andáin i gContae ChillChainnigh. Staidéar é seo inaléiríonn fianaise áitiúil gnéithe denstair náisiúnta agus idirnáisiúnta;nasc fíormhaith é idir staidéar áitiúilagus staidéar náisiúnta nóidirnáisiúnta agus cabhraíonn séchun an stair áitiúil a chur igcomhthéacs níos leithne.

48

Eis

eam

láir

1A

onad

oib

re b

unait

he a

r an g

cailín

a d

’aim

sig

h p

luais

Alt

am

ira

ranganna n

aío

nán g

o r

ang 2

Gio

ta d

en c

hura

cla

m

Scéala

íocht

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as a

n p

háis

te

•éis

teacht le r

oin

nt s

céalt

a a

s s

ao

l d

ao

ine a

chuir

leis

an s

ao

l áit

iúil n

ó leis

an s

ao

l náis

iúnta

agus le s

ao

l

dao

ine i d

tío

rtha e

ile a

r b

heala

í éagsúla

agus n

a

scéalt

a s

in a

phlé

, a a

thin

sin

t a

gus c

lárú

a d

héanam

h

ort

hu a

g ú

sáid

pic

tiú

r nó

gnío

mhaío

chta

í sim

plí

scrí

bhneo

ireachta

eile

•eo

las a

chur

ar

shao

l b

an, fe

ar

agus p

áis

tí ó

chúlraí

éagsúla

só

isia

lta, cult

úrt

ha, eit

neacha, agus

reilig

iúnacha, sao

l ‘g

náthd

hao

ine’ san á

iream

h, cho

mh

mait

h le s

ao

l d

ao

ine n

íos c

áiliú

la

•éis

teacht le d

ao

ine d

e c

huid

na h

áit

e a

g insin

t s

céalt

a

fao

in s

ao

l a c

hait

h s

iad

•cró

ineo

laío

cht im

eachta

í i scéal a p

hlé

(an t

ús, an lár,

an d

eir

ead

h)

•scéalt

a a

léir

iú n

ó a

chlá

rú t

rí m

heán e

ala

íne, d

rám

a,

mím

e, nó

glu

ais

eachta

•p

ictiú

ir a

thais

peáin

t i lín

e s

céala

íochta

agus n

a

him

eachta

í á léir

iú in o

rd s

eic

him

h

Ag o

bair

mar

sta

raí

De t

ho

rad

h s

náthao

naid

an c

hura

cla

im s

tair

e a

chrí

ochnú b

a c

heart

go

mb

ead

h s

é a

r chum

as a

n

pháis

te

Am a

gus

crói

neol

aíoc

ht•

a b

heit

h f

easach a

r sheic

heam

h im

eachta

í i scéalt

a

sim

plí f

ao

in a

m a

tá t

hart

agus é

a p

hlé

Fo

rbair

t a

n a

onaid

Áb

har

an s

taid

éar

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as a

n p

háis

te f

oghla

im f

ao

i

•m

ar

a t

háin

ig M

arí

a, in

íon M

arc

elino

de S

autuo

la, ar

cuair

t c

huig

an b

plu

ais

sa S

páin

n a

gus a

n c

hao

i ar

aim

sig

h s

í na p

ictiú

ir s

heilge d

e c

huid

na C

lochao

ise

a p

éin

teála

dh a

r b

hallaí na p

luais

e

•fa

oi na r

ud

aí a insío

nn n

a p

ictiú

ir d

úin

n f

ao

in g

cao

i a

bhfu

air

muin

tir

na C

lochao

ise a

gcuid

bia

•fa

oi b

heala

ch a

mháin

ina b

hfo

ghla

imím

id f

ao

i d

hao

ine

a m

hair

fad

ó.

Fo

rbair

t s

cileanna a

gus c

oin

cheap

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as n

a b

páis

tí

Am a

gus

crói

neol

aíoc

ht

•p

río

mhim

eachta

í an s

céil a

ait

hin

t, a p

hlé

agus a

athin

sin

t (

an t

-athair

agus a

n inío

n a

g d

ul is

teach s

a

phlu

ais

, ag c

uard

ach t

hart

, M

ari

a a

g a

imsiú

na

bp

ictiú

r, a

g g

lao

ch a

mach, a n

dearn

a a

hathair, ag

insin

t d

o d

hao

ine e

ile)

Mo

dhanna t

eagais

c a

gus m

easúnú

Mo

dhanna t

eagais

c

I m

easc n

a m

od

hanna t

eagais

c a

d’fhéad

faí a ú

sáid

tá

•ceacht a

r scéal fa

oi aim

siú

na b

péin

teála

cha p

luais

e

•úsáid

fia

nais

e g

rianghra

faí

•ró

l-ait

hri

s a

gus a

thchru

thú: aim

siú

na b

péin

teála

cha

plu

ais

e

•co

mhtháthú le h

áb

hair

eile i r

oin

nt r

éim

sí

Na

ham

harc

eala

íona

: pic

tiúr

balla

a d

héan

amh

de n

a

radh

airc

she

ilge

Drá

maí

ocht

: ról

ghla

cadh

Cor

poid

each

as: d

amhs

a na

sea

lgai

rí a

chru

thú

Tean

ga: p

lé, c

ur i

láth

air

smao

inte

ó b

héal

agu

s i

bhfo

irm p

ictiú

r ag

us s

crío

fa.

Measúnú

I m

easc n

a d

teic

nío

chta

í a d

’fhéad

faí a ú

sáid

tá

•b

reathnó

ireacht a

n m

húin

teo

ra

tort

haí p

lé id

ir da

lta a

gus

dalta

agu

s id

ir da

lta a

gus

múi

nteo

ir

•ta

scanna a

dheara

nn a

n m

úin

teo

ir

na p

áist

í ag

athi

nsin

t im

each

taí a

n sc

éil

frío

s de

na

péin

teál

acha

plu

aise

49Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

•seic

heam

h im

eachta

í in

a s

tair

féin

nó

i s

tair

a

m(h)uin

tir

e a

gus i s

céalt

a a

chlá

rú, ag b

ain

t ú

sáid

e a

s

línte

am

a s

imp

lí

roin

nt g

riang

hraf

nó

nith

e pe

arsa

nta

eile

a c

hur

inor

d cr

óine

olaí

och

Fian

aise

a ú

sáid

•

déileáil le f

ianais

e s

him

plí s

tair

e

gria

nghr

aif

de c

huid

an

tí, n

a hé

adaí

a c

haith

sé/

sínu

air

a bh

í sé/

sí n

íos

óige

, foi

rgni

mh

Cur

in iú

l•

eo

las a

r scéalt

a ó

n a

m a

tá t

hart

a c

hur

in iúl ar

bheala

í éagsúla

éist

each

t le

scé

alta

agu

s ia

d a

athi

nsin

t, d

rám

aíoc

ht,

obai

r ea

laín

e.

•d

ul i ngle

ic leis

an s

mao

ineam

h g

ur

mhair

dao

ine

fad

ó a

r b

heala

ch a

bhí an-éagsúil leis

an s

ao

l again

ne

Fian

aise

a ú

sáid

•p

ictiú

ir d

e lín

íochta

í na p

luais

e a

scrú

dú

•ain

mhit

he, sealg

air

í, g

athanna a

ait

hin

t

Cur

in iú

l

•scéal an a

imsit

he a

athin

sin

t o

s a

rd

•p

ictiú

ir a

tharr

ain

gt d

e n

a h

ain

mhit

he, d

e n

a s

ealg

air

í,

agus d

e n

a h

air

m

•cuard

ach n

a p

luais

e a

gus a

imsiú

na b

pic

tiú

r a c

hur

in

iúl trí

ró

lghla

cad

h.

•m

easúnú b

ailiú

chán d

’ob

air

na b

páis

tí

sam

plaí

de

thai

fead

taí a

gus

de c

hur

in iú

l atá

crío

chna

ithe

ag n

a da

ltaí s

an o

bair

ar a

n bp

ictiú

r

balla

, mar

aon

le g

riang

hrai

f de

n da

mhs

a nó

nót

aí

faoi

a b

haili

ú ag

us a

chu

r le

is a

n m

baili

úchá

n

•p

róifíl c

hura

cla

im

brea

thnó

ireac

ht a

n m

húin

teor

a ag

us a

n ba

iliúc

hán

a

úsái

d le

pró

ifíl p

áist

e a

líona

dh a

g de

iread

h an

téar

ma,

na

blia

na, n

ó tr

éim

hse

eile

.

Tá e

olas

cúl

ra t

ábha

chta

ch f

aoin

eis

eam

láir

seo

ar lc

h 46

-47

de

na t

reoi

rlínt

e. Is

mar

léiri

ú am

háin

atá

an

eisl

eam

áir

seo

ann.

Na p

éin

teála

cha p

luais

e d

e c

huid

na

Clo

chao

ise a

r tháin

ig M

arí

a d

e S

autuo

la

ort

hu in A

ltam

ira, in

aic

e le S

anta

nd

er

sa

Sp

áin

n s

a b

hliain

18

79

. C

eap

tar

gur

idir

c.

15

,00

0 a

gus 1

1,0

00

R.C

h. a r

innead

h n

a

péin

teála

cha.

50

Eis

eam

láir

2A

onad

oib

re b

unait

he a

r shao

l seanait

hre

acha n

ó s

eanm

háit

hre

acha n

a b

páis

tí

ranganna 1

agus 2

Gio

ta d

en c

hura

cla

m

Nuair

a b

hí m

o s

heanait

hre

acha n

ó s

eanm

háit

hre

acha

óg

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as a

n p

háis

te

•gnéit

he d

e s

hao

l d

ao

ine a

bhí b

eo

nuair

a b

hí a

s(h)eanait

hre

acha n

ó s

eanm

háit

hre

acha ó

g a

iniú

chad

h

agus a

thaifead

ad

h

an á

it a

raib

h có

naí a

r na

sea

naith

reac

ha n

óse

anm

háith

reac

ha, a

dtit

he c

ónai

the,

an

obai

r a

rinne

sia

d,a

gcui

d éa

daí a

gus

a gc

uid

bia,

an

chao

i a n

deac

haig

h si

adó

áit

go h

áit,

a gc

luic

hí, a

gca

ithea

mh

aim

sire

, am

bréa

gáin

, a g

cuid

am

hrán

agu

s a

gcui

d da

mhs

aí•

éis

teacht le d

ao

ine f

ásta

ag c

ur

sío

s a

r a s

ao

l fé

in s

an

am

atá

thart

•fianais

e s

him

plí a

r sco

il n

ó i m

úsaem

áit

iúil a

bhailiú

nó

a s

crú

dú

uirli

sí a

gus

trea

lam

h tí,

roi

nnt

uirli

sí f

eirm

ebo

scaí

nó

pacá

istí

nuac

htái

n nó

iris

íbr

éagá

in n

ó cl

uich

ílit

reac

ha n

ó cá

rtaí

poi

st•

sao

l d

ao

ine f

ad

ó a

chur

i gco

mp

ará

id le s

ao

l d

ao

ine s

a

lá a

tá inniu

ann, ag d

éanam

h n

óta

de n

a c

osúla

chta

í

agus n

a h

éagsúla

chta

í

•am

hrá

in a

gus d

am

hsaí a f

ho

ghla

im, nó

clu

ichí a b

hí ann

fad

ó a

im

irt

•áb

har

a c

hlá

rú a

r líne a

ma c

huí.

Ag o

bair

mar

sta

raí

De t

ho

rad

h s

náthao

naid

an c

hura

cla

im s

tair

e a

chrí

ochnú

ba c

heart

go

mb

ead

h s

é a

r chum

as a

n p

háis

te

Am a

gus

crói

neol

eaío

cht

•to

sú a

r an d

ifir

id

ir a

n t

-am

atá

thart

, an t

-am

i láthair

agus a

n t

-am

atá

le t

eacht a

ait

hin

t

•to

sú a

g f

orb

air

t t

uis

ceana a

r an g

cró

ineo

laío

cht t

rí

sheic

him

h s

him

plí a

iniú

chad

h a

gus a

thaifead

ad

h a

gus

trí

earr

aí agus p

ictiú

ir a

chur

in o

rd s

tair

iúil

Mo

dhanna t

eagais

c a

gus m

easúnú

Mo

dhanna t

eagais

c

I m

easc n

a m

od

hanna is f

éid

ir a

úsáid

tá

•úsáid

fia

nais

e b

éil t

rí a

gallaim

h a

chur

ar

na

seanait

hre

acha n

ó s

eanm

háit

hre

acha

•ceacht s

céala

íochta

fao

i lá

ar

sco

il

•úsáid

fia

nais

e g

rianghra

faí

•an t

imp

eallacht a

iniú

chad

h, cuair

t a

r sheansco

il n

ó a

r

sheanstá

isiú

n t

raenach

•ag ú

sáid

déantúsán m

ar

na b

réagáin

a d

’úsáid

na

seanait

hre

acha n

ó s

eanm

háit

hre

acha, an t

reala

mh a

d’ú

sáid

tí le

him

a d

héanam

h

•ró

l-ait

hri

s a

gus a

thchru

thú: an c

huig

eann, b

ácáil á

ráin

•co

mhtháthú le h

áb

hair

eile i r

oin

nt r

éim

sí

OSP

S: m

ise

agus

mo

mhu

intir

Tíre

olaí

ocht

: oba

ir le

léar

scái

lean

na, t

ithe

sa c

hean

tar

Tean

ga: p

lé, s

mao

inte

á g

cur

i lát

hair

ó bh

éal a

gus

ibh

foirm

scr

íofa

Measúnú

I m

easc n

a d

teic

nío

chta

í a d

’fhéad

faí a ú

sáid

tá

•b

reathnó

ireacht a

n m

húin

teo

ra

tort

haí p

lé id

ir da

lta a

gus

dalta

agu

s id

ir da

lta a

gus

múi

nteo

ir•

tascanna a

dheara

nn a

n m

úin

teo

ir

na d

alta

í ag

cur

síos

ar

imea

chta

í i s

aol n

ase

anai

thre

acha

nó

sean

mhá

ithre

acha

cárt

aí o

ibre

a le

agad

h am

ach

mar

cha

bhai

r do

na

páis

tích

un f

iana

ise

a sc

rúdú

Fo

rbair

t a

n a

onaid

Áb

har

an s

taid

éir

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as a

n p

háis

te f

oghla

im f

ao

i:

•shao

l a s

(h)eanait

hre

acha n

ó s

eanm

háit

hre

acha n

uair

a

bhí sia

d ó

g

•áit

a r

aib

h c

ónaí ar

a s

(h)eanait

hre

acha n

ó

seanm

háit

hre

acha

•an c

hum

a a

bhí ar

thit

he a

s(h)eanait

hre

acha n

ó

seanm

háit

hre

acha

•na b

réagáin

a b

hí acu (

báb

óga, ró

pa s

cip

eála

, fo

nsa

agus b

ata

, cais

eal, c

luic

hí clá

ir, ro

thar)

•na c

luic

hí a d

’im

ríd

ís (

leais

teanna, ag d

éanam

h s

pra

oi

sio

pa, clu

ichí tó

raío

chta

agus r

annchlu

ichí, s

pó

irt m

ar

pheil a

gus io

mánaío

cht)

•shao

l na s

co

ile (

seo

mra

í ra

nga, d

alt

aí, m

úin

teo

irí,

leab

hair, ag s

pra

oi sa c

hló

s)

•co

nas m

ar

a t

héad

h d

ao

ine ó

áit

go

háit

(ag s

iúl ar

sco

il, ro

thair, cap

aill agus c

air

teacha, ro

innt c

arr

anna,

busanna, seir

bhís

áit

iúil t

raenach n

ach b

hfu

il a

g

feid

hm

iú a

no

is)

•an c

hum

a a

bhío

dh a

r na s

iop

aí (sio

paí tra

idis

iúnta

seachas o

llm

harg

aí)

•chuid

den o

bair

a d

héanta

í sa b

haile (

déanam

h im

e,

bácáil a

ráin

, o

bair

fheir

me m

ar

bhle

án n

a m

bó

, sháb

háil

an f

héir

).

Fo

rbair

t s

cileanna a

gus c

oin

cheap

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as n

a b

páis

tí

Am a

gus

crói

neol

aíoc

ht•

a t

huis

cin

t go

raib

h a

dtu

ism

itheo

irí agus a

seanait

hre

acha

nó

seanm

háit

hre

acha b

eo

sula

r ru

gad

h iad

féin

•seic

heam

h i s

ao

l a s

eanait

hre

acha n

ó s

eanm

háit

hre

acha

a iniú

chad

h a

phlé

, agus t

eacht a

r thuis

cin

t a

ir (

go

raib

h

sia

d b

eag t

ráth, go

nd

eachaig

h s

iad

ar

sco

il, gur

fhás

sia

d s

uas is g

ur

tho

saig

h s

iad

ag o

bair

srl

.) a

gus ú

sáid

á

bain

t a

cu a

s t

éarm

aí m

ar

‘ro

imhe’,

‘ina d

hia

idh’,

‘ansin

’,

‘nío

s d

éanaí’

51Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Athr

ú ag

us le

anún

acha

s•

sam

pla

í d

’athrú

agus d

e leanúnachas a

iniú

chad

h, go

háir

ithe s

a s

ao

l p

ears

anta

agus i s

tair

an t

eaghla

igh

agus n

a h

áit

e

gnéi

the

i dte

ach,

i m

easc

mhu

intir

agu

s i

ngar

thim

peal

lach

t an

phá

iste

a d

’ath

raig

h nó

a d

’fhan

mar

a b

hí

Cúi

s ag

us ia

rmha

irt

•na c

úis

eanna a

r tharl

a im

eachta

í áir

ithe a

gus r

oin

nt d

e

na t

ort

haí a b

hí o

rthu a

phlé

gnío

mha

rtha

pea

rsan

i sc

éal

Fian

aise

a ú

sáid

•

rao

n d

’fhia

nais

e s

him

plí s

tair

iúil a

fhio

srú

gria

nghr

aif,

earr

aí, c

uim

hní d

aoin

e ní

os s

ine,

foi

rgni

mh,

scéa

lta a

gus

amhr

áin

•to

sú a

r id

ird

healú

a d

héanam

h id

ir c

unta

is f

hic

seanacha

i scéalt

a, m

iota

is a

gus f

inscéalt

a a

gus c

unta

is d

ao

ine

agus im

eachta

í ré

ad

úla

san a

m a

tá t

hart

Sint

éisi

ú ag

us c

ur in

iúl

•eo

las a

r scéalt

a, ar

dhao

ine a

gus a

r im

eachta

í ó

n a

m a

tá

thart

a c

hur

in iúl ar

bheala

í éagsúla

scríb

hneo

ireac

ht, d

rám

aíoc

ht, m

eáin

agu

ste

icne

olaí

ocht

aí e

ile

Ionb

há•

mo

thúcháin

pears

an i s

céalt

a ó

n a

m a

tá t

hart

a s

ham

hlú

agus a

phlé

.

Athr

ú ag

us le

anún

acha

s•

lab

hair

t f

ao

i na h

athru

ithe a

tharl

a i s

ao

l a

seanait

hre

acha n

ó s

eanm

háit

hre

acha (

fás, sco

il, ia

d ina

n-ó

gfh

ir n

ó ó

gm

hná, o

bair, srl

.)

•gnéit

he d

e s

hao

l a s

eanait

hre

acha n

ó s

eanm

háit

hre

acha

a a

ithin

t a

bhí d

ifri

úil ó

shao

l na b

páis

tí sa lá a

tá inniu

ann (

leic

tre

achas a

gus á

iseanna n

ua-aim

seart

ha s

a

teach, te

ilifís

cho

mh m

ait

h le r

aid

ió, úsáid

carr

anna, an

tseir

bhís

tra

enach a

r ceal, a

thru

ithe s

a s

co

il a

gus i

gcúrs

aí sio

pad

óir

eachta

)

•gnéit

he a

d’fhan m

ar

a b

hí a a

ithin

t (

páis

tí fó

s a

g im

irt

sa p

háir

c in a

ice n

a s

co

ile, ag d

ul ag iascair

eacht s

a

sru

thán f

ós, seanfh

oir

gneam

h s

co

ile n

ó s

táis

iún

tra

enach f

ós a

nn)

Cúi

s ag

us ia

rmha

irt

•p

lé a

dhéanam

h a

r an g

cúis

nach r

aib

h m

eais

íní nío

cháin

agus g

léasanna e

ile a

g d

ao

ine

•p

lé a

dhéanam

h a

r an b

hfá

th n

ár

thait

in s

co

il le

seanathair

nó

le s

eanm

háthair

Fian

aise

a ú

sáid

•

gri

anghra

if d

á s

eanait

hre

acha n

ó s

eanm

háit

hre

acha

nuair

a b

hí sia

d ó

g a

scrú

dú a

gus a

n c

hao

i a b

hfu

il

sia

dsan t

ar

éis

athrú

a t

hab

hair

t f

ao

i d

eara

(cum

a

fhis

iceach, éad

aí, s

rl.)

agus, m

ás f

éid

ir, gnéit

he s

na

gri

anghra

if a

tá le f

eic

eáil inniu

a a

ithin

t (

bré

agán,

seo

mra

, te

ach, sco

il, nó

fo

irgneam

h e

ile s

a c

húlra)

•éis

teacht le s

eanait

hre

acha n

ó s

eanm

háit

hre

acha a

g

cain

t

•cuair

t a

thab

hair

t a

r sheanstá

isiú

n t

raenach a

gus

sheante

ach s

co

ile

Sint

éisi

ú ag

us c

ur in

iúl

•in

sin

t f

ao

i ghné d

e s

hao

l an t

seanathar

nó

na

seanm

háthar

•líne a

ma a

chur

le c

héile (

líne t

hrí

tho

iseach s

an á

iream

h

ar

a m

bead

h d

éantúsáin

, gri

anghra

if a

gus lín

íochta

í) d

e

na h

imeachta

í i sao

l na s

eanait

hre

acha n

ó

seanm

háit

hre

acha a

gus r

oin

nt e

achtra

í i sao

l na

dtuis

mit

heo

irí agus n

a b

páis

tí fé

in a

chur

san á

iream

h

•cra

ob

hacha g

ineala

igh a

chur

le c

héile

•ró

l-ait

hri

s (

ag c

ab

hrú

chun a

n c

huig

eann a

dhéanam

h)

Ionb

há•

an c

hao

i ar

mho

thaig

h n

a s

eanait

hre

acha n

ó

seanm

háit

hre

acha f

ao

ina g

cuid

oib

re a

gus f

ao

ina

laethanta

sco

ile a

phlé

.

•m

easúnú a

n b

hailiú

cháin

sam

plaí

de

thai

fead

adh,

de

shin

téis

iú a

gus

de c

hur

in iú

lat

á dé

anta

ag

na d

alta

í i lí

nte

ama,

cra

obha

cha

gine

alai

gh, a

galla

imh

ar t

héip

, agu

s cu

ntai

s sh

impl

ísc

ríofa

de

bhea

thai

snéi

s na

sea

naith

reac

ha n

óse

anm

háith

reac

ha a

bha

iliú

a ch

ur le

is a

n m

baili

úchá

n•

pró

ifíl c

hura

cla

im

brea

thnó

ireac

ht a

n m

húin

teor

a ag

us a

n ba

iliúc

hán

oibr

ea

úsái

d le

is a

n bp

róifí

l dal

ta a

líon

adh

ag d

eire

adh

anté

arm

a, n

a bl

iana

, nó

tréi

mhs

e ei

le.

Tá e

olas

cúl

ra t

ábha

chta

ch f

aoin

eis

eam

láir

seo

ar lc

h 46

-47

de

na t

reoi

rlínt

e. Is

mar

léiri

ú am

háin

atá

an

eisl

eam

áir

seo

ann.

52

Eis

eam

láir

3A

onad

bunait

he a

r sta

idéar

ar

shéip

éal p

aró

iste

áit

iúil: an T

eam

pall G

eal, C

onta

e B

haile Á

tha C

liath

ranganna 3

agus 4

Gio

ta d

en c

hura

cla

m

Fo

irgnim

h, lá

ithre

áin

nó

fo

thra

igh i m

o c

heanta

r fé

in

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as a

n p

háis

te

•gnéit

he d

en t

imp

eallacht á

itiú

il a

iniú

chad

h g

o g

nío

mhach

eagl

ais

nó s

éipé

al á

itiúi

l srl.

•gnéit

he é

agsúla

de n

a láit

hre

áin

sin

a im

scrú

dú

bunú

agu

s su

íom

ha

gcru

th a

nois

agu

s ro

imhe

seo

an f

áth

ar t

ógad

h ia

dgn

éith

e at

á ta

r éi

s at

hrú

gnéi

the

nár

athr

aigh

cén

chao

i ar

airig

h na

dao

ine

a bh

í ina

gcó

naí,

ag o

bair,

ag

adhr

adh

Dé

nó a

g fá

il bh

áis

san

áit

sin

scéa

lta d

aoin

e a

bhí i

na g

cóna

í, ag

oba

ir, a

g ad

hrad

h D

é nó

afu

air

bás

san

áit

sin

•to

rthaí fio

nnachta

na a

chur

i lá

thair, ag b

ain

t leasa a

s m

eáin

éagsúla

agus lín

te a

ma c

uí

Ag o

bair

mar

sta

raí

De t

ho

rad

h s

náthao

naid

an c

hura

cla

im s

tair

e a

chrí

ochnú b

a

cheart

go

mb

ead

h s

é a

r chum

as a

n p

háis

te

Am a

gus

crói

neol

eaío

cht

•an t

-am

atá

thart

, an t

-am

i láthair

agus a

n t

-am

atá

le t

eacht a

idir

dhealú

•tuis

cin

t a

fho

rbair

t a

r am

agus a

r chró

ineo

laío

cht t

rí

ao

iseanna c

oib

hneasta

dao

ine, earr

aí agus im

eachta

í a c

hur

i

gco

mp

ará

id

•eo

las f

ao

i d

hao

ine a

gus f

ao

i im

eachta

í san a

m a

tá t

hart

a

chlá

rú t

rí ú

sáid

a b

hain

t a

s lín

te s

imp

lí a

ma

Fo

rbair

t a

n a

onaid

Áb

har

an s

taid

éir

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as a

n p

háis

te f

oghla

im f

ao

i

•ain

mneacha n

a m

bunait

heo

irí (tia

rna t

alú

n á

itiú

il, J. D

. La

To

uche, agus a

n t

Urr

am

ach L

. Fo

ot), cathain

a m

hair

sia

d a

gus

cén á

it a

r chó

naig

h s

iad

•cén f

áth a

r tháin

ig a

n o

iread

sin

dao

ine c

hun c

ónait

he s

a

Team

pall G

eal ag a

n a

m s

in (

muilte

sa c

heanta

r) a

gus a

n g

á a

bhí le

heagla

is d

á b

harr

sin

in 1

82

3-2

4

•na s

eanséip

éil a

gus n

a s

eaneagla

isí a b

hí in

úsáid

ro

imh a

n

eagla

is n

ua

•na h

ain

mneacha a

thug m

uin

tir

na lin

ne s

in a

r an s

eaneagla

is,

a b

hí in

a f

othra

ch (

an S

eante

am

pall G

eal)

agus a

r an

bhfo

irgneam

h n

ua (

an T

eam

pall G

eal N

ua)

•cé a

dhear

agus c

é a

thó

g a

n e

agla

is (

Sem

ple

), fo

irgnim

h e

ile

a d

hear

an t

-ailtir

e s

eo

(m

ar

sham

pla

Séip

éal C

únta

Mhuir

e,

nó

an ‘Team

pall D

ub

h’,

mar

is f

earr

ait

hne a

ir, gar

do

Chearn

óg

Pharn

ell, B

aile Á

tha C

liath)

•an d

eara

dh, na p

río

mhghnéit

he a

gus n

a h

áb

hair

tó

gála

a

úsáid

ead

h (

áir

sí sa s

tíl g

ho

tach, le

agan a

mach c

ho

rp n

a

heagla

ise, an p

óir

se, an c

loig

theach a

gus a

n s

puaic

, an t

roscán

tao

bh istig

h)

•cén u

air

a o

scla

íod

h a

n f

oir

gneam

h

•na h

athru

ithe a

cuir

ead

h i g

crí

ch i d

trí

nó

ceit

hre

thré

imhse

cho

dars

nacha a

chur

i gco

mp

ará

id le c

héile (

tógáil, có

rlann

agus s

anctó

ir n

íos m

ó á

gcur

leis

, athru

ithe le lin

n a

thchó

irit

he

sna 1

96

0í, o

rgán n

ua s

na 1

99

0í)

agus n

a c

úis

eanna leis

na

hathru

ithe s

eo

a p

hlé

•ro

innt s

onra

í b

eathais

néis

eacha f

ao

i ro

innt d

e n

a d

ao

ine a

raib

h b

ain

t a

cu leis

an e

agla

is (

La T

ouche, A

nnie

M P

Sm

ithso

n, úd

ar

a c

uir

ead

h i r

eilig

na h

eagla

ise).

Fo

rbair

t s

cileanna a

gus c

oin

cheap

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as n

a b

páis

tí

Am a

gus

crói

neol

aíoc

ht•

cur

sío

s a

dhéanam

h a

r im

eachta

í d

e r

éir

mar

a b

hí sia

d

roim

h/i nd

iaid

h, nío

s d

éanaí/

nío

s luait

he

•im

eachta

í agus d

ao

ine a

shuío

mh a

r líne a

ma id

ir 1

80

0 a

gus

an lá a

tá inniu

ann

•d

áta

í m

ar

18

24

, 18

70

, 19

69

, a ú

sáid

•na t

réim

hsí atá

i g

ceis

t s

a s

taid

éar

a c

hur

i gco

mp

ará

id le

chéile i d

téarm

aí m

ar

‘nuair

a b

hí m

o t

huis

mit

heo

irí in

a b

páis

tí’,

‘nuair

a b

hí m

o s

heanait

hre

acha n

ó s

eanm

háit

hre

acha ó

g’,

‘sula

rugad

h m

o s

heanait

hre

acha n

ó s

eanm

háit

hre

acha’

Mo

dhanna t

eagais

c a

gus m

easúnú

Mo

dhanna t

eagais

c

I m

easc n

a m

od

hanna is f

éid

ir a

úsáid

tá

•ceachta

nna b

unait

he a

r scéalt

a f

ao

i b

hunait

heo

irí na h

eagla

ise

agus f

ao

i d

hao

ine a

raib

h b

ain

t a

cu léi

•úsáid

fia

nais

e g

rianghra

faí agus lín

íochta

í le

is a

n e

agla

is m

ar

a

bhí agus a

n e

agla

is m

ar

atá

ano

is a

chur

i gco

mp

ará

id

•úsáid

fia

nais

e f

hais

néis

each a

s lám

hscrí

bhin

ní na h

eagla

ise

agus a

s a

n b

hfo

inse c

hló

bhuailte

in T

opog

raph

ical

Dic

tiona

ry o

fIr

elan

dle

Lew

is

•an t

imp

eallacht a

iniú

chad

h, ag ú

sáid

ria

n t

imp

eall n

a

heagla

ise a

gus n

a d

tailte

a g

hab

hann léi

•úsáid

fia

nais

e b

éil t

rí a

gallam

h a

chur

ar

dhuin

e n

ó n

íos m

ó d

e

na s

eanp

haró

istig

h

•co

mhtháthú le h

áb

hair

eile i r

oin

nt r

éim

sí

Tíre

olaí

ocht

: oba

ir lé

arsc

áile

anna

, foi

nse

na c

loic

he e

ibhi

r a

úsái

dead

h sa

tóg

áil,

aibh

neac

ha a

gus

mui

lteM

atam

aitic

: aird

e ag

us f

ad a

mhe

as a

gus

a th

omha

sTe

anga

: plé

, sm

aoin

te a

chu

r in

iúl t

rí ch

aint

agu

s i b

hfoi

rmsc

ríofa

, scr

íobh

litr

each

aAm

harc

eala

íona

: fui

nneo

ga d

aite

Measúnú

I m

easc n

a d

teic

nío

chta

í a d

’fhéad

faí a ú

sáid

tá

•b

reathnó

ireacht a

n m

húin

teo

ra

tort

haí p

lé id

ir pá

iste

agu

s pá

iste

agu

s id

ir pá

iste

agu

sm

úint

eoir

•ta

scanna a

dheara

nn a

n m

úin

teo

ir

athi

nsin

t ar

na

him

each

taí a

bhí

i gc

eist

le b

unú

na h

eagl

aise

idt

ósta

l, i b

hfoi

rm s

crío

fa, a

gus

ar lí

ne a

ma

cárt

aí o

ibre

a u

llmha

íodh

mar

cha

bhai

r do

na

páis

tí ch

un a

nfh

iana

ise

a sc

rúdú

53Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

•co

inb

hin

siú

in d

áta

ithe a

thuis

cin

t a

gus a

úsáid

agus s

taid

éar

ar

an a

m a

tá t

hart

á d

héanam

h, an lá, an m

hí, a

gus a

n b

hliain

san á

iream

h

an b

hlia

in a

rug

adh

mé

brei

th t

uism

itheo

irí a

gus

baill

tea

ghla

igh

an b

hlia

in a

tho

saig

h m

é ar

sco

ildá

taí p

ears

anta

eile

san

am

atá

díre

ach

thar

t nó

nío

s fa

ide

siar

ná

sin

•fo

cail a

gus f

rásaí co

itia

nta

a b

hfu

il b

ain

t a

cu le c

úrs

aí am

a a

úsáid

•sean/nua, nío

s s

ine/nío

s n

uaí, r

oim

he/in

a d

hia

idh, nío

s

déanaí/

nío

s luait

he, fa

da ó

shin

, an-fh

ad

a ó

shin

Athr

ú ag

us le

anún

acha

s•

tuis

cin

t d

’athrú

agus d

o leanúnachas a

fho

rbair

t t

rí n

a

co

súla

chta

í agus n

a h

éagsúla

chta

í id

ir a

n t

-am

atá

thart

agus

an t

-am

i láthair

a iniú

chad

h

Cúi

s ag

us ia

rmha

irt

•na c

úis

eanna a

bhí le

ro

innt im

eachta

í agus a

thru

ithe s

an a

m

atá

thart

agus n

a h

iarm

hair

tí a b

hí o

rthu a

phlé

Fian

aise

a ú

sáid

•

rao

n d

’fhia

nais

e s

tair

e n

íos leit

hne a

scrú

dú a

gus a

úsáid

, go

háir

ithe a

n m

éid

a d

’fhéad

faí a f

háil g

o h

áit

iúil n

ó a

bhfu

il

bain

t a

ici le

sta

ir n

a h

áit

e

gria

nghr

aif,

pict

iúir,

ear

raí,

cuim

hní d

aoin

e ní

os s

ine,

foi

rgni

mh,

scéa

lta a

gus

amhr

áin,

foi

nsí s

crío

fa, s

cann

áin

agus

meá

in e

ile•

ceis

teanna a

chur

fao

i p

hío

sa f

ianais

e

•acho

imre

a d

héanam

h a

r an e

ola

s a

tá in a

on f

ho

inse f

ianais

e

am

háin

agus t

áta

il s

him

plí a

bhain

t a

isti

•an f

hia

nais

e a

gus a

n t

sam

hla

íocht a

úsáid

chun g

néit

he d

en

am

atá

thart

a a

thchru

thú

•an t

uis

cin

t s

in a

r an a

m a

tá t

hart

a c

hur

in iúl ar

bheala

í

éagsúla

an t

eang

a la

bhar

tha,

scr

íobh

, drá

maí

ocht

, oba

ir ea

laín

e,m

únlú

, meá

in a

gus

teic

neol

aíoc

htaí

eile

Ionb

há•

mo

thúcháin

agus insp

reagad

h d

ao

ine s

an a

m a

tá t

hart

a

sham

hlú

agus a

phlé

.

