Srbija i MađarSkapolitičke i ekonomske perspektive

STUDIJA PRAKTIČNE POLITIKE

Beograd 2013. godine

IZDAVAČIISAC fondCentar za međunarodne i bezbednosne posloveKapetan Mišina 511000 Beogradwww.isac-fund.org

Friedrich Ebert StiftungOffice in BelgradeDositejeva 5111000 Beogradwww.fes.rs

IZVRŠNI IZDAVAČNikola Petrović

ISTRAŽIVAČIgor Novaković

ISTRAŽIVAČI SARADNICIJelena KajganovićSara Nikčević

KONSULTANT-UREDNIKDušan ReljićGerman Institute for International and Security Affairs (SwP), Berlin

KONSULTANTIštvan Sekereš

DIZAJN I PRIPREMA ZA ŠTAMPUMarko Zakovski

ŠTAMPA

TIRAŽ

ISBN

Beograd 2013. godine

PROJEKAT JE PODRŽAN OD STRANE

- 3 -

UVODPostoje brojne studije koje su posvećene srpsko-mađarskim odnosima, koje su, međutim, uglavnom ograničene na pitanja koja se tiču kulture i zajedničke istorije. Postojeća pitanja, izazovi i mogućnosti često ostaju van fokusa kako šire publike tako i elite u dve zemlje. S tim na umu, Centar za međunarodne i bezbednosne poslove (ISAC fond) i Fondacija Friedrich Ebert u Srbiji, odlučili su da akcenat stave na aktuelne teme kao što su bilateralni odnosi, proces evropskih integracija, ekonomija, trgovina i prekogranična saradnja, kao i manjinska pitanja.

Sadržaj ovog dokumenta se zasniva na samostalnom istraživanju ISAC fonda, kao i na informacija prikupljenim na konfernciji Srpsko-mađarski odnosi – Put napred (Beograd, 18. jun 2012) koju su organizovali ISAC fond i Friedrich Ebert fondacija. Učesnici su bili političari, eksperti, profesori univerziteta i drugi, iz Srbije i iz Mađarske. Svrha ovog dokumenta, sem pružanja sveobuhvatne informacije o obimu srpsko-mađarskih odnosa dana, jeste i da inicira javnu debatu u obe zemlje o međusobnim odnosima.

Autor, Igor Novaković, radi kao istraživač u ISAC fondu. Urednik-konsultant je Dušan Reljić, viši saradnik u Nemačkom Institutu za međunarodne i bezbednosne afere (SwP), Berlin.

Zahvaljujemo se na saradnji i podršci Michaelu Ehrkeu, Ivani Račić i ostalim članovima beogradske kancelarije Freidrich Ebert fondacije.

Beograd, 31. mart 2013.

- 4 -

SKRAĆENICEAP Vojvodina – Autonomna Pokrajina VojvodinaBDP – bruto društveni proizvodEGTC - Grupisanje teritorijalne saradnje u Evropi EU – Evropska unijaIPA – Instrument za pretpristupnu podrškuNATO – Organizacija Severnoatlantskog ugovoraOEBS – Organizacija za evropsku bezbednost i saradnjuRTV – Radio-televizija VojvodineSFR Jugoslavija – Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija

- 5 -

UVODNa rEČIvAN IvANJIneki trenUCi istoriJe srpsko-mAĐArskiH oDnosA1 U svom životu sam se bavio raznim stvarima, ali pre svega sam pisao ono što su Anglosaksonci prozvali fikšn, ja više volim termin „lepa književnost“, beletristika, sebe smatram romanopiscem, pripovedačem. Međutim, da i nonfikšn može itekako da bude nešto fiktivno, pokušaću da dokažem na jednom za mađarsko-jugoslovenske, odnosno, mađarsko-srpske odnose veoma bitnom primeru.

Svejedno u kojoj ulozi dozvoljavate da ovde nastupim, verujem da niko ne očekuje da za 15 minuta može nešto zaista produbljeno da se kaže o srpsko-mađarskim odnosima. Mogu samo da pokušam da sa svog subjektivnog stanovišta ukažem na neke značajne trenutke isprepletenih odnosa dva naroda. Trudiću se da to budu momenti na koje ne mislimo „na prvu loptu“ ili koji se oslanjaju na moja sopstvena iskustva i istraživanja.

Ja mislim da Kosovski boj za Srbe znači isto što za Mađare predstavlja bitka kod Mohača 137 godina kasnije. I na jednoj i na drugoj strani legende i mitovi su u nacionalnoj svesti postali važniji od istorijske istine. Paralelno o ulozi Mađara na Kosovu, Srba na Mohaču, mogla bi da se napiše podebela knjiga, ali koliko ja znam ta tema tek čeka svog autora. Nabacujem primer: da li kraljevića Marka – heroja srpske mitologije – ali u istoriji vazala Otomanske imperije – smem da uporedim sa Janošom Zapoljom, koji kod Mohača ljubi ruku Sulejmanu veličanstvenom? A serija o tom Sulejmanu na moje veliko iznenađenje upravo svake večeri zabavlja srpsku televizijsku populaciju. Sulejman je u pravcu Mohača krenuo iz Beograda. Valja, doduše, takođe podsetiti da je u to vreme današnji glavni grad Srbije bio pod vlašću Mađara koji su ga zvali Nandorfehervar.

Bolje je da ne potegnem pitanje kome narodu pripada junak koji je Beograd odbranio od Turaka, Srbi ga poštuju kao Janka Sibinjanina, Mađari kao Hunjadi Janoša. Ja mislim da je bio Rumun, ali nema nikakve sumnje da je bio otac velikog mađarskog kralja Matije Korvina.

Koliko je komplikovano odrediti nacionalnost velikana mađarske i srpske istorije možemo da proučimo na primeru najvećeg mađarskog pesnika svih vremena, ličnosti koja je delom, pesmom i nastupom ostvarila preokret istorije svoje zemlje, a bio je Srbin, dok mu je maternji jezik, sa kojim je kao dete odrastao, bio slovački. Svi znate da mislim na Aleksandra Petrovića koji je izabrao ime po kome ga pamtimo: Petefi Šandora. Bitno nije šta je on bio po nekakvoj rasnoj ili nacionalnoj osnovi, nego da se osećao kao Mađar, da je živeo, borio se i poginuo za Mađarsku. Međutim, za razliku od čoveka koji se u istoriji beleži kao njegov najveći saveznik, a zapravo je postao njegov ljuti protivnik, Lajoša Košuta, nije bio nacionalista, nego je zahvaljujući svom poreklu shvatao značaj manjina, koje su se u Titovoj Jugoslaviji zvali „narodnostima“, što se ne može prevesti ni na jedan drugi jezik na svetu, osim na mađarski, gde se kaže nemzetiség (nemzetišeg).

1 Uvodno izlaganje na konfernciji Srpsko-mađarski odnosi – Put napred koju su organizovali ISAC fond i Friedrich Ebert fondacija, 18. jun 2012. godine, Beograd

- 6 -

Nemamo vremena da razmotrimo razvoj srpsko-mađarskih odnosa u XIX. veku, samo ću napomenuti gde je već 1826. godine osnovana tada najvažnija i do dana današnjeg veoma značajna kulturna ustanova Srba. Ne u Srbiji, već u Budimpešti 1826. godine. Matica srpska se rodila u glavnom gradu Mađarske.

Mađarska je na osnovu ugovora sklopljenog u Trijanonu posle Prvog svetskog rata izgubila 71% svoje teritorije i 59 procenata svog stanovništva. Iako je car Franc Jozef nosio i titulu mađarskog kralja, a lepa i tajanstvena, Sisi, bila i mađarska kraljica, Mađarska je rat izgubila kao deo carske Austro-Ugarske. Srbi su smatrali da je Austro-Ugarska bila „tamnica naroda“.

Ne možemo direktno da uporedimo Rezoluciju Saveta bezbednosti 1244 iz juna 1999. godine sa ugovorom u Trijanonu juna 1920. godine, ali mogli bismo da uporedimo trenutna osećanja u Srbiji zbog gubitka Kosova sa žalom Mađara za teritorijama izgubljenim pre više od devet decenija.

Povodom Drugog svetskog rata - i opet nemajući vremena da analiziram detalje - podesećam da je 12. decembra 1940. godine između Jugoslavije i Mađarske potpisan „pakt o večnom prijateljstvu“. Ni četiri meseca posle toga je zbog puča 27. marta 1941. Hitler odlučio da napadne Jugoslaviju, ponudio Mađarskoj neke njene delove za učešće u napadu bez objave rata, mađarski predsednik vlade, grof Pal Teleki, koji se tome opirao, preglasan je na ratnom savetu i u zoru 4. aprila izvršio je samoubistvo. U oproštajnom pismu šefu države, Hortiju, napisao je pored ostalog: „Kršimo zadatu reč iz kukavičluka... Izgubili smo čast... Postali smo pljačkaši leševa... Najbednija nacija...“ Zaista valja reći da je inače konzervativni političar, pa čak i deklarisani antisemita, aristokrata Teleki, svojim životom i svojom odlukom da ga prekrati sopstvenom rukom bar u mojim očima spasao čast Mađara.

Sličan lik je za mene mađarski političar Endre Bajči Žilinski, koji je posle novosadske racije januara 1942. godine u mađarskom parlamentu pokrenuo debatu rekavši da je to bio zločin, zbog čega su ga fašistički njilaši – pošto su preuzeli vlast u Mađarskoj – obesili 24. decembra 1944.

Stigli smo do datuma koji su neki najstariji među nama doživeli. Ja sam imajući polulažni-polustvarni dokument da sam Mađar, kao učenik trećeg razreda Mađarske gimnazije u Novom Sadu ujutro 21. januara 1942. krenuo u školu, zapazio objavu da je svako kretanje zabranjeno i sav srećan što mogu da izbegnem nastavu vratio kući. U delu grada, u kome sam stanovao, ništa se strašno nije dogodilo, osim što su mađarski policajci dva puta zakucali na vrata i legitimisali prisutne. Na sto pedeset metara dalje se ubijalo. Da sam stanovao drugde, ne bih vam danas referisao. 24. januara mi je bio trinaesti rođendan, znači, po jevrejskom verovanju postao sam punoletan. Mađarski policajci će me tek dve godine kasnije uhapsiti, predati esesovcima, koji će me uputiti u Aušvic, ali to je druga priča. Ovde to pominjem samo jer se usuđujem da kažem da me uopšte nije zanimalo da li će nekakav bedni žandarmerijski kapetan sa prelepim prezimenom Kepiro star devedeset i kusur godina umreti na slobodi ili u zatvoru.

Kao što sam bio ravnodušan prema njegovoj sudbini, iako me, da kažem figurativno, zamalo nije ubio, meni je takođe svejedno i da li će neko moj rodni kraj, Vojvodinu, nazivati délvidék – južna pokrajina – kao što većina srpskih političara danas Kosovo i Metohiju naziva „spskom južnom pokrajinom“. Mislim na poslovicu: „Nazovi me i loncem, samo me nemoj razbiti“.

- 7 -

U poslednje vreme dosta se govori o mađarskim žrtvama u Jugoslaviji posle oslobođenja Vojvodine. Ja sam proučavao sudbinu vojvođanskih Nemaca, o tome napisao fičer za nemačku radiostanicu wDR u Kelnu, objavio kratku seriju na tu temu u nedeljniku „NIN“, najzad kao nepopravivi beletrista napisao i roman.

Toma Granfil, pre Drugog svetskog rata advokat u Kikindi, za vreme rata neprekidno na visokim, naravno ilegalnim partijskim funkcijama u okupiranoj Vojvodini, dao mi je 1989. godine izjavu, citiram:

„posle oslobođenja, kad Bačka još nije cela bila ni oslobođena, ivan milutinović nam je dolazio u ime vrhovnog štaba i politbiroa Ck... tada je organizovana vojna uprava za Banat, Bačku i Baranju, i ja sam postao zamenik komandanta vojnog regiona Banat. ivan milutinović nam je na jednoj sednici preneo u ime vrhovnog štaba i politbiroa sledeće: U Banatu i Bačkoj sve nemce staviti u logore, u Bačkoj takođe i mađare. ta direktiva promenjena je već posle nedelju dana: nemce logorisati, ali ne i mađare u Bačkoj, samo iz Žablja i čuroga mađare preseliti na neka druga mesta...“

Nikakav dokument ni zapisnik o takvoj odluci nisam uspeo da nađem, možda je zaturen u nekoj arhivi, možda je još uvek tajna, ali ja verujem da su se čak i vrlo važne odluke te jeseni 1944. godine donosile na brzinu usmeno, a na terenu izvršavale na osnovu lokalne volje ili samovolje.

Naišao sam na ubijanje nevinih Nemaca u Banatu pod užasnim okolnostima i već sam osamdesetih godina o tome pisao, jer sam smatrao da je to zadatak nekoga baš sa mojom prošlošću. Na ubijanje Mađara samo zbog toga što su Mađari u Banatu ja naišao nisam, ali ne mogu da tvrdim da ono što ja ne znam nije postojalo. Ne znam ni šta bih ja radio, da li bih se nekome svetio, da tada nisam bio u koncentracionom logoru u Nemačkoj, mogu samo da se nadam da se danas ne bih kajao za ono što sam u besu neposredno posle rata učinio.

Nešto više pažnje bih posvetio Mađarskoj revoluciji 1956. godine. Sticajem okolnosti leta te godine bio sam u Mađarskoj na poziv omladinskog lista, a oktobra kao specijalni dopisnik našeg tadašnjeg nedeljnika „Mladost“. O toj temi napisao sam dve knjige, jedan roman i knjigu-nonfikšn, koja je izašla 2007. godine, u kojoj se nisam oslanjao na lična iskustva, nego proučavao relevantna dokumenta, radio u arhivima i bibliotekama, razgovorao sa involviranim ličnostima i pročitao na desetine knjiga koje su dotle izašle.