Athr

ú ag

us le

anún

acha

s•

an c

hao

i a d

’athra

igh a

n e

agla

is a

g t

réim

hsí éagsúla

a a

ithin

t

agus a

phlé

•sunta

s a

thab

hair

t d

’athru

ithe e

ile s

a c

heanta

r (m

uillt

e n

ach

bhfu

il in ú

sáid

nío

s m

ó, gan a

on d

uin

e ina c

hó

naí i d

teach a

n

tia

rna t

alú

n, an t

-eastá

t a

no

is ina c

húrs

a g

ailf

agus ina p

háir

c)

•ru

daí a d

’fhan m

ar

a b

hí a a

ithin

t (

seante

ach s

co

ile in a

ice n

a

heagla

ise, stá

bla

í, b

óit

hre

)

Cúi

s ag

us ia

rmha

irt

•an c

eangal id

ir n

a m

uilte

, sp

éis

La T

ouche s

a p

haró

iste

agus a

n

gá a

bhí le

is a

n e

agla

is a

thab

hair

t f

ao

i d

eara

•athru

ithe a

d’e

ascair

as t

ógáil t

ithe in o

chtó

idí agus n

óchaid

í

an c

héid

seo

a im

scrú

dú

Fian

aise

a ú

sáid

•

difrí

ochta

í id

ir a

n e

agla

is i n

gri

anghra

if a

gus lín

íochta

í d

i

tim

peall 1

87

0 (

le f

áil s

a leab

har

Behi

nd t

he S

cene

sle

is a

n s

tara

í

áit

iúil, E. S

hep

herd

) a

gus a

n e

agla

is m

ar

atá

sí ano

is a

scrú

dú

agus a

phlé

•an c

ur

sío

s a

r an e

agla

is in T

opog

raph

ical

Dic

tiona

ry o

f Ir

elan

dle

Lew

is, a f

oilsío

dh in 1

83

7, a léam

h a

gus a

phlé

(slio

cht le f

áil

sa leab

harl

ann á

itiú

il)

•cuair

t a

thab

hair

t a

r an b

hfo

irgneam

h a

gus í a

scrú

dú, go

háir

ithe g

néit

he a

d’a

thra

igh (

athru

ithe ó

na c

héad

lín

íochta

í a

thab

hair

t f

ao

i d

eara

, athru

ithe s

na f

uin

neo

ga, le

aca

cuim

hneacháin

a c

uir

ead

h s

uas)

•có

ipeanna d

’annála

agus d

e leab

hair

chunta

is a

n p

haró

iste

a

scrú

dú

•éis

teacht a

gus lab

hair

t le s

eand

ao

ine a

r cuim

hin

leo

dul ar

an

eagla

is n

uair

a b

hí sia

d b

eag (

mar

sham

pla

cén c

hao

i ar

thais

teal sia

d)

Sint

éisi

ú ag

us c

ur in

iúl

•im

eachta

í a c

hlá

rú a

r líne a

ma d

e s

tair

na h

eagla

ise

•litir

a s

crí

ob

h ó

La T

ouche c

huig

cara

leis

ag c

ur

sío

s a

r thó

gáil

na h

eagla

ise

•b

ileo

g e

ola

is n

ó r

ian t

ura

só

ireachta

a c

hur

le c

héile i g

co

mhair

cuair

teo

irí

•co

mhad

eo

lais

a c

hur

le c

héile f

ao

in e

agla

is le h

aghaid

h

tais

peánta

is id

irghnío

mhaig

h r

íom

hair

eachta

Ionb

há•

insp

reagad

h a

gus m

othúcháin

La T

ouche, na n

dao

ine a

bhí ag

ob

air

sna m

uilte

na s

eand

ao

ine a

chuir

eann s

íos a

r a g

cuim

hní

cin

n a

gus a

sham

hlú

agus a

phlé

.

an t-

eola

s do

thu

rasó

irí a

chl

árú

agus

a c

hur

i lát

hair

igc

omha

d río

mha

ireac

hta

tria

il a

dhea

rann

an

múi

nteo

ir ch

un a

n t-

aona

d oi

bre

aat

hbhr

eith

niú

•m

easúnú b

hailiú

chán n

a b

páis

tí

sam

plaí

de

chlá

rú, d

e sh

inté

isiú

agu

s de

chu

r in

iúl a

tácr

íoch

naith

e ag

na

dalta

í i lí

nte

ama,

i gc

unta

is s

crío

fa a

gus

ilit

reac

ha, i

ról

-aith

ris n

ó tó

stal

a b

haili

ú ag

us a

chu

r le

is a

nba

iliúc

hán

•p

róifíl c

hura

cla

im

brea

thnó

ireac

ht a

n m

húin

teor

a ag

us a

n ba

iliúc

hán

a ús

áid

lepr

óifíl

an

phái

ste

a lío

nadh

ag

deire

adh

an t

éarm

a, n

a bl

iana

nó t

réim

hse

eile

.

Tá e

olas

cúl

ra t

ábha

chta

ch f

aoin

eis

eam

láir

seo

ar lc

h 46

-47

de

na t

reoi

rlínt

e. Is

mar

léiri

ú am

háin

atá

an

eisl

eam

áir

seo

ann.

54

Eis

eam

láir

4A

onad

bunait

he a

r an s

ao

l in

Éir

inn le lin

n n

a N

orm

annach

ranganna 5

agus 6

Gio

ta d

en c

hura

cla

m

An s

ao

l in

Éir

inn le lin

n n

a N

orm

annach

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as a

n p

háis

te

•eo

las a

chur

ar

ghnéit

he d

e s

hao

l na n

dao

ine s

in

áitr

ibh

na n

daoi

ne s

in•

gré

asáin

lo

nnaío

chta

í agus f

orb

air

tí uir

beacha

•éad

aí

•b

ia a

gus f

eir

meo

ireacht

teic

neol

aíoc

htaí

a d

’fhor

bair

na d

aoin

e ag

us a

n tio

ncha

r a

bhí

acu

ar s

haol

na

ndao

ine

•na d

ao

ine i m

bun o

ibre

cultú

r, ea

laín

, ceo

l, te

anga

(cha

), a

gus

litrío

cht

•fó

illío

cht a

gus c

ait

heam

h a

imsir

e

•cre

ideam

h a

gus g

násanna r

eilig

iúnd

a

•im

irce a

gus e

isim

irce

•caid

ream

h g

rúp

aí éagsúla

lena c

héile

plé

neam

hcha

s ar

che

iste

anna

áiri

the

sóis

ialta

, eac

nam

aíoc

ha,

pola

itiúl

a nó

rei

ligiú

nda

de c

huid

an

ama

an c

haoi

ar

chui

r da

oine

agu

s im

each

taí n

a lin

ne s

in le

for

bair

tÉi

re n

a lin

ne s

eo•

fianais

e a

thugann e

ola

s d

úin

n a

r shao

l na n

dao

ine s

na t

réim

hsí

a b

hfu

il s

taid

éar

á d

héanam

h o

rthu, a s

mao

inte

, a n

-áb

hair

bhuart

ha s

in a

scrú

dú a

gus e

ola

s a

chur

uir

thi, g

o h

áir

ithe

fianais

e a

bhfé

ad

faí te

acht u

irthi go

háit

iúil

•io

nad

dao

ine a

gus im

eachta

í a c

hlá

rú a

r línte

am

a f

eiliú

nacha

Ag o

bair

mar

sta

raí

De t

ho

rad

h s

náthao

naid

an c

hura

cla

m s

tair

e a

chrí

ochnú b

a c

hó

ir

go

mb

ead

h s

é a

r chum

as a

n p

háis

te

Am a

gus

crói

neol

eaío

cht

•tuis

cin

t a

fho

rbair

t a

r am

agus a

r chró

ineo

laío

cht io

nas g

ur

féid

ir leis

nó

léi d

ao

ine, earr

aí, a

gus im

eachta

í a s

huío

mh t

ao

bh

istig

h d

e s

heic

heam

h leathan s

tair

e

•d

ao

ine a

gus im

eachta

í san a

m a

tá t

hart

a c

hlá

rú t

rí ú

sáid

a

bhain

t a

s lín

te s

imp

lí a

ma d

e s

haghsanna é

agsúla

•fo

cail, fr

ásaí agus c

oin

bhin

siú

in a

bhain

eann le c

lárú

dáta

í agus

am

a a

úsáid

, m

ar

sham

pla

RC

h, A

D, ao

is, tré

imhse

Fo

rbair

t a

n a

onaid

Áb

har

an s

taid

éir

Ba c

hó

ir d

o n

a p

áis

tí fo

ghla

im f

ao

in m

éid

seo

:

•cérb

h iad

na N

orm

annaig

h?

•co

incheap

a a

n f

heo

dachais

agus a

n t

iarn

ais

, an c

ho

dars

nacht

idir

sin

agus n

ósanna n

a n

Gael sa d

óú h

ao

is d

éag

•na h

air

m a

gus t

eic

nío

chta

í tro

da a

gus c

osanta

na

No

rmannach, an m

óta

is b

áb

hún a

gus a

n c

ais

leán s

an á

iream

h

•na h

eachtra

í b

a c

húis

le t

eacht n

a N

orm

annach g

o h

Éir

inn, na

pears

ana a

bhí i gceis

t

•te

acht n

a N

orm

annach g

o h

Éir

inn, a m

bua a

r na t

iarn

aí

Gaela

cha, ia

d a

g g

ab

háil t

alú

n in É

irin

n, an c

aid

ream

h id

ir a

n

po

bal G

aela

ch a

gus a

n p

ob

al N

orm

annach

•áit

rib

h n

a N

orm

annach a

gus a

n b

hain

t a

bhí ag c

osain

t a

gus

ag s

macht m

íleata

lena d

tógáil, gnéit

he d

e:

lon

naí

och

taí

luat

ha

i m

óta

í is

báb

hú

in

dai

ngi

n a

gus

cais

leái

n l

uat

ha

a ra

ibh

mó

ta t

har

t o

rth

u

cais

leái

n n

íos

déa

naí

gan

mó

ta

cais

leái

n u

irb

each

a ga

n d

ain

gin

•lo

nnaío

chta

í d

ao

ine t

imp

eall a

r na c

ais

leáin

, i lá

ithre

acha

uir

beacha n

ó i lo

nnaío

chta

í cnuasta

fao

in t

uath (

co

súil le

máin

éir

fheo

dacha), le

agan a

mach m

ar

dhain

gean, chais

leán,

eagla

is, m

hain

istir

agus n

a t

ithe a

gus n

a p

áir

ceanna t

imp

eall

ort

hu

•o

bair

na n

dao

ine—

feir

meo

ireacht, m

uille

oir

eacht,

brí

bhéir

eacht, co

sain

t

•éad

aí na n

dao

ine

•eagla

isí, m

ain

istre

acha a

gus r

eilig

iún

Fo

rbair

t s

cileanna a

gus c

oin

cheap

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as n

a b

páis

tí

Am a

gus

crói

neol

aíoc

ht

•im

eachta

í agus d

ao

ine a

shuío

mh a

r línte

am

a, m

ar

sham

pla

AD

10

00

-15

00

nó

AD

10

00

-2

00

0

•d

áta

í m

ar

AD

116

9, d

óú h

ao

is d

éag a

thuis

cin

t a

gus a

úsáid

•to

sú a

r thré

imhsí, m

ar

sham

pla

‘aim

sir

na L

ochla

nnach’,

‘i

nd

iaid

h n

a L

ochla

nnach’,

‘le lin

n t

hré

imhse n

a N

orm

annach’,

a

idir

dhealú

•an t

eanga a

lab

hair

na N

orm

annaig

h, m

ar

a léir

ítear

í i slo

innte

,

logain

mneacha, ain

mneacha o

ifig

each, fo

cail a

úsáid

tear

sa d

lí;

na N

orm

annaig

h a

g f

oghla

im G

aeilge a

gus t

ionchar

Fhra

incis

na

No

rmannach a

r fh

ilío

cht n

a G

aeilge

Gné

ithe

áitiú

la (

buna

ithe

ar a

n gc

eant

ar g

ar d

o Bh

aile

Mhi

c An

dáin

igC

o. C

hill

Cha

inni

gh)

•d

ul chun c

inn n

a N

orm

annach in o

ird

heis

ceart

na h

Éir

eann

•slo

innte

na b

prí

om

htheaghla

ch G

aela

ch a

gus N

orm

annach s

a

cho

nta

e a

gus s

a c

heanta

r fé

in t

háin

ig B

aile M

hic

And

áin

, a

bhunaig

h T

om

ás M

ac A

nd

áin

(S

eanascal Laig

hean), in

áit

an

Ghri

anáin

, lo

nnaío

cht G

haela

ch a

bhí ann n

íos luait

he; b

a

dhain

gean d

e c

huid

mhuin

tir

Dens é

Cais

leán a

n G

hri

anáin

, a b

hí

lasm

uig

h d

en b

haile.

•tá

iars

maí m

hó

ta M

hic

And

áin

sa b

haile; b

alla, túir

agus c

ais

leán

ina s

easam

h, ia

rsm

aí túir, ‘C

ais

leán Í

fe’ agus ‘C

ais

leán S

ráid

Lo

w’

•éad

aí agus c

athéid

e n

a N

orm

annach m

ar

a léir

ítear

sin

ar

dhealb

h d

e C

antual i gC

ill P

háin

(b

eagán n

íos m

ó n

á d

há m

híle

ó t

huaid

h ó

n m

baile), ar

na t

uam

aí agus s

a d

ealb

hó

ireacht a

g

Main

istir

Sheir

eap

úin

(ao

n m

híle ó

dheas ó

n m

baile) a

gus in

Ard

eagla

is N

ao

mh C

ain

neach i g

Cill C

hain

nig

h

•fianais

e ó

léars

cáileanna luatha d

e c

huid

na S

uir

bhéir

eachta

Ord

anáis

agus g

rianghra

if d

e c

huid

an lae inniu

tó

gtha ó

n a

er

de

lonnaío

cht t

uait

he n

a N

orm

annach a

g M

ain

istir

Sheir

eap

úin

(sam

pla

sunta

sach d

e g

hré

asán c

oit

ianta

lo

nnaío

chta

: fé

ach

Ryan,Ir

ish

Arch

aeol

ogy

Illus

trat

ed)

Fian

aise

a ú

sáid

•

léars

cáileanna d

e m

hó

taí is

bháb

húin

agus d

e c

hais

leáin

No

rmannacha a

bhre

acad

h

•cuair

t a

thab

hair

t a

r fh

ianais

e f

his

iceach a

d’fhág n

a

No

rmannaig

h ina n

dia

idh, í a iniú

chad

h a

gus a

phlé

, m

ar

sham

pla

na t

úir

i m

Baile M

hic

And

áin

, fo

irgnim

h, d

ealb

hó

ireacht (

go

háir

ithe a

n t

sno

íod

óir

eacht a

r na t

uam

aí)

ag M

ain

istir

Sheir

eap

úin

agus C

ill P

háin

, lo

gain

mneacha, d

roic

hid

•te

ora

inneacha p

áir

ce ó

n M

eánao

is a

scrú

dú a

r lé

ars

cáileanna d

e

chuid

na S

uir

bhéir

eachta

Ord

anáis

sa n

ao

ú h

ao

is d

éag a

gus a

r

ghri

anghra

if d

e c

huid

an lae inniu

55Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Athr

ú ag

us le

anún

acha

s•

tuis

cin

t a

r athrú

agus a

r le

anúnachas a

fho

rbair

t t

rí

iniú

chad

h a

dhéanam

h a

r cho

súla

chta

í agus d

hifrí

ochta

í

idir

an t

-am

atá

thart

agus a

n t

-am

i láthair, agus id

ir

thré

imhsí éagsúla

san a

m a

tá t

hart

Cúi

s ag

us ia

rmha

irt

•ro

innt g

néit

he a

ait

hin

t a

rbh f

héid

ir g

urb

h iad

ba c

húis

le

hathru

ithe s

an a

m a

tá t

hart

, a c

huir

sto

p leo

, nó

a c

huir

mo

ill o

rthu

•a léir

thuis

cin

t g

ur

gnách g

o m

bío

nn r

oin

nt c

úis

eanna le

teagm

hais

agus r

oin

nt iarm

hair

tí o

rthu

Fian

aise

a ú

sáid

•

rao

n leathan d

’fhia

nais

e s

tair

e a

úsáid

go

cri

tic

iúil

gria

nghr

aif,

pict

iúir,

ear

raí,

cuim

hní d

aoin

e ní

os s

ine,

foirg

nim

h, s

céal

ta a

gus

amhr

áin,

foi

nsí s

crío

fa, s

cann

áin

agus

meá

in e

ile•

roin

nt s

cileanna a

fho

rbair

t c

hun f

ianais

e a

aim

siú

agus a

roghnú

•b

unfh

oin

sí agus f

oin

sí tá

nais

teacha a

id

ird

healú

•ceis

teanna a

chur

fao

i p

hío

sa f

ianais

e

•cunta

is a

r d

huin

e n

ó a

r theagm

has ó

dhá f

ho

inse é

agsúla

nó

nío

s m

ó a

chur

i gco

mp

ará

id

•tá

tail s

him

plí a

bhain

t a

s f

ianais

e

•a a

ithin

t g

o b

hfé

ad

fad

h f

ianais

e a

bheit

h e

asnam

hach n

ó

cla

onta

•a t

huis

cin

t g

ur

féid

ir f

ianais

e a

léir

mhín

iú a

r b

heala

í

éagsúla

Sint

éisi

ú ag

us c

ur in

iúl

•eo

las s

tair

iúil a

ro

ghnú a

gus e

agar

a c

hur

air

•fianais

e a

gus a

n t

sam

hla

íocht a

úsáid

chun g

néit

he d

en

am

atá

thart

a a

thchru

thú

•an t

uis

cin

t s

in a

r an a

m a

tá t

hart

a c

hur

in iúl ar

bheala

í

éagsúla

an t

eang

a la

bhar

tha,

scr

íobh

, drá

maí

ocht

, oba

ir ea

laín

e,m

únlú

, meá

in a

gus

teic

neol

aíoc

htaí

eile

Ionb

há•

mo

thúcháin

agus insp

reagad

h d

ao

ine s

an a

m a

tá t

hart

a

sham

hlú

agus a

phlé

•an c

hao

i ar

bhre

athnaig

h d

ao

ine a

bhí p

áir

teach a

nn a

r

imeacht s

an a

m a

tá t

hart

, b

’fhéid

ir, a p

hlé

.

Mo

dhanna t

eagais

c a

gus m

easúnú

Mo

dhanna t

eagais

c

I m

easc n

a m

od

hanna a

d’fhéad

faí a ú

sáid

tá:

•ceachta

nna s

céala

íochta

: tús a

chur

leis

an s

taid

éar

trí

shra

ithlé

itheo

ireacht a

gus p

hlé

a d

héanam

h a

r St

rong

bow

and

Aoife

le M

org

an L

lyw

ely

n (

O’B

rien P

ress, 19

94

)

•cair

teanna, gri

anghra

if/sle

am

hnáin

, físeáin

, línío

chta

í agus

fianais

e p

hic

tiú

rtha (

táip

éis

Bayeux, p

lean d

e léig

ear

Chais

leán a

n G

hle

anna), aerg

hri

anghra

if, agus s

taid

éir

bunait

he a

r air

m, fh

oir

gnim

h, éad

aí, t

hit

he, agus g

hnéit

he e

ile

den s

tíl m

hair

eachtá

la a

úsáid

•fianais

e f

hais

néis

each m

ar

sham

pla

cunta

s a

r chais

leán t

ipic

iúil

sa L

iber

Nig

er

(có

ip in H

arb

iso

n, N

atio

nal a

nd H

isto

ricM

onum

ents

of

Irel

and)

•an t

imp

eallacht a

iniú

chad

h a

gus r

ian t

imp

eall B

haile M

hic

And

áin

agus M

hain

istir

Sheir

eap

úin

a ú

sáid

chuig

e

•co

mhtháthú a

dhéanam

h le h

áb

hair

eile i r

oin

nt r

éim

sí

Tíre

olaí

ocht

: oba

ir lé

arsc

áile

, sta

idéa

r ui

rbea

chM

atam

aitic

: aird

e ag

us f

ad a

mhe

as a

gus

a th

omha

sTe

anga

: plé

, sm

aoin

te a

chu

r i l

átha

ir ó

bhéa

l agu

s i b

hfoi

rmsc

ríofa

Amha

rcea

laío

na/E

olaí

ocht

: mio

nsam

hlac

ha a

dhé

anam

h,lín

íoch

t

Mo

dhanna m

easúnait

he

I m

easc n

a d

teic

nío

chta

í a d

’fhéad

faí a ú

sáid

tá:

•b

reathnó

ireacht a

n m

húin

teo

ra

tort

haí p

lé id

ir da

lta a

gus

dalta

agu

s id

ir da

lta a

gus

múi

nteo

ir•

tascanna a

dheara

nn a

n m

úin

teo

ir

na le

abhr

áin

riain

a d

’úsá

id n

a da

ltaí

cárt

aí o

ibre

agu

s le

athá

in im

scrú

daith

e a

ullm

haío

dh m

arch

abha

ir do

na

páis

tí ch

un a

n fh

iana

ise

a sc

rúdú

com

hrái

te a

tha

rla id

ir ph

ears

ana

a sh

amhl

útr

iail

a dh

eara

nn a

n m

úint

eoir

chun

an

t-ao

nad

oibr

e a

athb

hrei

thni

ú•

measúnú b

ailiú

chán

sam

plaí

de

chlá

rú, d

e sh

inté

isiú

agu

s de

chu

r in

iúl a

chrío

chna

igh

ag n

a pá

istí

i lín

te a

ma,

i m

ions

amhl

acha

, i r

ól-

ghla

cadh

, i li

trea

cha

agus

com

hrái

te a

sam

hlaí

odh,

i gc

omha

dd’

eola

s tu

rasó

ireac

hta

ar r

íom

haire

, lea

bhrá

in r

iain

acr

íoch

naío

dh•

pró

ifíl c

hura

cla

im

brea

thnó

ireac

ht a

n m

húin

teor

a ag

us a

n ba

iliúc

hán

oibr

e a

úsái

dle

pró

ifíl a

n ph

áist

e a

líona

dh a

g de

iread

h an

téa

rma,

na

blia

na,

nó t

réim

hse

eile

.

Athr

ú ag

us le

anún

acha

s•

na h

athru

ithe a

tharl

a i s

ao

l d

ao

ine in É

irin

n r

oim

h/i nd

iaid

h

theacht n

a N

orm

annach a

ait

hin

t: te

icnío

chta

í tro

da,

foir

gnim

h, b

ailte

, m

od

hanna f

eir

meo

ireachta

, te

anga, éad

aí,

úin

éir

eacht n

a t

alú

n

•athru

ithe a

tharl

a s

a c

heanta

r agus r

ud

aí a d

’fhan m

ar

a b

hí a

phlé

, m

ar

sham

pla

lo

gain

mneacha, slo

innte

, fo

irgnim

h

Cúi

s ag

us ia

rmha

irt

•na b

untá

istí a t

hug a

irm

nío

s f

earr

do

na N

orm

annaig

h a

r d

tús,

cho

mh m

ait

h leis

na c

úis

eanna a

bhí le

gnéit

he á

irit

he d

á g

cuid

foir

gneam

h; a s

péis

in É

irin

n a

ait

hin

t a

gus a

phlé

•cuid

d’iarm

hair

tí an io

nra

idh s

a g

hearr

thré

imhse a

ait

hin

t (

mar

sham

pla

athru

ithe i b

hfo

irgnim

h, ta

lam

h, co

gaío

cht) a

gus s

an

fhad

tré

imhse (

mar

sham

pla

ar

tháin

ig d

á b

harr

i g

cás

úin

éir

eacht t

alú

n, caid

ream

h n

a n

Gael le

is n

a N

orm

annaig

h in

Éir

inn a

gus s

a B

hre

ata

in).

Sint

éisi

ú ag

us c

ur in

iúl

•im

eachta

í an io

nra

idh a

gus a

n lo

nnait

he a

chlá

rú a

r línte

am

a

agus a

r lé

ars

cáileanna d

’am

na h

uair

e

•ró

l-ait

hri

s i b

hfo

irm

co

mhrá

id

ir S

tro

ngb

ó a

gus M

ac M

urc

hú n

ó

idir

beir

t d

á s

earb

hó

nta

í

•m

ionsam

hail d

e c

hó

racha c

osanta

an b

haile N

orm

annaig

h n

ó d

e

chais

leán n

ó d

e m

hó

ta N

orm

annach a

dhéanam

h, nó

d’é

ad

aí na

No

rmannach

•b

ileo

g e

ola

is n

ó r

ian t

ura

só

ireachta

a c

hur

le c

héile i g

co

mhair

cuair

teo

irí chuig

Baile M

hic

And

áin

•eo

las f

ao

i fh

ianais

e i d

tao

bh n

a N

orm

annach s

a c

heanta

r a

mhala

rtú le s

co

il i g

ceanta

r eile, ag b

ain

t ú

sáid

e a

s a

n

río

mhp

ho

st, b

’fhéid

ir

Ionb

há•

insp

reagad

h a

gus m

othúcháin

Stro

ngb

ó, A

oife, agus M

hic

Mhurc

hú a

iniú

chad

h, a s

ham

hlú

agus a

phlé

trí

Str

ongb

ow a

ndAo

ifele

Mo

rgan L

lyw

ely

n a

léam

h.

Tá e

olas

cúl

ra t

ábha

chta

ch f

aoin

eis

eam

láir

seo

ar lc

h 46

-47

de

na t

reoi

rlínt

e. Is

mar

léiri

ú am

háin

atá

an

eisl

eam

áir

seo

ann.

56

Foghlaim chomhtháite

Ag pleanáil i gcomhair an

chomhtháthaithe

Bunphrionsabal de chuid anchuraclaim an fhoghlaim chomhtháite.Ciallaíonn sé gur féidir tréimhse ama aúsáid ar an mbealach is éifeachtaí. Tásé an-úsáideach i gcás ilrangacha iscoileanna beaga.

Ní mór roinnt tosca éagsúla a chur sanáireamh le go n-éireoidh lecomhtháthú. Orthu sin tá:

• pleanáil chórasach dhea-struchtúrtha i bpáirt an mhúinteorade ó thús deireadh le leanúnachasagus dul chun cinn a chinntiú

• riachtanais an churaclaim a chur sanáireamh go cúramach

• struchtúrú na hoibre sna topaicí. Isfearr a éiríonn le topaicí comhtháitenuair a bhíonn siad claonta i dtreoábhair amháin nó nuair a leagannsiad béim ar ábhair faoi leith

• pleanáil ó thaobh na scoile mariomlán de, lena chinntiú gondéantar freastal sásúil ar nahábhair go léir agus go mbíonncothromaíocht sa chlár taobh istighde gach ábhar.

D’fhéadfaí comhtháthú a chur ibhfeidhm

• sa stair féin. Ba cheart roinnt gnéitheden ábhar a nascadh le chéile: marshampla, b’fhéidir go rachfaí araghaidh ó staidéir áitiúla a mbeadhuaigh réamhstaire i gceist leo lescrúdú a dhéanamh ar nósannaadhlactha phobail na Clochaoise archuid riachtanach é sa snáithe Pobailluatha agus sochaithe ársa.

Ba cheart a a mheabhrú i gcónaí gogcuirfidh staidéar ar gach aonad igcuraclam na staire deiseanna ar fáille scileanna staire a fhorbairt ag anam céanna

• san OSIE nó idir an stair agus ábhaireile. Tá nasc dlúth idir go leor deghnéithe an churaclaim staire agusaonaid i gcuraclaim eile. Cabhróidhna nótaí crostagartha sna ráitischuraclaim le naisc phraiticiúla ad’fhéadfaí a úsáid a aithint. Chomhmaith leis sin beidh go leor de nascileanna céanna i gceist i roinntréimsí éagsúla, scileannamatamaiticiúla agus scileannaimscrúdaithe, mar shampla.

Toisc go bhfuil béim sa stair arinsint agus ar phlé, tá baint mhóraici le forbairt theanga labharthaagus litearthacht an pháiste. Leagtarbéim sa churaclam ar scileanna marchlaonadh a aithint, ar thuairimíéagsúla agus ar phíosaí éagsúlafianaise a mheas agus ar eolas agusléirmhínithe a chur in iúl. Mar sintacóidh na gníomhaíochtaí staire lesaothrú go leor d’aidhmeanna anchláir teanga

Ro

inn 4

Ple

anáil s

a r

ang d

on s

tair

57Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

• trí chur chuige bunaithe ar théamanó thopaic leathan a úsáid. Is féidirtéama mar ‘Uisce’, ‘Tithe’ nó téamabunaithe ar úrscéal nó scéal aroghnú agus é a iniúchadh arbhealaí éagsúla a chuirfeadh gnéithede go leor ábhar éagsúil sanáireamh. Is minic a úsáidtear an curchuige seo le páistí an-óga. Tá gá lepleanáil chúramach le go seachnófaíláimhseáil ró-éadrom ar raonleathan ábhar.

Moltaí i gcomhair

comhtháthaithe

Sna leathanaigh seo a leanas tugtarsamplaí de roinnt téamaí a bhféadfaíleas a bhaint astu agus cur chuigecomhtháite, bunaithe ar théamaí, ábheartú don obair in OSIE. Is féidirtuilleadh moltaí a fháil sna treoirlínte igcomhair na n-ábhar OSIE eile. Nílaon cheangal ar mhúinteoirí na téamaía thaispeántar a úsáid agus is marshamplaí amháin a thugtar anseo iad.