Na jednom primeru ovde želim da dokažem kako greška, koja čak nije ni nenamerna, nego očigledno izgrađena na svesnoj laži, posle prelazi u druge tekstove, tako da mnogi poveruju da je istina.

Američki profesor Čarls Gati – rođeni Mađar kao Gati Karolj – za svoju knjigu „Izgubljene iluzije“ kaže da je pisana i na osnovu uvida u arhive američkih tajnih službi, koje su njemu prvi put bile otvorene. On u vezi sa tajnim sastankom Tita sa Hruščovim na Brionima tvrdi: „Tito nije samo odobravao odluke Kremlja, nego je ponudio da se Imre Nađ namami u zgradu jugoslovenske ambasade, a zatim dozvoli da ga KGB kidnapuje i odvuče u Rumuniju“. Gati se poziva na knjigu Veljka Mićunovića „Moskovske godine“, ali u toj knjizi o tome nema ni reči.

- 8 -

Na sastanku održanom na predlog Hruščova na Brionima usred Mađarske revolucije, 2. i 3. novembra, prisutni su bili sa sovjetske strane Hruščov i Maljenkov, a sa jugoslovenske Tito, Kardelj, Ranković i Veljko Mićunović, tada ambasador u Moskvi. Razgovor se vodio na ruskom jeziku bez prevodioca, nije snimljen, zapisnik je posle završetka napisao Mićunović. Imao sam uvid u taj dokument, koji je, naravno, mnogo opširniji od onog što je izneo u knjizi. O tome da bi Jugoslavija „namamila“ Nađa ni ovde nema govora. U izveštaju Hruščova u Moskvi, koji je Jelcin ustupio mađarskoj strani zajedno sa drugim dokumentima, takođe o tako nečem nema ni slova. Naprotiv! Jugoslovenska strana bila je očajna što je Nađ zatražio azil baš u njenoj ambasadi i kolebala se da li da mu ga pruži. To se vidi na osnovu depeša, koje je ambasada razmenjivala sa Beogradom, ali potvrdili su i moji razgovori sa Miklošem Vašarheljijem, a od Jugoslovena pre svega sa Osmanom Đikićem, tada ministrom savetnikom u jugoslovenskoj ambasadi i Dobrivojem Vidićem, podsekretarom u ministarstvu inostranih poslova, koji je došao u Budimpeštu da bi u direktnom kontaktu sa Janošom Kadarom tražio rešenje problema Imrea Nađa u ambasadi. Na drugom spratu ambasade je od paljbe ruskog tenka poginuo ataše za kulturu Milenko Milovanov u vreme kad je Nađ bio u njoj.

Rekoh, imao sam uvid u neka jugoslovenska dokumenta, ali ne u sva koja sam tražio. Dobrivoje Vidić mi je ispričao da su Nađ i Lošonci u jugoslovensku ambasadu doneli jedan kofer sa dokumentima, koje je on posle lično odneo u Beograd. Nigde nisam našao trag o njemu.

Davno sam objavio da smo nas četvorica novinara 29. oktobra imali razgovor sa Janošom Kadarom, koji nismo objavili, jer nam je pored ostalog rekao, ovde to iznosim skraćeno: „Ako nastavim kao Nađ, kod nas će biti neofašizam, a ako pozovem Ruse da se vrate, ući ću u istoriju kao dželat mađarskog naroda. Kažite drugovima u Jugoslaviji da je stvar socijalizma u Mađarskoj propala i ovako, i onako!“ Na mađarskom: igy is, ugy is! Mi to nismo preneli ni našem tadašnjem poslaniku, Daliboru Soldatiću, nego smo Đuka Julius i ja smesta krenuli na granicu i Đuka je napisao izveštaj, koji je za CK preuzeo Geza Tikvicki. Ni taj dokument posle pola veka nisam našao. U svojoj knjizi sam nabrojao tačke koje bi po mom mišljenju na našoj strani na osnovu još uvek tajnih ili nepronađenih dokumenata trebalo rasvetljavati, ima ih dosta. U Mađarskoj se o tome brine poseban Institut koji sam u dva navrata posetio, čija sam izdanja pročitao.

Izložio sam ovaj slučaj opširnije da bih, nadam se, kod svih vas izazvao sumnju u nonfikšn a la Gati, (koji, kako čitam na internetu, sada grmi protiv Orbana). Neophodno je da ukrstimo različite tvrdnje, a ne da prepisujemo jedni od drugih.

Mene je tog oktobra u Budimpešti zbunio masakr na Trgu Republike, kome sam prisustvovao kao gledalac, čovek obešen o drvo na bulevaru, kao i parole: „Vešajte komuniste i Jevreje“. Ali to je već možda isuviše subjektivno... Da li je?

Voleo bih da naše unuke i unuci žive u vremenu kada će različitost folklora biti sve što ljude razdvaja po nacionalnoj osnovi. Zašto da ne? Folklor ume da bude lep. To, naravno, daleko nadvisuje problem odnosa dva susedna i često međusobno namrgođena naroda, ali njegovo rešavanje bi mogao da bude itekako dobar prilog takvom razvoju.

- 9 -

1. političkA sArADnJA

BILATERALNI ODNOSI OD 1990. GODINEPolitičari iz Srbije i Mađarske insistiraju da bilateralni odnosi dve zemlje nikada nisu bili bolji. Tokom devedesetih godina XX veka, odnosi Srbije i Mađarske nisu se mogli nazvati dobrim. Dugo vremena, Mađarska je bila neizbežan tranzitni koridor za mnoge građane Srbije koji su putovali u Centralnu i Zapadnu Evropu (bilo je nemoguće putovati preko teritorije Hrvatske zbog rata). Štaviše, to je bilo najbliže mesto za međunarodne bankovne transakcije i kupovinu konzumerističkih dobara koja su u to vreme bila ili retka ili veoma skupa u Srbiji, pre svega zbog sankcija nametnitih od strane međunarodne zajednice. Ipak, gledano iz političke perspektive, bilo je veoma malo otvorene saradnje/komunikacije između dve zemlje. Za građane Srbije koji su pripadali mađarskoj nacionalnoj manjini, migracija u Mađarsku često je predstavljala jedinu opciju ukoliko su želeli da izbegnu vojnu regrutaciju ili razne vrste političkih pritisaka, kao i posledice ekonomske bede u zemlji. Kao nova zemlja aspirant u evro-atlantskim integracijama, Mađarska je bila odlučna da se postavi kao disciplinovana buduća punopravna članica „Zapadnog kluba“. Srbija je, pod vlašću Slobodana Miloševića, bila u nekoj vrsti prolongirane konfrontacije sa Zapadom koja je završena 1999. godine ratom NATO pakta protiv Srbije.

Tokom poslednje decenije XX veka, Mađarska je često upućivala žalbe evropskoj javnosti o lošem položaju mađarske manjine u Srbiji. Tokom krize na Kosovu (1997-1999), Mađarska je upozorila međunarodnu zajednicu na opasnost od povećanja nasilja prema Mađarima u Vojvodini, severnoj autonomnoj pokrajini Srbije.2 Mnoga pitanja su bila predmet kritike, kao npr. nastanjivanje srpskih izbeglica iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine u Vojvodini, posebno zbog činjenice da se u velikom broju slučajeva radilo o oblastima pretežno nastanjenim etničkim Mađarima. Nakon promene režima u Srbiji, u oktobru 2000. godine, odnosi između dve zemlje su se poboljšali, te se broj zvaničnih političkih poseta na visokom nivou povećao.

Međutim, najosetljiviji problem za Srbiju, pitanje statusa Kosova, ponovo je postao kamen spoticanja. U martu 2008, Mađarska je priznala nezavisno Kosovo, uz veliku većinu država članica EU i NATO. Trenutna reakcija Srbije prema svim državama koje su priznale Kosovo, pa i prema Mađarskoj, bilo je upućivanje protestne note vladama i povlačenje ambasadora, u ovom slučaju Predraga Čudića, te su bilateralni odnosi su pali na najnižu tačku još od devedesetih godina. Uprkos svemu, odnosi su se uskoro normalizovali: u oktobru iste godine mađarski ministar spoljnih poslova Kinga Gonc je posetio Beograd, a nakon njega, u novembru i premijer Ferenc Đurčanj.

Ministri odbrane dve države potpisali su 2010. godine bilateralni odbrambeni i bezbednosni ugovor o vojnoj saradnji, u kom je dat okvir za obuku vojnika, za dalju saradnju u kartografiji, edukaciji, razmeni iskustava u mirovnim misijama i nadgledanju vazdušnog prostora.3 Srbija se nedavno pridružila mađarsko-slovačkoj mirovnoj misiji na Kipru: upućeno je 46 pripadnika Vojske Srbije, a postoji mogućnost da se ovaj broj u budućnosti i poveća.

2 Szilard Sasvari, “We Demand Minority Cultural Autonomy! Hungarian Education Is in Grave Danger in Vojvodina” Magyar Nemzet (Budapest), 1. oktobar, 1996, citirano u Ted Galen Carpenter and Pavel Kislitsyn, The Border between Hungary and Serbia, NATO Expansion Flashpoint No. 2.

3 Vojne reforme ubrzavaju pristupanje Srbije EU“, Ministry of Defence of the Republic of Serbia INTERNET http://www.mod.gov.rs/novi_eng.php?action=fullnews&showcomments=1&id=1997

- 10 -

Tokom mađarskog predsedavanja EU u prvoj polovini 2011. godine, Budimpešta je naglasila svoju podršku težnjama Srbije ka članstvu u Evropskoj uniji (EU). Još jedan rezultat mađarskog predsedavanja značajan za Srbiju je usvajanje Dunavske Strategije od strane Evropskog saveta u junu 2011. godine, koja je iznela ciljeve za budući period za zemlje dunavskog basena koji se tiču razvoja, infrastrukture, kulture, okoline itd.

Mađarska podrška članstvu Srbije u EU ponovo je zaustavljena početkom 2012. godine, neposredno pošto je Srbija isporučila sve preostale optužene za ratne zločine Međunarodnom Sudu za bivšu Jugoslaviju u Hagu, tako ispunjavajući političke kriterijume za status kandidata EU. Zvanična Budimpešta se usprotivila nacrtu srpskog Zakona o vraćanju oduzete imovine (u periodu 1945-1965. godine) i obeštećenju, koji je bio jedan od ključnih zakona za sticanje statusa kandidata. Zakon je isključivao sve ljude koji su služili u okupacionim snagama u Srbiji tokom II svetskog rata, kao i njihove naslednike iz procesa povraćaja oduzete imovine. Ovo je moglo sprečiti povratak vlasništva velikom broju Mađara iz Srbije iz regiona Bačke (Vojvodina), koju je Mađarska pripojila svojoj teritoriji tokom II svetskog rata. Ove odredbe Vlada Mađarske je kritikovala, optužujući Srbiju da primenjuje princip kolektivne kazne i uskraćuje građanska prava delu stanovništva, u ovom slučaju skoro celoj populaciji etničkih Mađara iz Vojvodine. Budimpešta i mađarske manjinske partije u Srbiji ukazali su da su većina etničkih Mađara bili redovni regruti, koji su bili obavezani zakonom da se pridruže Vojsci Hortijeve Mađarske, satelitske države nacističke Nemačke. Stoga, Mađarska je zapretila da će povući svoju podršku kandidaturi Srbije, ukoliko ne dođe do izmene zakona.4 Rešenje je pronađeno, nakon konsultacija između tadašnjeg predsednika Srbije, Borisa Tadića, i političkih predstavnika mađarske manjine. U završnoj formulaciji zakona samo je naslednicima onih članova okupacione vojske koji su počinili ratne zločine uskraćeno restituciono pravo.

izvod iz diskusije na konferenciji GEOPOLITIČKE REFLEKSIJE – MAĐARSKA I SRBIJAIako susedne zemlje, tokom poslednjih sedamdeset godina Srbija i Mađarska bile su odvojene u geopolitičkom smislu. Poslednje dve decenije bile su obeležene sa dva paralelna procesa u ove dve države, oba utemeljena “u povratku demokratije” u bivše komunističke države, koje figurativno možemo nazvati povratak Mađarske u Centralnu Evropu i povratak Srbije na Balkan. Iako se Mađarska takođe susrela sa svojim “demonima prošlosti”, kao na primer sa nacionalističkim mitovima, lideri ove države su uspeli da je provedu kroz uspešan proces ekonomske i političke tranzicije tokom devedesetih godina XX veka, koji su krunisanim članstvom Mađarske u EU I NATO, čime je ukopana pro-Zapadna spoljnopolitička orijentacija Mađarske. S druge strane, Srbija je prošla kroz turbulentan period obeležen ratovima u bivšoj Jugoslaviji, kao i političkom i ekonomskom degradacijom, da bi početkom XXI veka (ponovo) postala država aspirant za članstvo u EU.

Jedan od učesnika iz Mađarske naglasio je sličnost između Srbije i Mađarske: u veličini i stanovništvu, kao i u broju zemalja sa kojima se graniče – u slučaju Srbije osam, a u slučaju

4 Andrzej Sadecki and Marta Szpala, “The Serbian-Hungarian dispute over the restitution law”, CE Weekly, Centre for Eastern Studies, October 19 2011IN-TERNET http://www.osw.waw.pl/en/publikacje/ceweekly/2011-10-19/serbianhungarian-dispute-over-restitution-law

- 11 -

Mađarske sedam. On je podsetio publiku na reči kancelara Helmuta Kola posle ujedinjenja Nemačke, koji je naglasio da je Nemačka po prvi put okružena samo prijateljima. Isti učesnik je predložio sličan cilj i za Mađarsku i za Srbiju. Po njemu, za Srbiju Mađarska predstavlja kapiju Višegradske zone, snažne i dugotrajne strukture političke konvergencije i saradnje. Ova zemlja takođe za Srbiju predstavlja kapiju Šengenske zone, kao i ključnu zemlju za primenu Dunavske strategije u Srbiji. Rumunija i Bugarska su kapije ka crnomorskom basenu, regionu koji je u usponu, bez obzira na sve razlike između država koje ga sačinjavaju. Isti učesnik je istakao da u geopolitičkim okvirima, Mađarska predstavlja najvažniju susednu državu za ispunjavanje pozitivnih ciljeva tranzicije Srbije.