Fo

ghla

im c

ho

mhtháite

58

Eis

eam

láir

5C

ur

chuig

e b

unait

he a

r théam

aí sa p

hle

anáil d

on O

SIE

ranganna n

aío

nán

Gnéit

he s

tair

e

Mis

e

Mis

e

•im

eachta

í agus d

áta

í tá

bhachta

cha

pears

anta

a iniú

chad

h a

gus a

chlá

rú

•fianais

e s

him

plí a

bhailiú

agus a

scrú

dú

•gri

anghra

if d

e/d

i fé

in n

uair

a b

hí sé/sí

nío

s ó

ige

•gri

anghra

if, éad

aí nó

bré

agáin

a

úsáid

ead

h a

g a

ois

eanna é

agsúla

a c

hur

i

gco

mp

ará

id le c

héile a

gus n

óta

a

dhéanam

h d

’fho

rbair

t a

gus d

e r

ud

aí atá

tar

éis

fanacht m

ar

a b

hí

Gnéit

he t

íreo

laío

chta

Tit

he/E

ola

s ar

an

áit

a b

hfui

l có

naí o

rm

•cur

sío

s a

r achair

tao

bh istig

h d

en t

each

•gnío

mhaío

chta

í a s

ham

hlú

le h

achair

lais

tig

h d

en t

each a

gus lasm

uig

h d

e

•línío

chta

í sim

plí a

dhéanam

h d

en t

each

agus d

á g

hart

him

peallacht, tura

is a

bhaile

agus a

r ais

uaid

h

•to

sú a

r lé

irthuis

cin

t a

fháil a

r an n

gá a

tá

ag a

n t

eaghla

ch le f

oscad

h

Gnéit

he e

ola

íochta

Mis

e

•co

danna d

en c

ho

rp a

ait

hin

t

•co

súla

chta

í agus é

agsúla

chta

í fisic

eacha

idir

dhao

ine a

ait

hin

t a

gus a

tho

mhas

•cum

ais

, scileanna, agus c

éad

faí p

ears

anta

a t

huis

cin

t a

gus m

eas o

rthu a

fho

rbair

t

•an t

ábhacht

a b

hain

eann le g

lain

eacht

phears

anta

agus t

impeallachta

a léirth

uis

cin

t

Air

e a

thab

hair

t d

om

féi

n is

do

mo

thim

pea

llach

t

•stra

itéis

í sim

plí i g

co

mhair

gla

ineachta

pears

anta

agus t

imp

eallachta

a a

ithin

t

agus a

chur

i gcrí

ch

Réim

sí eile d

en c

hura

cla

m

OS

PS

•m

ise

Teag

asc

crei

dim

h

•m

é f

éin

agus d

ao

ine e

ile a

léir

thuis

cin

t

Mat

amai

tic

•gnío

mhaío

chta

í grú

pála

, uim

hre

as,

tom

has

Tean

ga

•fo

rbair

t s

tór

focal agus lab

hair

t n

a

teanga

Siú

lóid

fó

mhair

Am

agu

s cr

óin

eola

íoch

t

•tús a

chur

le laethanta

na s

eachta

ine a

chlá

rú

•cuir

fid

h s

crú

dú a

r an b

hfó

mhar

tús le

tuis

cin

t a

r chró

ineo

laío

cht n

a b

liana

An

t-im

shao

l áit

iúil

•éirí fe

asach a

r ghnéit

he d

en im

shao

l

fisic

each a

gus n

ád

úrt

ha i n

gart

him

peallacht

na s

co

ile, ia

d a

iniú

chad

h a

gus a

phlé

•fá

l sceach in a

ice n

a s

co

ile

•to

rthaí a c

(h)uid

eis

péir

eas a

gus a

c(h)uid

bre

athnó

ireachta

a c

hlá

rú, ag

bain

t f

eid

hm

e a

s p

ictiú

ir

Aim

sir

•d

ála

í ilghnéit

heacha a

imsir

e a

bhre

athnú

agus a

phlé

, ag b

ain

t f

eid

hm

e a

s s

tór

sim

plí f

ocal

•to

rthaí b

hre

athnó

ireacht n

a h

aim

sir

e a

chlá

rú, ag b

ain

t f

eid

hm

e a

s c

air

t a

imsir

e

nó

as d

iala

nn

•éir

í fe

asach a

r ro

innt d

en t

ionchar

a

bhío

nn a

g s

aghsanna é

agsúla

aim

sir

e a

r

bheatha d

ao

ine a

gus a

inm

hit

he a

gus a

r

an b

hfá

sra

san im

shao

l áit

iúil

Pla

ndaí

agu

s ai

nmhi

the

•p

land

aí agus a

inm

hit

he é

agsúla

i

ngart

him

peallacht n

a s

co

ile a

bhre

athnú,

a p

hlé

, agus a

ait

hin

t

•d

úile b

eo

a s

hó

rtáil n

ó a

ghrú

páil i d

tacair

blát

hann

a, d

uille

oga,

cra

inn,

éan

laith

,to

rtha

í, gl

asra

í

•fá

s a

gus a

thrú

i r

oin

nt

dúl b

eo

a b

hre

ath

nú

•te

acht a

r an t

uis

cin

t g

o n

-athra

íonn

cum

a a

gus io

mp

ar

ain

mhit

he a

gus

pla

nd

aí d

e r

éir

an t

séasúir

Air

e a

thab

hair

t d

om

féi

n is

do

mo

thim

pea

llach

t

•an t

áb

hacht a

tá le g

lain

eacht

tim

peallachta

a léir

thuis

cin

t

•a t

huis

cin

t g

ur

dúile b

eo

iad

dao

ine a

gus

go

ro

inneann s

iad

an t

imp

eallacht le

pla

nd

aí agus le h

ain

mhit

he

•d

úile b

eo

a b

hre

athnú i n

gnáthó

ga

áit

iúla

agus e

ola

s a

chur

ort

hu

Teag

asc

crei

dim

h

•té

am

a a

n c

hru

thait

he a

iniú

chad

h

Mat

amai

tic

•gnío

mhaío

chta

í grú

pála

, uim

hre

as,

tom

has

Tean

ga

•fo

rbair

t s

tór

focal agus lab

hair

t n

a

teanga

Am

harc

eala

íona

•d

ath, fe

asacht a

r d

hath a

gus a

r uig

eacht

sa t

imp

eallacht

59Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Bré

agáin

agus c

luic

hí

Bré

agái

n ag

us c

luic

hí

•b

réagáin

a b

hí ag p

áis

tí ag a

ois

eanna

éagsúla

a b

hailiú

, a s

crú

dú, agus a

phlé

,

líne a

ma a

chur

le c

héile

•ceis

teanna a

chur

ar

thuis

mit

heo

irí fa

oi

na b

réagáin

a b

hí acu n

uair

a b

hí sia

d ina

bp

áis

tí

•b

réagáin

de c

huid

an lae inniu

agus

bré

agáin

na lin

ne s

in a

chur

i gco

mp

ará

id

agus i g

co

dars

nacht le c

héile

•ceis

teanna a

chur

ar

sheanait

hre

acha

agus s

heanm

háit

hre

acha f

ao

i b

hré

agáin

•éis

teacht le s

céalt

a f

ao

i b

hré

agáin

Dao

ine

ag s

úgra

dh

•éir

í fe

asach a

r sp

ásanna s

úgart

ha a

gus

iad

a p

hlé

sa b

haile

ar s

coil

sa d

úich

e m

água

ird

•m

olt

aí a d

héanam

h f

ao

i b

heala

í in

a

bhfé

ad

faí na h

áit

eanna s

eo

a c

ho

inneáil

gla

n s

áb

háilte

•línío

chta

í sim

plí a

dhéanam

h d

e n

a

háit

eanna s

eo

, d

á n

gart

him

peallachta

í

agus d

e n

a t

ura

is c

huig

na h

áit

eanna s

eo

agus a

r ais

uathu

Fuai

m•

bré

agáin

a d

héanann f

uaim

a s

crú

dú

agus t

urg

naim

h a

dhéanam

h leo

glig

íní,

fead

óga,

dru

ma

•fu

aim

eanna é

agsúla

sa t

imp

eallacht a

ait

hin

t a

gus a

ain

mniú

•fu

aim

eanna a

rda a

gus ísle

, gló

racha a

gus

bo

ga, a a

ithin

t a

gus id

ird

healú

eata

rthu

Áb

hair

•b

eala

í le

fuaim

eanna d

ifri

úla

a d

héanam

h

le h

áb

hair

éagsúla

a iniú

chad

h

cann

aí s

táin

, mio

tail,

bui

déil,

pái

péar

•áb

hair

a ú

sáid

tear

i m

bré

agáin

a s

crú

dú

agus a

ghrú

páil

Fórs

aí:

glua

isea

cht

•a iniú

chad

h t

rí g

hnío

mhaío

cht

neam

hfh

oir

miú

il le b

réagáin

mar

a

bho

gann r

ud

aí nuair

a s

háit

ear

iad

nó

nuair

a t

harr

ain

gít

ear

iad

•a iniú

chad

h m

ar

is f

éid

ir c

ruth

rud

aí a

ath

rú n

uair

a b

hrú

itear

iad

nó

nuair

a

tharr

ain

gítear

iad

nó

trí

fhó

rsaí eile a

úsáid

Tean

ga

•fo

rbair

t t

eanga t

rí p

hlé

Am

harc

eala

íona

•tó

gáil, m

ar

sham

pla

io

nstra

imí sim

plí a

dhéanam

h

Ceo

l

•fu

aim

eanna a

iniú

chad

h

Uis

ce

An

sean

chai

déa

l

•seanchaid

éal le

tao

bh a

n b

hó

thair

nó

sa

srá

idb

haile a

scrú

dú a

gus p

ictiú

r a

tharr

ain

gt d

e

•fo

ghla

im f

ao

i b

heit

h a

g d

ul fa

oi cho

inne

uis

ce f

ad

ó, é a

io

mp

ar

agus a

úsáid

•a f

háil a

mach c

é c

ho

mh t

rom

is a

tá

buic

éad

uis

ce

•a f

háil a

mach c

é m

héad

buic

éad

uis

ce a

theastó

dh c

hun a

n d

oir

teal a lío

nad

h n

ó

chun a

n leit

hre

as a

shru

thlú

•seanfh

olc

ad

án s

táin

, b

áis

ín c

ruanta

,

foir

eann n

íocháin

(crú

sca m

ór, b

ab

hla

,

agus s

eastá

n g

allúnaí)

a s

crú

dú

Uis

ce s

a ti

mp

ealla

cht

áiti

úil

•b

áis

teach, lo

cháin

agus s

rutháin

a

bhre

athnú

•uis

ce, gain

eam

h a

gus c

locha i s

rutháin

,

linnte

, lo

cha n

ó c

ois

farr

aig

e a

im

scrú

dú

•uis

ce a

gus a

n ú

sáid

is f

éid

ir a

bhain

t a

s a

phlé

Fórs

aí:

snám

h ag

us d

ul f

aoi

•snám

h a

gus d

ul fa

oi a im

scrú

dú t

rí

thurg

naim

h a

dhéanam

h le h

áb

hair

éagsúla

•ru

daí a s

hnám

hann n

ó a

théann f

ao

i a

ghrú

páil

Áb

hair

•tio

nchair

uis

ce a

r áb

hair

éagsúla

a

imscrú

dú

•d

ála

í fliu

cha a

gus t

irim

e a

bhre

athnú

agus c

ur

sío

s a

dhéanam

h o

rthu

sam

plaí

d’it

hir

agus

de

phái

péir

•ro

innt á

bhar

atá

uis

ced

hío

nach a

ait

hin

t

cóta

í bái

stí,

scát

h fe

arth

ainn

e, b

uata

isí,

clei

tí la

chan

, cra

icea

nn

•áb

har

a b

head

h o

iriú

nach d

o laethanta

báis

tí a m

ho

lad

h

cula

ith u

isce

dhío

nach

do

bháb

óg n

óte

idí a

dhe

arad

h ag

us a

dhé

anam

h

Tean

ga

•fo

rbair

t t

eanga t

rí s

céala

íocht

Am

harc

eala

íona

•uis

ce s

a t

imp

eallacht m

ar

sp

reagthach

do

n e

ala

ín

•gnío

mhaío

chta

í tó

gála

, m

ar

sham

pla

bád

a d

héanam

h

Ceo

l

•fu

aim

eanna u

isce a

g b

ogad

h, ag

sp

lais

earn

ach, ag g

lugarn

ach a

thais

céala

dh

OS

PS

•uis

ce a

gus s

láin

teachas

60

Eiseamláir 6Cur chuige comhtháite ar bhonn topaice ranganna 3 agus 4

Anseanmhuileann

Staidéir áitiúla

Saol, sochaí, obair agus cultúr san am atá thart

• scéalta faoi na daoine a d’oibrigh sa mhuileann

• an cineál oibre a dhéantaí sa mhuileann

• an chaoi ar luigh an muileann isteach le saol feirmeoireachta an

cheantair; barra a cuireadh ag fás i gcomhair an mhuilinn, iompar

go dtí an muileann, ag bailiú plúir agus gráin

• athrú agus leanúnachas: an fáth ar dúnadh an muileann

• tionchar an dúnta ar an sráidbhaile agus ar na feirmeacha

Timpeallachtaí daonna

• amhábhar agus tairgí

• iompar chuig an muileann agus

uaidh

• cineál cloiche a úsáideadh i

dtógáil an fhoirgnimh agus an

áit a bhfuarthas í

• úsáid acmhainní nádúrtha:

cumhacht an tsrutha uisce

Fuinneamh agus fórsaí

• uisce reatha mar fhoinse

fuinnimh

• ag aistriú fuinnimh i roth an

mhuilinn, coganna agus giaranna

Bia agus cothú

• fiúntas gránach mar bhia

• a dtarlaíonn sa phróiseas

muilleoireachta

• bianna slánghráin agus bia

próiseáilte

Tógáil

Dearadh agus déanamh

• samhail den mhuileann a thógáil

• mionsamhlacha den roth uisce,

den roth fiaclach agus den roth

muilinn a dhéanamh

• mionsamhail a dhéanamh

d’ardaitheoir le hulóg le rudaí a

ardú

Tuiscint d’áit agus do spás

Léarscáileanna agus scileanna grafacha

Cruth agus spás

Tomhais

• suíomh an mhuilinn sa gharthimpeallacht

• baint leis an abhainn, leis an gcanáil agus le bóithre

• léarscáileanna den mhuileann a tharraingt, ag baint

feidhme as scála simplí

• airde agus tomhais eile a mheas

• sceitseanna den fhoirgneamh agus dá innealra a

dhéanamh

Feasacht agus cúram imshaoil

• mar a mhilleann fothrach tréigthe an

mhuilinn dreach an tsráidbhaile; cuma,

bruscar timpeall air

• scéim chun fáil réidh leis an mbruscar a

mholadh, a phleanáil, agus a chur i gcrích

• spéis sa mhuileann a spreagadh trí

thaispeántas d’obair agus de thaighde ar an

muileann a chur ar bun

61Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Eiseamláir 7Cur chuige comhtháite ar bhonn topaice ranganna 5 agus 6

An GortaMór

Tréimhsí athraithe agus coimhlinte

• tosca sóisialta roimh an nGorta

• cúiseanna leis an nGorta

• tionchar an Ghorta ar choiteoirí, ar thionóntaí, ar fheirmeoirí móra, ar thiarnaí talún

• iarrachtaí fóirithinte le linn an Ghorta: oibreacha poiblí, tithe súip, dáileadh arbhair, tithe na mbocht

• eisimirce agus titim sa daonra

• tionchar fadtréimhseach an Ghorta

Imshaoil dhaonna

• gorta i dtíortha eile sa lá atá inniu ann

• cúiseanna gorta

• tionchar ar shaol daoine; easpa cothaithe, galair, bás, sochaí ag titim as a chéile

• gluaiseachtaí pobail, teifigh

• tionchar an ghorta ar an timpeallacht

• iarrachtaí fóirithinte agus an toradh a bhíonn orthu; iad sin a chur i gcomparáid le hiarrachtaí a

rinneadh in Éirinn sa naoú haois déag

• an gá atá le cúnamh fadtréimhseach agus comhroinnt acmhainní

Ceol

• amhráin agus bailéid ó aimsir

an Ghorta

Drámaíocht

• radhairc ghluaiseachta agus

ról-aithris bunaithe ar an imirce

• plé agus ról-aithris faoi

thuairimí na gcoiteoirí, na

dtionóntaí, na bhfeirmeoirí, na

dtiarnaí agus na bpolaiteoirí le

linn an Ghorta

Teanga

• scéalta agus dánta ó aimsir an Ghorta Mhóir

• sraithléitheoireacht ar úrscéal suite in aimsir an

Ghorta Mhóir, m.sh. The Wild Flower Girl le Marita

Conlon-McKenna (O’Brien Press, 1997) nó The

Coldest Winter le Elizabeth Lutzeier (Oxford University

Press, 1991)

• litreacha ó imircigh chuig a ngaolta sa bhaile a

shamhlú agus a scríobh

Stadéir áitiúla

• tionchar an Ghorta ar an gceantar

• teach na mbocht sa cheantar

• gnéithe sa timpeallacht a tógadh

mar oibreacha fóirithinte: ballaí

eastáit, bréagáin tí, draenáil, tógáil

bóithre, m.sh.

• reilig áitiúil le huaigheanna daoine

a fuair bás de bharr an Ghorta

Cur chuige

agus

modhanna

teagaisc

Roinn 5

Cur chuige agus modhannateagaisc

64

Éagsúlacht sna modhanna

teagaisc

Ceann de na tosca ar a mbraitheannteagasc torthúil na staire ná raonleathan cleachtas a úsáid sa churchuige agus sna modhanna teagaisc.Rianaíonn an chuid seo de natreoirlínte cuid de na teicníochtaí afuarthas amach a fheileann doghníomhaíochtaí staire sa bhunscoil.Ar éigean is gá a rá go mbeidhéagsúlachtaí ann ó scoil go scoil, órang go rang agus ó mhúinteoir gomúinteoir agus gur fearr a fheilfidhmodhanna áirithe do thopaicí áiritheseachas a chéile. Ní fhéadfadh gombeadh sna moltaí seo a leanas achcomhairle ghinearálta ar cheart í achur in oiriúint do riachtanais agus dothosca faoi leith agus a athrú dá réir.

Sna Treoirlínte do Mhúinteoirí donTíreolaíocht pléitear cur chuige agusmodhanna teagaisc eile a d’fhéadfaí aúsáid i gceachtanna staire chomhmaith, mar shampla tionscadail agusúsáid léarscáileanna.

I roinnt de na míreanna anseo thíos,nasctar na heiseamláirí a úsáidtear leranganna faoi leith sa scoil. Ach is marléiriú amháin a dhéantar sin; is féidiran chuid is mó de na teicníochtaí aphléitear a úsáid go tairbheach aggach leibhéal.

Cuma cé na modhanna a roghnaítear,ba chóir d’eispéiris fhoghlama anpháiste

• díocas agus fiosracht i leith an amaatá thart a spreagadh

• plé agus ceistiú a chothú, mar aon ledearcadh criticiúil i leith cuntas aran am atá thart agus, de réir mar athéann na páistí in aois, i leith nafianaise a úsáidtear mar thacaíochtleis na cuntais sin

• scileanna staire a fhorbairt, chomhmaith le scileanna níos leithnecomhoibrithe, cumarsáide agusfadhbréitigh

• é/í a spreagadh chun páirt aghlacadh i ngníomhaíochtbheomhar réamhbheartaithe saseomra ranga agus in iniúchadhforleathan sa timpeallacht.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Scéalaíocht

65Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Ag insint scéil

Cad ba cheart do scéal maith adhéanamh?Bunteicníocht i dteagasc na staire anscéalaíocht. Bíonn cur síos ar eachtraíagus ar ghníomhaíochtaí daonna atharla fadó i gceist léi. Tig leis an dea-scéalaíocht forbairt na staire a chothútrí

• aird an pháiste a cheapadh agus tríscileanna éisteachta aguscuimhnimh a fhorbairt

• plé agus ceistiú a spreagadh

• cur le stór focal agus le heolas nabpáistí

• tuiscint láidir do sheicheamh aléiriú—tús, forbairt agus réiteach nódeireadh soiléir a chothóidh tuiscintna bpáistí ar chróineolaíocht

• fiosracht, mothúcháin agussamhlaíocht na bpáistí a spreagadhtrí ligean dóibh dul siar go dtí ant-am atá thart agus ionbhá a bheithacu le mothúcháin agus tosca nabpearsan a léirítear.

Is féidir scéalta a úsáid ar roinnt bealaísa chlár staire:

• is féidir scéalta a úsáid mar aonaidneamhspleácha oibre. Cuidthábhachtach de chlár na staire aggach leibhéal is ea cuntaisbheathaisnéiseacha ar dhaoine óchúlraí éagsúla. Leagann ancuraclam béim faoi leith ar an ngáatá le pearsana áitiúla, náisiúntaagus idirnáisiúnta a chur sanáireamh chomh maith le daoine aléiríonn a saol raon leathan dethaithí an duine.

Tharla go rómhinic san am atá thartgur ceannairí polaitiúla agusmíleata, fir den chuid is mó, a bhíchun tosaigh i ndíolamaí de‘bheathaí daoine cáiliúla’. Ba cheartscéalta bunaithe ar bheathaí banagus fear a chuir le gnéithe eiled’iarrachtaí an duine, mar fhorbairtshóisialta, theicneolaíochta,eolaíochta, chultúrtha agus ealaíne,a chur san áireamh chomh maith.

• is féidir scéal a úsáid mar spreagadhchun tús a chur le haonad oibre;mar shampla, dhéanfadh an scéalfaoi Cholm Cille ag cóipeáillámhscríbhinne deabhóidí agus ant-achrann a lean é réamhráan-mhaith le haonad oibre ar abheatha agus ar obairmhainistreacha na Luathré Críostaí

Scéala

íocht

66

• is féidir scéalta a úsáid mar chuid dephíosa oibre ar théama stairiúil níosleithne. Is féidir cur go mór lestaidéar ar thréimhse, go háirithesna meánranganna agus snaranganna sinsearacha, má insítearnó má léitear scéal nó scéalta atásuite sa tréimhse sin. Is féidir lecuntais finnéithe agus scéaltaficseanacha bunaithe ar imeachtaíagus ar phearsana staire (bídísréadúil nó samhalta) cabhrú le páistían léim samhlaíochta a thógáil ónam i láthair go dtí comhthéacs natréimhse staire atá i gceist

• is féidir leas a bhaint as scéalta chunluachanna agus dearcadhtábhachtacha a fhorbairt. Ba cheartscéalta a úsáid ina léirítearpeirspictíochtaí raoin de ghrúpaídifriúla—grúpaí reiligiúnda, grúpaíeitneacha, an lucht siúil, daoine atálonnaithe agus daoine ó chúlraíéagsúla sóisialta san áireamh. Sachaoi sin, is féidir léirthuiscint anpháiste ar éagsúlacht a spreagadhagus dearcadh a chothú ann/inti abheidh bunaithe ar chaoinfhulaingtagus ar mheas a bheith ag daoine ara chéile

• is bealach tábhachtach iad scéalta lehoidhreacht chultúrtha a chur araghaidh ó ghlúin go glúin. B’fhéidirgo mbeadh an chuma air nach gomaith a réitíonn miotais agusfinscéalta le cuntais ar eachtraístaire. Mar sin féin, tháinig siadchugainn ó startha béil pobal ársa.Bíodh is gur léir go bhfuil siadficseanach agus fáithchiallach,léiríonn go leor acu fírinní faoiluachanna agus chreideamh nabpobal sin. Ní hamháin sin ach iscuid dár n-oidhreacht chultúrthaagus dár gcomhsmaointe iad. Beidha n-áit féin, mar sin, ag finscéaltaagus ag miotais i gclár na staire agusní sna blianta tosaigh amháin é:beidh staidéar ar mhiotais agus arfhinscéalta mar ghné den obair faoishibhialtachtaí agus phobail achuirfear i gcrích sna meánrangannaagus sna ranganna sinsearacha.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Ach plé a dhéanamh ar mhiotais agus ar fhinscéalta is féidir le páistí luachanna agus creideamh na

ndaoine a d’inis na scéalta seo den chéad uair a léirthuiscint. B’fhéidir go dtabharfadh scéalta ón

bhFiannaíocht, mar shampla, ar pháistí tuairimí a chaitheamh maidir leis an tábhacht a bhain le scéalta

misnigh agus crógachta don phobal Ceilteach.

Eiseamláir 8Ag insint scéil ranganna 1 go dtí 4

67Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Is teicníocht teagaisc an-éifeachtach í agus teicníocht a bhfuil

cuma shimplí uirthi scéal gearr ón am atá thart a insint go

maith. I bhfírinne is scil an-chasta í ach mar sin féin is fiú go

mór tabhairt faoi.

Céim 1 An cúlra a ullmhú

Tá ullmhúchán críochnúil riachtanach le go n-éireodh leis an

scéalaíocht. Tar éis dó/di an eachtra agus na pearsana a bheidh

sa chuntas a roghnú, ba cheart don scéalaí oiread leaganacha

den scéal a léamh agus is féidir. Cé go mb’fhéidir nach mbeadh

an oiread sin den eolas cúlra faoin tréimhse ná de na sonraí

simplí praiticiúla faoi shaol na ndaoine sa leagan deireanach

den scéal, chabhróidís leis an scéalaí an tréimhse a shamhlú

agus a athchruthú dá lucht éisteachta.

Céim 2 An scéal a shamhlú agus a phleanáil

Le go n-éireoidh le scéal, caithfidh struchtúr maith a bheith

ann. I gcás páistí bunscoile, ba cheart snáithe an scéil a

choinneáil simplí, ba cheart teorainn a chur le líon na bpearsan,

agus ba cheart roinnt eachtraí soiléire a bheith ann.

D’fhéadfadh gur cúig chéim a bheadh in insint eachtra as an

bhfinscéal, mar shampla Iomramh Bhréanainn go Meiriceá:

• an phearsa á cur in aithne, a thaitneamh don tseoltóireacht

agus a shaol mar mhanach

• tógáil an bháid agus cur chun farraige le manaigh eile

• ag taisteal ar feadh i bhfad i ngach cineál aimsire, ag aimsiú

‘oileáin’, ag dul i dtír air

• tine á lasadh, faitíos agus sceoin nuair a théann an ‘t-oileán’

faoi

• ag fáil amach gur míol mór an t-oileán, an míol mór ag

imeacht in éineacht leis an mbád ar an gcuid eile den turas

go dtí an tOileán Úr.

Nuair a bhíonn an bunstruchtúr soiléir, is féidir mionsonraí na

hinste a phleanáil. D’fhéadfaí deiseanna a aithint le sonraí a

chur isteach faoi shaol na manach: mar shampla, ba cheart go

gcuirfeadh tógáil an bháid in iúl gur soitheach an-bhunúsach ar

fad a bhí ann, nó d’fhéadfaí éadaí simplí na manach a lua nuair

a chaithfidís a gcuid tuineach a fháisceadh timpeall orthu féin

in éadan cheo fuar an Atlantaigh Thuaidh.

Ní mór focail agus coincheapa nach dtuigfeadh na páistí

b’fhéidir a aithint roimh ré: mar shampla d’fhéadfaí cuid díobh

sin a mhúineadh i gcomhthéacsanna éagsúla roimh insint an

scéil, agus d’fhéadfaí gnéithe eile a fhí isteach sa scéal agus iad

a mhíniú fad is a bhíonn an scéal á insint. Ceann de na

teicníochtaí is éifeachtaí le teanga a shimpliú agus ceann a

chuireann go mór le gníomhaíocht agus le réalachas scéil ná

úsáid a bhaint as caint dhíreach.

Nuair a bhíonn an insint á pleanáil ba cheart deiseanna a

aithint chomh maith le fearas, léaráidí nó píosaí fianaise a úsáid.

D’fhéadfaidís seo a bheith an-úsáideach agus scéal Bhréanainn

á insint: pictiúr nó samhail de bhád ar an bhfarraige, pictiúr de

mhíol mór, ‘tuineach’ a d’fhéadfadh an scéalaí fáscadh timpeall

air/uirthi féin nuair a éiríonn an aimsir fuar. Tá Iomramh

Bhréanainn le fáil i roinnt lámhscríbhinní maisithe agus leabhar

luatha clóbhuailte, radharc an mhíl mhóir san áireamh, agus

d’fhéadfaí cóip de cheann de na léaráidí sin a úsáid leis na

páistí.

Cuireann eolas faoi chúlra thréimhse an scéil ar

chumas an scéalaí atmaisféar agus sonraí

réalaíocha a chur san insint.

Céim 3 An scéal a insint

An scéal a insint don ghrúpa. Má dhíríonn an múinteoir súile na

bpáistí, is féidir leis/léi a n-aire a choinneáil, a thomhas cé

chomh maith is a thuig siad gach eachtra agus an scéal a chur

in oiriúint de réir mar is gá. Bíonn an insint níos spéisiúla agus

níos beomhaire má úsáidtear athrú agus codarsnacht ní

hamháin sna radhairc ach sa tuin chainte agus in airde agus

luas an ghlóir, agus beidh a fhios ag an scéalaí—a bhfuil muinín

aige/aici as/aisti féin—cén chaoi le húsáid a bhaint as an sos

drámata sa chaint. Is féidir le geáitse agus gníomhaíocht go

leor brí a chur in iúl: dian-iarracht chun an t-oileán a dhéanamh

amach ar fhíor na spéire, dreach uafáis nuair a thosaíonn an

t-oileán ag dul faoi, an t-iontas nuair a thuigtear cé chomh mór

is atá an míol mór.

Céim 4 Plé

Ba cheart go spreagfadh an dea-scéalaíocht ceistiú agus plé

agus go mbeadh leibhéil éagsúla castachta sa phlé seo:

• ceisteanna simplí athghlaoite chun na heachtraí sa scéal a

shoiléiriú:

Cá raibh cónaí ar Bhréanann?

Cár shocraigh sé dul?

Cén chaoi ar thaistil sé?

• plé agus gníomhaíochtaí eile ag díriú ar ord an scéil (féach

na moltaí sa bhosca ar leathanach 69 thall)

• plé agus tuairimíocht ar chúis agus iarmhairt:

Cén fáth, an gceapann sibh, ar mhaith le Bréanann taisteal

go críocha eile?

Cad a theastaigh ó na manaigh a dhéanamh sna críocha

nua?

• tuairimí a chaitheamh faoi mhothúcháin agus faoi staid na

bpearsan. Tá sé tábhachtach go mbeadh na ceisteanna seo

agus na ceisteanna faoi chúis agus iarmhairt oscailte go

fírinneach. Ba cheart go spreagfaí na páistí le tuairimí a

chaitheamh gan aon bhac, murab ionann agus ‘an freagra

ceart atá ar eolas ag an múinteoir a thomhas’.

Cén chaoi ar mhothaigh na manaigh agus iad ag cur chun

farraige? agus iad ag taisteal níos faide agus níos faide?

nuair a tháinig siad ar an míol mór?

• na gnéithe den scéal a d’fhéadfadh a bheith fíor a aithint

tharstu sin atá samhailteach. Aithneoidh formhór páistí

ranganna 1 agus 2 na codanna den scéal ar ‘síscéal’ iad go

héasca, ach beidh roinnt páistí a thabharfaidh droim láimhe

don scéal ar fad mar go bhfuil sé soiléir go bhfuil cuid

amháin de bréagach. Ba cheart go spreagfaí na páistí lena

mhíniú cén fáth a gceapann siad go bhfuil cuid den scéal nó

an scéal iomlán bréagach, agus ba cheart go gcuirfeadh an

plé na páistí ag smaoineamh faoin áibhéil agus faoin bhfáth

ar úsáideadh í, b’fhéidir

• de thoradh an phlé faoi ghnéithe fíora agus ghnéithe

bréagacha an scéil go ndéanfaí athscrúdú ar an bhfianaise

atá ar fáil. Má taispeánadh na pictiúir d’Iomramh Bhréanainn

as na lámhscríbhinní luatha do na páistí, d’fhéadfadh go

ndéarfaidh cuid acu go gcaithfeadh an scéal a bheith fíor

mar go dtaispeánann an pictiúr an tine ar dhroim an mhíl

mhóir. Má chuirtear grianghraf de mhíol mór i gcomparáid

leis na líníochtaí Meánaoiseacha, b’fhéidir go gcabhródh sé

leis na páistí a thuiscint nach bhfaca an t-ealaíontóir an

eachtra in aon chor agus ar an ábhar sin nach féidir glacadh

lena p(h)ictiúr mar lom na fírinne.

68

69Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

An míol mór taobh le bád na manach as cuntas de chuid na cúigiú haoise déag ar Iomramh Bhréanainn.

Gníomhaíochtaí le tuiscint ar ord agus ar chúis agus

iarmhairt a chothú

• sraith pictiúr a chur in ord sa chaoi is go n-insíonn siad

scéal

• tús, lár agus deireadh an scéil a aithint

• dhá cheann nó trí cinn de na pictiúir is tábhachtaí in

insint an scéil a roghnú

• iarraidh ar na páistí na heachtraí is tábhachtaí sa scéal a

roghnú agus na difríochtaí sna roghanna a phlé

• na heachtraí atá fágtha ar lár i sraith neamhiomlán de

na léaráidí a aithint nó a tharraingt

• an chaoi agus an fáth ar athraigh rudaí i gcás pearsan

sa scéal a phlé

• cúiseanna le heachtraí a aithint chomh maith le torthaí

ghníomhaíochtaí na bpearsan

Céim 5 Iarobair

D’fhéadfadh na gníomhaíochtaí seo a bheith ina gcuid den

iarobair:

• mionsamhail den bhád a dhéanamh mar chuid de

ghníomhaíochtaí deartha agus déanta

• obair ealaíne ón Luathré Chríostaí a bhreathnú agus a

imscrúdú, go háirithe samplaí ina léirítear éisc agus báid (mar

shampla, tá radhairc le báid iontu ar roinnt de na

hardchrosa) agus léaráidí eile d’Iomramh Bhréanainn ón

Meánaois

• an scéal a athinsint ó bhéal, trí rólghlacadh nó mar mhím.

70

Scéalta agus ficsean staire a

léamh

Bíodh is gur féidir nach mbeadh anéifeacht dhrámata chéanna le scéal aléitear go maith do pháistí is a bheadhle hinsint an scéil, fós féin is uirlis an-éifeachtach é i dteagasc na staire.Baineann go leor de na teicníochtaíagus de na pointí a ndearnadh cur síosorthu in Eiseamláir 8 thuas faoinscéalaíocht leis an scéal a léitear,chomh maith céanna: an gá le bheitheolach go hiomlán ar an scéal agus aran gcúlra stairiúil, an gá atá le teangaagus téarmaí a aithint agus a mhíniúdo na páistí, an fiúntas a bhaineann ledéantúsáin agus fianaise a úsáid nuaira bhíonn an scéal á léamh, úsáid anghlóir agus geáitsí agus an tábhacht abhaineann le plé leathan mar iarobair.

Páistí ógaIs féidir le scéalta, fiú scéalta nach bhfuilábhar ceart staire iontu, cabhrú le páistíord ama agus cúis agus iarmhairt athuiscint agus cabhrú leo ionbhá a bheithacu le daoine eile. Nuair a bhíonn scéaltaá roghnú, ba cheart do mhúinteoiríroinnt scéalta a chur san áireamh a bhfuilbaint dhíreach acu le curaclam na staire:mar shampla A Family Tree le Mary Beckett(Poolbeg, 1992), a iniúchann an tionchara bhíonn ag breith cúpla ar a muintir,agus Something Old le Ruth Craft agusNicola Smee (Young Lions, 1993); bíodh isnach cuntais iad ar imeachtaí a tharla, gobhfios dúinn, déanfaidh siad comhlánú aran iniúchadh ar stair muintire a mholtardo ranganna naíonán agus do ranganna 1agus 2. Mar an gcéanna, d’fhéadfadhleabhar mar Seasons le John Burningham(Red Fox, 1993) deiseanna iontacha achur ar fáil chun na hathruithe atá lefeiceáil i rith na bliana a phlé.

Tá eachtraí as saol pearsan staire an-fhéiliúnach don aoisghrúpa seo agusdéantar iad a athinsint in go leordíolaim scéalta. Tá leabhair eile ann afhíonn fíricí agus ficsean isteach inachéile, mar The Boy who Sailed withColumbus le Michael Freeman (PavilionBooks, 1991), scéal faoi dhílleachta atámar ghiolla loinge ar thurastaiscéalaíochta. Baineann go leor de nacritéir a luadh i gcás an scéalaí lehoiriúnacht scéil a mheas, chomhmaith. I gcás na scéalta is fearr, bíonnsnáithe an scéil simplí, bíonn líonteoranta pearsan ann agus bíonn líonáirithe d’eachtraí soiléire ann. Bacheart cruinneas na mionsonraí, aguscruinneas na léaráidí go háirithe, ascrúdú ó thaobh na staire de.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

71Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Páistí níos sineTig le ficsean maith staire rólfíorthábhachtach a imirt i bhforbairtthuiscint staire an pháiste, pé acu aléann na páistí féin é nó a léitear dóibhé. Ligeann na samplaí is fearr denchineál seo scríbhneoireachta dopháistí teacht ar eolas faoi mhionsonraíshaol na bpearsan agus tuiscint a fháilar dhearcadh, ar pheirspictíochtaí agusar ábhair bhuartha lucht na linne arbhealach ar éigean a bhféadfaidís adhéanamh trí scrúdú a dhéanamh arfhianaise phríomha.

Tá raon leathan ábhair den chineál seoann i gcomhair gach tréimhse staire,beagnach. Is maith le roinnt údar scéala insint faoi imeachtaí san am atá thartag baint leasa as pearsana agus asimeachtaí staire: mar shampla, inStrongbow and Aoife le Morgan Llywelyn(O’Brien Press, 1994) insítear scéalionradh na Normannach ar Éirinn ópheirspictíocht phearsanta na beirtepríomhphearsan sin agus tugtar eolasdo pháistí faoi chaolchúis aguschastacht na tréimhse níos éifeachtaíná mar a bheadh i gceist ar bhealachar bith eile.