Drugi učesnici su istakli značaj „drugih političkih polova“, pre svega Rusije i Turske, koje imaju znatan uticaj na zemlje u regionu. Oni su naglasili činjenicu da se Srbija nalazi na rubu, kako su rekli, dva „sunčeva sistema“, ukoliko se uzmu u obzir uticaj Rusije i Turske u ovoj zemlju. Jedan od učesnika iz Mađarske je zaključio da je posle raspada Sovjetskog saveza i ulaska Rumunije i Bugarske u NATO i EU, uticaj Rusije pod znakom pitanja, pošto geografska udaljenost utiče na političke i vojne veze. Stoga, on smatra da je jedini mogući spoljnopolitički put za Srbiju ide preko Brisela. Turska, sa druge strane, nudi neke strateške perspektive koje su komplementarne stremljenjima EU, zaključili su neki od učesnika i iz Srbije i iz Mađarske.

Učesnik iz Mađarske je podvukao geopolitički značaj etničkih i političkih podela u širem regionu. On je rekao da EU ponekad nije svesna značaja i obima problema. Postoje loši presedani, kao što su srpska „agresija“ prema manjinama tokom devedesetih godina XX veka i mađarska politička, intelektualna i istorijska „agresija“ prema svojim susedima. Učesnik je naveo primer nalepnice za kola u obliku Velike Mađarske, ističući da prosečan građanin Mađarske ne zna da se između ostalih teritorija u okviru ovih granica podrazumeva i veći deo Hrvatske, ili cela teritorija Slovačke. On je takođe naveo da su neki aspekti politika koje je preduzela Vlada Mađarske krajnje problematični, kao što je davanje državljanstva Mađarima u regionu i učešće visokorangiranih političara iz Mađarske u političkoj kampanji tokom izbora u susednim državama. Ovakve politike mogu da stimulišu eventualni razvoj nesporazuma ili čak bilateralnih problema Mađarske sa svojim susedima.

Jedan od učesnika iz Mađarske je naveo da kada jedna država među svojim građanima ima i veliku manjinu susedne države, odnosi između njih moraju biti kompleksni. U slučaju Srbije i Mađarske, postoji najmanje tri nivoa komunikacije: nivo vlada Mađarske i Srbije, Vlada Srbije i mađarska nacionalna manjina u Srbiji i Vlada Mađarske i mađarska nacionalna manjina u Srbiji. Ako bi uključili i srpsku manjinu u Mađarskoj, onda je pred nama šest različitih nivoa komunikacije, i svi su značajni za odnose dve države. I za Srbiju i za Mađarsku koje imaju značajne manjine u gotovo svim susednim državama, ova činjenica predstavlja diplomatski i geopolitički izazov. Stoga, niti jedan od ovih odnosa ne može da bude ostavljen po strani, te bi morao biti uzet u obzir u svim prilikama, ukoliko želimo uspešnu budućnost kako bilateralnih odnosa Srbije i Mađarske, tako i regiona u celini.

Jedan od učesnika je rekao da ne bi trebalo zaboraviti ni procese unutar EU. Postoji nekoliko novih procesa koji doprinose stvaranju drugačijeg okruženja za saradnju Srbije i Mađarske. I Mađarska i Srbija treba da se priprema na ove nadolazeće izazove, kako bi postali barem skromni kreatori politike u budućim integracionim politikama EU. Sve do danas, obe zemlje su bile uglavnom „primaoci politika“.

- 12 -

izvod iz diskusije na konferenciji MAĐARSKA I EvROPA – LEKCIJE ZA PRO-EvROPSKU ELITU U SRBIJI?Brzina i napredak tranzicije u Mađarskoj i uspešna integracija u EU su često isticani kao primer i uzor za Srbiju. Jedan od učesnika iz Mađarske je naveo da je njegova zemlja prošla kroz četiri faze u odnosima sa EU od početka devedesetih godina XX veka kako je proces tranzicije napredovao: 1. Euforija 2. Primenjeni pragmatizam (prioritet pragmatičnih ciljeva nad primenom vrednosti) 3. Europesimizam 4. Euroskepticizam. Mađarska je ušla u treću fazu posle ulaska u EU, a od 2010. godine i parlamentarnih izbora klizi u četvrtu fazu od. Četvrtu fazu karakteriše uspon romantične samopercepcije Mađarske i mađarske nacije, čime se podstiče nacionalistički diskurs u odnosu sa Evropom. Jedan od učesnika je spomenuo da je ovaj način ponašanja neka vrsta reakcije na tiho, ali rasprostranjeno uverenje da Mađarska ne pripada prvom ešalonu država članica EU već neka vrsti polu-periferije EU, bez obzira na svoju pro-Zapadnu političku i kulturnu orijentaciju.

Posle ostavke prethodne vlade koju je predvodio Ferenc Đurčanj, za novog premijera Mađarske 2010. godine izabran je Vikor Orban. Nova vlada je iskoristila svoju dvotrećinsku većinu u skupštini kako bi započela niz reformi čiji je rezultat bila promena Ustava i drugih značajnih zakona. Zbog ovih reformi, od kojih su neke bile percipirane kao protivne vrednostima EU, nova Vlada Mađarske je, kako tvrdi ovaj učesnik, postala neka vrsta l’enfant terrible evropske porodice država članica. Javlja se narastajuća negativna slika Mađarske u međunarodnim medijima koja je fokusirana na nekoliko oblasti: ekonomsku situaciju u zemlji, socijalnu atmosferu i desničarski ekstremizam koji je predstavljen kao posledica mnogo radikalnijeg internog diskursa u Mađarskoj.

Drugi učesnik je naveo da se vladajuća politička elita igra sa nacionalističkom radikalnom retorikom, ne samo prema Evropi nego i prema unutrašnjim „protivnicima“, protiveći se svakoj kritici koja dolazi od strane nezavisnih medija, intelektualaca, NVO, ali i od strane preostalih krhkih levih i liberalnih političkih partija. Metodi koji se često primenjuju su „demaskiranje“ (otkrivanje „prave“ pozadine angažmana pojedinaca i institucija u pitanju) i diskreditacija pojedinaca i institucija koji zastupaju drugačija mišljenja, dodao je jedan od učesnika. I konačno, vlada koristi različite teorije zavere kako bi potvrdila svoju revnost u diskreditaciji drugih i na taj način opravdala politike koje primenjuje.

Učesnik iz Mađarske je rekao da se čini da je sadašnja vlada imala tri paralelne percepcije Evrope posle pobede na parlamentarnim izborima 2010. godine: 1. EU je samo drugi nivo borbe na domaćem terenu, neka vrsta drugog borilišta. Međutim, u ovom drugom borilištu igrači su države članice, i Mađarska mora da brani svoje nacionalne interese svim raspoloživim sredstvima. 2. Vladajuća elita je želela da pokaže da Mađarska može da ima rezultat tokom svog predsedavanja EU –pre i tokom Predsedavanja, Viktor Orban se zalagao za jaku Evropu i predstavljao Mađarsku kao spasioca Evrope. 3. Treća percepcija, koja postaje sve važnija je ideja o opadanju Zapada (kako je učesnik naveo, Orban nikad ne govori ispred EU zastava, EU nije spomenuo čak ni u svom prvom obraćanju Parlamentu) i čini se da za političku elitu, članstvo Mađarske u EU sve više predstavlja geografski pojam. Kako je jedan od učesnika rekao, poznati desničarski mađarski intelektualci kao što je Đerđ Šopflin smatraju da EU ne razume i niti će moći pravilno da razume Mađarsku zbog dvostrukih standarda i zbog

- 13 -

različitog istorijskog iskustva. S druge strane, za liberalnu elitu slučaj Mađarske odslikava takozvani efekat verenice, koji je prisutan i kod drugih centralnoevropskih država, a koje se više u potpunosti ne pridržavaju standarda EU posle pristupanja u punopravno članstvo.

Ovaj učesnik je naveo da EU interveniše samo kada Vlada prelazi krajnje granice (kao što je to bilo u slučaju Zakona o Centralnoj Banci Mađarske). U većini slučajeva, EU je tiha o reformama koje ozbiljno narušavaju evropske vrednosti i demokratiju. Jedan od učesnika je naveo da Vlada predstavlja kritike koje dolaze spolja kao razlog za snaženje ekstremne desničarske partije Jobik. On je rekao da je situacija u stvari suprotna i da nacionalistička retorika trenutne vladajuće elite doprinosi usponu političkog ekstremizma u zemlju.

međutim, nekoliko učesnika je napomenulo da pozvani govornici iz mađarske predstavljaju isključivo sadašnju opoziciju, veoma kritički nastrojenu prema aktuelnoj vladi mađarske. neki od učesnika su izrazili mišljenje da bi bilo veoma korisno čuti mišljenje nekih od zvaničnika mađarske, kao i nekih drugih nezavisnih intelektualaca.

MAĐARSKA I SRBIJA – REGIONALNA I MEĐUGRANIČNA SARADNJAPrekogranična saradnja je veoma važna tema unutar EU, pošto oko 30% teritorije Unije pripada graničnim regionima, gde živi i oko 40% populacije. Važnost ove teme se može posmatrati i kroz stalni porast izdvajanja iz fondova EU za promovisanje prekogranične saradnje među državama članicama EU i njihovim susednim državama.

Nakon raspada Jugoslavije, regionalna i prekogranična saradnja između Srbije i Mađarske je obnovljena nakon stvaranja evroregiona Dunav-Kereš-Mureš-Tisa (DKMT) 1997. godine. Region pokriva celu teritoriju Vojvodine, kao i četiri mađarske opštine: Bač-Kiškun, Bekeš, Čongrad, Jas-Nađkun-Solnok; kao i četiri okruga u Rumuniji: Arad, Karaš-Severin, Hunedoara i Timiš.

Prekogranična saradnja dve države počela je 2003. godine, kao deo pripremnog Fonda za male projekte i Mađarskog nacionalnog PHARE programa.5 Cilj projekta bila je podrška međuljudskim kontaktima, kao i pomoć daljem razvoju organizacija civilnog društva na obe strane granice. U naredne tri godine, od 2004-2006, Srbija, Mađarska i Rumunija ustanovile su trilateralni program susedske saradnje. Po prvi put organizacije iz Srbije su imale priliku da samostalno podnesu projekte, te da se na taj način prijave za finansiranje. Teritorija koja je bila pokrivena ovim Susedskim programom u Srbiji je obuhvatala teritotoriju AP Vojvodine i grada Beograda, u Mađarskoj županije Čongrad i Bač-Kiškun. U okviru ovog programa implementirano je 46 projekata vrednih 4 miliona evra.

Sledeći korak u prekograničnoj saradnji bio je uspostavljane Instrumenta za pretpristupnu pomoć (Instrument for pre-accesion assistance IPA) za EU budžetski period od 2007-2013. godine, koji je takođe bio dostupan zemljama potencijalnim kandidatima. Međutim, od 5 komponenti, zemlje potencijalni kandidati su mogle da participiraju u komponentama 1 i 2 – podrška tranziciji i izgradnji institucija i prekogranična saradnja. Srbija i Mađarska

5 PHARE program (Poland and Hungary: Assistance for Restructuring their Economies) bio je jedan od predpristupnih finansijskih instrumenata koji su originalno napravljeni za Mađarsku i Poljsku 1989. godine. Kasnije se razvio u predpristupni instrument za šest drugih država Centralne i Istočne Evrope koje su pristupile EU 2004. godine.

- 14 -

učestvuju u ovom programu u zajedničkoj strukturi sa zajedničkim finansijskim resursima, kroz zajedničko upravljanje i donošenje odluka. Približno finansiranje usvojeno od strane Evropske Komisije iznosi oko 50,1 miliona evra za budžetski period od sedam godina (2007-2013). program ima dva prioriteta: infrastruktura i prirodna sredina (tzv. čvrste teme) i ekonomija, obrazovanje i kultura (tzv. meke teme). Kako bi zajednički projekti imali pravi efekat prekogranične saradnje, svi projekti počivaju na partnerstvima između subjekata sa obe strane granice. Programska oblast čine dve županije iz Mađarske (Čongrad, Baš-Kiškun) i sedam okruga iz Srbije (Zapadnobački, Severnobački, Severnobanatski, Južnobački, Srednjebanatski, kao i dva dodata susedna okruga Južnobanatski i Sremski). Program je izazvao probleme za lokalne učesnike iz Srbije, pošto odredbe programa predviđaju da učesnici samostalno finansiraju programe, a da zatim traže povraćaj sredstava.

Program ima pet specifičnih ciljeva: smanjenje izolacije graničnih područja unapređenjem prekogranične pristupačnosti, održivost životne sredine i bezbednosti u graničnoj zoni, sinergija i saradnja u ekonomiji, upravljanje zajedničkim kulturnim nasleđem koje promoviše kulturne vrednosti, tradicije i razvoj turizma, te intezivna interakciju u kulturi, obrazovanju i istraživanju. Od 2006. godine, bila su objavljena tri poziva za podnošenje projekata. U prva dva poziva realizovano je 183 projekata ukupne vrednosti 34,3 miliona evra. Treći poziv za podnošenje projekata ukupne vrednosti 15 miliona evra zatvoren je krajem maja 2012. godine.