Cumann údair eile pearsana ficseanachaach suíonn siad i gcomhthéacsannacruinne stairiúla iad, mar shampla TheViking Princess le Michael Mullen(Poolbeg), nó na húrscéalta le MaritaConlon-McKenna atá suite in aimsir anGhorta Mhóir, agus scéalta RosemarySutcliff a bhaineann le tréimhsí naRómhánach agus na Lochlannach.

Soláthraíonn an chuid is mó de naleabhair sin ábhar atá rífheiliúnach lehaghaidh sraithléitheoireachta, agusde réir mar a théann an scéal araghaidh ba cheart deiseanna a thapúle fáil amach conas atá eolas ag anúdar faoin tréimhse sin. Gheobhaidh

páistí atá ag déanamh staidéir ar angClochaois agus ar an gCré-umhaois,mar shampla, neart sonraí faoi shaol,obair agus chultúr na Clochaoise inThe Boy with the Bronze Axe le KathleenFidler (Puffin, 1972), agus is féidir anfhianaise stairiúil ar a bhfuil anleabhar bunaithe a chur ina láthair: anbaile Clochaoise, Skara Brae in InseOrc, a bhí folaithe ar feadh na gcéadtafaoi dhumhcha a bhí ag carnadh i rithan ama go dtí gur nochtadh an baile lelinn stoirme sa naoú haois déag.

Ceann de na rudaí is tábhachtaí isféidir leis an úrscéal a dhéanamhb’fhéidir ná ligean don pháisteimeachtaí agus ceisteanna casta ainiúchadh trí eispéiris pearsanficseanach inchreidte. Feiceann páistígo leor ceisteanna i dtéarmaí ‘dubhagus bán’ go minic. Cabhraíonn an stairleo a thuiscint gur annamh a bhíonn ansaol chomh simplí sin. Is féidir an chaoiar chuir tionchar forásach an fhrith-Ghiúdachais isteach ar chairdeas idirbuachaill Giúdach agus a chara neamh-Ghiúdach a fheiceáil in Friedrich leHans Peter Richter (Puffin, 1987). Tásamplaí eile le fáil sa litríocht dopháistí a d’eascair as na ‘trioblóidí’ idTuaisceart na hÉireann. Is bealachiontach é le hiarmhairtí eachtrastairiúil a iniúchadh The Twelfth Day ofJuly le Joan Lingard (Puffin, 1979) aléamh, go háirithe má bhíonn an páisteag déanamh staidéir ar thréimhseChogadh an Dá Rí i nóchaidí naseachtú haoise déag ag an am.Déanann an t-úrscéal iniúchadh ar nabealaí éagsúla ar féidir le daoine sa láatá inniu ann eachtraí staire aléirmhíniú agus ar an tionchar ad’fhéadfadh a bheith aige sin ar angníomhartha agus ar a dtuairim dedhaoine eile.

Scéala

íocht

Stair phearsanta agus stairtheaghlaigh

72

Ról staire pearsanta agus

staire teaghlaigh

Pointe tosaithe sármhaith leis an amatá thart a iniúchadh is ea stairphearsanta agus stair theaghlaigh. Bacheart don staidéar seo

• cur ar chumas na bpáistí a suíomhpearsanta féin ó thaobh ama adhéanamh amach, eolas a chur arstair an ama atá díreach imithe agus,dá thoradh sin, forbairt tuisceanadon am atá thart a éascú

• feasacht páistí a fhorbairt faoiroinnt de na gaolta is tábhachtaí imeasc a muintire féin, go háirithe anaisc féin lena dtuismitheoirí, lenandeartháireacha agus andeirfiúracha, a seanaithreacha nóseanmháithreacha, agus a n-aintíníagus a n-uncailí

• cabhrú le páistí samplaí d’athrú agusde leanúnachas a iniúchadh ina saolféin agus i saol daoine eile

• teanga ama a thabhairt do na páistí,mar shampla sean/níos sine, óg/níosóige, roimhe/ina dhiaidh, ansin, mara chéile/éagsúil, srl.

• deiseanna a chur ar fáil le scrúdú adhéanamh ar raon fianaise simplí aran am atá thart ina saol féin agus isaol a dteaghlaigh

• cabhrú le páistí a fheiceáil, de réir achéile, gur luachmhar agus gurspéisiúil iad na heachtraí, nacuimhní agus an fhianaise abhaineann leis an gcuid dá saol féinatá thart agus ar an gcaoi sin rudréadúil ábharthach a dhéanamhd’iniúchadh an ama atá thart igcoitinne

• an scoil, na tuismitheoirí agus anpobal i gcoitinne a spreagadh chuncomhoibrithe ar bhealach fóinteachciallmhar in oideachas na bpáistí.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Eiseamláir 9Mise agus mo mhuintir ranganna 1 agus 2

73Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Réamhrá

D’fhéadfadh an ghné seo den chlár staire a bheith ina théama

lárnach i staidéar comhtháite a mbeadh obair i dteanga, in

OSPS, sa mhatamaitic, san eolaíocht, sa tíreolaíocht agus i

dteagasc reiligiúin, b’fhéidir, i gceist ann. D’fhéadfadh obair ar a

leithéid sin de théama bheith ar siúl ar feadh roinnt seachtainí.

Baineann na céimeanna thíos go príomha le taobh na staire den

obair.

B’éasca na moltaí a chur in oiriúint do ranganna naíonán.

Céim 1 Eolas a thabhairt do na tuismitheoirí

Mar a dúradh cheana: caithfear ceist na staire pearsanta agus

na staire teaghlaigh a láimhseáil go cáiréiseach, agus ní mór

comhoibriú iomlán na dtuismitheoirí a bheith ar fáil chun go

n-éireodh léi. Ba cheart litir a chur chuig na tuismitheoirí tamall

maith sula dtosaíonn obair ar an téama seo. Ba cheart don litir

• an fáth a bhfuil staidéar ar an am atá thart i saol an pháiste

tábhachtach a mhíniú

• cuid de na topaicí a phléifear sa seomra ranga a rianú agus a

rá cén uair is dócha a thosófar ar an obair

• cur síos a dhéanamh ar na gníomhaíochtaí a mbeidh an

páiste páirteach iontu, mar shampla ag cur leabhair

gearrthóg nó líne ama pearsanta le chéile, ag cur ceisteanna

ar thuismitheoirí faoina saol nuair a bhí siad féin ina bpáistí

agus faoina bhfuil ar eolas acu faoi shaol a dtuismitheoirí sin,

ag ceangal imeachtaí agus pearsana le cuid de na háiteanna

sa cheantar

• a mhíniú cén chaoi ar féidir le tuismitheoirí cabhrú, mar

shampla trí cheisteanna a fhreagairt, trí ghrianghraif (dá

bpáistí ag aoiseanna éagsúla agus díobh féin) a chuardach

agus, b’fhéidir, trí sheanrudaí a thabhairt ar iasacht don rang

lena gcur ar taispeáint

• a dhearbhú do na tuismitheoirí go gcoinneofar gach rud a

thugtar ar iasacht don scoil go cúramach agus go dtabharfar

gach rud ar ais ag deireadh an tionscadail

• cuireadh a thabhairt d’aon tuismitheoirí a bheadh sásta

labhairt leis na páistí faoi ghnéithe den am atá thart

teagmháil a dhéanamh leis an scoil nó leis an múinteoir

• cuireadh a thabhairt do thuismitheoirí labhairt go

díscréideach leis an múinteoir nó leis an bpríomhoide faoi

aon imní a bheadh orthu faoin obair a bheadh beartaithe.

Is féidir cabhrú le páistí na forbairtí ollmhóra atá tar éis titim amach dóibh ó

rugadh iad a léirthuiscint má bhreathnaíonn siad ar leanbh nuabheirthe.

B’fhéidir go bhféadfaí a shocrú go dtabharfaí bunóc ar cuairt chuig an seomra

ranga in éineacht lena t(h)uismitheoirí. D’fhéadfaí na páistí a spreagadh le

ceisteanna a chur faoin mbunóc agus faoin gcaoi a gcaithfear aire a thabhairt

dó/di. Dá bhféadfaí é a dhéanamh, ba mhó fós a chabhródh sé dá bhfeicfeadh

na páistí tuismitheoir ag ní na bunóice, rud a dhéanfadh comhlánú ar an gclár

OSPS.

Céim 2 Suim a mhúscailt

Bealach éifeachtach amháin don mhúinteoir chun suim na

bpáistí san am atá thart a mhúscailt ná insint dóibh faoina

(h)óige féin. Agus úsáid á baint as roinnt grianghraf ó thréimhsí

éagsúla ina (h)óige féin, chomh maith le rudaí mar bhall

éadaigh, bréagán, leabhar scéalta, nó cóipleabhar scoile, tig leis

an múinteoir labhairt faoi raon teoranta imeachtaí agus tarlúintí

ina s(h)aol féin. I gcás cuid de na páistí, b’fhéidir gurbh é seo

an chéad uair dóibh a thuiscint gur pháiste an-óg a bhí sa

duine fásta tráth, agus cuirfidh formhór na bpáistí den aois seo

an-spéis sna déantúsáin.

Is féidir leas a bhaint as an spéis seo ach iarraidh ar na páistí

rudaí a tharla dóibh féin nuair a bhí siad níos óige a thabhairt

chun cuimhne:

An cuimhin leat cad a tharla duit nuair a bhí tú an-bheag?

An cuimhin leat do chéad lá ar scoil?

An cuimhin leat uair ar bith nuair a chuaigh tú ar strae?

Cén cineál spraoi a thaitníodh leat nuair a bhí tú an-óg?

Céim 3 Nuair a bhí mé an-óg

Is féidir na páistí a spreagadh ansin chun pictiúr díobh féin

nuair a bhí siad an-óg a lorg chomh maith le ceann a tógadh le

déanaí. Is féidir iad sin a chur ar taispeáint sa seomra ranga (i

bpócaí cumhdaigh plaisteacha ab fhearr). B’fhéidir go

dtiocfadh rudaí eile chun solais, mar bhréagáin agus

chuimhneacháin eile, agus ba cheart lipéid a chur orthu agus

iad a chur ar taispeáint. Ba cheart go ndíreodh an plé ar na

taispeántais sin aire an pháiste

• ar an gcaoi a bhfuil sé/sí féin tar éis forbairt agus ar an

athrú fisiceach atá tar éis teacht air/uirthi

meáchan, airde, fiacla, éadaí anois agus an uair sin a chur i

gcomparáid

• ar an gcaoi a bhfuil forbairt tagtha ar a c(h)umas

gan bheith ag brath ar dhaoine eile oiread sin

bheith in ann é/í féin a ghléasadh

bheith in ann suí ag an mbord agus béile a ithe, siúl, rith, dul

ar rothar

• gnéithe de/di féin is dá t(h)impeallacht a d’fhan mar a bhí

dath na súl, na gruaige

an seomra i gcúlra an ghrianghraif

na bréagáin ar mhaith leis/léi spraoi leo an uair sin agus

anois

• ar an gcaoi a bhfuil a fhios againn faoi óige na ndaoine sna

grianghraif nó a bhfuil rudaí leo sa bhailiúchán. Go dtí seo

bhraithimis ar chuimhne an pháiste agus ar an bhfianaise a

bhíodh i ngrianghraif, dar linn. Is féidir iontaofacht na

fianaise a cheistiú trí cheisteanna mar iad seo a chur

‘Cén chaoi a bhfuil a fhios againn gurb é Sam atá sa phictiúr

seo, dáiríre?’

‘An bhfuilimid cinnte gur le Máire an bréagán seo?’

• ar chineálacha eile fianaise a d’fhéadfaí a úsáid mar

thacaíocht agus mar fhoinsí breise fianaise

fianaise scríofa, mar shampla ‘Scríobh duine éigin ainm Sam

ar an gcúl’

fianaise bhéil, mar shampla ‘D’fhéadfaimis ceist a chur ar

mham Mháire faoin mbréagán’

Céim 4 Eolas breise á fháil

Toradh nádúrtha a bheidh ar an bplé thuas ná go ndéanfaidh

na páistí tuilleadh imscrúdaithe. D’fhéadfadh ceisteanna mar

iad seo a leanas cabhrú lena gcuid oibre a stiúradh:

Cár rugadh mé? mo mham? mo dhaid?

Cén áit ar fhás mo thuismitheoirí aníos?

An raibh deartháireacha nó deirfiúracha ag mo mham/dhaid?

Cérbh í máthair mo mham? Cérbh é athair mo dhaid? srl.

Cá raibh cónaí orthu?

Cén obair a rinne mo sheanaithreacha nó seanmháithreacha?

An raibh cónaí orainn sa teach seo i gcónaí? Mura raibh, cá

raibh cónaí orainn?

Cathain a fuaireamar an madra atá againn mar pheata?

Cathain a thosaigh mé ag dul ar scoil?

74

Céim 5 Taifeadadh

Is féidir na coincheapa atá ag na páistí de leanúnachas agus

d’athrú ina saol féin a dhaingniú ach línte ama pearsanta simplí

a chur le chéile, agus d’fhéadfaí leas a bhaint astu seo chun

teanga ama a fhorbairt freisin.

Chomh maith leis sin, beidh na páistí in ann cuid de na daoine

agus de na gaolta is tábhachtaí i measc a muintire a

thaifeadadh, mar shampla tuismitheoirí, deartháireacha agus

deirfiúracha, seanaithreacha agus seanmháithreacha, ach

leabhar gearrthóg nó craobh ghinealaigh a úsáid.

75Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Gaolta na muintire á dtaifeadadh

MuintirFay

Muintir Liam

Fianaise a úsáid

76

Ról na fianaise i gceachtanna

staire

Leagann aidhmeanna agus cuspóirí anchuraclaim staire, chomh maith leis nahaonaid oibre féin, an-bhéim ar napáistí a bheith ag úsáid fianaise goforleathan ag gach leibhéal. Baineannan páiste buntáistí as ar bhealaítábhachtacha éagsúla má bhíonndeiseanna aici/aige píosaí fianaisestaire a bhreathnú, a láimhseáil, ascrúdú, ceisteanna a chur ina dtaobh,iad a chur i gcomparáid le chéile agustátail a bhaint astu. Ar na buntáistí sind’áireofaí iad seo a leanas:

• déanann aimsiú agus scrúdú earraí,pictiúr, foirgneamh agus foinsí eilefianaise eispéireas gníomhach dencheacht staire, eispéireas nachmbíonn ‘scéal an ama atá thart’réamhshocraithe ann ach é le baintamach ag an bpáiste dó/di féin

• is féidir cabhrú leis an bpáistetuiscint a fháil d’am atá éagsúil leisan lá atá inniu ann trí scrúdú adhéanamh ar earra a bhaineann letréimhse eile. D’fhéadfadh nachmbeadh ann ach rud chomh simplíle cás peann luaidhe déanta asadhmad a d’úsáideadh seanathair nóseanmháthair, nó mála scoile ó naseachtóidí. Cuirtear an páiste indearbhtheagmháil leis an am atáthart agus spreagtar iontas agusfiosracht ann/inti

• cuireann láimhseáil fianaise leforbairt scileanna anailíseacha:cumas breathnaithe agusidirdhealaithe, mar aon le cumasrudaí a chur i gcomparáid,peirspictíochtaí a mheas agus tátaila bhaint as gníomhartha agus beartaan duine. Scileanna riachtanachaiad seo má tá an páiste le teacht ininmhe mar dhuine fásta i sochaídhaonlathach ina mbíonn tuilefianaise á cur i láthair gach lá ag nameáin chumarsáide.

Cad ba cheart a bhaint amach

trí fhianaise a úsáid?

Ba cheart don fhianaise a chuirtear iláthair na bpáistí

• cur ar a gcumas fianaise a scrúdúagus tátail a bhaint aisti ar bhealaí abheidh ag éirí níos forbartha de réira chéile

• taithí ar raon fairsing fianaise athabhairt dóibh—fianaise a léiríonngnéithe iomadúla de shaol an duinesan am atá thart seachas na gnéithesin amháin a chuir taifeadfaisnéiseach ar fáil

• iad a spreagadh le hearraí coitianta abhaineann lena saol agus lenadtimpeallacht féin a aithint mar rudaía d’fhéadfadh bheith ina bhfoinsífianaise do na glúine atá le teacht

• a chur ar a súile dóibh chomhtábhachtach is atá sé fianaise ón amatá thart a chaomhnú.

Sna leathanaigh seo a leanas pléifearan chaoi a bhféadfaí cineálachaéagsúla fianaise a úsáid i raonceachtanna agus le páistí i rangannaéagsúla.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Foinse staire bheo, gan

idirghabhálaí, is ea fianaise

bhéil tugann sí eachtraí agus

gnéithe san am atá thart chun

beatha do na páistí agus

cuireann sí ar a gcumas teacht

ar eolas ar éigean a mbeadh

teacht air in aon áit eile.

Fianaise béil

77Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Ról na fianaise béil

Foinse staire bheo gan idirghabhálaíagus a fheileann go maith don rangbunscoile í fianaise béil. Is féidirfianaise béil a úsáid chun

• eachtraí agus gnéithe den am atáthart a thabhairt chun beatha do napáistí. Bíonn creidiúint ag an am atáthart nuair a chloistear faoi eachtraó dhuine atá in ann a rá, ‘Bhí miseann’

• cur ar chumas páistí teacht ar eolasar éigean a mbeadh teacht air in aonáit eile. Is cuimhin le daoine i bhfadníos mó faoi eachtra ná mar ascríobhtar síos go minic: marshampla, cuntas a thugann imreoir(nó fiú duine den lucht féachana) arlá a imríodh cluiche iománaíochta igCraobh na hÉireann, beidh níos mómionsonraí ann ná mar a bheadh idtuairisc nuachtáin. Go minic, iseolas an-phearsanta a bheidh annagus gné áitiúil ag dul leis, marshampla, an fuadar a bhain leis anturas bus ón mbaile go dtí ancluiche agus scleondar na fáilteabhaile

• a chinntiú go mbreathnaítear ar anam atá thart ó raon peirspictíochtaí.Is minic nach mbíonn oiread sintráchta ar eispéiris saoil thromlachmór na ndaoine san fhianaisefhaisnéiseach, go háirithe i gcásgrúpaí áirithe sóisialta, eitneacha,agus cultúrtha. Tríd an bhfianaisebéil bíonn teacht againn ar eispéirisraon i bhfad níos leithne daoine

• ligean dúinn páirt a ghlacadh imothúcháin daoine a bhí páirteachin imeachtaí san am atá thart

• cabhrú le páistí, leis na páistí is sinego háirithe, scrúdú a dhéanamh aran gcaoi ar féidir le peirspictíochtduine ar an am atá thart tionchar aimirt ar a c(h)uimhne

• cabhrú le páistí tuiscint a fháil d’am.Tá roinnt oideachasóirí ann aáitíonn go bhfuil tuiscint páistí aran am atá thart agus ar a mbaintféin leis an am sin easnamhach toiscnach mbíonn teagmháil rialtaleanúnach acu le seanaithreacha nóseanmháithreacha agus lenandaoine muinteartha.

Fia

nais

e b

éil

Eiseamláir 10Ag cur agallaimh ar dhuine níos aosta na ranganna go léir

78

Réamhrá

Féadfaidh agallamh le duine níos aosta bheith an-tairbheach

agus an-spreagúil do na páistí agus don mhúinteoir, ach ní mór

ullmhúchán an-chúramach a dhéanamh chuige.

Céim 1 Fócas an agallaimh a shoiléiriú

Is fearr go mór a éireoidh le hagallamh má bhíonn an múinteoir

soiléir ina (h)intinn féin faoin gcuspóir a bhíonn leis. B’fhéidir

go socródh múinteoirí béaloideas a úsáid chun toise bhreise a

chur le

• mionstaidéar ar thréimhse faoi leith, mar shampla an saol

sna seascaidí, saol páiste i mBaile Átha Cliath i mblianta an

Dara Cogadh Domhanda

• staidéar ar raon forbartha: mar shampla d’fhéadfadh

agallamh le tiománaí traenach nó tiománaí bus atá ar scor a

bheith mar chuid de staidéar ar thaisteal agus iompar sa

cheantar i rith na n-aoiseanna

• staidéar ar fhoirgnimh áitiúla nó ar áiteanna sa cheantar mar

shampla, agallaimh le hoibrithe monarchan atá dúnta anois,

agallaimh le feirmeoirí ar cuimhin leo an muileann a bheith in

úsáid mar mhuileann agus ní mar lárionad oidhreachta

• páistí a dhéanamh feasach ar shamplaí simplí d’athrú agus

de leanúnachas i ngnéithe dá ngnáthshaol laethúil.

Féadfaidh na páistí féin mionsonraí na gceisteanna a chuirfidh

siad i rith an agallaimh a oibriú amach faoi stiúir an mhúinteora

(féach céim 3 thíos), ach caithfidh tuiscint shoiléir a bheith ag

an múinteoir faoin gcaoi a gcuirfidh an t-agallamh leis an

staidéar. Mar shampla, i gcás mná a bheadh sásta ceisteanna a

fhreagairt faoin uair a bhí sí ina páiste i mBaile Átha Cliath sna

daichidí, d’fhéadfaí fiafraí di faoi rudaí mar a teach, a cuid bia, a

héadaí, na cluichí a d’imir sí, agus a cuimhní ar an scoil.

Céim 2 Na daoine a gcuirfear agallamh orthu a roghnú

agus a ullmhú

Ba cheart na daoine a gcuirfear agallamh orthu a roghnú go

cúramach má tá siad le bheith ina bhfoinsí maithe staire béil

d’obair i mbunscoil. Tá roinnt saincheisteanna ann a gcaithfear

aird a thabhairt orthu:

• fiúntas cuimhní cinn an duine: roinnt de na daoine a

bhféadfaí agallamh a chur orthu, bíodh is go raibh siad beo

le linn tréimhse áirithe, b’fhéidir go raibh siad ró-óg ag an

am le go mbeadh cuimhne shoiléir phearsanta acu ar ar

tharla

• cumas an duine labhairt faoin saol fadó agus san am céanna

spéiseanna, stór focal agus réise theoranta aire na bpáistí a

chur san áireamh

• cé chomh sásta is atá an duine labhairt faoina t(h)osca

pearsanta féin, a m(h)uintir, agus a t(h)aithí. Tharlódh go

dtabharfadh cuid de cheisteanna na bpáistí, gan fhios dóibh

féin, rudaí an-phearsanta chun cuimhne

• cáilíocht an chaidrimh idir an múinteoir agus an té a bhfuil

agallamh á chur air/uirthi. Má bhíonn an-aithne acu ar a

chéile ní gá go mbeadh aon aiféaltas ag baint leis an

múinteoir deireadh a chur leis an seisiún dá mbeadh aire an

ranga caillte, nó lena iarraidh ar an gcuairteoir teacht ar ais

dá mba ghá sin.

Is féidir teacht ar dhaoine a bhféadfaí agallamh a chur orthu ar

bhealaí éagsúla: i measc tuismitheoirí agus seanaithreacha nó

seanmháithreacha na bpáistí, i measc grúpaí sa pharóiste nó sa

phobal, trí chumainn áitiúla staire agus trí lárionaid oidhreachta

nó mhúsaeim áitiúla.

Tá sé tábhachtach go ndéanfaidh an múinteoir agus an té atá le

cur faoi agallamh plé iomlán ar an gceist roimh ré. Tabharfaidh

sé sin deiseanna don mhúinteoir

• na réimsí is mó ar féidir leis an gcuairteoir labhairt fúthu go

réidh a aithint

• eolas a thabhairt don chuairteoir faoin staidéar atá déanta

ag na páistí go dtí seo

• a mhíniú faoin aoisghrúpa atá i gceist, an cineál scileanna

staire agus an réise aire a mheastar a bheith acu

• na réimsí ar cosúil go mbeadh fonn ar na páistí ceisteanna a

chur fúthu

• a mhíniú cé acu a mbeidh rang nó grúpa níos lú i gceist

• fiafraí an bhféadfaí an seisiún a thaifeadadh

• coinne a dhéanamh agus socrú a dhéanamh faoi chóir taistil

más gá sin.

79Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Céim 3 Ullmhú don chuairt

Ní bheidh sé éasca d’fhormhór na bpáistí ceisteanna a chur as

a stuaim féin. Má tá agallamh le bheith tairbheach caithfear na

páistí a ullmhú go maith. D’fhéadfadh gurb é a bheadh i gceist

leis sin

• eolas a bheith ag na páistí ar chúlra na tréimhse a mbeidh an

duine ag labhairt fúithi, ionas go mbeidh siad in ann a

mbeidh á rá ag an gcuairteoir a chur i gcomhthéacs agus

teacht ar ais le ceisteanna breise oiriúnacha. Ar an ábhar sin,

nuair a bhíonn tréimhse mhaith oibre déanta ar an topaic is

ea ba cheart smaoineamh ar agallaimh. Cinnte, athróidh sé

sin ó rang go rang tríd an scoil ar fad, ach fiú amháin i gcás

ranganna naíonán beidh gá le méid áirithe réamhoibre faoin

gcúlra

• tabhairt ar pháistí díriú ar na ceisteanna ba cheart dóibh a

chur ar an gcuairteoir. D’fhéadfadh go gcuirfeadh slám docht

réamhshocraithe de cheisteanna bac le spontáineacht an

agallaimh, agus ba cheart a leithéid sin a sheachaint, ach ba

cheart na páistí a threorú chun go leagfaidís amach na réimsí

a mbeadh siad ag cur ceisteanna fúthu. D’fhéadfadh

agallamh le seanfheirmeoir, mar shampla, díriú ar ghnéithe

áirithe dá chuid oibre atá tar éis athrú ón uair a bhí sé féin

ina bhuachaill ag fás suas ar an bhfeirm. D’fhéadfaí rudaí a

chur san áireamh mar chruth chlós na feirme, na foirgnimh,

an trealamh a d’úsáidtí sna goirt le barra a chur agus a

bhaint

80

• teicníochtaí agallaimh a fhoghlaim. I dtosach b’fhéidir go

ndíreofaí an obair ar cheisteanna a ullmhú. D’fhéadfaí gnéithe

faoi leith den agallamh a thabhairt do ghrúpaí éagsúla sa

rang agus cúram orthu ceisteanna feiliúnacha a chur le chéile.

D’fhéadfaí cuid acu seo a thriail i modh ról-aithrise sa rang. Is

é an aidhm a bheadh leis an obair seo na páistí a spreagadh

le smaoineamh ar raon ceisteanna roimh ré, agus chomh

maith leis sin fiúntas na gceisteanna a scrúdú: is cuimsithí an

freagra a gheofar ar cheist oscailte mar, ‘Cén chaoi a ndearna

sibh treabhadh an uair sin?’ ná ar cheist dhúnta mar, ‘An

mbíodh capaill agaibh leis an obair a dhéanamh?’ ar féidir an

freagra gairid ‘Bhíodh’ a thabhairt air

• Ba cheart béim a leagan ar an tábhacht a bhaineann le

héisteacht go cúramach lena mbíonn á rá. D’fhéadfadh na

páistí cuid de na ceisteanna is tábhachtaí a scríobh síos ach

ba cheart iad a spreagadh gan cloí le liosta docht

ceisteanna. Má éisteann siad go cúramach, ba cheart go

mbeidís in ann freagairt don chainteoir agus tuilleadh sonraí

spéisiúla a fháil uaidh/uaithi.

Ach breathnú ar pháistí eile ag ról-aithris agus iad ag cur

agallaimh agus faoi agallamh, beidh deiseanna acu tábhacht

a gcuid gothaí a fheiceáil

• socrú cé acu an ndéanfar taifeadadh ar an agallamh nó nach

ndéanfar, agus cén chaoi. D’fhéadfaí fístéip nó téip fuaime a

úsáid, ach caithfear cead an chuairteora a fháil go maith

roimh ré. Ba cheart an trealamh ar fad atá le húsáid a thástáil

agus é a bheith i bhfearas roimh theacht an chuairteora.

Céim 4 An t-agallamh

Is sa seomra ranga a tharlóidh an chuid is mó de na hagallaimh

nuair a bhuailfidh an rang ar fad leis an gcuairteoir. Feileann sé

sin do na páistí is óige go háirithe. Ba cheart d’urlabhraithe ó

na grúpaí éagsúla a bhfuil smaoineamh déanta acu ar théamaí

an agallaimh tús a chur leis an gceistiú. D’fhéadfadh gur éasca

a d’fhreagródh cuairteoirí dá gcuirfí ceisteanna orthu faoi earra

nó faoi ghrianghraf faoi leith, nó faoi dháta a bhí tábhachtach

ina saol, mar shampla a gcéad lá ar scoil, lá a raibh siad i

dtrioblóid ar scoil, an uair a thosaigh siad ag obair, an chéad

turas fada a thug siad ón mbaile. Cabhróidh sé leis na páistí má

bhíonn na hearraí le láimh agus roinnt ceisteanna tábhachtacha

ullmhaithe, go háirithe sa chuid tosaigh den agallamh.

D’fhéadfaí socruithe eile a dhéanamh i gcás na bpáistí is sine.

Is dócha go mb’fhearrde an toradh an cuairteoir a bhualadh le

grúpa réasúnta beag páistí. D’fhéadfaí an t-agallamh a

thaifeadadh agus d’fhéadfadh an rang ar fad breathnú air níos

déanaí. D’fhéadfadh deacrachtaí móra a bheith ag baint leis,

ach is cosúil go mbeadh cuairteoirí níos mó ar a gcompord i

dtimpeallacht neamhfhoirmiúil, mar shampla i gcúinne den

leabharlann nó i seomra beag. D’fhéadfadh páistí roinnt

agallamh a dhéanamh le gaolta sa bhaile.

I ngach cás, ba cheart do na páistí foghlaim le meas a bheith

acu ar an gcuairteoir agus le plé leis/léi go cúirtéiseach, roimh

an seisiún, lena linn, agus ina dhiaidh. Ba cheart iad a

spreagadh le cathaoir chompordach a chur ar fáil don

chuairteoir, le héisteacht go béasach, agus le cuireadh a

thabhairt dó/di breathnú ar chuid den obair atá críochnaithe

acu ar an tréimhse atá i gceist, agus le buíochas a ghabháil

leis/léi ag an deireadh. Beidh áthas ar go leor cuairteoirí

cuireadh a fháil teacht ar ais le breathnú ar thaispeántas nuair

a bheidh an tionscadal críochnaithe, agus ba cheart do na

páistí litir bhuíochais a scríobh i gcónaí.

Céim 5 Iarobair

Cabhróidh plé agus iarghníomhartha leis na páistí

• ar chuala siad a thabhairt chun cuimhne agus a shoiléiriú

• na cuntais a thug an cuairteoir a cheangal le píosaí eile

fianaise agus eolais faoin tréimhse

• áiteanna a luadh san agallamh a aithint, go háirithe áiteanna

sa cheantar

• samplaí d’athrú agus de leanúnachas a aithint

• smaoineamh ar mhothúcháin an chuairteora i leith na

n-imeachtaí a ndearna sí/sé cur síos orthu. Thar aon fhoinse

eile, tá an fhianaise béil suibiachtúil. D’fhéadfadh go

dtabharfaí ar na páistí smaoineamh ar chlaonadh agus ar

chruinneas na fianaise béil má chuireann siad dhá chuntas

béil faoin ábhar céanna i gcomparáid lena chéile. Deir

scríbhneoirí áirithe gur fusa do pháistí claonadh a fheiceáil i

gcomhthéacs fianaise béil ná ar aon bhealach eile

• a gcuid fionnachtana a shoiléiriú agus a chur i láthair daoine

eile ar bhealaí éagsúla.

Déantúsáin a úsáid

81Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Cad is déantúsán ann?

Déantúsán stairiúil é aon rud a bhí inúsáid ag daoine san am atá thart archúiseanna praiticiúla nó aeistéitiúlaagus a tháinig slán. Bosca lóin páiste óna hochtóidí, mionsciorta ó naseascaidí, rialóir sleamhnáin ó nacaogaidí, lampa ola ón naoú haoisdéag agus scríobán ón gClochaois, isdéantúsáin stairiúla iad ar fad agusléiríonn siad ar fad gnéithe de shaol nandaoine a rinne iad agus a d’úsáid iad.Is déantúsáin freisin iad pictiúir,cáipéisí scríofa, leabhair chlóbhuailte,taifid leictreonacha agus rudaí satimpeallacht, ach caithfear plé leis nafoinsí sin ar bhealaí éagsúla, aguslabhrófar fúthu i míreanna níos faidesíos.

Ról na ndéantúsán

Tig le déantúsáin stairiúla cur letuiscint staire an pháiste agus leforbairt a scileanna staire ar bhealachsuntasach:

• gníomhaíocht ann féin í láimhseáilagus imscrúdú déantúsán stairiúilagus tig léi tionchar láidirspreagthach a bheith aici imúineadh agus i bhfoghlaim nastaire

• is féidir le páistí a bhfuil deacrachtaíléitheoireachta nó deacrachtaí eilefoghlama acu a bheith chomhhéifeachtach céanna lenagcomhdhaltaí ag déanamh anailísear fhianaise na ndéantúsán agus agbaint tátal aisti, ar a laghad

• cuireann sé go mór leis an iarrachtteacht ar thuiscint leathanchothrom ar an stair déantúsáin aúsáid mar fhianaise stairiúil. Níl anscríbhneoireacht ann rófhada i stairan duine, agus fiú nuair a bhíodh síin úsáid ba ag na daoine saibhre, aglucht na cumhachta agus ag luchtan léinn í. Os a choinne sin bhíodhdéantúsáin ina sheilbh ag gachcineál duine, mná chomh maith lefir

• ach déantúsáin a scrúdú, chabhródhsé le páistí, b’fhéidir, meas a bheithacu ar chlisteacht daoine san am atáthart. Toisc go bhfuil nateicneolaíochtaí atá ar fáil dúinne salá atá inniu ann chomhhilghnéitheach agus chomh castasin, tá an chuma ar an scéal gobhfuil an fearas, na huirlisí agus narudaí a dhéanaimid ‘níos fearr’ ná nacinn a d’úsáid daoine fadó. Trídhéantúsáin staire a scrúdú is féidirle páistí a thuiscint go raibh daoinefadó chomh cruthaitheach céannaagus iad ag réiteach fadhbannapraiticiúla, ag cur san áireamhteorainneacha na dteicneolaíochtaía bhí ar fáil dóibh

• cuireann déantúsáin deiseannaluachmhara ar fáil le samplaí dechúis agus iarmhairt, athrú agusleanúnachas a scrúdú. Is minic aléireoidh siad riachtanais, tosca nóteicneolaíochtaí na ndaoine ad’úsáideadh iad agus is féidirforbairt déantúsán gaolmhar a rianúthar thréimhse ama, mar shampla‘lampaí agus soilse trí nahaoiseanna’.