U prvom pozivu za podnošenje projekata 78% ukupnih fondova su bili usmereni na ostvarivanje projekata koji potpadaju pod drugi prioritet programa, dok je kod drugog poziva procenat bio i viši – 87%.6 Ova situacija ne treba da čudi, pošto u prekograničnoj saradnji učestvuju lokalni i regionalni akteri koji dolaze iz različitih pravnih, administrativnih i finansijskih sistema, što često rezultuje u ogromnim preprekama za uspešnu saradnju između partnera sa obe strane granice. Štaviše, postoji još jedan dodatni problem u slučaju Srbije, a to je da do sada nije potpisala i ratifikovala Evropsku okvirnu konvenciju o prekograničnoj saradnji između teritorijalnih zajednica ili vlasti (tzv.Madridska konvencija). Ova konvencija predstavlja osnovu za stvaranje prekograničnih regiona i do danas ju je ratifikovalo 20 država. Važnost ove konvencije se ogleda u činjenici da ona pruža okvir za slobodnu saradnju između lokalnih i regionalnih aktera bez straha da bi saradnja mogla ugroziti suverenitet država. Glavni razlog zašto akteri oklevaju da predlože projekte koji potpadaju pod prvi prioritet programa su dobijanje brojnih dozvola od strane centralnih vlasti, pre svega od strane ministarstava spoljnih poslova. S druge strane, teme kao što su ekonomska saradnja, obrazovanje, kultura, međuljudski kontakti i druge su znatno lakše za implementaciju.

Sem činjenice da nije ratifikovala Madridsku konvenciju, glavni problemi na srpskoj strani su nedostatak kapaciteta lokalne samouprave da pripremi i implementira projekte, kao i obaveza za sufinansiranje projekata iz sopstvenih izvora u iznosu od najmanje 15% ukupne vrednosti projekta. Fond za razvoj Republike Srbije i Vlada pokrajine Vojvodine razvili su kreditnu liniju za subvencionisanje lokalnih aktera koji učestvuju u saradnji, ali je ipak potrebno da se ovo pitanje reši na sistematičniji način.

6 1st and 2nd Call for Proposals Hungary-Serbia Cross-border cooperation- List of Contracted projects, INTERNET http://www.hu-srb-ipa.com/

- 15 -

IPA prekogranična saradnja između Srbije i Mađarske nastaviće se i u sledećem budžetskom periodu EU 2014-2020. godine. Tokom 2012. godine EU je utvrdila iznos fondova koji će biti raspolaganju za IPA projekte u sledećem budžetskom periodu, a koji će dostići 14.110 miliona evra.7 Nedavno je usvojena i prethodno spomenuta Dunavska strategija. Ona je važna pošto predviđa da će prioriteti koje navodi biti finansirani iz postojećih programa, između ostalih i iz programa prekogranične saradnje. Ona navodi 11 prioriteta (prirodna sredina, upravljanje vodama, transport, kultura i turizam, bezbednost itd) koji takođe sugerišu šta bi trebala da bude suština budućih projekata prekogranične saradnje između Mađarske i Srbije.

Postoje nove forme regionalne saradnje koji bi mogli da doprinesu poboljšavanju prekogranične saradnje između Srbije i Mađarske, kao što je Grupisanje teritorijalne saradnje u Evropi (European Grouping of territorial co-operation – EGTC). To je novi pravni instrument EU koji je uspostavljen u 2006. godini, i predstavlja prvu evropsku sturkturu koja je pravno lice definisano evropski zakonima i koja je stvorena u cilju olakšavanja i promocije prekogranične saradnje (prekogranična, transnacionalna i međuregionalna saradnja) u pogledu jačanja ekonomske i socijalne kohezije na evropskoj teritoriji.8 Ova grupisanja mogu biti formirana od strane entiteta iz dve ili više država članica EU, i mogu da obuhvate i države koje nisu članice EU. Učesnici mogu biti države članice, regionalne i lokalne vlasti ili bilo koja druga tela regulisana javnim pravom. Ovaj način organizovanja imao bi određene prednosti u odnosu na evroregione, pošto učešće u EGTC podrazumeva da akter može da uđe u prekograničnu saradnju bez potpisivanja međudržavnog sporazuma o prekograničnoj saradnji. Do sada ni jedan EGTC nije formiran za teritorijalnu saradnju između Srbije i Mađarske. Jedan od razloga za to je činjenica da po pravnom okviru Republike Srbije lokalne vlasti ne mogu da učestvuju u EGTC. Postoji mogućnost da bi potpisivanjem i ratifikacijom Madridske konvencije ova prepreka bila otklonjena.

STATUS I ULOGA MANJINAMANJINE U MAĐARSKOJ I SRBIJI PRE 1990. GODINESrbija i Mađarska su susedne zemlje čija su iskustva po pitanju odnosa prema manjinama tokom XX veka bitno razlikuju. Posle Prvog svetskog rata Mađarska je potpisala Trijanonski sporazum, čime je izgubila većinu svojih manjina i postala skoro mono-etnička država. Srbija je, sa druge strane, zahvaljujući teritorijalnim dobicima nakon Balkanskih ratova, te stvaranju jugoslovenske države posle I svetskog rata, postala multinacionalna zajednica.

Nakon Drugog svetskog rata, neke od manjinskih grupa su se suočile sa neprijatnostima i represijom, pošto su bile doživljavane kao grupe koje su podržavale okupatorske snage.9 Skoro celokupna nemačka populacija Vojvodine bila je evakuisana od strane nemačkih trupa prilikom povlačenja. Oni koji su ostali bili su progonjeni, proterani ili čak pobijeni u sabirnim logorima. Uprkos početnim planovima da se slično postupi i sa etničkim Mađarima,

7 Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council on the Instrument for Pre-accession, Assistance (IPA II), Evropska komisija, Brisel, 7. decembar 2011. INTERNET http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/highlight/20111207_ipa_final_en.pdf

8 See What is EGTC INTERNET http://portal.cor.europa.eu/egtc/en-US/discovertheegtc/Pages/welcome.aspx9 Tokom II svetskog rata, mađarske trupe su u okupiranom regionu Bačke počinile brojne zločine protiv lokalnog nemađarskog stanovništva. U januaru

1942. godine mađarske trupe su sprovele nekoliko racija (pre svega u Novom Sadu i okolnim selima, kao i u opštinama Temerin, Žabalj, Srbobran i Bečej) u kojima su stradali civili, pre svega Srbi i Jevreji. Procena je da je ubijeno oko 4.000 ljudi. U Novom Sadu žrtve su bacane u zaleđenu reku Dunav i davljene.

- 16 -

komunistička vlada je odbila ovu ideju zahvaljujući velikom učešću vojvođanskih Mađara u antifašističkom pokretu (tzv. Petefijeva brigada). Uprkos tome, članovi Mađarske manjine su preživeli velike represije – više od 30 000 je bilo uhapšeno. Zvaničan broj etničkih Mađara koji dala Jugoslovenska vlada u tzv. Knjizi dokaza o ubijenim ratnim kriminalcima u 1944/1945 iznosio oko 1.00010, dok su neki naučnici izračunali da je stradalo oko 5.000 etničkih Mađara po završetku II svetskog rata.11 Međutim, neki mađarski izvori tvrde da je broj mnogo viši, i da stvarni broj iznosi 30.000. U decenijama nakon rata, SFR Jugoslavija je počela da sprovodi reforme koje su bile povezane sa statusom manjina, posebno kad su Vojvodina i Kosovo u pitanju, dve srpske pokrajine koje su imale veliko manjinsko stanovništvo. Do 1948, usled procesa kolonizacije iz siromašnijih delova Jugoslavije Srbi su postali preovlađujuća etnička grupa u Vojvodini, čineći preko 50% populacije. Posle ustavne reforme 1974. godine, nacionalne manjine su dobile visok nivo prava koja se tiču personalne i kulturne autonomije, dok je u političkoj sferi postojala pozitivna diskriminacija.

Od 1921. godine, u Mađarskoj apsolutnu većinu čine etnički Mađari (više od 95%). Između dva svetska rata, nacionalne manjine nisu imale široko priznata manjinska prava. Iako je postojanje nekih manjina bilo priznato (na primer Srbi, Hrvati i Slovenci tretirani su kao pripadnici jedne jugoslovenske nacionalne manjine), to priznanje nije imalo maltene nikakvog značaja za njihov položaj. Posle okončanja Hladnog rata, Srbija i Mađarska su se zaputile u suprotnim pravcima što se tiče manjinskih prava: Mađarska je postala otvorenija i otpočela je proces prihvatanja međunarodnih standarda za zaštitu nacionalnih manjina.

PRAvNI OKvIR MANJINSKIH PRAvASRBIJAU SFR Jugoslaviji pravni status nacionalnih manjina bio je definisan u liberalnom duhu, te je uspostavijena široka personalna i kulturna autonomija narodnosti (drugi naziv za nacionalne manjine), a zatim је uveden tzv. „etnički ključ“ za njihovu zastupljenost u političkim telima. Tokom devedesetih godina XX veka, zbog nacionalističkog i populističkog karaktera Miloševićevog režima, i uprkos postojanju ustavnih odredbi i zakonom propisanih sistema za finansiranje institucija nacionalnih manjina, sistem je propao zbog konstantnih sukoba i ekonomske krize. Istovremeno, rastuća etnifikacija politike tokom sukoba i ratova stvorila je opšti osećaj nesigurnosti, kao i animozitet i nepoverenje između etničkih zajednica u zemlji.12 Posle demokratskih promena 2000. godine, Srbija se vratila liberalnom pristupu pitanju manjina, prateći odredbe ključnih dokumenata različitih evropskih institucija, pre svega, Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina Saveta Evrope i Evropske povelje o regionalnim i manjinskim jezicima. Srbija je usvojila novi Ustav 2006. godine i nasledila je Savezni zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina (usvojen 2002. godine), i donela sledeće zakone: Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisma, Zakon o obrazovnom sistemu i vaspitanju i Zakon o lokalnoj samoupravi. Pored domaćeg zakonodavstva, Srbija i Mađarska

10 Michael Portmann, “Communist Retaliation and Persecution on Yugoslav Territory During and After World War II (1943- 1950)”, u Currents of History, 12/ 2004 , str.66

11 Vidi A.Kasaš, Mađari u Vojvodini, Novi Sad, 1996, str. 160-178.12 Nevena Gojković, System Of Minorities’ Protection In Serbia, Konrad Adenauer Foundation, Belgrade, 20, str.1 INTERNET http://www.kas.de/upload/

auslandshomepages/serbien/Gojkovic_en.pdf

- 17 -

su potpisale bilateralni sporazum o zaštiti manjina, koji je potvrdio spremnost obe države da primene najbolje standarde u ovoj oblasti.13

Sadašnji Ustav Srbije izričito garantuje da će država štititi prava nacionalnih manjina (član 14) i obezbediti punu jednakost sa drugim građanima, te će pomoći očuvanje njihov identitet i zabraniti diskriminaciju. Drugi odeljak, Ljudska i manjinska prava i slobode, posvećen je zaštiti individualnih i kolektivnih prava svih građana Srbije. Nacionalnim manjinama u Srbiji zagarantovana su kolektivna prava, odnosno imaju pravo da neposredno ili preko izabranih predstavnika, odlučuju o pitanjima vezanim za njihovu kulturu, obrazovanje, obaveštavanje i službenu upotrebu jezika i pisma u skladu sa zakonom, kao i da izaberu svoje nacionalne savete u svrhu ispunjavanja ovih prava (član 75 Ustava Srbije). Međutim, Ustav konkretno ne navodi nacionalne manjine.

Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina (2002) je osmišljen tako da dopuni evropske standarde u ovoj oblasti. Ovaj zakon je definisao status već priznatih nacionalnih manjina i postupak za priznavanje drugih. Zakonom je definisan obim kulturne autonomije nacionalnih manjina kroz koju se ostvaruju kolektivna prava: pravo na službenu upotrebu jezika, obrazovanje, kulturu i informisanje, pravo na službenu upotrebu manjinskog jezika u sprovođenju upravnih i sudskih procesa, upotrebu manjinskih jezika u komunikaciji sa javnim institucijama, izdavanje dokumenata i vođenje službenih evidencija i prikupljanje ličnih podataka na jezicima nacionalnih manjina itd. Na područjima na kojima je manjinski jezik u službenoj upotrebi, imena javnih institucija, jedinica lokalne samouprave, naseljenih mesta, trgova i ulica i drugih toponima, takođe su istaknuta na jeziku nacionalne manjine, u skladu sa njihovom tradicijom.

Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisma uređuje upotrebu jezika i pisma nacionalnih manjina na opštinskom nivou. Zakon o obrazovnom sistemu i vaspitanju definiše neophodne uslove za osnovno obrazovanje na manjinskom jeziku.

Zakonom je definisano pravo na službenu upotrebu jezika na sledeći način: kada manjina čini najmanje 15% stanovništva u datoj opštini, manjina ima pravo na službenu upotrebu svog jezika. Pored toga, na teritoriji Vojvodine, moguće je da manjinski jezik postane „službeni“ i na nivou pojedinih naselja, kada je u pitanju nacionalna manjina koja čini najmanje 25% stanovništva, bez obzira na ukupan procenat stanovnika u opštini kojoj pripada naselje. Što se tiče prava na obrazovanje, ako ima najmanje 15 učenika koji se odluče za obrazovanje na maternjem jeziku, država je dužna da uvede program obrazovanja na tom manjinskom jeziku. Osim toga, u Vojvodini je moguće uvesti obrazovne programe za još manji broj učenika uz posebno odobrenje pokrajinskih organa. Zakon takođe garantuje pravo na sveobuhvatno i nepristrasno informisanje na manjinskim jezicima. Država je dužna da omogući emitovanje na javnom servisu na jezicima manjina, a takođe je odgovorna za finansiranje posebnih radio i TV stanica.

Kako bi se nadgledale pomenute funkcije, Zakon predviđa osnivanje nacionalnih saveta manjina: manjinska samoupravna tela, koja ih predstavljaju i omogućavaju im da ostvare svoje pravo na kulturnu autonomiju. Nacionalni saveti se biraju na četiri godine na neposrednim izborima ili od strane skupštine elektora, koji su predloženi od strane stranka

13 www.jogtar.mtaki.hu/jogszabalyok/Egyezm_HU_SM_angolul.pdf

- 18 -

nacionalnih manjina ili manjinskih organizacija i organizacija civilnog društva. Osoba postaje elektor prikupljanjem 100 potpisa drugih pripadnika nacionalne manjine kojoj pripada, a koji su upisani u posebne biračke spiskove u skladu sa Zakonom.

Prvi mađarski Nacionalni savet osnovan je u septembru 2002. godine, njegovi članovi su imenovani od strane elektora. Posle promena u zakonu koji reguliše Nacionalne savete 2009. godine, mađarska nacionalna manjina u Srbiji izabrala je svoj Nacionalni savet na neposrednim izborima 2010. godine.

Prethodni Zakon o političkim strankama i Zakon o izboru narodnih poslanika nije predviđao mehanizme za pozitivnu diskriminaciju u korist nacionalnih manjina u Narodnoj skupštini. Predstavnici manjina su mogli da uđu u parlament samo ako su bili na spisku neke veće stranke koja je na nacionalnom nivou, ili ako je njihova manjinska stranka bila deo koalicije. U periodu 2004 – 2005. godine Zakon je izmenjen i uveden je takozvani „prirodni“ prag za stranke nacionalnih manjina. Prirodni prag znači da partije registrovane kao partije manjinskih stranaka više nisu ograničene cenzusom od 5% neophodnim za ulazak u nacionalni parlament. Oni sada mogu ući u parlament ukoliko minimalno dobiju broj glasova koji je jednak ukupnom broju izašlih na izborima podeljenim sa brojem mesta u parlamentu. Na primer, ako je ukupan odziv birača bio četiri miliona, stranka nacionalne manjine bi morala da osvoji 16.000 glasova za jedan mandat.

MAĐARSKA - OD MANJINA DO NARODNOSTINakon pada komunističkog režima i u okviru napora za ulazak u EU, Mađarska je počela da poboljšava uslove za svoje nacionalne manjine. Cilj je bio da se uhvati korak sa preovlađujućim evropskim standardima, i da se uvede politika koja bi formirala sredinu prijateljski nastrojenu prema manjinama, gde bi nacionalne i etničke manjine mogle da očuvaju i prenose svoj kulturni identitet i žive slobodno sa zakonom garantovanim pravima.14 Odredbe o manjinama su sadržane u članu 68 bivšeg Ustava. Mađarska vlada je osnovala Kancelariju za nacionalne i etničke manjine pod nadzorom Ministarstva pravde 1990. godine, sa ciljem da pomogne Vladi oko nacrta praktičnih politika koje se odnose na manjine i posmatra njihovo sprovođenje.

Skupština Mađarske usvojila je Zakon o pravima nacionalnih i etničkih manjina 1993. godine, kojim je Mađarska zvanično priznala postojanje 13 manjina u okviru države. Glavni kriterijumi za priznavanje statusa manjine bio je da njeni pripadnici žive u Mađarskoj više od 100 godina. Tako su sledeće manjine priznate: romska, nemačka, bugarska, grčka, hrvatska, slovenačka, srpska, rumunska, rusinska, slovačka, ukrajinska, poljska i jermenska. Ovaj Zakon je uveo kulturnu autonomiju za sve priznate nacionalne manjine i ustanovio je sistem manjine samouprave na tri nivoa:

1. Ukoliko lokalna samouprava ima više od 50% predstavnika manjina, vlada može da se proglasi manjinskom vladom (ovaj model se smatra svojevrsnom teritorijalnom au-tonomijom za manjine).

2. Ako su najmanje tri člana lokalne skupštine predstavnici manjina, oni mogu da se pro-glase manjinskom samoupravom.

14 Fact Sheet on Hungary, Hungarian Ministry of Foreign Affairs, no 3, 2000

- 19 -

3. Takođe je moguće uspostaviti lokalnu manjinsku samoupravu na neposrednim izbo-rima. Ovaj treći model je dominantan, pošto manjine retko čine čak i relativnu većinu u mađarskim opštinama.

Na primer, u 3.149 lokalnih samouprava osnovano je 1.369 lokalnih manjinskih samouprava, dok su samo 63 manjinske lokalne samouprave izabrane i 48 gradonačelnika su dolazili iz redova manjina.15 Stoga, u većini slučajeva, manjinske lokalne samouprave su manjinska reprezentativna tela koja deluju kao savetodavna tela za lokalne vlasti i imaju prava da rešavaju pitanja identiteta, kulture i obrazovanja. Lokalne manjinske samouprave imaju pravo da budu konsultovane od strane lokalnih vlasti o svim pitanjima od značaja za manjine. Ova tela se finansiraju iz državnog budžeta, a predsednici manjinskih samouprava imaju prava da prisustvuju i da se obraćaju skupštinama lokalnih samouprava. Predstavnici manjinskih lokalnih samouprava biraju nacionalna tela koja predstavljaju manjine na nacionalnom nivou. Ovaj zakon takođe definiše i pravo na službenu upotrebu jezika i pisma, pravo na obrazovanje na jezicima manjina, pravo na osnivanje medija na jezicima manjina, itd. Zakon je 2005. godine izmenjen sa nekoliko odredbi, koje su uvele manjinske samouprave na nivou okruga i dalje razjasnile njihova ovlašćenja. Pored toga, 1995. godine Mađarska je uvela specijalizovanog ombudsmana za zaštitu manjina.

Glavne kritike na nivou sistema za zaštitu manjina ticale su se njihove zastupljenosti u parlamentu. Neki pokušaji su napravljeni da se uvede sistem garantovanih mesta za 13 manjina, ali ove promene su došle nedavno, sa novom vladom.

Sa novom vladom desnog centra predvođenom Fidesom i Viktorom Orbanom, Mađarska je uvela neke zakonske promene i reforme u vezi sa pravima i zaštitom manjina. Prvo, na predlog Ombudsmana za zaštitu manjina, novi mađarski Ustav usvojen u aprilu 2011. godine promenio je terminologiju koja identifikuje nacionalne i etničke manjine. Zaštitnik građana je preporučio upotrebu istorijskog naziva „nacionalnost“ umesto „nacionalnih i etničkih manjina“, što je u skladu sa tradicijom i ne naglašava da li manjine imaju ili nemaju matičnu državu.16 Osim toga, on je predložio da se ugrade najvažniji propisi iz oblasti sistema manjinske samouprave u Ustav, uključujući i njihov pravni status i osnovne funkcije. Član 16 bio je rezultat ovih predloga i obuhvata sve ove odredbe. Izbor poslanika (član 2), navodi da će učešće nacionalnosti biti regulisano posebnim zakonom. Nacionalnosti se takođe pominju u preambuli novog Ustava.

Mađarski parlament je 2011. godine usvojio novi Zakon o nacionalnostima koji je uveo neke promene u sistem koji štiti nacionalne manjine/nacionalnosti ustanovljene prethodnim zakonom. Prvo, da bi se sprečile moguće zloupotrebe, zakon zahteva bar 30 registrovanih pripadnika manjine u naselju koje uspostavlja lokalnu samoupravu. Štaviše, samouprave se sastoje od tri člana, kada ima manje od 100 registrovanih pripadnika dotične nacionalne manjine u nacionalnoj listi zajednica, i četiri člana, ako ih je više od 100. Zakon takođe uvodi nove uslove i mogućnosti za zastupljenost nacionalnosti u nacionalnim medijima, uređuje pitanja nacionalne kulturne autonomije i predviđa mogućnosti za obrazovanje i kulturne samouprave. Osim toga, novi Zakon o parlamentarnim izborima pruža priliku

14 Više Nora Teller, Local Self-Government and Ethnic minorities in Hungary,str.7415 Izrada novog Ustava Mađarske – predlozi Ombudsmana za manjinska pravas, INTERNET http://www.equineteurope.org/session=8/equinetnewsletterpro-

posalstoconstitutionhu.pdf

- 20 -

nacionalnostima da imaju članove u mađarskom parlamentu. Broj poslanika utvrđen je zakonom na 200, uz dodatnih 13 članova koji predstavljaju nacionalnosti. Uvedena je vrsta prirodnog praga za uzbor poslanika u obliku preferencijalnih kvota, stoga manjinske liste moraju da imaju oko jednu četvrtinu glasova potrebnih za redovne političke liste na izborima. Građani moraju da se registruju ukoliko žele da glasaju za manjinsku listu. Ako predstavnik određene manjine ne može da dobije mesto kroz preferencijalne kvote, postoji mogućnost delegiranja portparola te manjine u parlament, koji će biti tretiran kao redovni član parlamenta, ali bez prava glasa.

izvod iz diskusije na konferenciji PREDSTAvA O TRANZICIJI I UNAPREĐENJE ODNOSAJedan od učesnika iz Mađarske je istakao da predstava o tranziciji, kao jednom od dominantnih pojmova u Centralnoj i Jugoistočnoj Evropi posle kraja Hladnog rata, predstavlja opasnost za odnos prema realnosti. Čak i ranije, tokom socijalizma, Jugoslavija i druge komunističke države sebe su opisivale kao države koje su „u tranziciji ka komunizmu“. Ovo je doprinelo stvaranju specifičnog pristupa realnosti, gde fokus pažnje i akcija nisu bili usmereni ka tekućim i stvarnim životnim problemima, već ka „svim problemima“, a pogotovo onima koji ometaju stvaranje komunističkog društva. Na primer, problem nije bio uvećanje brojnosti birokratije nego „veliki broj kulaka“. Taj problem je ostavljen po strani, pošto kada se tranzicija okonča i kada zemlje dostigne stvarni i potpuni komunizam, sve će biti u redu uključujući i probleme koji su ignorisani.

Isti pristup je prisutan i danas. Kada govorimo o razlozima za nisku zaposlenost ili o problemima na finansijskim tržištima, uobičaji odgovor je da smo još u tranziciji. Isti učesnik je zaključio da u cilju izlaženja na kraj sa tekućim izazovima, predstava o tranziciji kao opravdanju za tekuće probleme mora biti odbačena a realnost prihvaćena kakva jeste, a zatim je nužno upustiti se u borbu sa problemima. On je istakao da je sličan izbor pred nama kada su u pitanju manjine – između ideje tranzicije i ideje „ovo je realnost“. Učesnik je naveo da u pogledu položaja mađarske manjine u Srbiji, neki od tvrdih nacionalista (ne tako tvrdih kao ranije) percepiraju sadašnju situaciju kao tranzicionu fazu, pošto će se u budućnosti desiti neka promena granica. Stoga, kada cela Vojvodina ili njeni delovi postanu deo Mađarske u budućnosti, sve biti dovedeno u red. Međutim, slična percepcija tranzicije postoji i na drugoj strani. Srpski nacionalisti veruju da je činjenica da je Vojvodina multi-jezični region isto samo pitanje tranzicije do vremena kada će svi pričati samo srpski.

Odgovor na ove izazove je da se ideja tranzicije odbaci i da se prihvati ideja „ovo je realnost“. Kako bi se uspešno nosili sa manjinskim pitanjima treba da prihvatimo situaciju kakva jeste: Vojvodina je deo Srbije i ostaće deo Srbije. Zajedno sa Srbima, u Vojvodini žive i predstavnici manjinskih naroda i oni će tu i ostati, a Vojvodina će i dalje biti multikulturalni region.

MAĐARSKA NACIONALNA MANJINA U SRBIJIMađari na teritoriji Srbije žive već više od 1.000 godina, i predstavljaju najveću nacionalnu manjinu u Srbiji (isključujući Kosovo). Prema popisu iz 2011. godine u Srbiji živi 251.136 etničkih Mađara, što čini 3,53% ukupne populacije. Oni čine i oko 13% ukupnog stanovništva u Vojvodini. Njihove naseobine se nalaze širom Vojvodine, u sve tri tradicionalne regije

- 21 -

(Srem, Banat i Bačku), dok pripadnika ove manjine ima u svakoj od 45 opština u Vojvodini. Većina naselja gde su etnički Mađari u većini nalaze se na severu Banata i Bačke, na obe obale reke Tise. U nekoliko opština čine apsolutnu većinu (Kanjiža, Senta, Ada, Čoka, Bačka Topola i Mali Iđoš), dok relativnu većinu čine u gradu Subotici i opštini Bečej. Od 1950. godine broj Mađara je u konstantnom opadanju. Po popisu iz 1961. godine u Vojvodini je tada živelo 442.560 Mađara u Vojvodini (23,9% celokupnog stanovništva), dok je po popisu iz 1991. godine broj bio 340.946 (16,9%). Konačno, samo u poslednjih devet godina desio se ogroman pad u brojnosti mađarske manjine u Srbiji. Po rezultatima popisa iz 2002. godine bilo je 293.299 etničkih Mađara u Srbiji, koji su činili 3,93% od ukupnog broja stanovnika, i 14,3 % stanovništva Vojvodine. Ovaj oštri pad uglavnom može biti objašnjen sa tri faktora: niska stopa rođenja, asimilacija i migracija u Mađarsku (posebno nakon 1991). Najvažniji faktor je svakako trend starenja mađarske populacije u Srbiji. Asimilacija nacionalnih manjina u Jugoslaviji, a kasnije u Srbiji – nasuprot drugim državama – nikada nije bila forsirana od strane političke elite i dešava se uglavnom na “prirodan” način, putem mešanih brakova.

Takođe, Mađari su napuštali njihovu domovinu i odlazili ili u Mađarsku ili u države Zapadne Evrope kuda je odlazila većina drugih migranata iz Srbije. U skorašnjoj istoriji, možemo spomenuti samo jedan značajan imigrantski talas, kada je veliki broj mladića mađarske nacionalnosti odlučio da izbegne regrutaciju u Jugoslovensku narodnu armiju početkom devedesetih godina XX veka. Zbog prethodno navedenog načina „prirodne“ asimilacije, manjak muške populacije je značajno uticao na demografske obrasce Mađara u Srbiji.