Déantúsáin

a ú

sáid

82

Déantúsáin a aimsiú agus a

roghnú

Bíonn na déantúsáin is feiliúnaí lehúsáid le páistí bunscoile

• sách láidir le gur féidir leis na páistíiad a láimhseáil go cúramach. Gominic is féidir le páistí go leor ainsint faoi earra ach é a láimhseáilagus a mhothú. Ba cheart páistí amhúineadh le haire a thabhairt dosheanearraí agus le meas a bheithacu orthu. B’fhéidir go gcuirfeadhna páistí is sine spéis sa chaoi adtagann meath ar rudaí de bharraoise agus úsáide: mar shampla,d’fhéadfaí an chaoi a n-éiríonnnuachtáin buí, an chaoi adtréigeann dath fabraicí agus antoradh a bhíonn ar chreimeadh aimscrúdú gan stró san obaireolaíochta

• bainteach le raon leathan deghníomhaíochtaí daonna, cuid acunach luaitear go minic sna foinsíscríofa, mar shampla, trealamh tí,uirlisí feirme, uirlisí lucht ceirde,éadaí, agus trealamh scoile

• gan a bheith chomh sean sin igcónaí. Is féidir earraí a fháil ó napáistí féin agus tá siad seo ar nahearraí is tábhachtaí agus isábhartha ar fad: is féidir le páistíearraí dá gcuid féin—bréagáin nachbhfuil in úsáid a thuilleadh, bailléadaigh, cuimhneacháin,seanchártaí lá breithe srl.—a úsáidlena bhforbairt féin a imscrúdú.

D’fhéadfaí earraí a fháil uathu seo aleanas

• tuismitheoirí, seanaithreacha agusseanmháithreacha, agus gaolta eile na

ndaltaí. Nuair a thugtar faoi stair namuintire d’fhéadfaí tuismitheoirí nógaolta eile a spreagadh le seanearraí athaispeáint nó a thabhairt ar iasachtdo na páistí sa rang

• siopaí mangarae agus stallaí earraíar athdhíol

• oibrithe atá scortha agus achoinnigh, b’fhéidir, uirlisí nó earraía bhain lena gcuid oibre

• iarsmalanna áitiúla a mbeadh sé ar agcumas, b’fhéidir, roinnt earraí athabhairt ar iasacht nó iad athaispeáint do na páistí.

D’fhéadfadh scoil a bheartú earraí denchineál sin a bhailiú in imeacht namblianta agus bailiúchán staire,foireann uirlisí nó iarsmalann bheag achur le chéile a mbeadh teacht air agna ranganna uile sa scoil. Má bhailítearearraí, tá sé tábhachtach oiread eolaisagus is féidir faoina mbunús a fháilagus a thaifeadadh, mar beidh sé sinluachmhar sna blianta atá le teacht.

Bíodh is go bhféadfaí teacht ar earraí ódheireadh na naoú haoise déag agusón bhfichiú haois go réasúnta éasca,b’fhéidir, is annamh a thagtar ar earraíbeaga a bhaineann le tréimhsí níosfaide siar ná sin. Tharlódh, i ngeall ar aluach nó an chuma a bheadh orthu,nach mbeidís feiliúnach don seomraranga pé scéal é. Bíonn macasamhlanua-aimseartha de roinnt earraí tí, marshampla coinnleoirí, meánna agusmeáchain, bréagáin adhmaid, nólampaí Clochaoise, ar díol i siopaímúsaeim agus, más de réir an tsean-nóis a rinneadh iad, d’fhéadfaidís abheith luachmhar sa seomra ranga.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Eiseamláir 11Earra á imscrúdú ranganna 3 agus 4

83Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Réamhrá

D’fhéadfaí an creat atá i gceist leis an eiseamláir seo a úsáid le

déantúsán stairiúil ar bith beagnach. Is maith an smaoineamh é na

céimeanna sa teicníocht seo a úsáid le hearraí comhaimseartha

sula gcuirtear i bhfeidhm iad ar earraí ón am atá thart.

Ba chóir an obair seo a dhéanamh i ngrúpaí beaga, ó cheart,

gach grúpa agus earra amháin á imscrúdú aige. D’fhéadfaí an

ghníomhaíocht seo a úsáid mar chuid den staidéar ar thréimhse

faoi leith nó ar ghné faoi leith den saol fadó. Sa chaoi sin,

thosódh na páistí ar an scrúdú agus eolas faoin gcomhthéacs

acu cheana féin, rud a chabhródh leo an t-earra a mheas agus a

imscrúdú. Os a choinne sin, d’fhéadfaí an ghníomhaíocht a

úsáid le tús a chur le topaic, mar go spreagfadh na ceisteanna

a chuirfeadh na páistí le linn an imscrúdaithe tuilleadh taighde.

Earra á imscrúdú

•breathnaítear ar an earra ach ná déantar tomhas faoi cé atáann

•scrúdaítear an t-earra go géar

láimhseáiltear agus mothaítear é

déantar pictiúr de

caitear machnamh

… ar a chuma fhisiceach, ar a dhéanamh

… ar an bhfeidhm a bhí leis, ar a dhearadh

•baintear tátail as maidir leis na daoine a rinne agus a d’usáidé

•déantar tuilleadh imscrúdaithe air

Céim 1 An t-earra a chur i láthair

Tá an sampla seo bunaithe ar smóladán beag láimhe. Nuair a

chuirtear a leithéid seo d’earra i láthair páistí, déanfaidh go

leor acu iarracht a thomhas cé hé féin. Aontaíonn an chuid is

mó de na scríbhneoirí gur ceart bac a chur leis sin, mar chomh

luath is a dhéantar tomhas ní go héasca a smaoineoidh na

páistí ar rudaí eile a d’fhéadfadh a bheith ann agus ní

dhéanfaidh siad an t-imscrúdú chomh dian agus is gá.

Céim 2 An t-earra a imscrúdú

Má theastaíonn uainn go labhródh déantúsáin linn faoin am atá

thart tá breathnóireacht ghéar agus scrúdú córasach

tábhachtach. Chabhródh sé leis na páistí eolas a chur ar

ghnéithe an smóladáin má láimhseálann siad é, má mhothaíonn

siad é agus má tharraingíonn siad pictiúr de. Le linn dóibh a

bheith á tharraingt ba cheart na páistí a spreagadh leis na

marcanna, na línte agus aon ghnéithe eile a bhreacadh chomh

cruinn agus is féidir leo. D’fhéadfaí lipéid a chur leis na

líníochtaí le gnéithe spéisiúla a nótáil.

Ba cheart páistí a spreagadh le hearraí a scrúdú go córasach

agus le tátail bunaithe ar eolas a bhaint astu. Is féidir anailís a

dhéanamh ar an gcuid is mó de na hearraí ach smaoineamh

orthu seo:

• gnéithe fisiceacha an earra

• an chaoi ar cuireadh an t-earra le chéile

• an riocht ina bhfuil sé

• an fheidhm a bhí leis

• a dhearadh.

Taispeánann an tábla ar an gcéad leathanach eile cén chaoi a

bhféadfaí seo a chur i bhfeidhm ar an smóladán. Mura bhfuil

taithí ag na páistí ar dhéantúsáin a scrúdú, d’fhéadfadh an

múinteoir na ceisteanna a úsáid leis an earra a scrúdú leis an

rang ar fad. Ina dhiaidh sin, d’fhéadfaí cóipeanna de na

ceisteanna a thabhairt do ghrúpaí mar áis tagartha agus le plé

a spreagadh fad is a bheadh earra ar bith á scrúdú.

Céim 3 Tátail a bhaint

Ba cheart go spreagfadh an plé agus an ceistiú na páistí le

smaoineamh faoinar féidir leis an earra a insint dúinn faoi

scileanna, teicneolaíochtaí, foirmeacha ealaíne, obair agus

caitheamh aimsire na ndaoine a d’úsáid é. Mar shampla, bhí an

smóladán ag teastáil ó dhaoine nuair ba iad na coinnle an t-aon

fhoinse solais a bhí acu sa teach. Bíodh is go n-úsáidimid

coinnle inniu ní úsáidimid iad chomh minic sin go mbíonn gá

againn le smóladán.

84

Trí earraí eile a scrúdú, b’fhéidir go dtiocfadh na páistí ar

thuiscint don ualach oibre a bhí le déanamh ag oibrithe tí fadó

agus don chaoi a mbímidne ag brath ar mheaisíní. B’fhéidir go

dtabharfadh an maisiú ar earraí leid faoi spéiseanna agus faoi

chreideamh daoine: mar shampla, b’fhéidir go ndearnadh mugaí

nó plátaí comórtha ar ócáidí móra nó ar chuairteanna daoine

chuig áiteanna áirithe; b’fhéidir go léiríonn crosa ó aimsir na

bPéindlíthe an tábhacht a bhain le hoilithreachtaí do na daoine.

D’fhéadfadh na páistí cuid de na gnéithe sin a phlé níos

iomláine tar éis dóibh deis a bheith acu tuilleadh imscrúdaithe

a dhéanamh ar an earra agus ar an tréimhse lenar bhain sé.

Smóladán

Céim 4 Iarobair

Ba cheart go mbeidís seo ar na gníomhaíochtaí iaroibre:

• tabhairt faoi thuilleadh taighde lena chinntiú gur aithníodh

an t-earra i gceart, mar shampla, trí leabhair, fianaise béil nó

grianghraif a úsáid

• imscrúdú a dhéanamh faoin gcaoi ar tháinig modhanna eile

soilsithe chun cinn

• i gcásanna áirithe, d’fhéadfadh sé cabhrú le páistí ionbhá a

bheith acu le daoine fadó agus leis an saol a bhí acu má

dhéanann siad iarracht na hearraí a úsáid. Mar shampla, má

ardaíonn siad iarann trom smúdála agus é á chur i

gcomparáid le ceann nua-aimseartha b’fhéidir go rachadh sé

i gcion orthu an méid oibre a bhí i ceist sular tháinig ann

don iarann leictreach.

85Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Creat le déantúsáin stairiúla a scrúdú agus é curtha i bhfeidhm ar smóladán

Caitear machnamh le ...

gnéithe fisiceacha

déanamh

riocht

feidhm

dearadh

Tráchtaireacht

Tá dath an airgid ar an smóladán taobh amuigh, ach tá sé dubh

taobh istigh. B’fhéidir go dtabharfadh sé seo le fios gur

coinníodh nó gur cuireadh rud ‘salach’ ann.

Tá cuma crua láidir ar an smóladán. Níl aon inscríbhinní air.

Ba cheart do pháistí foghlaim le gnáthábhair a aicmiú agus a

aithint trí ghníomhaíochtaí sórtála cosúil leo sin atá molta sa

chlár eolaíochta. Is féidir iad a mhúineadh freisin le roinnt gnáth-

theicníochtaí déantúsaíochta a aithint: mar shampla, beidh líne

mhúnla le feiceáil ar earra múnlaithe, beidh cruth rialta ar earra

cré a rinneadh ar roth agus amanna beidh línte le feiceáil air,

bíonn éadaí a rinneadh as fabraicí sníofa éagsúil go maith leo sin

atá cniotáilte.

Tá a rian le feiceáil ar an smóladán go ndearnadh i múnla é, ach

b’fhéidir gur cuireadh an chos leis níos déanaí.

B’fhéidir go léireodh rian caite ar earraí cén bealach ar

úsáideadh iad: mar shampla, má tá rian dubh ar adhmad b’fhéidir

go dtaispeánfadh sin cén áit a mbeirtí air de lámh. Tá sé le

tuiscint as an taobh istigh den smóladán a bheith dubh gur

baineadh úsáid as ar bhealach éigin.

Ach an t-earra a láimhseáil b’fhéidir go rithfeadh sé le duine cén

chaoi ar úsáideadh é: mar shampla, ní shuífidh an smóladán

socair ar dhromchla cothrom mar sin ní fhéadfaí é a úsáid chun

leachtanna a choinneáil. B’fhéidir go gcaithfí coinneal, coinnleoir,

agus an smóladán a thabhairt do pháistí níos óige ag an am

céanna le go mbeadh ar a gcumas an fheidhm a bhí leis a oibriú

amach.

B’fhéidir go dtabharfadh an dath nó an bhailchríoch atá ar roinnt

earraí le fios gur sa teach a d’úsáidtí iad. B’fhéidir go dtabharfadh

maisiú ilchasta le fios gur mar ornáid amháin a bhí sé nó go

ndearnadh é go bhfeicfí é, chomh maith le go n-úsáidfí é.

B’fhéidir go dtabharfadh méid an earra le fios cé acu a raibh fear,

bean nó páiste ceaptha é a úsáid.

Ceisteanna níos deacra iad seo, ach le cleachtadh, b’fhéidir go

bhféadfaí páistí a spreagadh le hearraí a mheas ar an gcaoi sin.

Tá buntáistí soiléire ag miotal seachas ábhair eile i gcás an

smóladáin, agus ba cheart fiafraí de na páistí an gcuireann a

chos agus a mheáchan ar chumas duine é a úsáid go sásúil.

Cuirtear ceisteanna mar ...

Cén dath atá air?

Cad leis is cosúil é?

... cruth, méid

Cén mothú atá ann?

... uigeacht, teocht, meáchan

Cén glór atá aige?

... toll, cling stáin ann, dlúth

An féidir aon inscríbhinní a fheiceáil?

An i bpíosaí a rinneadh é?

... nó in aon phíosa amháin?

An bhfuil aon rian air gur i múnla arinneadh é?

Cad as a rinneadh é?

... adhmad, miotal, cré, plaisteach,fabraic

Ar athraíodh an t-earra nó ar deisíodhé ar bhealach ar bith?

An féidir aon rian a fheiceáil air gomb’fhéidir go ndearnadh dochar dó nógur caitheadh é?

An bhfuil an t-earra iomlán ann?

Cén chaoi ar úsáideadh é, meas tú?

... cad chuige?

Cé a d’úsáid é, meas tú?

Cén áit ar úsáideadh é, meas tú?

An ndéanann sé an obair ar dearadh élena haghaidh go maith?

Ar úsáideadh ábhair a bhí oiriúnachdon earra féin?

An bhfuil sé go hálainn?

An airíonn sé ceart i do lámh?

An mbeadh sé éasca é a úsáid?

Eiseamláir 12 Gníomhaíochtaí agus déantúsáin

86

Ón earra nua-aimseartha go dtí

an seanearraranganna 1 go 6

Féadfar iarraidh ar pháistí earra nua-aimseartha a scrúdú, citeal

leictreach mar shampla, agus leas a bhaint as an gcur chuige a

rianaíodh in Eiseamláir 11 chuige. Ba cheart go ndíreodh an

obair seo a n-aire ar an gcaoi a bhfuil dearadh píosa fearais

nua-aimseartha ag teacht leis an úsáid a bhaintear as nó gan a

bheith ag teacht léi. Ba cheart cúpla seanchiteal a thabhairt

don ghrúpa ansin, mar shampla, citeal leictreach níos sine,

citeal trom a d’úsáidtí ar shorn breosla chruánaigh san am atá

thart, agus citeal dubh iarainn le lámh air a chrochtaí ar an

gcroch os cionn na tine oscailte.

Is féidir tuiscint páistí ar athrú agus ar leanúnachas a fhorbairt ach earraí nua-

aimseartha agus seanearraí a chur i gcomparáid le chéile

D’fhéadfaí iad sin a scrúdú ar an gcaoi chéanna ansin agus na

páistí ag cur na gciteal i gcomparáid le chéile ó thaobh na

mbealaí éagsúla a réitíonn siad an fhadhb chéanna agus a

n-úsáideann siad teicneolaíochtaí éagsúla. Féadfar iarraidh ar

na páistí ansin iad a chur in ord ama agus cúiseanna lenar

roghnaigh siad an t-ord sin a thabhairt. I gcás na bpáistí óga ba

cheart go mbeadh líon na n-earraí an-teoranta—dhá cheann

nó trí cinn i dtosach—agus difríocht shoiléir aoise eatarthu.

De réir mar a éiríonn na páistí níos cumasaí ar earraí a

láimhseáil, féadfar cur le raon na n-earraí agus d’fhéadfadh na

difríochtaí aoise gan a bheith chomh soiléir sin.

Tá go leor samplaí d’fhearas tí ann agus is féidir iad a úsáid ar

an gcaoi chéanna, mar shampla, meaisíní nó fearas níocháin

agus glantóirí cairpéid. I ngach cás cuirfidh taithí an pháiste ar

an sampla comhaimseartha lena t(h)uiscint ar na samplaí a

chuaigh roimhe.

Earraí agus fianaise béil gach rang

D’fhéadfadh gur bealach sármhaith é le fianaise béil a úsáid

agus le cur le tuiscint páistí ar dhéantúsáin iarraidh ar dhuine a

bhfuil taithí aige ar earraí a thaispeáint cén chaoi a n-úsáidtí

iad. In go leor ceantar tuaithe, tá cuimhne ag na seandaoine

fós ar an gcuigeann a dhéanamh de láimh, agus ar na huirlisí a

d’úsáidtí: croca a ligtí don bhainne seasamh ann, cuinneog

agus loine, cláiríní agus ladair ime, srl. Tá teacht orthu sin fós

agus is féidir iad a fheiceáil i músaeim áitiúla. B’fhéidir go

bhféadfadh ceardaithe labhairt leis na páistí faoina gcuid uirlisí

agus faoina gcuid oibre.

Bagáiste ar iarraidh gach rang

Tugann an ghníomhaíocht seo dúshlán na bpáistí oiread eolais

agus is féidir a bhaint as an bhfianaise atá ar fáil agus is féidir í

a chur in oiriúint do gach aoisghrúpa. Cuirtear cás, seaicéad,

sparán, nó mála láimhe i láthair na bpáistí mar earra caillte a

fuarthas. Caithfidh na páistí fíricí a chur le chéile faoin té ar leis

é trí scrúdú a dhéanamh ar a bhfuil ann.

Mar shampla, cé is féidir a fháil amach ó na rudaí seo i seaicéad

fir?

eochracha cairr

ticéad Bus Éireann

buidéal leighis agus ‘S. Ó Máille’ ar lipéad air

léarscáil de chóras na dtraenacha faoi thalamh i Londain, cásspéaclaí agus inscríbhinn air ‘B. Mac Gabhann, Radharceolaí,an Cabhán’

litir dar tús ‘A Dhaid dhil’ agus dar críoch ‘le grá ó Mháire’

vallait (ina bhfuil grianghraf de bhuachaill agus beirt chailíní,cárta teileafóin, agus píosa páipéir le ‘Sinéad Londain 6743826’ scríofa air, agus nótaí airgid de chuid na hÉireann agusnótaí Sasanacha)

Tríd an bplé, ba cheart na páistí a threorú leis na fíricí atá ar

eolas againn agus an tuairimíocht a idirdhealú agus a fháil

amach cén chaoi a bhféadfaí tuilleadh eolais a fháil, ag baint

leasa as na leideanna san fhianaise.

Seandálaíocht ranganna 3 go 6

De réir mar a fhoghlaimíonn na páistí faoi phobail ársa ba chóir

go gcuirfí ar an eolas iad faoi roinnt de na bealaí ina

bhfoghlaimíonn seandálaithe faoi shaol na ndaoine sin.

D’fhéadfadh go mbeadh deis ag na páistí tochailt a fheiceáil dá

n-aimseofaí iarsmaí sa talamh áit éigin sa cheantar. Taispeánann

cuid de na lárionaid léirithe an chaoi a n-úsáidtear fianaise a

bhailíonn seandálaithe le heolas a fháil faoi dhaoine fadó.

Baineann na páistí is sine taitneamh as a bheith ag ‘léamh’ nó ag díchódú pictiúr. Thuas, is féidir an

fíor ar Bhreac Mhaodhóg (clúdach leabhar ón aonú nó ón dóú haois déag) a aithint mar chléireach

mar go bhfuil leabhar ina lámh aige.

Pictiúir agus grianghraif

87Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

An seansaol i bpictiúir

Cineálacha fianaise iad pictiúir agusgrianghraif atá an-oiriúnach do pháistíbunscoile, mar

• is féidir iad a úsáid le páistí de gachaois agus de gach leibhéal cumais,mar seachnaítear deacrachtaí abhaineann le léitheoireacht

• is féidir iad a fhí isteach igcineálacha éagsúla ceachta: isféidir leis an rang ar fad iad a phlémá mhéadaítear iad ar chairt nó lecabhair osteilgeora, nó is féidir iad aúsáid le grúpaí beaga nó le daoineaonair

• tugann siad deiseanna domhúinteoirí scileanna ardleibhéilcritice mar thátal agus aithintclaonta a thabhairt chun cinn—scileanna a d’fhéadfadh a bheithdeacair a chur i bhfeidhm i gcásfoinsí faisnéiseacha.

Péinteálacha agus líníochtaí

Tá raon leathan péinteálacha aguslíníochtaí a bhaineann le go leortréimhsí staire ar fáil. Tá míbhuntáistíáirithe ag baint le péinteálacha aguslíníochtaí mar fhoinsí: tá siad an-roghnaitheach, taispeánann siaddaoine saibhre i bhfad níos minice nádaoine bochta, agus is minic a bhfuiliontu curtha as a riocht ag anealaíontóir chun go dtaitneodh sé leisan té sa phéinteáil nó leis an bpátrúntrí fhreastal ar a d(h)íomas sin nó chunráiteas polaitiúil nó creidimh nó ráiteasde shaghas éigin eile a dhéanamh. Os achoinne sin, tig leis na péinteálacha goleor eolais a thabhairt. Tig leo léargasa thabhairt don pháiste ar an gcaoi araibh an saol fadó. Chomh maith leissin, is féidir na páistí is sine amhúineadh le pictiúr a ‘léamh’ agus lecuid de na gnásanna agus de nahíomhánna a d’úsáid ealaíontóirí lehábhair áirithe a chur in iúl a aithint.

Tá péinteálacha sármhaithe ón am atáthart le fáil ar bhealaí éagsúla agus ganoiread sin costais:

• foilsíonn go leor dánlann agus tithestairiúla cóipeanna dá bhfuil acu ibhfoirm sleamhnán, cártaí poist,póstaer, agus leabhar

• bíonn féilirí ar fáil go minic ódhánlanna, ó chomhlachtaí, agus óinstitiúidí eile

Pic

tiú

ir agus g

rianghra

if

Is minic a cuireadh sceitse d’fhoirgneamh i lámh fir in iúl gur ailtire a bhí

ann, mar atá le feiceáil sa Phortráid de James Gandon le William Cuming

agus Tilly Kettle, thíos. I measc na ngnásanna eile a bhí ann bhí leabhair

agus róbaí dubha chun fear léannta nó dlíodóir a chur in iúl, coróin le

haghaidh banríona nó rí, srl.

88

.

• cé go mbíonn leabhair ealaíne aguscláir thaispeántais costasach gominic, bíonn a bhformhór ar fáil óna leabharlanna áitiúla

• bíonn cóipeanna de phriontaí ódhánlanna náisiúnta agus ódhánlanna eile agus frámaí orthu lefáil ar iasacht ó roinnt leabharlann

• bíonn go leor pictiúr le fáil idtéacsleabhair agus i leabhairthagartha

• tá níos mó is níos mó dánlann ann achuireann a gcuid bailiúchán ar fáilar an idirlíon nó ar dhlúthdhiosca

• go minic is féidir le páistí breathnúar an bpictiúr sa dánlann nó sateach ina bhfuil sé ar taispeáint,agus is minic gurb é sin an curchuige is éifeachtaí.

Nuair a bhíonn ceacht ranga ar siúl isfearr a fheileann rudaí ar féidir iad afháil i bhfoirm póstaeir nó féilire nóatá le fáil sna téacsleabhair. D’fhéadfaípictiúir níos lú a úsáid le grúpaí. Má tábaint ag líníocht nó ag péinteáiláirithe leis an gceantar agus dábhféadfaí úsáid a bhaint aisti sa scoil,b’fhéidir go mbeadh dánlann sástagrianghraf a dhéanamh di agus cóipmhór di a dhéanamh. Ach is seirbhíschostasach í sin de ghnáth.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

89Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Grianghraif

Thosaigh an ghrianghrafadóireacht ilár an chéid seo caite. I dtosach báireba phróiseas mall achrannach í, achbhí sí i bhfad níos solúbtha agus níossaoire ná an phéintéireacht. Tógadhan-chuid grianghraf agus cuireadhbailiúcháin ollmhóra le chéile i rith andara leath den naoú haois déag (goháirithe sa cheathrú dheireanach) agusi rith na fichiú haoise. Tá na míltepriontaí ón naoú haois déag agus ónbhfichiú haois i gCnuasach Lawrenceagus i gCnuasach Poole sa LeabharlannNáisiúnta agus i gcnuasaigh eile,Cnuasach an Athar Browne, marshampla.

De réir mar a tháinig laghdú ar chostasna grianghrafadóireachta agus de réirmar a d’fheabhsaigh an teicneolaíocht,bhí an ghrianghrafadóireacht ar fáil doníos mó is níos mó daoine agus bhíníos lú scile ag teastáil. Is mó an seans,mar sin, go dtaispeánfaidh grianghraifsaol na ngnáthdhaoine. Ní hamháinsin ach is fusa teacht orthu: is minic abhíonn radhairc ar bhailte agus archeantair eile as Cnuasach Lawrence lefáil i siopaí pictiúr agus i siopaítroscáin. Is féidir teacht orthu gominic freisin i leabhair ghrianghraf, ileabhair staire áitiúla, i bhféilirí, agus ibpóstaeir.

Pic

tiú

ir agus g

rianghra

if

Éisc á leasú i gCliara, Contae Mhaigh Eo. D’fhéadfaí an grianghraf seo a úsáid chun na gnéithe éagsúla den obair a

phlé: breith ar na héisc sna heangaí, iad a iompar i gcliabh ar an ngualainn, iad a ghlanadh is a shailleadh (chun

tosaigh ar clé) agus a chur i mbairillí. Tugann líon na mbairillí tuairim den tábhacht a bhain leis an ngnó.

90

Foinsí pictiúrtha eile

Ní mór a mheabhrú go bhfuil go leorcineálacha eile íomhánna agus meán igceist le foinsí pictiúrtha. D’fhéadfaí iadseo a leanas a chur san áireamh: samplaíd’ealaín luath ar nós í sin a rinne pobailna Clochaoise in uaimheanna indeisceart na Fraince agus sa Spáinn,péinteálacha a rinneadh mar mhaisiú arthuamaí ar nós iad sin taobh istigh dena pirimidí, maisiú ar shoithí cré,íomhánna gloine daite, dealbha, agusfiú cártaí poist agus fógraí.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Insíonn tuamaí, tuama Phiarais Óig de Buitléir i Mainistir Chill Chúile i gCo. Thiobraid Árann mar shampla, go leor dúinn faoi éadaí agus faoi chreideamh.

91Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Pic

tiú

ir agus g

rianghra

if

Oideachas sa tSean-Ghréig mar a léiríodh ar shoithí cré é.

Eiseamláir 13Pictiúr a úsáid ranganna 1 go 4

92

Réamhrá

Is féidir léaráidí a úsáid chun eolas bunúsach faoi thréimhse a

fháil. Bheadh an ghníomhaíocht seo a leanas feiliúnach mar

chuid den obair le ranganna 3 agus 4 ar an saol san ochtú haois

déag, ach d’fhéadfaí gnéithe de a úsáid le páistí níos óige ná sin.

Céim 1 Cad as a dtagann an pictiúr?

D’fhéadfadh an múinteoir an pictiúr a chur i láthair agus a

phríomhghnéithe a mhíniú: an tsráid, an droichead

(d’fhéadfadh go mbeadh mearbhall ar pháistí faoi seo) agus

sráid eile níos faide ar shiúl.

Más sa seomra ranga dóibh, d’fhéadfadh an múinteoir a mhíniú

do na páistí faoi bhunús an phictiúir agus faoin dáta a rinneadh

é. Ach má bhíonn na páistí ag scrúdú an phictiúir go

neamhspleách (agus iad ag úsáid cárta oibre i ndánlann cuir i

gcás) ba cheart iad a spreagadh le hainm an ealaíontóra, a

d(h)átaí breithe agus báis agus dáta agus teideal an phrionta

nó na péinteála a lorg dóibh féin. Ba cheart an nós sin a

chothú mar is fiúntaí an phéinteáil mar fhoinse fianaise más rud

é gur pictiúr comhaimseartha é.

Céim 2 Grinnbhreathnú

Ba cheart go gcabhródh ceistiú agus plé le páistí breathnú go

grinn ar an bpictiúr agus eolas faoin saol ag an am a fháil

amach. D’fhéadfadh na ceisteanna:

‘View from Capel Street’ as ‘A Picturesque and Descriptive View of the City of Dublin’ (1799). Tá priontaí Malton le fáil go coitianta mar phóstaeir agus is minic a

fheictear iad i leabhair faoi Bhaile Átha Cliath.

93Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

• díriú ar an obair atá á déanamh ag daoine

bean ag iompar ciseáin ar a ceann

saighdiúirí ag marcaíocht ar chapaill

daoine ag siúl

lastóir lampaí ag lasadh nó ag deisiú lampa

• aire a dhíriú ar an gcineál sráide a léirítear. Sráid tráchtála le

siopaí agus oifigí ba ea Sráid Chéipil.

Cén foirgneamh atá ar chúinne na sráide?(oifig chrannchuir)

Cad iad na foirgnimh eile sa tsráid? (siopaí, agus ceann acu

agus an focal ‘Burton’ os cionn na bhfuinneog; san ochtú

haois déag chiallaigh an focal ‘burton’ leabhar beag, cé go

bhféadfadh gur sloinne é freisin)

• oiread modhanna taistil agus iompair agus is féidir a aithint

sa phictiúr

• éadaí na ndaoine a chur i gcomparáid agus i gcodarsnacht le

chéile

• tátail a bhaint

Cén fáth a bhfuil na daoine tar éis teacht chuig an tsráid?

Cuir an bhean agus an páiste i gcomparáid leis an seanfhear

agus an páiste. Cad is féidir a rá fúthu? bocht/saibhir

An raibh mórán daoine bochta i mBaile Átha Cliath?

Cén chaoi ar phléigh na daoine saibhre leo (tá neamhshuim á

déanamh d’fhear déirce amháin ar a laghad)

Cén fáth ar áit mhaith é Sráid Chéipil do lucht déirce, meas

tú?

Céim 3 Iarobair

D’fhéadfaí an obair seo a threisiú trí:

• garlíníocht a dhéanamh de ghné nó dhó sa phictiúr, mar

shampla duine de na daoine atá ann

• na foirgnimh a scrúdú. De réir mar atá na páistí ag imscrúdú

stíleanna foirgneamh san ochtú haois déag, d’fhéadfaidís

athscrúdú a dhéanamh ar an bprionta féachaint an bhfuil

aon ghnéithe tipiciúla den tréimhse le feiceáil, mar shampla

cruinneachán an Mhalartáin Ríoga sa chúlra (Halla na

Cathrach anois), fuinneoga Seoirseacha, brící agus ábhair

thógála eile

• scríbhneoireacht chruthaitheach. Mar shampla

an comhrá idir na mná

scéal an fhir dhéirce

comhrá idir an páiste, an bhean leis an gciseán, agus fear an

chloig

cuntas an gharsúin bhig ar a lá i mBaile Átha Cliath.

Family Portrait le Philip Hussey (pictiúr de mhuintir Corbally, Ráth Béil, Co. Bhaile Átha Cliath,is dócha c. 1770) agus Portráid de Mhuintir Bateson as Doire (1762),

leis an ealaíontóir céanna. Is féidir deiseanna a chur ar fáil do pháistí ráitis ghinearálta a dhéanamh má chuirtear dhá phictiúr faoi thopaicí atá cosúil le chéile i

gcomparáid le chéile. Bheadh an ghníomhaíocht seo spéisiúil mar ghníomhaíocht iaroibre tar éis na gníomhaíochta sa mhír roimhe seo. Tá na pictiúir le fáil i leabhair

chlóbhuailte agus bheidís oiriúnach le haghaidh teagaisc grúpa.

Eiseamláir 14Dhá phictiúr a chur i gcomparáid le chéile ranganna 1 go dtí 6

94

95Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Céim 1 Cad as a dtagann na pictiúir?

Taispeánann an múinteoir na portráidí teaghlaigh ar an

leathanach thall. Tá an suíomh (taobh istigh de theach san

ochtú haois déag) agus an t-ábhar (grúpaí agus radhairc

theaghlaigh) mar a chéile. Trí na teidil srl. a scrúdú, ba cheart

aird na bpáistí is sine a dhíriú ar dhátaí na bpictiúr, atá

cóngarach go maith dá chéile. Ba cheart dóibh a bhunú go

ndearnadh na péinteálacha nuair a bhí na daoine fós beo.

Céim 2 Grinnbhreathnú

Sa phlé agus sa cheistiú ba cheart

• príomhghnéithe na bpictiúr a shoiléiriú

an áit a bhfuil na daoine, a bhfuil ar siúl acu

an chaoi a mbeadh a fhios againn gur péinteáladh iad ag anam céanna (mar shampla tá na cathaoireacha agus nahéadaí cosúil le chéile)

• a fháil amach cé hiad atá léirithe sna portráidí agus an gaol

atá acu le chéile: Mrs Bateson agus a ceathrar páistí; fear, a

bhean, agus a mbeirt pháistí (Muintir Corbally, is dócha)

Toisc portráid amháin a bheith gan teideal, níl aon fhianaisescríofa ag na páistí faoin ngaol atá ag na daoine saphortráid le chéile.

Cén fáth a gceapann siad gur iníonacha leis an bhfear agusleis an mbean na páistí atá sa phictiúr? Toisc go bhfuil greimag an máthair ar dhuine de na páistí, b’fhéidir; d’fhéadfadhgo ndéarfadh cuid de na páistí gur minic a péintéaladhpictiúr de theaghlach.

I gcás portráid Mhuintir Bateson, b’fhéidir go ndéarfadh napáistí go mb’fhéidir gur deartháireacha iad na buachaillí margo bhfuil siad cosúil le chéile; chomh maith leis sin, tá aniníon an-chosúil lena máthair.