Visoko obrazovanje i mobilnost su međusobno povezani i kao rezultat javlja se činjenica da su mnogi visoko obrazovani Mađari: doktori, učitelji, advokati i drugi profesionalci napustili svoje matične zajednice u Srbije. Posle 1990. godine, Mađarska je uvela specijalne programe stipendija za obrazovanje etničkih Mađara na univerzitetima u Mađarskoj. Posledica je bila da se mali broj svršenih studenata odlučio za povratak u zemlju odakle potiču. Od nedavno, većina stipendija koju daju mađarske vlasti i fondovi nude stipendiranje školovanja na univerzitetima u Srbiji.

Još jedan značajan faktor za opadanje udela mađarske populacije u ukupnom stanovništvu je kontinuirani proces migracije etničkih Srba i drugih zajednica na teritoriju Vojvodine. Ovaj proces traje već osamdeset godina. Iako je posle I i II svetskog rata država organizovala kolonizaciju naseljenika u Vojvodini iz drugih, uglavnom planinskih i siromašnih delova Jugoslavije, ovaj proces je velikim delom bio neformalne prirode. Tokom ratova u Bosni i Hrvatskoj tokom devedesetih godina XX veka, veliki broj srpskih izbeglica se naselio u Vojvodini, koja je kao naprednija od većine drugih delova Srbije pružala i više mogućnosti.

Prvi nacionalni savet formiran u Srbiji bio je nacionalni savet mađarske nacionalne manjine 2002. godine. Sadašnji predsednik saveta je prof. Dr Tamaš Korhec. Mađarski je jedan od zvaničnih jezika u Vojvodini i u upotrebi je u Skupštini AP Vojvodine. Takođe, zvanični je jezik u 28 opština, dok je u tri opštine (Apatinu, Kikindi i Pančevu) u zvaničnoj upotrebi prema opštinskim pravilima. Glavna prepreka za upotrebi ovog jezika u javnim institucijama u Vojvodini i Srbiji (pre svega u sudovima) predstavlja relativno mali broj javnih službenika koji razumeju, govore i upotrebljavaju mađarski jezik. Slična situacija postoji u policiji i drugim institucijama.

- 22 -

Mađari u Vojvodini koriste pravo na obrazovanje na maternjem jeziku na svim nivoima. Na Univerzitetu u Novom Sadu postoje programi i predmeti na mađarskom na Filozofskom fakultetu, Učiteljskom fakultetu u Subotici i od skora na Pravnom fakultetu. Prema Zakonu i pokrajinskim propisima, nacionalni saveti mogu da preuzmu osnivačka prava u školama (srednje i osnovne) gde se nastava izvodi u potpunosti na manjinskom jeziku. To znači da država i opština i dalje finansiraju zarade nastavnika i troškove izvođenja nastave, dok su nacionalni saveti postali sufinansijeri, te su na taj način dobili šansu da poboljšaju uslove u školama i kvalitet obrazovnog procesa. Do danas, Nacionalni savet mađarske manjine je preuzeo osnivačka prava u osam škola. Sveukupno, postoji 130 škola u kojima se predaje na Mađarskom. Takođe, postoji četiri Mađarska pozorišta koja se finansiraju iz državnog budžeta, kao i veći broj biblioteka.

Na osnovu odredbi novog Zakona o javnom informisanju 2004. godine, Skupština AP Vojvodine je prebacila osnivačka prava savetima nacionalnih manjina, u saglasnosti sa jezikom na kome su mediji.17 Nacionalni savet mađarske nacionalne manjine preuzeo je kontrolu nad dnevnim novinama Magyar Szó i nad nedeljnikom Hét Nap. Nacionalni savet mađarske nacionalne manjine je suosnivač nekoliko drugih medija, kao što su RTV Panon. Prema medijskoj strategiji koju je nedavno objavio Nacionalni savet mađarske nacionalne manjine, u Srbiji postoji oko 100 štampanih, elektronskih i internet medija na mađarskom jeziku.18 Takođe, RTV Novi Sad je transformisana u Javni servis AP Vojvodine i preimenovan je u RTV Vojvodine. U okviru ove kuće postoji mađarska redakcija i redovno se emituju informativne emisije i druge programe na mađarskom jeziku.

Što se tiče političkog predstavljanja, postoji nekoliko registrovanih mađarskh manjinskih partija: Savez vojvođanskih Mađara (SVM, Vajdasági Magyar Szövetség), Demokratska stranka vojvođanskih Mađara (Vajdasági Magyar Demokrata Párt), Demokratska zajednica vojvođanskih Mađara (Vajdasági Magyarok Demokratikus Közössége), kao i dve skoro formirane partije Mađarski građanski savez (Magyar Polgári Szövettség) i Pokret mađarske nade (Magyar Remény Mozgalom).

Na parlamentarnim izborima 2000. godine, mađarske manjinske stranke uspele su da se probiju cenzus od 5%. Tadašnji lider Saveza vojvođanskih Mađara, Jožef Kasa, postao je potpredsednik srpske vlade. Na parlamentarnim izborima 2003. godine, ni jedna od mađarskih stranaka nije uspela da uđe u parlament, što je izazvalo nezadovoljstvo među strankama. Od uvođenja „prirodnog praga“, stranke mađarske nacionalne manjine su ušle u parlament tri uzastopna puta na izborima 2007. (3 mesta), 2008. (4 mesta)19 i 2012. (5 mesta). Tokom kampanje za poslednje predsedničke, parlamentarne, pokrajinske i lokalne izbore 2012. godine, Savez vojvođanskih Mađara je podržan od strane premijera Mađarske Viktora Orbana, koji je posetio Suboticu i nekoliko drugih gradova.

17 Međutim, rešenja su kritikovan od strane Nezavisnog udruženja nezavisnih Vojvodine zbog “upornih pokušaja da se monopolizuje medijska scena na manjinskim jezicima. – Vidi NUNS i NDNV: Prevelika uloga nacionalnih saveta u manjinskim medijima (Too big role for the national minority councils in the minority media), Blic. 21. septembar 2011 , INTERNET http://www.blic.rs/Vesti/Drustvo/278297/NUNS-i-NDNV-Prevelika-uloga-nacionalnih-saveta-u-manjinskim-medijima

18 Vidi Medijska strategija Vojvođanskih Mađara 2011-2016 Nacionalni savet mađarske nacionalne manjine, 2011 http://www.ndnv.org/wp-content/uploads/2012/02/Medijska-strategija-vojvodanskih-Madara.pdf

19 Deo Mađarske koalicije. Partneri su bili Demokratska stranka vojvođanskih Mađara i Demokratska zajednica vojvođanskih Mađara.

- 23 -

Savez vojvođanskih Mađara je takođe prisutan u pokrajinskoj skupštini. Od 2000. godine, ova stranka je učestvovala u vlasti u koaliciji sa Demokratskom strankom. Trenutno njihov predsednik drži mesto potpredsednika u Vladi Vojvodine, a takođe drže i mesto predsednika Pokrajinske skupštine i nekoliko pokrajinskih ministarstava.

Od svih etničkih mađarskih stranaka, u ovom trenutku, Savez vojvođanskih Mađara, koji predvodi Ištvan Pastor, najbolje se kotira na izborima. Njihov program obuhvata zaštitu statusa i identiteta vojvođanskih Mađara i poziva na ispunjenje nacionalnih zakona i pokrajinskih propisa o nacionalnim manjinama. Spoljno politička agenda ove stranke je pro-zapadno orijentisana i predlaže brže kretanje Srbije ka Evropskoj uniji i članstvu u NATO. Savez vojvođanskih Mađara redovno pokušava da dopre i do srpskog stanovništva. Pored njihovih lokalnih ogranaka na u regionima naseljenim Mađarima, oni su formirali i ogranak u Beogradu, gde su većina članova Srbi koji podržavaju stavove stranke.

Pored personalne i kulturne autonomije, ova partija (i ostale mađarske manjinske stranke) zagovaraju neki oblik teritorijalne autonomije za vojvođanske Mađare. Jedna ideja je da se formira nova autonomna oblast, bi obuhvatila devet opština na severu Bačke i Banata: Subotica, Ada, Čoka, Bačka Topola, Bečej, Kanjiža, Mali Iđoš, Novi Kneževac i Senta. Zanimljivo je, međutim, da se ni jedna od ovih stranaka nikada nije usudila da preduzme konkretne političke korake da ostvari teritorijalnu autonomiju, i samo su neke manje stranke spominjale teritorijalnu autonomiju u svojim kampanjama.

Prema anketi iz decembra 2007. godine koju je obavila NVO iz Sente „Radna grupa za istraživanje identiteta nacionalnih manjina“, oko 45% etničkih Mađara glasa za partije sa nacionalnog nivoa na parlamentarnim izborima, uglavnom DS, G17 plus (URS), LSV i LDP. Među mađarskim partijama SVM je imala skoro 45% od svih glasova, a sve ostale mađarske stranke postigle su ukupno oko 8%. Po ovom istraživanju tipične pristalice mađarskih stranaka su stariji, manje obrazovani i seosko stanovništvo. Mladi, obrazovani i urbani Mađari imaju tendenciju da glasaju za nacionalne partije.20

Mađarski nacionalni savet, izabran u junu 2010. godine ima većinu od skoro 78% predstavnika SVM (28 mandata od 35), praćena listom koju kontroliše DS, velika srpska stranka, sa 4 sedišta. Tri druge formacije mađarskih manjinskih stranaka imaju po jedno mesto u Savetu. Predstavnici poraženih stranaka kažu da je to rezultat elektorskih lista koje obično prikuplja SVM, pošto ova stranka ima najbolju organizaciju i najmoderniju logistiku da dođe do pojedinačnih birača.

Srbija se nije protivila odluci mađarske vlade da odobri državljanstvo etničkim Mađarima iz susednih država. U toku 2004. godine, skoro godinu dana pre mađarskog referenduma o ovom pitanju, srpski premijer, Zoran Živković dao je do znanja svom mađarskom kolegi da nema prigovora na davanje dvojnog državljanstva etničkim Mađarima u Srbiji. Do marta 2012. godine, nakon izmena u mađarskom Zakonu o državljanstvu iz 2010. godine, oko 30.000 građana Srbije dobilo je mađarsko državljanstvo. Ambasada Mađarske u Srbiji očekuje da će dobiti oko 80.000 prijava.

20 Videti http://www.idkm.org/tanulmanyok/Pol_kozv_kutatas.pdf

- 24 -

izvod iz diskusije na konferenciji POZICIJA MAĐARSKE MANJINE U SRBIJIJedan od učesnika iz Srbije je istakao da su Mađari najverovatnije najbolje integrisana manjina u Srbije, u političkom, kulturnom i ekonomskom smislu. On je rekao da Mađari u Srbiji poštuju suverenitet, ekonomski integritet i pravni okvir. Međutim, učesnik je naveo da Mađari u Srbiji imaju dvojni identitet. Oni su građani Srbije i dele sudbinu Srba i drugih građana koji žive u njoj. S druge strane, Mađari su takođe povezani sa Mađarskom, ne samo u kulturnom smislu nego i istorijski. Postoje takođe novouspostavljene pravne veze, pošto se do danas desetine hiljada etničkih Mađara iz Srbije prijavilo za državljanstvo Mađarske.

Isti učesnik je istakao značaj integracije mađarske zajednice, koja predstavlja stalni i dvosmerni proces. Ovaj proces se ne zasniva samo na volji etničkih Mađara da poštuju Srbiju i njen pravni, politički i ekonomski okvir, već se zasniva i na volji većinske populacije da prihvati manjinu kao takvu, njihov identitet, kulturu i veze sa maticom, bez pritisaka koji bi vodili ka asimilaciji. On je izrazio mišljenje da postoji mnogo stvari koje bi se mogle naučiti i da postoji mnogo nedostataka koje je potrebno ispraviti.

Predstavnici Mađara u Srbiju često ističu da je pravni okvir za zaštitu manjina u Srbije veoma dobro razvijen i da je više manje blizak evropskim standardima. Međutim, oni smatraju da je glavni problem implementacija pravnih odredbi i da postoje mnoge manjkavosti u tom procesu. Postoji nekoliko razloga za ovu situaciju, pre svega manjak administrativnih kapaciteta ministarstava u Beogradu za punu implementaciju pravnog okvira za zaštitu manjina u Srbiji. Takođe je čest i manjak finansijskih sredstava, pošto troškovi pune implementacije nisu planirane u budžetu, te su često potrebni dodatni zakoni kako bi se ona osigurala. Dodatni izazov predstavlja činjenica da ovi dodatni zakoni ili ne postoje, ili su često u suprotnosti sa samim zakonom. Stoga, postoji problem efektivne sudske zaštite ljudskih i manjinskih prava.

Drugi učesnik iz Srbije je naveo da je među prosečnim građanima Srbije (ne u Severnoj Vojvodini) postoji ubičajna predstava o Mađarima koja je slična predstavi Srba u Nemačkoj, dakle kao o „gastarbajterskoj“ ili imigrantskoj zajednici. Ukoliko bi se sprovelo istraživanje o prosečnom znanju o Mađarima u Srbiji, rezultati bi bili zaprepašćujući, i veliki trud je potreban kako bi se raširilo poimanje o manjinama u Srbiji među samim građanima Srbije. Srbija je multietnička država, i u cilju unapređenja postojeće situacije u kojoj se manjine nalaze i samog poimanja građana o njima proces mora da počne od medija i elite.

Drugi učesnici su izrazili mišljenje da prisustvo mađarske manjine predstavlja ogromni potencijal za Srbiju u svetlu procesa evropskih integracija. Međutim, istaknuto je da ovaj potencijal nije iskorišćen na odgovarajući način.

Odgovarajući na pitanje o funkcionisanju Zajedničkog međudržavnog komiteta o manjinama, učesnik iz Srbije je rekao da pored neredovnog sastajanja komiteta (trebao bi da bude svake godine), osnovni problem u vezi ovog tela je nedostatak mehanizma za implementaciju zaključaka sa prethodnih sastanaka. Stoga, ista pitanja su na stolu od sastanka do sastanka.