• éadaí an fhir agus na mbuachaillí a scrúdú

Cad iad na príomhbhaill éadaigh?

Cén difear atá idir éadaí na mbuachaillí agus éadaí an fhir?

Tá casóga fada á gcaitheamh acu ar fad. Cad a insíonn sésin dúinn faoina dtithe?

• éadaí na mban agus na gcailíní a scrúdú agus a chur i

gcomparáid agus na páistí a spreagadh le tátail a bhaint faoi

stádas na dteaghlach

• a iarraidh ar na páistí a n-insíonn na pictiúir dúinn faoi

chaitheamh aimsire agus spéiseanna na ndaoine seo a fháil

amach

spéis sa cheol (fliúiteanna Sasanacha i lámha na mbuachaillí,bileog cheoil i lámh na máthar, uirlis, cruitchorda, b’fhéidir, sachúlra), peataí (madraí sa dá phictiúr)

bláthanna (sa chiseán agus sna ceannbhearta).

Céim 3 Iarobair

D’fhéadfadh go mbeadh cuid de na gníomhaíochtaí a moladh

roimhe seo san áireamh anseo.

• líníocht a tharraingt nó samhail a dhéanamh de na héadaí

• éisteacht le píosa ceoil ón ochtú haois déag (nó é a sheinm,

b’fhéidir)

• breathnú ar phictiúir de dhaoine eile de chuid na hochtú

haoise déag, daoine ó ghrúpaí sóisialta eile san áireamh, mar

shampla tithe na mbocht mar atá siad sin léirithe in Tour ofIreland le Arthur Young a chur i gcomparáid leis na portráidí

thuas.

Dhá radharc ar an tsráid chéanna: Inis Ceithleann ag tús na fichiú haoise mar atá i ngrianghraf i

gCnuasach Lawrence i gceann acu agus an radharc céanna i ngrianghraf a glacadh i 1990-1 mar chuid

de Thionscadal Lawrence sa cheann eile

96

Athrú agus leanúnachas trí

ghrianghraif

D’fhéadfadh gur bealach iontach é leseans a thabhairt do pháistí díriú arathrú agus leanúnachas ligean dóibhgrianghraf nó pictiúr de radharc sanam atá thart a chur i gcomparáid leisan gcuma atá ar an áit chéanna sa láatá inniu ann. Tá grianghraif asCnuasach Lawrence agus priontaí asfoinsí éagsúla an-oiriúnach donchineál sin gníomhaíochta, agus inóchaidí an chéid seo atógadhgrianghraf de bhreis agus míle de naháiteanna sin atá i gceist sabhailiúchán mar chuid de ThionscadalLawrence.

D’fhéadfaí seanghrianghraf a chur igcomparáid le grianghrafcomhaimseartha de radharc a thóg anmúinteoir. D’fhéadfaí iad sin a scrúdúsa rang nó a chur i mbileog riain sachaoi is go bhféadfadh na páistí anseanghrianghraf a chur i gcomparáidleis an áit mar atá inniu.

Is grinne a bhreathnódh na páistí dándíreofaí a n-aire, sa chéad áit, arrudaí nó ar ghnéithe faoi leith saradharc, mar shampla tithe nó siopaífaoi leith, gnéithe faoi leith dentroscán sráide, nó modhanna iompairfaoi leith. Ba cheart don cheistiú agusdon phlé aire a dhíriú ar ghnéithe atáathraithe ach chomh maith céanna arghnéithe a d’fhan mar a bhí. Is minicnach dtagann athrú ar leibhéiluachtaracha tithe i mbailte, bíodh isgo n-athraíonn an chuid sin atá arleibhéal na sráide. B’fhéidir gurcuireadh díon slinne in áit ceann tuíach go bhfuil airde na bhfoirgneamhmar a chéile i gcónaí.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

97Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Ní bhíonn grianghraif an-ársa agteastáil le haghaidh ceachta densaghas seo. Is féidir obair mhaith adhéanamh ach rudaí i ngrianghraif atáréasúnta nua-aimseartha a chur igcomparáid leis an gcaoi a bhfuil siadfaoi láthair: mar shampla, is minic abheidh troscán, an taobh amuigh denteach, an gairdín, nó carr, le feiceáil igcúlra grianghraif den teaghlach agusb’fhéidir gur athraíodh iad sin ar fad. Igceantair chathracha atá ag fás go tapab’fhéidir gur tháinig athrú réasúntatapa ar an timpeallacht. Más féidir,b’fhéidir go smaoineodh scoileanna nómúinteoirí ar chuid de na hathruithe athaifeadadh de réir mar a tharlaíonnsiad ionas go mbeidh taifeadgrianghrafach ar fáil d’obair staireamach anseo.

B’fhéidir go mbeadh siad seo i meascna ngníomhaíochtaí iaroibre, goháirithe i gcás na bpáistí is sine agus igcás grianghraf de cheantairchathracha:

• grianghraif a mheaitseáil leléarscáileanna de chuid naSuirbhéireachta Ordanáis dencheantar

• foirgnimh agus gnéithe a tháinigslán agus arbh fhiú iad a chaomhnúa aithint

• foirgnimh agus forbairtí eile nachbhfuil ag teacht lena dtimpeallacht aaithint.

Pic

tiú

ir agus g

rianghra

if

Píosa beag de The Last In le William Mulready (Gailearaí Náisiúnta na hÉireann)

Scoil scairte a úsáideadh mar léaráid le Traits and Stories of the Irish Peasantry le William Carleton

98

Claonadh agus cruinneas i

bpictiúir

Ba cheart na páistí is sine a chur ar an-airdeall faoin gclaonadh a bhíodh igceist go minic in obair ealaíontóirísan am atá thart agus faoin gcontúirt

atá ag baint leis sin ó thaobh an staraíde. Má chuirtear an radharc ar scoilscairte atá mar shuíomh leis an eachtraatá i gceist in The Last In le WilliamMulready, agus an scigphictiúr de scoilscairte a úsáideadh mar léaráid leTraits and Stories of the Irish Peasantry leWilliam Carleton, i gcomparáid lechéile, ba cheart go léireofaí an áibhéilatá sa dara ceann.

Taispeánann an dá radharc an chumaneamh-mhaisithe a bhí ar na seomraíscoile agus an neamheagar a bhí agbaint leis na scoileanna seo, de réircosúlachta. Ní bhíodh teagasc ranga náteagasc grúpa in úsáid sna scoileannaseo. Ach de bhrí go ndearnadh léaráidCarleton i gcomhair lucht léiteneamhbháúil i Sasana, léiríonn sé aneaspa ordúlachta mar chíréib agus marbhrúidiúlacht. D’fhéadfaí páistí a bhfuilobair áirithe críochnaithe acu ar nascoileanna scairte a threorú le plé adhéanamh ar an bhfáth a raibh cumaneamheagraithe ar na seomraí dar lecuairteoirí as Sasana agus as áiteannaeile (bhí taithí acu ar dhaltaí a fheiceáili scoileanna do dhaoine bochta agusiad ina suí i sraitheanna eagraithe)agus ar an bhfáth a ndearnadh áibhéilair sin sa dara pictiúr.

D’fhéadfaí páistí a spreagadh, chomhmaith, le smaoineamh ar chruinneasgrianghraf scoile agus grianghrafleathfhoirmiúil eile mar fhianaise ardhreach agus ar éadaí páistí. Máiarrtar ar pháistí smaoineamh ar anullmhúchán a dhéanann siad féin lehaghaidh grianghraf scoile an laeinniu, b’fhéidir go spreagfaí iad leis angceist a chur an mbíodh na páistí snaseanghrianghraif gléasta i gcónaí ar angcaoi sin.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Ag baint leasa as antimpeallacht

99Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

An timpeallacht áitiúil a

iniúchadh

Ceann de na foinsí fianaise istábhachtaí faoin am atá thart ná antimpeallacht ina maireann na páistí.Amanna, bheadh fonn orainn a rá, ‘níldada tábhachtach anseo,’ ach is iadgníomhartha, riachtanais, spéiseannadaoine san am atá thart a mhúnlaighfoirgnimh, bóithre, ballaí agus gnéithe‘coitianta’ eile na timpeallachta, idirnádúrtha agus thógtha. Is beag bailenó ceantar tuaithe nár tháinig athrúsuntasach air sa naoú haois déag agussan fhichiú haois. Tá rian nan-athruithe seo le feiceáil sna gnéithefisiceacha agus is foinse stairiúilluachmhar iad ar féidir teacht orthu gohéasca. Leagann an curaclam béim ar athábhachtaí atá sé go ndéanfadh páistíimscrúdú críochnúil ar a gceantar féin.

Trí iniúchadh córasach a dhéanamh aran timpeallacht áitiúil is féidir

• an staidéar ar imeachtaí áitiúla agusar dhaoine áitiúla agus ar a stílmhaireachtála a thabhairtcóngarach don pháiste agus adhéanamh inbhraite dó/di

• spéis i ngnéithe an cheantair áitiúila spreagadh

• feasach aeistéitiúil an pháiste aspreagadh

• freagracht i leith chúram agusshaibhriú na timpeallachta áitiúla achothú

• cur le mothú ionannais an pháistelena (h)áit dhúchais

• deiseanna iontacha a chur ar fáil igcomhair staidéar comhtháite

• úsáid raon leathan scileanna staireagus scileanna eile a spreagadh.

Ag b

ain

t le

asa a

s a

n t

imp

ealla

cht

Eiseamláir 15Rianta agus treoracha oibre faoi stiúir

100

Réamhrá

Bealach an-éifeachtach le hiniúchadh ar an timpeallacht a

eagrú ná treoracha oibre faoi stiúir nó cártaí oibre nó leabhráin

riain a úsáid. Ba cheart leas a bhaint as na leabhráin riain seo

chun struchtúr a chur ar an mbreathnóireacht agus ar na

himscrúduithe a dhéanfaidh an páiste ina t(h)impeallacht.

Bíonn rianta an-solúbtha. D’fhéadfaí go leor de ghnéithe na

timpeallachta a úsáid mar bhonn le rian agus bíonn rianta

úsáideach i suímh eile agus i réimsí eile den churaclam. Ar na

téamaí atá oiriúnach le haghaidh rianta tá:

• limistéar beag i ngarthimpeallacht na scoile, mar shampla

cuid de shráid, séipéal nó reilig, muileann, lochán nó abhainn

• limistéar níos leithne i mbaile, mar shampla roinnt sráideanna

nó cearnóg

• téama mar dhearadh tithe, troscán sráide, nó droichid

• tréimhse staire, mar shampla rae tithe agus siopaí de chuid

na naoú haoise déag den chineál atá le fáil in go leor bailte

beaga

• siúlóid i gceantar tuaithe a thabharfadh deis do na páistí

stíleanna éagsúla na gclaíocha nó na bhfálta teorann a

bhreathnú (mar fhallaí, sconsaí, fhálta sceach), athruithe in

úsáid páirceanna agus talaimh, flóra agus fána

• suíomh nó teach stairiúil

• taispeántas i músaem nó i ndánlann.

Céim 1 Taighde cúlra

Tá taighde bunaidh agus ullmhúchán maith riachtanach má tá

an timpeallacht áitiúil le húsáid go sásúil. Tabharfaidh na

míreanna Conas ceantar na scoile a chuimsiú sa chlár agus

Tacaíocht i gcomhair an chur i bhfeidhm a aimsiú agus an liosta

foinsí i gcomhair na staire áitiúla san Aguisín leideanna

úsáideacha faoin áit ba cheart tosú chun eolas a chur ar an

timpeallacht.

Ba cheart a mheabhrú i gcónaí go mb’fhéidir go léireodh

gnéithe áirithe i mbaile nó i dtírdhreach gnéithe d’fhorbairtí

stairiúla níos leithne, bíodh is nach bhfuil aon fhoirgneamh nó

eile ann a bhfuil tábhacht mhór náisiúnta leis. Mar shampla,

b’fhéidir go spreagfadh muileann tréigthe nó stáisiún traenach

nach n-úsáidtear níos mó plé ar athruithe i gcúrsaí oibre agus

iompair: tig le ráth nó lios comhlánú a dhéanamh ar staidéar ar

an tréimhse Cheilteach. Cabhróidh sé chun rudaí a d’fhéadfadh

a bheith spéisiúil a aithint má thugtar cuairt ar an áit agus má

shiúltar tríd, in éineacht le múinteoir eile, b’fhéidir, agus le

duine a bhfuil cónaí air/uirthi san áit le fada.

Céim 2 Obair sa seomra ranga

Bainfidh páistí i bhfad níos mó tairbhe as cuairt a thabhairt ar

áit sa timpeallacht má bhíonn eolas cúlra acu ar an tréimhse nó

ar an gcineál ruda a bhfuil baint ag an áit sin leo. Mar shampla,

dá mbeidís le dul i ngleic le foirgneamh de chuid deireadh na

hochtú haoise déag nó tús na naoú haoise déag, ar nós teach

cúirte nó teach margaidh, bheadh sé tairbheach roinnt oibre a

bheith déanta roimh ré ar ghnéithe tipiciúla na bhfoirgneamh

sin.

Céim 3 An leabhrán riain a dhearadh agus a phleanáil

Nuair a bhíonn cinneadh déanta faoi théama agus ábhar an

leabhráin riain, ba cheart an bealach a leagan amach agus na

tascanna a dhearadh. Ní ceart go mbeadh an cúrsa rófhada.

Glactar leis go gcuirfeadh siúlóid 10-15 nóiméad dóthain oibre

ar fáil le rang 5 nó a 6 a choinneáil gníomhach ar feadh uair an

chloig ar a laghad (am siúlóide san áireamh). Is léir go

gcaithfear an t-achar ama agus an t-achar siúlóide a laghdú i

gcás grúpaí páistí níos óige.

Ba cheart go mbeadh na bealaí a bheadh le siúl réasúnta saor

ó thrácht agus go mbeidís sábháilte. Ní gá ceantair uirbeacha a

chur as an áireamh, ach caithfear áiteanna a mbíonn plód mór

iontu, tráthanna nuair a bhíonn sé an-ghnóthach, crosairí

contúirteacha srl., a sheachaint. Is fearr an rian a bheith

timpeallach seachas dul ar aghaidh go díreach.

Ba cheart na tascanna sa leabhrán riain a roghnú ar shlí gur

gníomhaíocht thaitneamhach agus thairbheach a bheidh ann

cuairt a thabhairt sa timpeallacht agus an timpeallacht a

iniúchadh. Ní mór éagsúlacht chuí a bheith sna tascanna má tá

na páistí le raon leathan scileanna a fhorbairt.

Ba chóir go spreagfadh na tascanna páistí le

• rudaí agus gnéithe a casadh orthu i gcomhthéacs eile a

aithint. Mar shampla, má d’fhoghlaim na páistí faoi ghnéithe

d’fhoirgnimh de chuid na hochtú haoise déag, b’fhéidir go

n-iarrfaí orthu cuid de na gnéithe sin a aithint ar

fhoirgneamh a bheadh ar bhealach an riain

101Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Ba cheart go spreagfadh na tascanna i leabhráin

riain nó i dtreoracha oibre páistí le:

• nithe agus gnéithe a aithint

• grinnbhreathnóireacht a dhéanamh

• fíricí agus mionsonraí a bhailiú agus a chlárú

• eolas a rangú

• samplaí d’athrú agus de leanúnachas a thabhairt faoideara

• tátail a bhaint as an bhfianaise

• scileanna meastacháin, tomhais, agus cláraithe a úsáid

• comhoibriú le chéile

• feasacht aeistéitiúil ar an timpeallacht a fhorbairt

• meas a bheith acu ar an timpeallacht agus aire athabhairt di.

• grinnbhreathnóireacht a dhéanamh. Siúlann go leor againn

thart sa timpeallacht go minic agus ní ‘fheicimid’ na gnéithe

spéisiúla a bhíonn ann in aon chor. Ba cheart do na

treoracha ar an mbileog riain na páistí a spreagadh le

breathnú suas (is minic a bhíonn leibhéil uachtaracha na

bhfoirgneamh slán gan athrú), le mionsonraí a bhreacadh trí

líníocht a dhéanamh (rud atá níos sásúla ná taifead scríofa

go minic), le rudaí a bhíonn liostaithe ar an mbileog ach

nach féidir a fheiceáil ar an gcéad amharc a chuardach (mar

shampla miondearadh ar bhoschrann dorais nó inscríbhinn ar

fhoirgneamh).

Bealach an-mhaith leis sin a dhéanamh sceitse neamhiomlán

de rud a chur ar fáil agus iarraidh ar na páistí an líníocht a

chríochnú. Féadfaidh tasc den chineál sin cabhrú leo chun a

fheiceáil cén chaoi a ndearnadh rud nó cén chaoi a

n-oibríonn sé. Mar shampla, d’fhéadfaí iarraidh ar pháistí

lámh a líonadh isteach ar phictiúr de chaidéal chun é a

chríochnú

• fíricí agus sonraí a gcastar orthu a bhailiú agus a chlárú.

D’fhéadfaí iad seo a fháil ó bheith ag breathnú, ó

mheastacháin a dhéanamh, ó lipéid agus ó fhógraí ar

fhoirgnimh, ó chomharthaí bóthair, ó ainmchláir sráideanna

nó ó fhógraí. I gcás taispeántas is féidir eolas a fháil as

treoirleabhair agus ar na lipéid a chuireann an músaem le

rudaí. I gcás páistí óga, ba cheart an gá le habairtí agus le

clárú fada scríofa a laghdú: ba cheart gur leor ‘cuir tic sa

bhosca’ nó ‘líon an bhearna’.

I gcuid de na tascanna, ba cheart na páistí a spreagadh chun

eolas a bhailiú a d’fhéadfaí a úsáid chun tuilleadh oibre agus

anailís a dhéanamh nuair a d’fhillfidís ar an seomra ranga.

• eolas a rangú. Má chuirtear treoir ar na páistí le bheith ag

faire do phatrúin nó do ghnéithe faoi leith, b’fhéidir go

bhféadfaidís tosú ar rudaí sa timpeallacht a rangú. Mar

shampla, d’fhéadfadh gurbh é a bheadh i gceist le tasc

amháin go scrúdódh na páistí na sonraí ar éadan siopa de

chuid deireadh na naoú haoise déag, a fuinneoga leathana

taispeána agus an fráma snoite adhmaid thart orthu, an

litreoireacht throm, na dallóga a tharraingítí anuas, agus an

doras ar leith in aice leis i gcomhair an tí. Ach tuilleadh

imscrúdaithe a dhéanamh, b’fhéidir go dtosódh an páiste ag

tabhairt faoi deara go bhfuil na gnéithe sin ag baint le

foirgnimh eile agus ar an gcaoi sin á rangú mar fhoirgnimh a

bhaineann leis an tréimhse chéanna. Is féidir go leor gnéithe

eile a úsáid mar chritéir rangaithe: simnéithe ar thithe, cruth

agus toisí fuinneog, na hábhair thógála a úsáideadh do na

ballaí agus do na díonta agus a ndathanna, méid na

bpáirceanna agus na cineálacha éagsúla claíocha teorann

• samplaí d’athrú agus de leanúnachas a thabhairt faoi deara.

Ach an rian a leanúint, b’fhéidir go dtiocfadh na páistí chuig

ionad faire a thaispeántar i seanphéinteáil nó i

seanghrianghraf agus d’fhéadfaidís comparáid a dhéanamh.

D’fhéadfaí cuid de na hathruithe—agus cuid de na

cúiseanna a d’fhéadfadh a bhí leo—a chlárú. (Féach na

míreanna faoi Pictiúr agus grianghraif, lch 87-89.)

102

• tátail a bhaint as an bhfianaise atá ar fáil. Mar shampla, má

iarrtar ar na páistí líon na simnéithe ar na díonta a

chomhaireamh, b’fhéidir go n-iarrfaí orthu tuairim a

chaitheamh faoina n-insíonn sin dúinn faoi líon na dtinteán

sna tithe agus an bhféadfadh go n-inseodh sé sin aon rud

dúinn faoi líon na seomraí sna foirgnimh. Ach ainmneacha na

sráideanna, na mbóithre, na bpáirceanna agus na ngnéithe

eile a scrúdú, b’fhéidir go n-éireodh leis na páistí roinnt tátal

a bhaint faoi cad a bhíodh ar siúl sna háiteanna sin fadó.

Mar shampla, b’fhéidir gur beag an bhaint atá ag ‘Sráid an

Mhargaidh’, ‘Bóthar an Iarnróid’, ‘an Tuairín’ ‘Poll an Lín’ lena

dtarlaíonn sa lá atá inniu ann, agus is foinsí tábhachtacha

fianaise iad faoi shaol daoine fadó

• scileanna eile a úsáid, ar nós le léamh léarscáileanna,

meastúchán, tomhas, agus clárú

• scileanna comhoibrithe agus comhair a fhorbairt.

Tátail a bhaint as fianaise: cad a insíonn scríobán bróg dúinn faoin mbail a

bhíodh ar na sráideanna fadó?

Trealamh a bheadh úsáideach don pháiste agus é/í

ag iniúchadh na timpeallachta

• pinn luaidhe (ní oirfeadh peann gránbhiorach mar ní

scríobhfadh sé nuair a bheadh sé fliuch)

• leabhrán riain

• ceamara simplí má bhíonn a leithéid ar fáil

• páipéar agus criáin sa bhreis le cuimilteáin a dhéanamh

de rudaí spéisiúla

• téipthaifeadán chun fuaimeanna mar fhuaim rotha

mhuilinn, trácht, cling cloig srl. a thaifeadadh

• mála droma beag nó a leithéid chun rudaí a iompar

agus na lámha a fhágáil saor

• cóta uiscedhíonach!

Is é is fearr, is dócha, na tascanna sa leabhrán a eagrú i roinnt

céimeanna nó stopanna faoi leith. Ba cheart smaoineamh,

chomh maith, ar na tascanna a ghrádú, go háirithe más grúpa

as comhrang a bhíonn i gceist. Mar shampla, d’fhéadfaí réiltín a

chur leis na ceisteanna do na páistí is sine. Tá sé tábhachtach

chomh maith go mbeadh cuma tharraingteach ar an leabhrán,

agus cuirfeadh sé go mór lena inléiteacht dá mbeadh pictiúir

agus léaráidí ann. Is smaoineamh maith é, freisin, an

dréachtleabhrán a dhearbhthástáil nuair a bhíonn sé réidh.

D’fhéadfadh tuairim comhghleacaí a bheith an-chabhrach don

mhúinteoir ag an bpointe sin.

Céim 4 An chuairt a eagrú

Is cosúil gur fearr a fhoghlaimeoidh páistí agus iad ar cuairt ag

suíomh éigin sa timpeallacht má bhíonn siad i ngrúpaí beaga

faoi stiúir duine fhásta fhreagrach. Eascraíonn ceisteanna

eagrúcháin, sábháilteachta agus acmhainní as seo agus ba

cheart go mbeadh múinteoirí ar an eolas faoi pholasaithe na

scoile maidir le daoine fásta a bheith ag cabhrú, le cleachtais

sábháilteachta, le háráchas agus le rialacháin ábhartha eile.

103Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Tá an buntáiste seo ag go leor scoileanna go bhfuil

tuismitheoirí acu a bhíonn sásta tacaíocht agus cabhair a

thabhairt nuair a bhíonn cuairteanna á n-eagrú lasmuigh den

scoil. I ngach cás a mbíonn tuismitheoirí nó daoine fásta eile ag

tabhairt aire do pháistí, ní mór cead an phríomhoide agus an

bhoird bhainisteoireachta a fháil roimh ré. Ba cheart treoracha

soiléire a thabhairt dóibh siúd a bheidh ag cabhrú maidir leis

an obair a bheidh ar siúl ag na páistí, ainmneacha na bpáistí sa

ghrúpa, aon chontúirt a d’fhéadfadh a theacht i gceist agus an

cleachtas a leantar i gcás éigeandála. Ba cheart cuspóirí na

hoibre a bheidh le cur i gcrích ag na páistí a insint dóibh,

chomh maith, agus a chur ina luí orthu a thábhachtaí agus atá

sé nach gcuirtear na freagraí ar fad ar fáil dóibh!

I dtimpeallachtaí áirithe, mar shampla i reilig nó ag barr sráide i

sráidbhaile, b’fhéidir go bhféadfadh an múinteoir agus an rang

seasamh in áit faoi leith agus féachaint ar an limistéar ar fad

sula dtosaíonn an obair. Cabhraíonn sin leis na páistí foramharc

ginearálta ar an limistéar a fháil sula ndíríonn siad ar na sonraí

aonair.

Céim 5 Iarobair

Ba cheart deiseanna a chur ar fáil do na páistí

• torthaí a gcuid fionnachtana agus a gcuid breathnóireachta

a chur i gcomparáid agus a phlé

• na tátail a bhaineann siad as an bhfianaise a bhreathnaíonn

siad a phlé

• níos mó a fháil amach faoi ghnéithe sa timpeallacht a thug

siad faoi deara

• torthaí a gcuid fionnachtana a chur i láthair, mar shraith de

phictiúir bhalla nó de fhríosanna, nó mar mhionsamhlacha.

Ba cheacht spéisiúil do pháistí níos sine é, a bhfuil cleachtadh

acu ar staidéir áitiúla, bealach do pháistí níos óige nó bileog do

chuairteoirí chun na háite a dhearadh.

Céim 6 Acmhainní a roinnt

Bíonn an taighde agus an t-ullmhúchán a bhaineann le bileog

riain fhiúntach a chur le chéile an-dian ar am múinteora aonair.

Má théann múinteoirí agus scoileanna i gcomhar lena chéile

chun rianta a fhorbairt, áfach, agus má dhéanann siad a gcuid

bileog agus leabhrán a bhabhtáil, d’fhéadfaí cnuasach maith de

threoracha oibre a bheadh feiliúnach don cheantar a chur le

chéile. Bheadh eagarthóireacht orthu ag teastáil le hiad a chur

in oiriúint d’aon rang faoi leith, ach bheadh go leor den obair

roinnte.

Ag iniúchadh agus ag clárú sa timpeallacht. Foinsí

tábhachtacha eolais iad reiligí agus na

hinscríbhinní ar na leaca cuimhneacháin, agus is

éasca teacht orthu.

Fianaise fhaisnéiseach

104

Cáipéisí a roghnú agus a úsáid

Is féidir leas suntasach a bhaint asfianaise shimplí fhaisnéiseach snastaidéir phearsanta agus sna staidéiráitiúla, agus is féidir í a úsáid chungnéithe den stair náisiúnta agusidirnáisiúnta a imscrúdú freisin. Achamháin fianaise béil, cuireann cáipéisíscríofa na deiseanna is fearr ar fáildúinn má táimid le tuairim a fháil desmaointe agus de mhothúcháin daoinea bhí páirteach in imeachtaí fadó.

D’fhéadfadh roinnt deacrachtaí abheith ag baint le go leor foinsí scríofaa úsáid i gcás an pháiste bunscoileagus ní mór ceann a thógáil díobhnuair a bhíonn cáipéisí á roghnú igcomhair an tseomra ranga:

• tá sé tábhachtach go mbeadh raond’fhoinsí cáipéisí ar fáil má tátharchun na páistí a spreagadh iad aúsáid. Beidh sé riachtanacheagarthóireacht a dhéanamh ar angcuid is mó de na cáipéisí sulagcuirtear i láthair páistí bunscoileiad

• beidh na focail a úsáidtear in go leorlitreacha, leabhar agus cáipéisí eilefeiliúnach do dhaoine fásta amháinagus, mar sin, caithfear go leortéarmaí a mhíniú do na páistí roimhré má tá siad le tairbhe a bhaint asscrúdú na gcáipéisí

• bíonn fadhb ag na páistí cáipéisílámhscríofa agus seanfhoinsíclóbhuailte a dhéanamh amach. Cégo mbaineann cuma údarach le leasa bhaint as fótachóip nó grianghrafde cháipéis mar a scríobhadh nómar a clóbhualadh í fadó, b’fhéidirgo mbeadh sé deacair ag an bpáistea leithéid a léamh. Cuirfidh leaganclóscríofa den sliocht ar chumas anpháiste teacht níos éasca ar an eolastábhachtach atá sa cháipéis. Másféidir, ba cheart na leaganachaclóscríofa agus na leaganachabunúsacha a chur ar fáil i dteannta achéile

• amanna ní bheidh an deighilt idirfoinsí faisnéiseacha agus foinsípictiúrtha róshoiléir. B’fhéidir gombeadh téacs agus grianghraif igceist le fógraí nó le hailt nuachtán:mar shampla; foinsí pictiúrtha denchuid is mó iad léarscáileanna agusléaráidí. Go ginearálta, is fearr abheidh páistí in ann déileáil lehábhair den chineál sin

• uaireanta, níor mhiste donmhúinteoir smaoineamh ar an ábhari bhfoinsí tábhachtacha a léamh dona páistí in ionad na páistí féin abheith ag iarraidh teacht air.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Seans maith go mbeidh cuntas ar eachtra a raibh tábhacht ag baint leis sa cheantar mar shampla

oscailt scoile nó séipéil nua, tógáil monarchan nua, dúnadh muilinn, stoirm a rinne scrios mór, srl. le

fáil sa nuachtán áitiúil, agus d’fhéadfadh go mbeadh grianghraif mhaithe ag dul leis an alt. Déantar go

leor de na hailt seo atá ar fáil i seaneagráin de na páipéir nuachta a athchlóbhualadh in eagráin

chomórtha.

105Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Foinsí maithe staire faisnéiseacha is ea:

• rudaí a bhaineann le stair an pháisteféin, mar chártaí lá breithe, na chéadleabhair, leabhair gearrthóg, srl.

• fógraí, pacáistí, lipéid, ticéid; isféidir an-chuid samplaí dá leithéidísin a fheiceáil i músaeim áitiúla, achbeidh go leor rudaí nach bhfuil inúsáid feasta nó nach bhfuil teachtorthu go coitianta le fáil i dtithethuismitheoirí na bpáistí

• seaneagráin d’irisí a bhíonn ar díolgo minic ar stallaí athdhíoltaleabhar. Bheadh pictiúir agus fógraíastu seo an-úsáideach agus anchuma a bhí ar thithe, éadaí,ghluaisteáin srl. deich mbliana óshin agus níos mó á hathchruthú

• taifid scoile, téacsleabhair,clárleabhair, leabhair rollaí, agus,amanna, leabhair phionóis. Beidhseantaifid scoile ag go leor scoileannaagus má úsáidtear go cúramach agusgo tuisceanach iad is féidir an-leas abhaint astu. Beidh eolas faoi dhaoineagus faoin scoil i gcuid de naleabhair seo agus ba cheart donmhúinteoir iad a scrúdú go cúramachi dtosach sula n-úsáideann sé/sí iad.Bíodh is go bhfuil sé tábhachtach goláimhseodh na páistí na foinsíbunúsacha, ba cheart iomadláimhsithe taifead a sheachaint agusba cheart fótachóipeanna agusgrianghraif a úsáid ina n-ionad

• nuachtáin, go háirithe nuachtáináitiúla, ar dócha go mbeadhcóipeanna díobh ar fáil saleabharlann áitiúil

• cártaí poist agus litreacha

• stampaí, boinn agus nótaí airgid

• sean-amchláir atá le fáil i siopaíathdhíolta leabhar. Díol spéise iad nahamchláir traenach go háirithe, mar isféidir le páistí imscrúdú a dhéanamhar an meath a tháinig ar an gcórasiarnród nó ar na turais a rinne aseanaithreacha agusseanmháithreacha agus a sin-seanaithreacha agus sin-seanmháithreacha—agus adhéanfaidís anois i ngluaisteán—arianú

• inscríbhinní ar leacacuimhneacháin, leaca uaighe,chlocha boinn, srl. Bíonninscríbhinní ar leaca i reiligí gontago minic ach tig leo a insint dúinnfaoi fhad saoil san am atá thart agustig leo difríochtaí sóisialta a léiriú

Fia

nais

e fh

ais

néis

each

106

• pacáistí cáipéisí a chuireann nacartlanna móra náisiúnta ar fáil. Isminic a bhíonn cáipéisí úsáideachaiontu seo agus eolas cúlrafíormhaith. Ach, ar an mórgóir, is móa oireann siad do pháistí iar-bhunscoile agus ní mór iad a roghnúgo cúramach agus eagarthóireachtchúramach a dhéanamh orthu má tápáistí bunscoile le hiad a úsáid

• téacsleabhair agus na léaráidí abhíonn iontu. Bíonn foinsífaisnéiseacha i bhformhór nadtéacsleabhar agus nuair a bhíonntéacsleabhair á roghnú ba cheartraon agus oiriúnacht na sleachta ascrúdú.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Foinsí faisnéiseacha iad boinn agus nótaí airgid, ach is minic nach mbactar leo sa seomra ranga. Tá léiriú ar na

hathruithe a bhí i gceist leis an gcóras deachúlach a thabhairt isteach le fáil sna hathruithe a rinneadh ar na

hinscríbhinní ar na boinn 5p scilling/ agus 10p flóirín/. B’fhéidir go n-iarrfaí ar na páistí is sine tuairimí a

chaitheamh faoin bhfáth ar roghnaíodh ainmhithe faoi leith le dul ar na boinn a cuireadh amach tar éis bhunú an

tSaorstáit. D’fhéadfadh gur déantúsáin stairiúla iad na nótaí airgid, agus go bhfuil an dearadh ar nótaí

comhaimseartha bunaithe ar dhaoine nó ar théamaí stairiúla.

Cáipéisí a phlé

Raon scileanna a úsáid

• fíricí a fháil amach agus

eolas a roghnú

• eolas a aistriú

• tátail a bhaint

• mothúcháin agus

peirspictíochtaí a mheas

• dhá phíosa fianaise nó níos

mó a chur i gcomparáid

• cuntas á shintéisiú

107Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Cáipéisí a phlé

Is féidir plé ar cháipéisí a spreagadh,go háirithe idir bheirteanna nó ingrúpaí, trí cheistiúchán agus tríthascanna a éilíonn scileanna éagsúlaa thabhairt do na páistí. Ina measc sinba cheart go mbeadh:

• fíricí a fháil amach agus eolas aroghnú. Seo é an leibhéal is simplíag ar féidir fianaise fhaisnéiseach aúsáid. Ba cheart go spreagfadh naceisteanna na páistí le fíricí áirithefaoi thréimhse nó faoi eachtra a fháilamach ón bhfoinse. Is féidir seo adhéanamh, fiú le páistí atá réasúntaóg, agus d’fhéadfaí é a dhéanamhníos éasca dóibh dá dtabharfaíbileog do gach páiste ar a mbeadhráitis uirthi lena marcáil ag anbpáiste mar ‘fíor’ nó ‘bréagach’. Bacheart go mbeadh cuid de na ráitisbeagáinín débhríoch chundíospóireacht agus a thuilleadh pléa spreagadh.