- 25 -

SRPSKA NACIONALNA MANJINA U MAĐARSKOJSrbi čine jednu od manjih nacionalnih manjina u Mađarskoj (zvanično sedmu po brojnosti od ukupno trinaest istorijskih manjina). Prema popusu iz 2001. godine, u Mađarskoj živi 3.816 pripadnika ove nacionalne manjine, iako druge procene, zasnovane na srpskom jeziku i kulturi, pokazuju da oko 5.000 etničkih Srba živi u Mađarskoj.21 Neke nezvanične procene govore da je pravi broj dva puta viši, oko 10 000.22 Jedan od razloga za ovu nejasnu situaciju leži u činjenici da su se tokom vremena zajednice Srba mešale sa drugim južnoslovenskim zajednicama u Mađarskoj, ili na religijskoj osnovi (sa Bugarima) ili na jezičkoj (Hrvati, Bunjevci i Šokci), što je uticalo na njihov identitet.

Prvi Srbi su se naselili na teritoriji Mađarske u XIV veku, seleći se na sever pred nastupajućim Osmanskim carstvom. Tokom Srednjeg veka, Srbi su se naseljavali u Mađarskoj u nekoliko talasa. Samo u poslednjoj deceniji XVII veka, oko 40.000 Srba se naselilo u Mađarskoj. Njihov centar je bio u Sentandreji (Szentendre), severno od Budima.

Po popisu iz 1910. godine, na teritoriji moderne Mađarske živelo je oko 25.000 Srba. Međutim, veći deo etničkih Srba koji su živeli u Ugarskoj izabrali su da se presele u Kraljevinu SHS nakon Prvog Svetskog rata (tzv. optatanti). Danas Srbi žive uglavnom u Budimpešti, al i u drugim gradovima i selima Mađarske: Sent Andreji, Batanji, Segedinu, Srpskom Kovinu, Mohaču i drugim. Međutim, jedino naselje gde su Srbi preovlađujuća većina je malo selo Lovra sa 300 stanovnika, koje se nalazi na ostrvu Čepel kod Budimpešte. Tokom devedestih godina XX veka, značajan broj Srba se doselio u Mađarsku bežeći od rata u bivšoj Jugoslaviji, birajući kao mesto stanovanja uglavnom Segedin i Budimpeštu.

Nakon usvajanja Zakona o pravima nacionalnih i etničkih manjina, Srbi u Mađarskoj su formirali 19 manjinskih samouprava. Ovaj broj je bio u stalnom porastu, posle izbora 1994. godine, bilo ih je 35, da bi ih četiri godine kasnije bilo 44. Trenutno, zbog promene u izbornim pravilima i procedurama postoji 42 samouprave, od kojih su 14 formirane u distriktima Budimpešte, jedna se nalazi u samom glavnom gradu, dok se ostalih 26 nalazi u naseobinama širom Mađarske.23 Predstavnici svih srpskih lokalnih samouprava biraju samoupravu na nacionalnom nivou.

Sa promenom režima u Srbiji 2000. godine i unapređenjem bilateralnih odnosa sa Mađarskom, pozicija srpske nacionalne manjine u Mađarskoj se poboljšala.

Obarazovanje na srpskom jeziku funkcioniše prilično dobro. Najpoznatija institucija je Srpska gimnazija u Budimpešti, koja je takođe veoma popularna među studentima iz Srbije. Tu je takođe i dvojezična osnovna škola u Batonji koja postoji više od 200 godina. Univerziteti u Budimpešti i Segedinu imaju odseke za srpski jezik i književnost. U 2008. godini samouprava srpske manjine u Mađarskoj je osnovala srpski pedagoški i metodološki centar.

Mađarski javni servisi imaju programe na srpskom jeziku. Na radiju se emituje dva sata programa na srpskom svakog dana, dok se na televiziji emituje jedna polusatna emisija na

21 Fact Sheet on Hungary, Hungarian Ministry of Foreign Affairs, br. 3, 200022 Petar Lastić, “O Srbima u Mađarskoj”, u Miodrag Jakšić, Simon Đuretić (Ur.) Položaj i perspektive srpskog naroda u zemljama okruženja, Službeni glasnik,

2009, p.3523 Ljubomir Aleksov, „Složenost i pluralnost srpske zajednice u Mađarskoj“, u Miodrag Jakšić, Simon Đuretić (Ur-) op.cit, p.25

- 26 -

srpskom svake nedelje. Srpska samouprava u Mađarskoj takođe je osnovala nedeljnik Srpske narodne novine, koji su finansirane od strane Državne fondacije za manjine u saglasnosti sa zakonom. Takođe je važno pomenuti da je samouprava ustanovila i Internet radio stanicu Srb, koja emituje preko web portala samouprave.

Srpske zajednice su počele da ustanovljuju organizacije posle 1989. godine koje su dobile određene karakteristike političkih organizacija– prvi je bio Srpski demokratski savez, čija se važnost smanjila nakon Zakona o zaštiti nacionalnih i etničkih manjina koji je propisao da organizacije nisu više bile potrebne za kandidaturu na izborima. Nakon izmena zakona 2005. godine, bilo je preporučeno da kandidati predstavljaju organizacije, što je prouzrokovalo novi talas aktivnosti u ovom pravcu, i konačno osnivanje nove organizacije po imenu Srpski forum.

izvod iz diskusije na konferenciji USTAvNE PROMENE U MAĐARSKOJ I POLOŽAJ SRPSKE MANJINEJedan od učesnika je komentarisao ustavne i druge promene zakona u Mađarskoj. On je rekao da je srpska manjina, kao i ostalih dvanaest istorijskih manjina u Mađarskoj, postala jedna od delova mađarske nacije sa usvajanjem novog Ustava. S druge strane, u preambuli Ustava, nacija je definisana kao zajednica koja ima zajedničku državu i zajednički identitet, te je učesnik zaključio da postoji ozbiljna kontradikcija u interpretaciji šta su nacionalnost a šta etničke manjine u ovom osnovnom dokumentu. U Ustavu postoje nove odredbe koje se tiču manjina, kao što je pravo na etnički identitet i njegovu zaštitu. Međutim, učesnik je naglasio da su ove odredbe formulisane na takav način da se odnose na pojedince a ne na zajednicu. Takođe, istaknuto je da je institucija Ombudsmana za nacionalne manjine na neki način ukinuta u novom Ustavu pošto je integrisana u novu instituciju Ombudsmana za osnovna prava.

Drugi učesnik je spomenuo da je novi Zakon o nacionalnostima restriktivan. Postoji tendencija postupnog umanjenja manjinskih prava. Vlasti priznaju da pojedinci pripadaju nacionalnim ili etničkim manjinama ukoliko se zvanično deklarišu kao takvi na način propisan zakonom, što je u kontradikciji sa neotuđivim pravom pojedinaca o izražavanju nacionalnog i etničkog identiteta. On je istakao da samo oni pripadnici manjine koji se deklarišu kao takvi, imaju pravo da glasaju na izborima za manjinske samouprave.

Što se tiče problema povezanih sa izborima za manjinske samouprave, na poslednjem popisu 2011. godine dovoljno ljudi se nije izjasnilo o nacionalnoj pripadnosti, pošto nije bilo obavezno popuniti polja vezana za etničku ili nacionalnu pripadnost. Građani nisu bili informisani da će njihova apstinencija u izražavanju nacionalne pripadnosti biti iskorišćena za reorganizaciju sistema manjinskih samouprava. Na primer, ukoliko zvanični brojevi pripadnika nacionalne manjine opadnu, vlada će ukinuti određen broj manjinskih samouprava. Učesnik je izneo uverenje da će se dobiti velika razlika između rezultata popisa i procena manjinskih organizacija o stvarnoj brojnosti manjina. Tako da se u 2014. godini može očekivati dramatična seča manjinskih samouprava.

Isti učesnik je ustvrdio da Srbi u Mađarskoj, a posebno u Budimpešti gde živi oko 40% srpske populacije, nisu sigurni da li će biti u situaciji da izaberu na odgovarajući način svoje manjinske samouprave. Razlog za ovo je, kako je naveo učesnik, što će samo one

- 27 -

nevladine organizacije koje ispunjavaju specijalne finansijske uslove biti u prilici da predlože svoje kandidate na izborima. Kako je Vlada Mađarske glavni izvor finansiranja manjinskih nevladinih organizacija, sama Vlada će presuđivati koje će nevladine organizacije moći učestvovati na izborima.

Što se tiče nadležnosti manjinskih samouprava, ona su značajno umanjena pošto im je pravo veta oduzeto. Takođe, kako je naveo učesnik, prisustvo predstavnika lokalnih vlasti je obavezno na sesijama manjinskih samouprava. Čak i u manjinskim samoupravama zvanična upotreba jezika je dozvoljena samo zajedno sa zvaničnom upotrebom mađarskog jezika. Učešće manjina u izbornim telima kako na lokalu tako i na centralnom novu je umanjeno 2005. godine. U 2011. godini ono je delimično vraćeno na prethodni nivo, ali samo u naseljima gde nacionalne manjine predstavljaju većinsku populaciju, što nije logično, pošto predstavnici manjina već vode lokalne vlasti u tim zajednicama.

ETNIČKO NASILJE, EKSTREMNI DESNIČARSKI POKRETI I ODNOSI IZMEĐU DvE DRŽAvE

Uprkos relaksiranijim odnosima među dve države, pre svega zahvaljujući novim zakonima o pravima manjina u obe zemlje, a posebno reformama u Srbiji od 2000. godine naovamo, manjine i dalje ostaju jedno od najvažnijih pitanja. Rečima Oskara Nikovica, sadašnjeg ambasadora Mađarske u Srbiji, manjinska pitanja su „centralna za odnose između Mađarske i Srbije“, i svaki međuetnički incident je potencijalna pretnja odnosima dvaju država.24

Novi talas incidenata koji se dogodio između 2003. i 2005. godine u Vojvodini pruzrokovao je nelagodu u međusobnim u odnosima. Mađarske organizacije su prijavile oko 300 anti-mađarskih incidenata u pokrajini od kraja 2003. do početka 2004. godine. Ovi izveštaji su retko pominjali akte nasilja usmerene protiv Srba ili drugih etničkih zajednica. Među incidentima spomenuti su prebijanje mađarskih mladića, oštećivanje grobalja i spomenika, skrnavljenja katoličkih i kalvinističkih crkava itd.25 Mađarska vlada je oštro osudila takve incidente i pozvala Beograd da spreči ono što je u Budimpešti doživljeno kao rast međuetničkih tenzija u Vojvodini. Mađarska strana je insistirala na internacionalizaciji ovog pitanja i Evropski Parlament je poslao istraživačku misiju u Vojvodinu u januaru 2005. godine, čiji cilj bio da da istraži prijavljene slučajeve. Misija je pozvala na hitnu reakciju za sprečavanje budućih konflikata i bliže posmatranje budućeg razvoja u Vojvodini tokom pregovora o stabilizaciji i pridruživanju između Beograda i EU.26 Diskusije su se vodile i u OEBS-u, Ujedinjenim Nacijama i Savetu Evrope. Odgovarajući na inostrane pritiske, Srbija je sprovela istragu oko ovih incidenata i veliki broj prekršioca su procesuirani i osuđeni pred sudovima. Prema podacima ponuđenim u bivšem Sekreterijatu za propise, upravu i nacionalne manjine AP Vojvodine, od 300 incidenata koji su se desili u Vojvodini do novembra 2004. godine (koji nisu bili u potpunosti isti kao oni koje su navele mađarske organizacije), jedna trećina je etnički motivisana, dok se ostatak nije mogao tako kvalifikovati iako su učesnici u konfliktima bili pojedinci iz različitih etničkih grupa.27

24 Maja Poznatov, „Nikovic: Status kandidata probio led“, Euractiv Serbia, 09.mart 2012. http://www.euractiv.rs/srbija-i-eu/3719-nikovic-status-kandidata-probio-led25 Atrocities against Voivodina Hungarians, Budapest Analyses, 2004 http://bpfrakcio.hu/ba/english/budapestanalyses_48_en.html and http://www.hhrf.org/

hhrf/en/vojvodinareport-mar-2005.htm26 Vidi Motion for a Resolution - On violence against minorities in Serbia, European Parliament, session document, 13 September 200427 Etnički incidenti u Vojvodini posle internacionalizacije ), Centar za razvoj civilnog društva, Zrenjanin, 2006, p.2 and see also CRCD: Etnički Incidenti u Vojvo-

dion (Ethnic motivated incidents in Vojvodina); Takođe vidi and CRCD: Etnički Incidenti u Vojvodin (Ethnic motivated incidents in Vojvodina), Autonomija info, INTERNET http://www.autonomija.info/crcd-etnicki-incidenti-u-vojvodini.htmlhttp://www.autonomija.info/crcd-etnicki-incidenti-u-vojvodini.html

- 28 -

Na primer, jedna mađarska porodica iz Subotice, zatražila je politički azil u Mađarskoj u septembru 2004. Godine, pošto je njihov šesnaestogodišnji sin napadnut na ulici, a zatim je neko ispisao grafite na zidu njihove kuće. Mađarska država im je dala azil, međutim ovaj primer je ostao izolovan slučaj i trend zahteva za azilom nije nastavljen.