Mar shampla, d’fhéadfaidís seo abheith ar na ráitis a bheadh ag dul leleabhar rolla nó clárleabhar scoile

Chuaigh níos mó buachaillí ná cailíní arscoil.

Fíor/bréagach

Mic feirmeoirí ba ea formhór nambuachaillí.

Fíor/bréagach

Thosaigh na páistí ag dul ar scoil nuair abhí siad ceithre bliana d’aois.

Fíor/bréagach

D’fhág na páistí ar fad an scoil nuair a bhísiad dhá bhliain déag d’aois.

Fíor/bréagach

• eolas a aistriú. Is é atá i gceist leisseo eolas a athrú ó fhoirm amháingo foirm eile: mar shampla,d’fhéadfaí na hiontrálacha i leabharrolla i gcomhair tréimhse cinnte aaistriú go foirm graif leis an gcaoi arathraigh an tinreamh ó mhí go mí irith na bliana a mheas

• tátail a bhaint. Mar shampla,d’fhéadfadh go dtabharfadh anailísna fianaise ar an tinreamh le fios goraibh sé íseal in Eanáir, Márta agusDeireadh Fómhair. Ach tuilleadhscrúdaithe a dhéanamh, b’fhéidir gobhfeicfí go raibh tinreamh nambuachaillí íseal go maith snamíonna sin. D’fhéadfaí iarraidh ar napáistí ansin cúiseanna a d’fhéadfadha bheith leis an bpatrún sin athairiscint. Tá sé an-tábhachtach gombraithfeadh na páistí go raibh siadsaor cúis ar bith a lua ach tacaíochtdi a bheith san fhianaise

• mothúcháin agus peirspictíocht anté a scríobh an cháipéis a mheas. Tácineál áirithe cáipéisí, mardhialanna agus litreacha pearsanta,an-mhaith mar bhealach chunmothúcháin agus inspreagadhdaoine a mheas

• dhá phíosa fianaise nó níos mó achur i gcomparáid. Scil í seo atá ibhfad níos casta ná na scileanna atái gceist leis na gníomhaíochtaí thuasagus, den chuid is mó, baineann síleis na ranganna sinsearacha. Marshampla, d’fhéadfaí dhá chuntas aran eachtra chéanna a scríobh ópheirspictíochtaí an-éagsúla. Cuir igcomparáid, mar shampla, naceannlínte san Irish Independentdíreach i ndiaidh Éirí Amach 1916

Fia

nais

e fh

ais

néis

each

108

agus perspictíocht an Phiarsaighnuair a scríobh sé ag iarraidhcomhráite géillte a thosú leceannasaí arm Shasana

• cuntas a shintéisiú as dhá phíosafianaise nó níos mó. Le go gcuirfí anscil seo i bhfeidhm, tá gá le heolas aran tréimhse agus ar an gcomhthéacsa mbaineann na cáipéisí leo.D’fhéadfaí páistí a bheadh agdéanamh staidéir ar leabhair rollaíagus ar thaifid eile scoile aspreagadh leis an bhfianaise sin aúsáid, chomh maith leis an eolas abheadh acu ar scoileanna sa naoúhaois déag, le cuntas a scríobh ar láscoile i seachtóidí an chéid seocaite.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Ceannlínte nuachtán agus litir an Phiarsaigh ón gCeanncheathrú i Sráid Uí Mhórdha, 29 Aibreán 1916.

Drámaíocht agusrólghlacadh

109Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Ról na drámaíochta

Is é atá ag teastáil sa drámaíocht sastair ná léiriú pearsan, pearsantú agusrólghlacadh. Is modh teagaiscsármhaith í leis an stair a mhúineadh,mar

• má bhíonn páistí páirteach irólghlacadh, beidh ionbhá acu leisna pearsana san am atá thart agusdéanfaidh siad a ngníomhartha sin achosaint i gcoinne daoine eile

• is é an aidhm atá leis an drámaíochtsa stair ná eispéireas an duine aathchruthú. Téann an t-eispéireasseo i bhfeidhm go pearsanta ar andalta aisteoireachta agus spreagannsé sin é/í le níos mó eolais ashealbhú agus a thuiscint

• maolaíonn an drámaíocht aonchlaonadh a bheadh i nduinetabhairt faoi thopaic ar bhonnróshimplí. Cuirtear napeirspictíochtaí ar fad chun cinnagus ar an gcaoi sin ní fheictearcúrsaí i bhfoirm ‘dubh agus bán’amháin.

Ceacht drámaíochta a eagrú

Is é an aidhm atá le ceachtanna stairebunaithe ar an drámaíocht ná a churar chumas an pháiste labhairt nógníomhú faoi mar a dhéanfadh an té abhíonn á p(h)earsantú aige/aici. Isféidir topaic, scéal nó eachtra ar bith,beagnach, a úsáid mar bhonn leheispéireas drámaíochta do pháistí.

Tá dhá struchtúr ceachta feiliúnach lehaghaidh mhúineadh na staire:

• an modh labhair tríd, modh atáfeiliúnach do na ranganna is óige.Bíonn an cúram ar an múinteoir ant-inspreagadh agus an t-eolas ar faddon ghníomhaíocht a sholáthar agusa chur i láthair

• modh an rólghlactha, nuair a thugtaran t-eolas do na páistí faoina gcuidcarachtar agus léiríonn siad é donchuid eile den rang ‘sa ról’.

Drá

maío

cht a

gus ró

lghla

cad

h

Eiseamláir 16Ceacht ‘labhair tríd’ Eisimirce as Uladh san ochtú haois déag ranganna 4 go dtí 6

110

Réamhrá

D’fhéadfaí an ceacht seo a úsáid chun an fhoghlaim a

dhaingniú tar éis staidéar a dhéanamh ar na Péindlíthe.

D’fhéadfaí eolas cúlra úsáideach a fháil i bhfoinsí mar

Eighteenth-Century Emigration: Education Facsimiles (Public

Record Office of Northern Ireland). Chuirfeadh Oceans of

Consolation: Personal Accounts of Irish Migration to Australia le

David Fitzpartrick (Cló Ollscoil Chorcaí) foinsí oiriúnacha ar fáil

le haghaidh staidéir den saghas céanna ar an eisimirce a lean

an Gorta Mór sa naoú haois déag.

Is é ceistiú, insint agus páirtíocht an mhúinteora sa dráma a

chuireann an ghníomhaíocht chun cinn sa cheacht. Beidh spás

oscailte mar halla ag teastáil ionas gur féidir gluaiseacht idir na

háiteanna éagsúla sa dráma a léiriú.

Céim 1 An suíomh a léiriú

Agus é/í ina s(h)uí i lár an spáis, míníonn an múinteoirdo na páistí gurb í an bhliain 1772 atá ann agus gobhfuil siad ar fad ina gcónaí i gCúige Uladh. Trícheisteanna a chur agus trí labhairt leo spreagfaidh anmúinteoir na páistí le smaoineamh ar an staid ina bhfuilsiad:

• Preispitéirígh a bhformhór, agus bíodh is nach bhfuilsiad an-saibhir, tá cuid acu go maith as. D’fhéadfadhgo bhfuil baint ag go leor acu le gnó an línéadaigh nóna longthógála

• tá siad míshásta; an rud is mó atá ag goilliúint orthugo bhfuil leatrom á imirt orthu leis na Péindlithe. Isolc leo sin agus is beag seans atá acu, dar leo, dulchun cinn a dhéanamh ina dtír dhúchais.

Céim 2 Grúpaí agus teaghlaigh a chur le chéile

Cuireann an múinteoir na páistí i ngrúpaí teaghlaighagus iarrann orthu a phlé agus a shocrú eatarthu féin céhiad féin sa teaghlach, an sloinne atá orthu agus an áit igCúige Uladh inar chónaigh siad. (D’fhéadfadh cuid dena sonraí sin a bheith bunaithe ar thaighde a rinneadhroimhe seo ar an tréimhse, ar cháipéisí a úsáideadh igceacht eile, srl.) Tríd an gceistiú ba cheart go spreagfaína páistí leis an gcineál tí a bhí acu, an tslí bheatha abhí acu srl. a shamhlú.

Céim 3 Ag bualadh le captaen na loinge

Ansin glacann an múinteoir ról John Bennett, captaen na loinge

Prudence. Tá sé ina sheasamh gar do Halla an Línéadaigh i

mBéal Feirste ag labhairt le ball amháin as gach teaghlach

faoina iontaí is atá Meiriceá mar áit. Imríonn sé ar an dúil atá

acu i gcothrom na Féinne agus sa tsaoirse. Níl aon

ainchíosanna ná prócadóirí deachún ann. Is í Meiriceá an Tír

Tairngire. Molann sé dóibh dul ar imirce, agus sin ar an long

bhreá acmhainneach seo aige féin. Más áil leo, glacfaidh sé le

héarlais ina bpasáiste ar an bpointe boise nó déanfaidh sé

socrú éigin eile.

Téann na páistí ar ais chuig a dteaghlaigh agus deir siad leo gur

mhaith leo dul ar imirce. Freagraíonn gach ball den teaghlach

don scéala seo ar a b(h)ealach féin. D’fhéadfaí a mholadh go

n-imeodh teaghlaigh iomlána, nó duine amháin nó beirt as

teaghlach.

Déantar na hullmhúcháin. Ba cheart do na páistí ansin cabhrú

leis an mball den teaghlach atá ag imeacht réiteach don turas.

D’fhéadfaidís, mar ghrúpa, liosta a dhéanamh de na rudaí ar fad

a d’fhéadfadh a bheith ag teastáil uathu agus socrú a

dhéanamh an fheirm ag baile a dhíol. D’fhéadfaidís breathnú ar

léarscáil le go bhfeicfidís cá raibh siad ag dul, agus an fad a

thógfadh sé orthu dul ann a ríomh. Pléitear na ceisteanna sin

ansin agus labhraítear fúthu.

111Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Tagann an lá go gcaithfidh na himircigh imeacht. Téann

teaghlaigh iomlána síos go dtí an calafort le slán a chur lena

ndaoine muinteartha. Fágann siad sin slán agus geallann siad

go scríobhfaidh siad. Fágann na páistí slán lena chéile agus

imíonn na himircigh. D’fhéadfaí cur le héifeacht na scarúna dá

bhféadfadh na himircigh dul go dtí ceann amháin den halla nó

suas ar an stáitse nó lasmuigh den seomra. Filleann na baill den

teaghlach atá fágtha go dtí a ‘dtithe’ sa halla.

Céim 4 An turas farraige

Agus úsáid á baint, más féidir, as imeartas fuaime mar an

ghaoth sna seolta agus tonnta ag bualadh taobh na loinge,

míníonn an múinteoir do na ‘himircigh’ go bhfuil siad anois ar

an Prudence, agus iad ag seoladh go Meiriceá. Labhraíonn sé/sí

leo faoi na tosca ar bord loinge. D’fhéadfadh sé/sí ligean do

gach páiste bualadh le paisinéir amháin eile ó theaglach eile.

D’fhéadfaidís iad féin a chur in aithne dá chéile agus an chuma

a bheidh ar Mheiriceá, dar leo, a phlé, an chaoi ar mhothaigh

siad ag fágáil an bhaile dóibh, an dóchas atá acu agus an imní

atá orthu.

Céim 5 Fágtha sa bhaile

Ba cheart go spreagfadh an ceistiú agus an plé na daoine a

d’fhan in Éirinn le labhairt faoin mbuairt agus faoin imní atá

orthu faoina ngaolta agus faoin dóchas atá ag cuid acu dul go

Meiriceá le bheith lena gcairde nuair a gheobhaidh siad luach

an phasáiste.

Céim 6 Bailte nua

Tagann na himircigh i dtír go sábháilte i Meiriceá, lorgaíonn

siad obair, agus téann ag lorg na gcairde, na gcomharsan nó an

ghrúpa creidimh a bhfuil baint acu leis. Ansin scríobhann siad

litir abhaile ag insint faoin turas agus faoina gceapann siad faoi

Mheiriceá agus ag iarraidh iad siúd atá fágtha in Éirinn a

mhealladh le teacht chucu.

Céim 7 Iarobair

D’fhéadfaí leas a bhaint as comhfhreagras samhalta a bhabhtáil

mar obair scríofa i gceacht teanga. Ba cheart na páistí a

spreagadh lena gcuid litreacha a dhéanamh chomh húdarach

agus ab fhéidir, ag cur isteach iontu, b’fhéidir, blúirí fianaise ar

tháinig siad orthu i gceachtanna roimhe seo. D’fhéadfadh

staidéar ar thíreolaíocht Mheiriceá cur leis an obair seo.

Eiseamláir 17Modh an rólghlactha: An Gorta Mór ranganna 5 agus 6

112

Réamhrá

Sa chineál seo ceachta bíonn an bhéim ar na páistí tuairimí,

creideamh agus dearcadh daoine aonair agus grúpaí ón am atá

thart a ghlacadh agus ansin idirghníomhú trí phlé a dhéanamh le

daoine aonair ó ghrúpaí a bhfuil dearcadh contrártha acu. Ní gá

gluaiseacht sa cheacht seo agus tá sé an-fheiliúnach don

seomra ranga. B’fhearr é a úsáid nuair a bhíonn staidéar déanta

ag na páistí ar chúiseanna, ar dhul chun cinn agus ar thorthaí an

Ghorta agus eolas sealbhaithe acu ar roinnt de na bearta

fóirithinte a cuireadh i bhfeidhm ag an am. D’fhéadfaí an obair

atá leagtha amach anseo a chríochnú in imeacht seisiúin nó dhó.

Is é príomhaidhm an cheachta deis a thabhairt do pháistí

spreagadh, imní agus ábhair bhuartha na ndaoine a bhí i gceist

a thuiscint agus teacht ar thuiscint do chastacht na

n-imeachtaí a léirítear.

Céim 1 Grúpaí pearsan

Roinntear na páistí ina ngrúpaí carachtar de réir mar a bhíonn

feiliúnach don topaic a bhíonn i gceist; sa chás seo

• tiarnaí talún

• tiarnaí beaga agus bailitheoirí cíosa

• baill den rialtas

• baill den mheánaicme (cosúil le siopadóirí, dlíodóirí, agus

lucht gnó a raibh cónaí orthu sna bailte)

• muintir na tuaithe (ba cheart go mbeadh an grúpa seo dhá

oiread chomh mór leis na grúpaí eile)

Tugtar bileog threorach nó script do gach grúpa. Tugann an

bhileog buneolas faoin gcineál daoine atá sa ghrúpa, a n-ábhair

bhuartha, a dtuairimí agus an dearcadh a bheadh acu ar gach

ceann de na príomhimeachtaí a tharla i rith an Ghorta. Foinse

bhunúsach eolais ag na páistí sa ghrúpa í an bhileog sin agus

iad ag glacadh páirte sa phlé, agus, más féidir, ba cheart go

gcuimseofaí roinnt fianaise ón tréimhse uirthi.

Céim 2 Ag dul i dtreo na pearsan a ghlacadh

Seo é an chuid is tábhachtaí—agus an chuid is deacra—den

obair. Ar dtús beidh ar an múinteoir go leor cabhrach a

thabhairt do na páistí. Is féidir leis an múinteoir ceisteanna

fócais a thabhairt dóibh chun a gcuid smaointe a spreagadh

agus trí fhianaise faoi leith agus tuairiscí ón tréimhse a chur ar

fáil. Beidh níos lú cabhrach ag teastáil ó pháistí le níos mó

taithí ar an gcineál sin oibre. D’fhéadfaí í a thabhairt do na

páistí mar obair bhaile. Roghnaíonn siad pearsa ar liosta na

bpearsan ina gcuid scripteanna. D’fhéadfaí a iarraidh orthu cúig

phointe faoina bpearsa féin a scríobh síos, .i. ainm agus sloinne,

gnéas, áit chónaithe srl. agus pictiúr dá t(h)each a thabhairt

isteach. Ba chóir do na páistí ansin ról na bpearsan a ghlacadh

ina samhlaíocht.

Chuirfeadh an pacáiste The Famine: Ireland, 1845-51: Facsimile Documents (an Chartlann Náisiúnta) ábhar cúlra an-úsáideach faoin tréimhse seo ar fáil don

mhúinteoir.

113Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Is é cuspóir an cheachta ná go n-inseodh gach ball sa ghrúpa a

bhfuil ina script do bhaill eile a ghrúpa féin, ag labhairt dó/di i

gcáil na bpearsan a bhíonn samhlaithe aige/aici.

Mar shampla, b’fhéidir go ndéarfadh ball de ghrúpa na dtiarnaí

talún:

Is mise an Tiarna Rivermount. Tá eastát agam i gContae naMí. Ní raibh mé riamh in Éirinn agus níl sé ar intinn agam dulann. Níl a fhios agam cén chuma atá ar mo chuid talún. Táaibhéardaí i mbun mo chuid talún. Bailíonn sé an cíos aguscuireann sé chugam é. Níl aon spéis agam i leas mo chuidtionóntaí.

D’fhéadfadh gur tiarnaí talún cásmhara atá ag iarraidh cás a

dtionóntaí a fheabhsú pearsana eile agus gur tiarnaí talún

mífhreagracha iad pearsana eile fós. Ba cheart dóibh ar fad

pearsana a fhorbairt agus cur leis an gcaint, cuma cé chomh

beag, fiú a rá

Is mise an Tiarna Lockwood agus is tiarnaneamhchónaitheach mise chomh maith, agus aontaím leis anTiarna Rivermount.

Ba cheart go mbeidís sásta ceisteanna fúthu féin a fhreagairt i

ról a bpearsan agus ba cheart go spreagfaí iad chun a gcuid

féin a dhéanamh den script agus í a insint ina gcuid focal féin.

D’fhéadfadh na páistí tuilleadh taighde a dhéanamh ar a

bpearsana féin.

Céim 3 Ag labhairt le grúpaí eile

Nuair a cheapann na grúpaí go bhfuil siad réidh insíonn na

pearsana i ngach grúpa don chuid eile cé hiad féin agus cén

dearcadh atá acu. Ba cheart don mhúinteoir na pearsana a

cheistiú agus iad a spreagadh lena gcuid mothúchán, a

ndearcadh agus a dtuairimí faoi ráitis na bpearsan eile a chur in

iúl.

Céim 4 Cúrsa an Ghorta

Is é ról an chroiniceora a bheidh ag an múinteoir anois, ag

insint faoi chéimeanna an Ghorta. Is iad sin, b’fhéidir:

• feictear an dubh den chéad uair agus teipeann ar an mbarr i

1845

• scriostar an barr agus fágtar na daoine gan dada

• cuirtear an barr arís sa bhliain 1846, ach teipeann arís air

• tosaítear an obair fhóirithinte

• teip ar an obair fhóirithinte; an staid i dteach na mbocht

• eisimirce agus cónascadh gabháltas feirme.

Ag gach céim, spreagann an múinteoir pearsana as gach grúpa

lena dtuairimí a nochtadh, a mhíniú cén fáth a bhfuil a gcuid

gníomhartha ceart agus freagairt do ghníomhartha agus do

ráitis na bpearsan eile. Mar shampla, b’fhéidir gurb é an chéad

rud a dhéanfadh na tionóntaí tar éis teipe ar na prátaí an chéad

uair laghdú ar an gcíos a lorg. D’fhéadfadh na tiarnaí talún sin a

eiteach mar go gcreideann siad, b’fhéidir, nach bhfuil na

tionóntaí ach ag iarraidh éalú ón gcíos a íoc. De réir mar a

éiríonn an gorta níos measa, d’fhéadfadh na bailitheoirí cíosa a

rá lena dtiarnaí talún nach féidir cíos a bhailiú níos mó, ach ní

éisteodh cuid de na tiarnaí talún lena n-éilimh. B’fhéidir gurb é

freagra tiarnaí talún eile iarraidh ar an rialtas cabhrú leo obair

fhóirithinte a chur ar bun; bheadh freagra ag na daoine bochta

dóibh sin, freisin.

I dtosach báire b’fhéidir go mbeadh leisce ar na páistí a

dtuairimí a chur in iúl mar phearsana, ach de réir mar a théann

na seisiúin ar aghaidh éireoidh siad níos tógtha lena bpearsa

agus d’fhéadfadh an díospóireacht éirí beagán teasaí; déantar

fírinne den am atá thart de réir mar a úsáideann na páistí an

fhianaise a bhfuil achoimre uirthi ina gcuid scripteanna.

Céim 5 Iarobair

D’fhéadfaí, anois, rudaí mar iad seo a leanas a dhéanamh

• gníomhartha gach grúpa a mheas i láthair an léargais atá

faighte ag na páistí

• na torthaí fadtréimhseacha a bhí ar an nGorta a mheas, ní go

fisiceach amháin ach ó thaobh dhearcadh fadtréimhseach na

ndaoine i leith a chéile

• comparáid a dhéanamh idir na hiarrachtaí a rinne daoine ag

an am agus na hiarrachtaí a dhéanaimid sa lá atá inniu ann

nuair a tharlaíonn gorta in áiteanna eile ar fud an domhain.

Teicneolaíocht an eolais aúsáid

114

Tig le teicneolaíocht an eolais agus nacumarsáide (TEC) cur go mór lemúineadh agus le foghlaim na staire.Tá siad seo a leanas ar na bealaí arféidir í a úsáid:

• tig le páistí ríomhchláir láimhseálasonraí a úsáid le go leor taifead aguseolais a thaifeadadh agus a anailísiú.Mar shampla, d’fhéadfadh na páistísonraí a iontráil faoi dhaltaí arcuireadh a n-ainmneacha ar rolla nascoile in imeacht tréimhse áirithe.Ansin, d’fhéadfaidís ceisteanna achur faoi aois na ndaltaí nuair acláraíodh iad, an obair a rinne an-aithreacha nó a máithreacha,a n-aois nuair a d’fhág siad an scoil.Le cabhair an ríomhaire, d’fhéadfaína freagraí ar na ceisteanna sin achur i láthair mar ghraf

• tá roinnt ríomhchlár samhalta ar fáilatá bunaithe ar théamaí stairiúla.Ligeann cuid acu don pháiste bheithi ról an tseandálaí ar thochailt, cuir igcás, nó mar shaighdiúirNormannach ag ionsaí caisleáin. Ingach cás, ní mór don pháiste ac(h)uid eolais ar an tréimhse nó aran gcás a úsáid lena chuidgníomhartha a stiúradh. D’fhéadfadhna ríomhchláir seo a bheithúsáideach le páiste a spreagadhchun smaoineamh ar na constaicí abhí ag daoine i gcásanna denchineál sin. Ach ba cheart domhúinteoirí iad a dhearbhú gocúramach féachaint an bhfuil siadcruinn ó thaobh na staire de

• cuireann cláir phróiseála focal aguscláir líníochta meán eile ar fáil donpháiste lena f(h)ionnachtana sa staira chur in iúl. Tá sé éascaathdhréachtadh, eagarthóireacht

agus ceartúcháin a dhéanamh arríomhaire, agus ar an gcaoi sinféadfaidh sé spreagadh a thabhairtdon pháiste nach mbaineann anoiread sin sásaimh asgníomhaíochtaí scríbhneoireachtasa ghnáthshlí

• leis na cláir seo, freisin, is féidircáipéis a chur le chéile tharthréimhse fhada: mar shampla,d’fhéadfadh páistí línte ama a stóráilar dhiosca ríomhaire agus ansin curleo de réir mar a chríochnófaíaonaid oibre nua

• féadfaidh teicneolaíocht an eolaiscur go mór le raon na n-acmhainníagus an eolais atá ar fáil donpháiste. Tá cuntais staire, pictiúir,léarscáileanna srl. ar go leor de nadlúthdhioscaí atá ar fáil

• bíonn teacht ag páistí ar raon níosmó fós foinsí má úsáideann siad ant-idirlíon. Tá leathanaigh ghréasáinag go leor dánlann, músaem aguslárionad léirithe agus tig leis napáistí ‘cuairt a thabhairt’ ar nabailiúcháin agus ar na suímh ar anríomhaire

• féadfaidh an t-idirlíon spreagadhbreise a thabhairt do pháistítabhairt faoi thaighde staire. Tá nascdéanta ag roinnt scoileanna lescoileanna eile agus le ranganna eileagus roinneann siad sonraí faoinagcuid tionscadal agus faoina gcuidimscrúduithe lena chéile tríd anríomhphost. Mar shampla,d’fhéadfadh páistí atá ag déanamhstaidéir ar na Ceiltigh fianaise abhaineann le láithreáin éagsúla aroinnt agus a chur i gcomparáid achan modh seo a úsáid.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Obair páistí a mheasúnú

sa stair

• breathnóireacht an

mhúinteora

• tascanna agus trialacha a

dhearann an múinteoir

• samplaí oibre, bailiúcháin

agus tionscadail

• próifilí curaclaim

Breathnóireacht ar obairpáistí

115Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Obair páistí

Is féidir le múinteoirí úsáid a bhaint asna bealaí éagsúla cur chuige donteagasc a ndéantar cur síos orthu iroinn na modheolaíochtaí de natreoirlínte seo chun raon leathand’eispéiris foghlama a chur ar fáil dona páistí. Cuirtear sruth leanúnacheolais ar fáil faoi dhul chun cinn nabpáistí maidir le cuspóirí anchuraclaim staire a bhaint amach,nuair a ghlacann siad páirt snagníomhaíochtaí sin—gníomhaíochtaíina gcuimsítear freagairt, ceistiú, plé,scéalaíocht, cuairteanna, líníocht,scríbhneoireacht, déanamh samhlacha,rólghlacadh—in aon fhocal amháin,gach gné d’obair na bpáistí sa stair.

Tá an t-eolas seo fíor-riachtanach má táan múinteoir le breithiúnas gairimiúila thabhairt faoi cé chomh maith is atáag éirí le foghlaim na bpáistí agusfaoin gcaoi ar féidir leis/léi cabhrú leofoghlaim níos éifeachtaí. Úsáidfearroinnt teicníochtaí le heolas a bhailiúagus a thaifeadadh faoi dhul chun cinnan pháiste sa stair. Ina shainmhodhféin, cabhraíonn gach ceann acu leisan múinteoir dul chun cinn a mheas,deacrachtaí a aithint, cumarsáid adhéanamh leis an bpáiste, leis natuismitheoirí, agus le daoine eile, agustuilleadh foghlama don pháiste aphleanáil.

Breathnóireacht an mhúinteoraNuair a thugann múinteoir sonraí faoifhoghlaim pháistí faoi deara de réirmar a dhéantar topaicí staire ainiúchadh agus a theagasc cuirteareolas atá riachtanach ar fáil dó/di féingo díreach. Is féidir breathnóireacht adhéanamh de réir mar achríochnaíonn na páistí obair, nuair aghlacann siad páirt sa phlé, nuair aidirghníomhaíonn siad leis anmúinteoir nó nuair a thugann sé/sítreoir agus cabhair dóibh. Is féidirléargas a fháil ar an méid eolaisstairiúil atá foghlamtha ag páistí achbreathnú ar a bhfreagairt agus ar angníomhaíochtaí agus iad i mbunoibre. Ach is mó go mór is fiú anbhreathnóireacht le measúnú adhéanamh ar chumas na bpáistíscileanna na staire a chur i bhfeidhmagus ar an dearcadh a léiríonn siad ileith imeachtaí agus pearsana staire.

D’fhéadfadh cuid de na sonraí faoifhoghlaim páistí teacht chun solais ganchoinne nó trí thimpiste, geall leis;amanna eile b’fhéidir go socródh anmúinteoir breathnú go córasach lehaghaidh iompair, ábaltachtaí nóidirgníomhaíochtaí faoi leith. Toiscnach bhfuil sé indéanta gach a bhfuilar fáil d’eolas faoi fhoghlaim na bpáistígo léir a áireamh sa mheasúnú,d’fhéadfadh sé bheith úsáideach páistínó grúpaí faoi leith a aithint ar ghá anbhreathnóireacht a dhíriú níos móorthu. Cabhróidh sé leis anmbreathnóireacht a fheabhsú freisinmá dhéantar na torthaí foghlama abhfuiltear ag súil leo a shoiléiriú roimhré.

Bre

athnó

ireacht a

r ob

air p

áis

tí

116

Mar shampla, i gcás ceachta bunaithear dhéantúsáin stairiúla a scrúdú,d’fhéadfadh an múinteoir a bheith agfaire amach do na páistí sin abhreathnaíonn ar an earra go sciobthaagus ansin a dhéanann tomhas faoinúsáid a bhaintí as nó faoin bhfeidhm abhíodh leis, murab ionann agus napáistí a dhéanann scrúdú níos córasaíair. Le linn pléite ar phíosa fianaisescríofa, ní dhéanfaidh páistí áiritheach eolas a bhaint as an gcáipéis, achd’fhéadfadh páistí eile a thabhairt lefios go bhfuil dearcadh an scríbhneoraag cur isteach ar an eolas atá á chur iláthair. D’fhéadfadh dreach páiste nócomhrá ócáidiúil idir pháistí nuair athugtar insint nó léamh scéil chuncríche a léiriú cé acu an raibh nó nachraibh ionbhá acu le hanchás pearsanstaire.

Ní féidir don mhúinteoir iomlán aneolais a fhaigheann sé/sí tríd anmbreathnóireacht a scríobh síos achd’fhéadfadh sé bheith cabhrach agusobair don am atá le teacht á pleanáil igcomhair páistí aonair, i gcomhairgrúpaí nó i gcomhair an ranga nóta abhreacadh faoi ghnéithe de dhul chuncinn na bpáistí nó faoi bhearnaí inagcuid eolais nó ina scileanna staire.D’fhéadfaí nótaí a choinneáil i leabharnótaí simplí nó i ndialann nó arbhileog i gcomhair na topaice, anghrúpa nó an ranga a bheadh i gceist.Déanann breathnóireacht anmhúinteora comhlánú ar uirlisímeasúnaithe eile ionas go bhfeicfearfoghlaim an pháiste sa stair arbhealach i bhfad níos cuimsithí.

Tascanna agus trialacha a dhearannan múinteoirÚsáidfidh múinteoir raon leathangníomhaíochtaí chun páistí a thosú araonaid as an gcuraclam staire, chunligean dóibh foghlaim faoi ghnéithe dena topaicí staire a bhíonn i gceist aguschun an t-eolas agus na scileanna ashealbhaíonn siad a athdhaingniú. Imeasc na ngníomhaíochtaí seo beidhplé sa rang, cur agus freagairtceisteanna, láimhseáil fianaise, clárúagus cur in iúl tríd an gcaint, tríphictiúir, trí shamhlacha, tríd anscríbhneoireacht, agus i bhformáidíríomhaire, chomh maith le trídhrámaíocht, rólghlacadh agusathchruthuithe. Is féidir na hócáidífoghlama gníomhaí ina dtarlaíonn siadsin a úsáid le dul chun cinn páistíaonair agus grúpaí a mheasúnú agustig leo a bheith úsáideach go háirithele measúnú a dhéanamh ar fhorbairtscileanna agus dearcaidh na bpáistí.

Cuirfidh an plé a spreagtar le píosafianaise, le cuntas ar rud éigin san amatá thart, le cuairt nó le ceist de chuidan mhúinteora go leor eolais ar fáilfaoi thuiscint na bpáistí ar eachtra,pearsa nó tréimhse staire. Ach iad aúsáid i gceart, ní hamháin gobhféadfaidh ceisteanna an mhúinteoraléargas a thabhairt ar an dul chun cinnatá déanta ag an bpáiste ach cothóidhsiad leibhéil níos airde smaointe agusfoghlama. Mar shampla, má úsáidtearceisteanna atá oscailte dáiríre, féadfaran páiste a mhealladh le tuairimí achaitheamh faoi smaointe agusinspreagadh pearsan staire.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Faigheann an múinteoir eolas ríthábhachtach i gcomhair an mheasúnaithe trí bhreathnú ar pháistí, trí

éisteacht leo, trí idirghníomhú leo agus iad i mbun gníomhaíochtaí foghlama agus trí thorthaí na

dtascanna a chríochnaíonn siad sa stair a scrúdú. Tugann bailiúcháin seans do mhúinteoirí dul chun

cinn na bpáistí a thaifeadadh ar bhealach simplí soláimhsithe.

117Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Léireofar go leor faoi fheasacht páistíar fhianaise ón am atá thart inadtimpeallacht féin agus faoinandearcadh i leith a caomhnaithe, máthugtar cuairt ar láithreacha agusfoirgnimh stairiúla agus má dhéantariniúchadh orthu, go háirithe máúsáidtear bileoga riain chun fócas athabhairt don obair nó má bhíonnduine fásta ar féidir leis/léi labhairtfaoin gcaoi a raibh an saol san ionadsin fadó in éineacht leis na páistí.

Ba cheart go dtabharfadh a gcuidoibre pictiúrtha agus a gcuid oibrescríofa, chomh maith leis angcumarsáid a dhéanann siad ar bhealaíeile, deiseanna do na páistí an méidatá ar eolas acu agus an méid athuigeann siad faoin am atá thart aléiriú agus, chomh maith leis sin, athaispeáint cad iad na scileanna staireis féidir leo a chur i bhfeidhm. Máiarrtar ar pháistí pictiúr d’earraístairiúla, d’fhoirgnimh nó d’imeachtaía dhéanamh nó a chríochnú, feicfearna fíricí faoin am atá thart atásealbhaithe acu, agus má scrúdaítearna pictiúir b’fhéidir go bhfaighfíléargas ar a bhfeasacht chróineolaíochnó ar a gcumas fianaise as raond’fhoinsí a shintéisiú. Mar shampla, anpáiste a dhéanfadh pictiúr de ridireNormannach istigh i gcaisleán agusteilifíseán ann, ní féidir leis an t-am atáthart agus an t-am i láthair aidirdhealú go soiléir fós; páiste aléireodh Dónall Ó Conaill gléasta marfhear uasal i dtús na naoú haoise déagagus peiriúic ina lámh aige, b’fhéidirgo mbeadh eolas ó staidéar ar an saolsa naoú haois déag chomh maith lescéal faoi shaol an abhcóide á úsáidaige/aici.

Ba cheart a mheabhrú chomh maithgur bealaí sármhaithe iad rólghlacadh,drámaíocht agus déanamhmionsamhlacha chun ligean do pháistía miontuiscint ar an am atá thart, an-ionbhá le pearsana staire agus ascileanna ginearálta comhoibrithe aguscumarsáide a chur in iúl.

Bre

athnó

ireacht a

r ob

air p

áis

tí

118

Samplaí oibre, bailiúcháin agustionscadailIs uirlis an-tábhachtach measúnaithesa stair agus san OSIE é samplaíd’obair na bpáistí a chur le chéile imbailiúcháin. Féadfaidh an múinteoirnó an páiste, má bhíonn sé ábaltachuige, samplaí oibre a chnuasach asraon leathan de na tascanna a mholtarsa churaclam agus sna treoirlínte. Sachaoi sin déanfar monatóireachtchothrom ar dhul chun cinn anpháiste ó thaobh eolais agus scileannai gcomhthéacs na dtopaicí staire abhfuil taithí aige/aici orthu.D’fhéadfadh an páiste nó an múinteoirnó an bheirt acu na samplaí achoinneáil i bhfillteáin nó i bpócaísimplí agus níor mhiste a mheabhrúgur cineálacha bailiúchán iad leabhairghearrthóg staire agus cóipleabhairstaire freisin.

Le go gcabhródh samplaí, bailiúcháinagus tionscadail leis an teagasc agusleis an bhfoghlaim caithfidh siad abheith soláimhsithe. Ar an ábhar sin, isiad na rudaí is suntasaí amháin is gá achoinneáil. Ba cheart samplaí achoinneáil

• nuair a thaispeánann siad go bhfuilcuspóirí áirithe bainte amach, marshampla ag deireadh aonad oibre

• nuair a léiríonn siad dul chun cinnsuntasach ó thaobh scil áirithestaire a chur i bhfeidhm: marshampla, má léiríonn páiste tuiscintar chúis agus iarmhairt den chéaduair, nó má léiríonn sé/sí fíorionbhále pearsa i gcomhrá samhalta le linnrólghlactha

• nuair a léiríonn siad laige nó bearnain eolas an pháiste nó ina c(h)uidscileanna: mar shampla, d’fhéadfadhgo raibh míthuiscint ar pháiste faointéarma ‘mainistir’ le linn ceachtafaoin eaglais sa luathré Chríostaímás foirgneamh mór eaglastaamháin a bhíonn ina líníocht deláthair mhainistreach in ionad grúpade chealla beaga thart ar chill

• nuair a léiríonn siad dul chun cinncuid mhaith níos mó, nó réimsetuisceana cuid mhaith níos leithne,ná mar a bhí i gceist le hábhar nagceachtanna.

Ba cheart go mbeadh an t-eolas seogreamaithe leis an sampla: ainm anpháiste, an dáta, agus an chabhair atugadh don pháiste leis an tasc achríochnú, má tugadh. Ach taifeadcarnach d’obair an pháiste a bheithdéanta, cuid de roghnaithe ag anbpáiste féin, beidh ar chumas anmhúinteora breithiúnas gairimiúil athabhairt ar dhul chun cinn an pháisteagus ar cé chomh hullamh is atá sé/sí igcomhair tuilleadh eispéireasfoghlama. Bonn maith a bheidh ann,freisin, le tuairisc a thabhairt dothuismitheoirí agus do dhaoine eile.D’fhéadfadh go ndéanfadh ábhar nambailiúchán bonn maith dothaispeántas deireadh téarma dothuismitheoirí agus go bhféadfaí leas abhaint as chomh maith mar bhonneolais don mheasúnú ar dhul chuncinn an pháiste a ndéanfar athaifeadadh agus a thuairisciú archártaí cuntais dalta agus ar phróifílídalta.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

119Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Féadfaidh an múinteoir leas a bhaintas na bailiúcháin chomh maith marchabhair agus an t-ábhar, namodhanna agus an cur chuige ad’úsáid sé/sí i rith an téarma nó i rithna bliana á n-athbhreithniú agus ámeas aige/aici. Tugann samplaí oibre aléiríonn éifeacht cur chuige faoi leithnó laigí i bhfoghlaim na bpáistí eolas abheidh tábhachtach agus obair don amatá le teacht á pleanáil. Dá ndéanfadhgrúpaí múinteoirí agus iad ag obair igcomhar lena chéile anailís arbhailiúcháin raoin páistí agusranganna, leanfadh as go mbeidís agroinnt a dtaithí theagaisc ar a chéileagus go mbeadh cur chuige comónta ileith mheasúnú na staire sa scoil áfhorbairt acu. Chomh maith leis sin,d’fhéadfadh sé cur le hiontaofachtmheasúnú na bpáistí.

Próifílí curaclaimCuireann próifílí curaclaim bealach arfáil inar féidir dul chun cinn páiste amheasúnú agus a thaifeadadh agusúsáid á baint as táscairí gnóthachtála.Iarracht atá sna táscairí seo, adhéantar a ghrúpáil ina dtacairuaireanta, ar achoimre a thabhairt denraon eolais, scileanna agus dearcaidh abhféadfaí a bheith ag súil leis ag pointíéagsúla i ndul chun cinn an pháiste.Mar shampla, i laethanta tosaigh nastaire d’fhéadfaí an méid seo a leanas achur san áireamh sna táscairí:

• labhraíonn sé/sí faoi ghnéithed’imeachtaí san am atá thart inas(h)aol féin agus i saol a m(h)uintireagus i saol daoine eile

• labhraíonn sé/sí faoi scéalta ón amatá thart

• láimhsíonn sé/sí earraí agusgrianghraif agus déanann cur síos ara bhfeiceann siad iontu

• tosaíonn sé/sí ag aithint difríochtaíidir an t-am atá thart agus an t-am iláthair

• cuireann sé/sí eolas faoin am atáthart in iúl trí chaint agus trílíníocht.

Trí na táscairí seo a mharcáil, a aibhsiúnó a scáthú de réir mar a bhaintearamach iad, d’fhéadfaí taifead de dhulchun cinn an pháiste a choinneáil. Mábhreathnaíonn an múinteoir arbhailiúchán oibre an pháiste agus arthascanna eile atá críochnaitheaige/aici, cabhróidh sé leis/léi anphróifíl a thabhairt suas chun dáta óam go ham, agus beidh an t-eolas is gáchun cárta próifíle an dalta a líonadhag deireadh na bliana ar fáil sa phróifílchuraclaim.

Bre

athnó

ireacht a

r ob

air p

áis

tí

Aguisín

Roinn 6

Automobile Association Illustrated Guide to Ireland Londain, Reader’s Digest[Tá eagrán níos luaithe den saothar seo, ‘Illustrated Road agus AA, 1976Book of Ireland’, a foilsíodh i 1963, sárluachmhar i gcónaí.Bíodh is go bhfuil sé as cló is féidir é a cheannach gan móránstró i siopaí athdhíolta leabhar]

Barrow, Lennox The Round Towers of Ireland: Study and Gazeteer Baile Átha Cliath, Academy Press, 1979

de Breffny, Brian The Castles of Ireland Hudson, 1986

de Breffny, Brian The Churches and Abbeys of Ireland Londain, Thames and Hudson, 1980agus Mott, George

de Breffny, Brian The Houses of Ireland: Domestic Architecture from the Londain, Thames and Hudson, agus Ffolliott, Rosemary Medieval Castle to the Edwardian Villa 1984

Dudley Edwards, Ruth An Atlas of Irish History Londain, Methuen, 1981

Fry, Plantagene S. Castles of Britain and Ireland Newton Abbott, David and Charles,1996

Harbison, Peter Guide to the National and Historic Monuments of Ireland Baile Átha Cliath, Gill and Macmillan,1992

Harbison, Peter (eag.) The Shell Guide to Ireland Baile Átha Cliath, [Eagrán suas chun dáta den saothar a scríobh Gill and Macmillan, 1989Michael Killanin agus Michael Duignan. Teoirleabharúsáideach agus cuimsitheach i gcónaí é an dara heagrána foilsíodh i 1966.]

An stair áitiúil: leabhairúsáideacha agus foinsí eiledon mhúinteoir

122

Is é aidhm don mhír seo moltaíúsáideacha a thairiscint domhúinteoirí ar mhaith leo eolas a fháilar stair a gceantair féin. Níl ar an liostaach rogha de roinnt de na foilseacháinagus de na foinsí is úsáidí agus is fusateacht orthu. Tá go leor de na leabhaira liostaítear i gcló agus tá siad ar fáil sachuid is mó de na leabharlannacontae. Tá leabharliostaí i gcuidmhaith acu a thugann eolas donléitheoir ar fhoinsí eile.

Tá sonraí le fáil ar lch 37-39 de natreoirlínte seo faoi roinnt de naheagraíochtaí, de na leabharlanna agusde na hinstitiúidí tábhachtacha ad’fhéadfadh a bheith cabhrach donmhúinteoir agus é/í ag múineadh nastaire sa bhunscoil.

Tús oibre

Tá cuid de na leabhair seo leagthaamach i bhfoirm gasaitéir nó leagthaamach de réir an chontae. Tugann siadliostaí cuimsitheacha agus roinnt eolaisfaoi láithreáin agus faoi fhoirgnimhstairiúla ó cheann ceann na tíre.

Ro

inn 6

Aguis

ín

Leask, Harold Irish Castles agus Castellated Houses Dún Dealgan, Dundalgan Press, 1973

Leask, Harold Irish Churches and Monastic Houses (3 iml.) Dún Dealgan, Dundalgan Press, 1966agus roinnt athchlónna

Lewis, Samuel A Topographical Dictionary of Ireland (3 iml.) [Leabhar i Londain, Kennikat Press, athchlóbhfoirm gasaitéir a cuireadh amach go luath sa naoú haois 1970, eagráin bhunaidh 1837déag agus a bhfuil atlas de na contaetha ag dul leis. Tá cur agus 1850síos sármhaith ann ar gach paróiste, baile beag agus bailemór sa tír mar a bhí siad sna 1830í. Cuireadh athchló aran leabhar i 1970 agus tá sé ar fáil in go leor leabharlanna]

Mitchell, Frank agus Reading the Irish Landscape Baile Átha Cliath, Town House, 1997Ryan, Michael

O’Brien, Jacqueline Ancient Ireland: from Prehistory to Middle Ages Londain, Weidenfeld and Nicholson,agus Harbison, Peter 1996

Oifig na nOibreacha Poiblí Archaeological Surveys of Irish Counties Baile Átha Cliath, Oifig an tSoláthair[Sraith atá á tabhairt chun críche go fóill, ar fáil igcomhair roinnt contaetha]

Ó Ríordáin, Séan P. Antiquities of the Irish Countryside Londain, Routledge, 1991

Rowan, Alistair, agus The Buildings of Ireland Londain, PenguinCasey, Christine [Sraith naoi n-imleabhar atá i gceist a chur amach mar

threoir chuimsitheach ailtireachta do na foirgnimhshuntasacha ar fad. Go dtí seo tá siad seo foilsithe:Ulaidh Thiar Thuaidh (1979)Tuaisceart Laighean (1993)]

Ryan, Michael Irish Archaeology Illustrated Baile Átha Cliath, Country House,1994

Shaffrey, Patrick agus Maura Buildings of Irish Towns Baile Átha Cliath, O’Brien Press, 1983

Shaffrey, Patrick agus Maura Irish Countryside Buildings Baile Átha Cliath, O’Brien Press, 1985

Simms, Anngret agus Irish Country Towns Corcaigh, Mercier Press,Andrews, J. H. 1994

Simms, Anngret agus More Irish Country Towns Corcaigh, Mercier Press,Andrews, J. H. 1994

Weir, Anthony Early Ireland: A Field Guide Béal Feirste, Blackstaff Press, 1980

123Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

An s

tair á

itiú

il: leab

hair ú

sáid

eacha a

gus fo

insí e

ile d

on m

húin

teo

ir

124

Tuilleadh eolais faoin gceantar

Beidh go leor nithe spéisiúla snaleabhair thuas ach de ghnáth bíonneolas níos mine faoi dhaoine, áiteannaagus imeachtaí sa cheantar ag teastáilchun staidéar a dhéanamh ar an stairáitiúil. Foinsí úsáideacha iad:

Leabhair staire áitiúla a foilsíodhFoilsítear go leor leabhar faoin stairáitiúil in Éirinn gach bliain. Caithfearcruinneas staire roinnt de nafoilseacháin seo a scrúdú go cúramach,ach tig leo sleachta sármhaithe asholáthar ó raon leathan d’fhoinsístairiúla agus b’fhéidir go mbeadhcóipeanna de ghrianghraif agus decháipéisí iontu. Léireoidh catalóg naleabharlainne áitiúla cad tá ar fáil

Ailt in irisíTá an t-eolas is déanaí agus is mine lefáil sna hirisí agus sna tréimhseacháinstaire. Tá idir fhoilseacháin don phobali gceist mar History Ireland agusArchaeology Ireland, irisí réigiúnachamar Journal of the County LouthArchaeological Society agus BreifneAntiquarian and Historical Society Journal,agus fhoilseacháin mar Irish HistoricalStudies. Tá cóipeanna de na hirisí achuireann na cumainn áitiúla amachsna leabharlanna áitiúla, agus i roinntmhaith cásanna tá cóipeanna acud’irisí eile a bhfuil nithe iontu abhaineann leis an áit. B’fhéidir gombeadh siad sin innéacsaithe de réirlogainmneacha.

Tá innéacs atá riachtanach d’ailt abhaineann le stair na hÉireann le fáilin: Hayes, Richard J., Sources for theHistory of Irish Civilisation: Articles inIrish Periodicals (9 n-imleabhar, Boston,1970). Tá innéacs le fáil sa saothar seofaoi na teidil ‘persons’ agus places’ dona hailt ar fad i raon an-leathan irisí afoilsíodh anuas go dtí an bhliain 1969.Tá an leabhar seo ar fáil in go leorleabharlanna móra agus saLeabharlann Náisiúnta, Sráid ChillDara, Baile Átha Cliath. Ón mbliain1970 i leith tá an LeabharlannNáisiúnta ag leanúint leis an innéacsar chártaí innéacs.

Nuachtáin áitiúlaFoinse luachmhar eolais iad nanuachtáin áitiúla. Tá bailiúchán mór denuachtáin áitiúla agus de nuachtáinnáisiúnta sa Leabharlann Náisiúnta,agus tá bailiúcháin de nuachtáin afoilsíodh ina gceantar féin ag go leorde na leabharlanna contae (armhicreascannán go minic). Is fiúsmaoineamh ar fhiosrú a dhéanamh agoifigí na nuachtán atá ann anoisféachaint an mbeadh comhaidd’iareagráin acu.

LéarscáileannaFoinsí fíormhaithe eolais iad naléarscáileanna SuirbhéireachtaOrdanáis 25 orlach agus 6 orlach. Tácóipeanna de na heagráin bhunaidh dena sraitheanna sin, a foilsíodh óthríochaidí déanacha na naoú haoisedéag ar aghaidh, le fáil in go leorleabharlanna. Is féidir bailiúcháiniomlána de na léarscáileanna sin afheiceáil sa Leabharlann Náisiúnta nó iLeabharlann Acadamh Ríoga nahÉireann. Treoir an-úsáideach i

Ro

inn 6

Aguis

ín

125Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

gcomhair na léarscáileanna sin is eaAndrews, J. H., History in the OrdnanceMap: An Introduction for Irish Readers(Baile Átha Cliath, Oifig an tSoláthair,1974).

Is é Comhchoiste Acadamh Ríoga nahÉireann agus Chumann Ríoga nahÉireann um Uirlisí Stairiúla faoi dearafhoilsiú Irish Historic Town Maps (agusAtlas). Tá athchló déanta snahimleabhair sin ar léarscáileanna decheantair stairiúla agus tráchtaireachtleo. Go dtí seo tá léarscáileanna ann igcomhair Chill Dara, CharraigFhearghais, Dhroichead na Bandan,Cheanannais, Mhuileann gCearr,Bhaile Átha Luain, agus Mhaigh Nuad.Tá léarscáileanna i gcomhair DhúnPádraig, Bhéal Feirste (cuid I, go 1840),Bhaile Átha Cliath (cuid I, go 1610),Bhré, Dhoire, Chill Chainnigh agusLuimnigh á n-ullmhú. Tá cóipeanna dena foilseacháin seo le fáil ileabharlanna contae.

Páipéir pharlaiminteI rith na naoú haoise déag rinneadhan-chuid fiosrúchán parlaiminte arthosca in Éirinn. Tá lear mór eolais lefáil iontu faoi dhaonra áitiúil,thithíocht, thionsclaíocht agusoideachas. Tá siad seo ar na cinn isúsáidí:

Tuairiscí daonáirimhTá na tuairiscí seo, go háirithe ónmbliain 1851 ar aghaidh, lán d’eolasagus tá siad ar fáil go héasca agus igcló sa Leabharlann Náisiúnta. Le gombeadh duine in ann breathnú arna tuairiscí, ní mór uimhreachatagartha na mblianta daonáirimh abhíonn i gceist a bheith ar eolasaige/aici. Is féidir iad sin a fháil inVaughan, E,. agus Fitzpatrick, A. J.,Irish Historical Statistics: Population,1821-1971 (Baile Átha Cliath,Acadamh Ríoga na hÉireann, 1978).

Tuairiscí ar oideachas agus arscoileanna

Foilsíodh suirbhéanna an-mhiona arscoileanna agus ar mhúinteoirí inÉirinn sna blianta 1825, 1835, agus1870. Is iad seo na tuairiscí abhaineann le hábhar:

Second Report of the Commissioners ofIrish Education Enquiry, 1826-27 (12.)xii

Second Report of the Commissioners onPublic Instruction (Ireland), 1835 (47.)xxxiv

Report of the Commissioners Appointedto Inquire into the Nature and Extent ofthe Instuction Afforded by the SeveralInstitutions in Ireland for the Purpose ofElementary or Primary Education:Educational Census, srl. [Powis Report],1870 (c.6v.) xxviii, part v.

Tuairisc ar bhailte na hÉireannTá sonraí faoi bhailte in Éirinn idtríochaidí na naoú haoise déagagus níos luaithe le fáil in:

An s

tair á

itiú

il: leab

hair ú

sáid

eacha a

gus fo

insí e

ile d

on m

húin

teo

ir

126

Reports of the CommissionersAppointed to Inquire into the MunicipalCorporations of Ireland, 1835, iml. xxviagus xvii, 1836, iml. xxiv.

Pictiúir agus líníochtaíTá comhairle áirithe faoi phictiúir afháil sa chuid de na treoirlínte aphléann úsáid fianaise pictiúrtha.Pointe tábhachtach tosaithe iad nahinnéacsanna atá le bailiúchánLawrence agus na bailiúcháin eilegrianghraf sa Leabharlann Náisiúntaagus duine ag iarraidh radhairc decheantar áitiúil fadó a fháil. Tá an-chuid cóipeanna de thírdhreacha agusde radhairc eile i gcatalógataispeántais agus i gcatalóga eile dechuid Ghailearaí Náisiúnta nahÉireann. Féach, mar shampla:

Hutchinson, John, James ArthurO’Connor (Baile Átha Cliath, GailearaíNáisiúnta na hÉireann, 1985)

de Courcy, Catherine, agus Maher,Ann, Fifty Views of Ireland (Baile ÁthaCliath, Gailearaí Náisiúnta nahÉireann1, 1985)

Gailearaí Náisiúnta na hÉireann,National Gallery of Ireland: IllustratedSummary Catalogue of Paintings (BaileÁtha Cliath, Gailearaí Náisiúnta nahÉireann, 1981)

Le Harivel, Adrian. National Gallery ofIreland: Illustrated Summary Catalogue ofDrawings (Baile Átha Cliath, 1983)

Foinsí lámhscríbhinníIs iad a gcuid taifid scoile féin nalámhscríbhinní is fusa teacht orthudíobh siúd a d’fhéadfadh a bheithúsáideach do scoileanna. Tá leabhairrollaí agus clárleabhair na scoilesárluachmhar agus is féidir an t-eolasatá iontu a chur isteach i mbunacharsonraí ríomhaire. Ní mór gachlámhscríbhinn a láimhsiú go han-chúramach: fágann láimhsiú agusiompú na leathanach screamhaigéadach ar na duilleoga a scriosannan páipéar. Ní ceart cáipéis a fhágáilfaoin solas ar feadh tréimhsí fada agusba cheart cóipeanna a úsáid lehaghaidh obair ranga. Ba cheart aniomarca fótachóipeála de bhuncháipéisa sheachaint, mar déanann sé dochardon pháipéar.

Is féidir taifead lárnach riaracháin nascoile a lorg i bpáipéir Choimisinéirían Oideachais Náisiúnta (a bhí annroimh an Roinn Oideachais—Bunbhrainse), atá i dtaisce saChartlann Náisiúnta (roimhe seo Oifigna dTaifead Poiblí agus Oifig nabPáipéar Stáit), Sráid an Easpaig, BaileÁtha Cliath 8.

Foilseachán an-úsáideach a rianaíonnstair an chórais náisiúnta oideachaisagus a bhfuil samplaí ann de go leorcineálacha éagsúla taifead atá ar fáil igcomhair stair scoile is ea Hannigan,K. (eag.), The National School System,1831-1924: Facsimile Documents (BaileÁtha Cliath, Oifig an tSoláthair, 1984).

Ro

inn 6

Aguis

ín

Leabharliostaí

Tá leabharliostaí agus treoirleabhair den scoth ann agus iad seo ina measc:

Fitzpatrick, Georgina Handbook of Teaching Resources: Junior Certificate Baile Átha Cliath, School andHistory, Part I College Publishing, 1989[Tá liostaí foinsí i gcomhair gach contae sa saotharseo agus moltaí maidir le hacmhainní teagaisc.]

Heferty, Séamus agus Directory of Irish Archives Baile Átha Cliath,Refaussé, Raymond Irish Academic Press, 1993

Nolan, William Tracing the Past: Sources for Local Studies in the Teach Mealóg, Geography Republic of Ireland Publications, 1982

127Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Foinse mhór eile ábhair fhaisnéisigh isea taifid eaglasta. Ba iad paróistíEaglais na hÉireann an t-údarássibhialta agus eaglasta anuas go dtí annaoú haois déag agus, ar an ábhar sin,d’fhéadfadh a gcuid taifead sin abheith ina bhfoinse luachmhar igcomhair go leor gnéithe den stairshóisialta. D’fhéadfadh na taifid seo, ara bhfuil leabhair mhiontuairiscí anbheistrí, cláir bhaistí, phóstaí agusadhlacthaí agus taifid eile de chuid anpharóiste bheith i dtaisce go háitiúilnó go lárnach i Leabharlann ChumannIonadaíoch na hEaglaise, Páirc

Braemor, Baile an Teampaill, Baile ÁthaCliath 14.

Tabharfaidh an Leabharlann Náisiúntacomhairle faoin áit a bhfuil taifidpharóistí agus dheoisí na hEaglaiseCaitlicí le fáil. Is beag taifead acu athéann siar níos faide ná deireadh nahochtú haoise déag. D’fhéadfadh gombeadh taifid bhaistí, phóstaí agusadhlacthaí agus taifid eile de chuid anpharóiste ina measc. Tá go leor acu idtaisce i gcartlanna áitiúla aguscóipeanna díobh ar mhicreascannán arfáil sa Leabharlann Náisiúnta.

An s

tair á

itiú

il: leab

hair ú

sáid

eacha a

gus fo

insí e

ile d

on m

húin

teo

ir

Foinsí tagartha donchuraclam agus do natreoirlínte

128

An Chomhairle Náisiúnta Report of the Review Body on the Primary Curriculum Baile Átha Cliath, CNCM agus an

Curaclaim agus Measúnachta Roinn Oideachais, 1980

Andreetti, Keith Teaching History from Primary Evidence Londain, David Fulton, 1993

Australian Education Council Studies of Society and Environment: Carlton (Victoria), Curriclum

A Curriculum Profile for Australian Schools Corporation, 1994

Blyth, Joan Place and Time with Children Five to Nine Londain, Croom Helm, 1984

Blyth, Joan History in Primary Schools Londain, McGraw-Hill, 1982

Bourdillon, Hilary (eag.) Teaching History Londain, Routledge, 1994

Cooper, Hilary History in the Early Years Londain, Routledge, 1995

Curriculum Council for Wales Environmental Education: A Framework for the Caerdydd, CCW, 1992

Development of a Cross-curricular Theme in Wales

Curriculum Council for Wales History in the National Curriculum: Caerdydd, CCW, 1991

Non-Statutory Guidance for Teachers

Department of Education (UK) Key Stages I and 2 of the National Curriculum (England) Londain, HMSO, 1996

Department of Education History from 5 to 16: Curriculum Matters 11 Londain, HMSO, 1988

and Science

Department of Education History in the National Curriculum (England) Londain, HMSO, 1991

and Science

Department of Education History: Programmes of Study and Attainment Targets Béal Feirste, HMSO, 1991

Northern Ireland

Department of Education The Northern Ireland Curriculum: Key Stages 1 and 2: Béal Feirste, HMSO, 1996

Northern Ireland Programmes of Study and Attainment Targets

Durbin, Gail et al. A Teacher’s Guide to Learning from Objects Ruislip, English Heritage, 1993

Fines, John (eag.) Teaching History Dún Éideann, Holmes McDougall,

1983

Gallagher, Carmel et al. Making Sense of History: Evidence in Ireland Béal Feirste, Ulster Historical

for the Young Historian Foundation, 1990

Ro

inn 6

Aguis

ín

Irish National Teachers’ Social and Environmental Studies in Primary Baile Átha Cliath, INTO, 1992Organisation Education in Ireland

Lomas, Tim Teaching and Assessing Historical Understanding Londain, Historical Association,eagrán leasaithe, 1993

McBride, George (eag.) Teaching History 8-13 Béal Feirste, Teachers’ Centre,Queen’s University, 1979

Morris, Susan A Teacher’s Guide to Using Portraits Ruislip, English Heritage, 1989

National Curriculum Council History: Non-statutory Guidance York, NCC, 1991

National Curriculum Council Implementing National Curriculum History York, NCC, 1991Key Stages 1 to 3: Teacher’s Notes

National Curriculum Council Teaching History at Key Stage 1 York, NCC, 1993

Noble, Paul Primary History Today Londain, Historical Association, 1992

Northern Ireland Council for Guidelines for Primary Schools: History Béal Feirste, NICED, 1984Educational Development

Northern Ireland History: Guidance Materials Béal Feirste, NICC, 1991Curriculum Council

Pluckrose, Henry Children Learning History Hemel Hempstead, Simon andSchuster, 1993

Scottish Consultative Environmental Studies 5-14 Exemplification: Dundee, SCCC, 1996Council on the Curriculum Social Subjects: Understanding People in the Past

Scottish Office Curriculum and Assessment in Scotland: National Dún Éideann, HMSO, 1993Education Department Guidelines: Environmental Studies, 5-14

Simms, George Otto Leabhar Cheanannais An Gúm, Baile Átha Cliath

Unwin, Robert The Visual Dimension in the Study and Londain, Historical Association, 1981Teaching of History

129Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Fo

insí ta

gart

ha d

on c

hura

cla

m a

gus d

o n

a t

reo

irlínte

130

Ro

inn 6

Aguis

ín

Ballraíocht an Choiste

Curaclaim don OSIE

Cathaoirligh

Baill an Choiste

Oifigigh oideachais

Ullmhaíodh na treoirlínte seo faoi stiúir an Choiste Curaclaim don OSIE a bhunaigh anAn Chomhairle Náisiúnta Curaclaim agus Measúnachta.

Angela Griffin (ó 1995)

Helen Kennedy-Martin

(go 1995)

Micheál Ó Déaghaidh

Br Thomas Costello

Peadar Cremin

Margie Cullen

Marie Danaswamy

David Fitzgerald

Henry Goff

Angela Griffin

Kathleen Horgan (go 1996)

Jim Hourihane

Helen Kennedy-Martin

Frankie McGrath (go 1995)

James Malseed

Sheelagh Morrow

Sr Mairéad Ní Choinín

Treasa Ní Fhearraigh

(ó 1996)

Siobhán Ní Mhuirthile

Éamonn Ó Breacáin

Tomás Ó Briain

Colm Ó Ceallacháin

Micheál Ó Cinnéide

(ó 1995)

Micheál Ó Mathúna

Pádraig Ó Murcháin

Brian Tubbert

Harold Hislop

Carmel O’Doherty

Cumann Múinteoirí Éireann

Cumann Múinteoirí Éireann

Cumann Múinteoirí Éireann

Aontas na mBráithre/Siúracha Teagaisc Bunscoileanna

Bainisteoireacht na gColáistí Oideachais

Comhairle Náisiúnta na dTuismitheoirí—Bunbhrainse

Comhairle Náisiúnta na dTuismitheoirí—Bunbhrainse

Cumann Bhainisteoirí na mBunscoileanna Caitliceacha

Cumann Múinteoirí Éireann

Cumann Múinteoirí Éireann

Cumann Múinteoirí Éireann

Cónaidhm Éireannach na Múinteoirí Ollscoile

Cumann Múinteoirí Éireann

Cumann Múinteoirí Éireann

Bord Oideachais Shionad Ginearálta Eaglais na hÉireann

Bord Oideachais Shionad Ginearálta Eaglais na hÉireann

Aontas na Siúracha/mBráithre Teagaisc Bunscoileanna

Cumann Múinteoirí Éireann

Cónaidhm Éireannach na Múinteoirí Ollscoile

Roinn Oideachais agus Eolaíochta

Cumann Múinteoirí Éireann

Roinn Oideachais agus Eolaíochta

Comhairle Náisiúnta na dTuismitheoirí—Bunbhrainse

Roinn Oideachais agus Eolaíochta

Cumann Bhainisteoirí na mBunscoileanna Caitliceacha

Cumann Múinteoirí Éireann

Aguis

ín

131Treoirlínte do Mhúinteoirí don Stair

Ballraíocht an ChoisteComhordaithe Bunscolaíochta

Chun obair na gCoistí Curaclaim a chomhordú is ea a bunaíodh an Coiste

Comhordaithe Bunscolaíochta ag an gComhairle Náisiúnta Curaclaim agus

Measúnachta.

Cathaoirleach Tom Gilmore

Baill an choiste Séadhna de Blán Bord Oideachais Shionad Ginearálta

(ó 1995) Eaglais na hÉireann

Liam Ó hÉigearta Roinn Oideachais agus Eolaíochta

(ó 1996)

Dympna Glendenning Cumann Múinteoirí Éireann

(ó 1995)

Fionnuala Kilfeather Comhairle Náisiúnta na dTuismitheoirí—Bunbhrainse

(ó 1995)

Éamonn MacAonghusa Roinn Oideachais agus Eolaíochta

(go 1996)

Ath Gearóid Mac Conmara Cumann Bhainisteoirí na mBunscoileanna

(ó 1995) Caitliceacha

Peadar Ó Maoláin Cumann Múinteoirí Éireann

Síle Ní Núnáin Cumann Múinteoirí Éireann

(ó 1995)

Eugene Wall Cónaidhm Éireannach na Múinteoirí Ollscoile

Comhordaitheoir Caoimhe Máirtín (go 1995)

Leas-

phríomhfheidhmeannach Lucy Fallon-Byrne (ó 1995)

Príomhfheidhmeannach Albert Ó Ceallaigh

Cathaoirligh na Comhairle: Dr Tom Murphy (go 1996), Dr Caroline Hussey (ó 1996)

132

Ro

inn 6

Aguis

ín

Gabhann na foilsitheoirí buíochas leis na daoine seo a leanas, a thug cead dóibh úsáid a bhaint as ábhar abhfuil cóipcheart ag baint leis:

Úinéir an chóipchirt Ábhar Leathanach

Leabharlann Pictiúr Grianghraf de dhuine uasal Síneach agus a shearbhónta 19Robert Harding Grianghraf den phéintéireacht ó Uaimh Altamira 49

O’Brien Press, Baile Átha Cliath Léaráid ón leabhar Brendan the Navigator le George Otto Simms 69

Múseam Náisiúnta na hÉireann Grianghraf de Bhreac Mhaodhóg 87

Gailearaí Náisiúnta na hÉireann Cóip de Phortráid de James Gandon le 88William Cunning agus Tilly Kettle Cóip de View of Capel Street ó A Picturesque and Descriptive 92-3View of the City of Dublin le James Malton Cóip de Family Portrait le Philip Hussey 94

Gailearaí Náisiúnta na hÉireann Grianghraf de shailiú éisc i gCliara 89Grianghraif de Inis Ceithleann 96-7Cóip de líníocht de scoil scairte a foilsíodh inTraits and Stories of the Irish Peasantry le William Carleton 98

Dúchas Grianghraf de thuama Phiarias Óig de Buitléarag Mainistir Chill Chúile Co. Thiobraid Árann 90

Staatliche Museen zu Berlin, Grianghraf de fhigiúr dearg kylix Atticeach ó Cerveteri, Etruria 91Preußischer Kulturbesitz,

Antikensammlung

Riarthóirí na Músaem agus na Cóip de Portráid de Mhuintir Bateson as Doire le Strickland Lowry 94nGailearaithe de chuidThuaisceart Éireann

Gailearaí an Tate i Londain Cóip de The Last In le William Mulready 98

An Anglo-Celt, An Cabhán Grianghraf den eagrán cuimhneacháin 105

Banc Ceannais na hÉireann Grianghraif de nótaí airgid agus de bhoinn 106

Leabharlann Náisiúnta na hÉireann Grianghrafadóireacht de cheannlínte na bpáipéar nuachta 108

Rinneadh iarracht aitheantas a thabhairt do na foinsí ar fad as ar tógadh ábhar, ach má rinneadh faillí maidirle cóipcheart an ábhair déanfar an scéal a leigheas ach é a chur in iúl do na foilsitheoirí.

Tá na foilsitheoirí buíoch de na daoine seo a leanas, a thug cead dóibh bheith istigh agus grianghraif a thógáil:boird bhainisteoireachta, príomhoidí, múinteoirí agus páistí na mbunscoileanna ar fud na tíre a chomhoibrighleis an tionscadal; Oifig na nOibreacha Poiblí/Seomraí an Stáit, Caisleán Bhaile Átha Cliath; Comhairle ContaeFhine Gall agus Teach an Droichid Nua, Domhnach Bat; Beistrí Tofa Pharóiste Móibhí, Glas Naoín, Baile ÁthaCliath.

Aistritheoir Liam Mac Cóil (Curaclam agus Treoirlínte)

Comhordaitheoir Breandán Ó Coinghéallaigh

Eagarthóir Nóirín Ní Nuadháin

Buíochas

9 780707 6631 35

ISBN 0-7076-6313-X