Krajem 2012. godine, posle nove serije izveštaja u medijima u Mađarskoj o napadima na pripadnike mađarske zajednice u Srbiji, desili su se incidenti usmereni ka srpskoj manjini u Mađarskoj, kao što su protesti, ispisivanje grafita na institucijama srpske manjine i crkvama itd. Mađarski desni populisti su tada insistirali da se dešava „represija nad etničkim Mađarima u Južnim zemljama“.28-29

Međuetnički incidenti se i dalje dešavaju s vremena na vreme u područjima sa mešovitim stanovništvom (pogotovo u područjima gde su se naselile srpske izbeglice tokom ratova u bivšoj Jugoslaviji, kao što su Temerin, Bečej i Subotica), ali za sada izgleda da je situacija mnogo bolja nego što je to pre bio slučaj. Nakon ratifikacije Ugovora o zaštiti srpske nacionalne manjine u Mađarskoj i mađarske nacionalne manjine u Srbiji 2004. godine, dve države su oformile Međudržavnu komisiju za manjinska pitanja, telo namenjeno poboljšanju statusa obe manjine.

Političke partije Mađara u Srbiji su naglašavale kao značajan problem činjenicu da su srpske vlasti propustile da procesuiraju umešane u međuetničke incidente. Oni takođe tvrde da policija i sudovi u Srbiji nisu nepristrasni, te da osumnjičene koji su mađarske nacionalnosti mnogo strožije tretiraju od Srba. Takođe, tvrde i da se etnički Mađari susreću sa raznim preprekama kada su u pritvoru, pošto postoji manjak kadra koji govori mađarski i u policiji i u sudovima, te oni nisu u mogućnosti da u potpunosti koriste pravo na pravni postupak na maternjem jeziku.

Mađarske partije u Srbiji često koriste primer „mladića iz Temerina“. Juna 2004. godine pet mađarskih mladića napali su jednog muškarca srpske nacionalnosti u Temerinu, i iako je ovaj incident imao malo karakteristika koji bi ga mogli podvesti pod etnički, oni su osuđeni na neuobičajno duge zatvorske kazne (ukupno 61 godinu). Slučaj je bio veoma prisutan u medijima u Mađarskoj, i predstavnici nekoliko političkih tela iz Mađarske zamolili su svoje kolege iz Srbiji da se kazna ponovo razmotri. Slučaj je redovno iznošen na razgovorima na visokom nivou između Srbije i Mađarske, uključujući i sastanak bivših predsednika Tadića i Šmita u maju 2011. godine. Međutim, trojica od petoro „mladića iz Temerina“ su i dalje u zatvoru, dok su dvojica oslobođena prilikom usvajanja zakona o amnestiji 2012. godine.

Dodatni problem koji utuče na međuetničke odnose u Vojvodini, kao i na odnose Srbije i Mađarske, predstavlja porast broja ekstremno-desničarskih pokreta u obe zemlje koji propagiraju etničku čistoću i promene postojećih granica. Dok su srpski desničarski ekstremisti uglavnom zainteresovani za ostvarenje prvog, mađarski ekstremni desničari su zainteresovani za postizanje promene granica. Prva mađarska ekstremistička organizacija u Srbiji, koja je otvoreno objavila svoje postojanje u 2004. godini, je ogranak Pokreta

28 Južne pokraijine ili južne zemlje (Délvidék) je ime za terioriju Vojvodine koje često koriste nacionalisti u Mađarskoj, pošto je to bilo ime koje je korišteno tokom postojanja Kraljevine Ugarske.

29 Đ.Barović, “Poruke mržnje iz Mađarske”, Vesti online, 29. oktobar. 2012, INTERNET http://www.vesti-online.com/Vesti/Srbija/265179/Poruke-mrznje-iz-Madarske

- 29 -

„64 županije“. Ova organizacija, osnovana u Segedinu 2001. godine, propagira reviziju Trjianonskog sporazuma i (između ostalog) stvaranje Severne multietničke teritorije u Vojvodini. Ova nova regija bi obuhvatala one teritorije u Vojvodini u kojoj manjine sačinjavaju 70 % populacije, uključujući 9 opština sa mađarskom većinom, ali i druge kao što su Temerin i Srbobran. Ono što je zanimljivo je da ovaj predlog predlaže ime Južne pokrajine odnosno Južna zemlja (Délvidék) za Vojvodinu, što je stari naziv za ove teritorije koji je korišćen u Kraljevini Ugarskoj. Prema ovom predlogu, regija bi trebala da funkcioniše kao federacija opština sa sedištem u Subotici. Ovo bi značilo de facto podelu Vojvodine na srpski deo i deo kojim dominiraju Mađari.

Dok najveća stranka mađarske manjine u Srbiji, Savez vojvođanskih Mađara, osuđuje aktivnosti ovog desničarskog pokreta, neke manje mađarske partije, kao što je Pokret mađarske nade, sarađuju sa njima. Pokret „64 županije“ organizovala je nekoliko koncerata rok koncerata koji su u medijima predstavljeni kao neo-nacistički. Takođe, njeni pripadnici su učestvovali u nekoliko incidenata u Vojvodini u kojima su napadnuti građani srpske nacionalnosti.30 Vođa pokreta „64 županije“ proteran je iz Srbije 2008. godine zbog učešća u nekoliko incidenata.31 Nedavno je objavljeno da su članovi ovog pokreta učestvovali u nekoliko tuča sa srpskim ekstremno-desničarskim pokretom Obraz.32 Partija koja se smatra političkim krilom ovog pokreta, Pokret mаđarske nade, zvanično je učestvovala na prethodnim izborima u Srbiji i zvanično podržala Gabora Vonu, vođu ekstremno-desničarske partije Jobik koja je od 2010. godine treća najsnažnija partija u mađarskom parlamentu. Početkom 2012. godine mediji su javili da je pokret osnovao tzv. civilnu stražu u nekoliko sela u Vojvodini, izjavljujući da su oni napravljeni da spreče „sitne kriminalce od krađe“, ali izgleda da su njihove aktivnosti bile prvenstveno uperene protiv romskog stanovništva.33

Još jedan razlog za brigu u Srbiji je jačanje ekstremne desnice u samoj Mađarskoj. Tokom 2007. godine formirana je tzv. Mađarska straža, koja je postala poznata u javnosti tokom protesta protiv Vlade koju je predvodila Socijalistička partija. Njihova retorika, oblačenje i gestovi liče na na one koju su upotrebljavali tzv. Njilaši (članovi Partije strelastih krstova)34, što je uznemirilo su mnoge ljude zbog uspomene na ratne zločine počinjene od strane članova ove organizacije u Vojvodini tokom II svetskog rata.

Danas je situacija uglavnom pod kontrolom, iako se događaju pojedinačni incidenti. U svakom slučaju, međuetnički incidenti su, za sada, van političkog diskursa glavnog toka, i spominju ih još u svojim istupanjima jedino ekstremno-desne političke grupe.

30 Nacionalizam bez diskretnog šarma (Nationalism without a discrete charm), Bečejski mozaik, 2004, http://becejski-mozaik.rs/sh/427/30/7343/?tpl=24 and Pretučeni srpski mladići u Temerinu, RadioTelevision of Vojvodina, 16 septembar. 2011, INTERNET http://www.rtv.rs/sr_ci/hronika/pretuceni-srpski-mladici-u-temerinu-_273529.html

31 Laslo Torockai je osnivač Pokreta “64 županije” i bivši član Partije pravo i život. Takođe mu je izrečena zabrana ulaska u Republiku Slovačku na 5 godina 2006. godine, zbog demonstracija ispred slovačkog Ministarstva spoljnih poslova .

32 “Policija sprečila sukob “Obraza” i “64 županije””, Blic, 3. oktobar. 2011. INTERNET http://www.blic.rs/Vesti/Hronika/280631/Policija-sprecila-sukob-Obraza-i-64-zupanije

33 Goran Necin, “Jobik podržava Pokret mađarske nade”, E novine, 22.mart 2012, INTERNET http://www.e-novine.com/srbija/vesti/61312-Jobik-podrava-Pokret-maarske-nade.html

34 Mađarska fašistička partija koja je postojala pre i tokom II svetskog rata, a koju je predvodio Ferenc Salaši. Pošto su Nemci primorali princa regenta Mikloša Hortija da siđe sa vlasti oktobra 1944. godine, Njilaši su došlio je na čelo Mađarske, gde su i ostali sve do kraja rata.

- 30 -

2. ekonomskA sArADnJA iZmeĐU srBiJe i mAĐArske

ČINJENICE – BILATERALNA SARADNJA I SPOLJNO OKRUŽENJEVažnost Mađarske kao ekonomskog partnera Srbije se značajno uvećala tokom poslednjih nekoliko godina, delimično zbog veza koje su uspostavljene pre devedesetih godina XX veka, ali takođe i zahvaljujući činjenici da je Mađarska ekonomski najrazvijenija zemlja od svih susednih država. Ovo partnerstvo je važno i na multilateralnom nivou – posebno sa aspekta težnji Srbije da se priključi Evropskoj Uniji. Međutim, obe zemlje su veoma male ekonomije – Mađarska učestvuje u svetskom BDP sa 0,16% , Srbija sa 0,06%.

Kada je Mađarska postala članica EU 2004 godine, stari Ugovor o ekonomskoj i trgovinskoj saradnji prestao je da važi, kao i Ugovor o slobodnoj trgovini, potpisan 2002. godine. Novi Ugovor o ekonomskoj saradnji je potpisan u maju 2005. Takođe, Srbija i Mađarska su potpisale ugovore kojima se između ostalog, izbegava dvostruko oporezivanje, podržavaju i štite međusobne investicije, i unapređuje transport roba i ljudi. U 2006. godini, ove zemlje su potpisale Memorandum o razumevanju između ministarstava ekonomije, da bi zatim uslediolo potpisivanje Memoranduma o saradnji nacionalnih agencija za unapređivanje trgovine i stranih investicija, kao i Memoranduma o saradnji u oblasti malih i srednjih preduzeća.

Što se tiče spoljnog okruženja, obe zemlje, a posebno Mađarska zavise od izvoza. U 2011. godini izvoz Mađarske bio je 80 milijardi evra i činio je više od 80% nacionalnog BDP-a , dok je izvoz Srbije iznosio 8,4 milijarde evra i činio je 32% nacionalnog BDP-a. Izvoz Mađarske se uglavnom zasniva na velikim multinacionalnim kompanijama, koje su pre svega većinski nemačke, te se ekonomija Mađarske u stvari može posmatrati kao deo nemačke izvozne mašine. Trgovinski suficit Mađarske iznosio je 7 milijardi evra, dok je u istoj godini Srbija imala deficit od 6 milijardi. Struktura izvoza se takođe razlikuje: dok Srbija izvozi uglavnom sirovine i poluproizvode, 60% mađarskog izvoza čini visoko-tehnološka roba, koja je međutim uglavnom proizvedena od uvezenih, a zatim obrađenih materijala.

TRGOvINSKA RAZMENA IZMEĐU MAĐARSKE I SRBIJEOd promene režima u Srbiji 2000. godine, trgovina između dve zemlje se uvećala petostruko. Kako god, uprkos konstantnom rastu trgovine, ovu razmenu karakteriše deficitom sa srpske strane.

Globalna finansijska kriza 2008-2009. godine značajno je uticala na pad trgovine, iako je ubrzo došlo do oporavka. U 2011. godini ukupna trgovinska razmena je dostigla 1.208,8 miliona dolara, od kojih 352.6 miliona je vrednost izvoza Srbije u Mađarsku, što je 16% više nego 2010. godine. U isto vreme, uvoz Srbije iz Mađarske je dostigao 856,2 miliona dolara, odnosno 6% više u poređenju sa prethodnom godinom. U poslednjih par godina Mađarska je postala 11. najvažniji uvoznik iz Srbije i 5. najveći izvoznik.

- 31 -

Trgovinska razmena između Srbije i Mađarske 2000-2012 (u milionima dolara)

Godina Izvoz Srbije u Mađarsku Izvoz Mađarske u Srbiju Ukupno

2000 52.8 111.6 164.4

2001 59.2 175.7 234.9

2002 73.5 247.7 321.2

2003 75.7 261.3 337

2004 123.3 320.7 444

2005 132.9 267.4 400.3

2006 181.9 427.6 609.5

2007 247.5 707.9 955.4

2008 327.8 799.7 1,127.5

2009 262.8 465.2 728

2010 307.5 704.6 1012.1

2011 352.6 856.2 1,208,8

2012 (do jula) 136.4 457.3 593.7

U strukturi izvoza Srbije u Mađarsku dominiraju sledeća dobra: šećer, proizvodi od šećera i meda (14%), metalni proizvodi (11%), vozila (8%), papir, karton i ostali proizvodi od papira (5%), razni dovršeni proizvodi (5%), ostala dobra (57%). Mađarska u Srbiju najviše izvozi naftu i naftne derivate (38%), prirodni i industrijski gas (12%), električnu energiju (9%), plastične materijale (5%), telekomunikacijska oprema i uređaji (3%) i ostala dobra (34%).Međusobnom trgovinskom razmenom dominira energija sa više od 40% (kompanije kao što su Mol-Intermol, Srbijagas etc). Visokotehnološka roba čini samo 24% izvoza Mađarske u Srbiju. Na Zapadnom Balkanu, Srbija je drugo najvažnije izvozno tržište za Mađarsku i najznačajnije uvozno. Ipak, udeo Zapadnog Balkana u ukupnom izvozu Mađarske je 3,3%, a u ukupnom uvozu 1,1%, što govori da je trgovinski suficit na strani Mađarske ogroman.

MAĐARSKE INvESTICIJE U SRBIJUMađarske investicije u Srbiju mnogo su veće nego srpske investicije u Mađarsku. Prema podacima Narodne banke Srbije, većina mađarskih investicija za period 2001-2009. godine je procenjena na oko 375 miliona dolara. Oko 15 velikih mađarskih kompanija imaju predstavništva u Srbiji. Takođe, osnovano je oko 500 malih i srednjih mešovitih mađarsko-srpskih preduzeća. Srbija privlači mađarske investitore uglavnom zbog svoje geografske blizine, relativno jeftine i sposobne radne snage, kao i zbog niskih poreza. Brojni ugovori o slobodnoj trgovini Srbije sa zemljama članicama EU i drugim zemljama kao što su Turska, Rusija, Kazahstan, i Belorusija, kao i postojanje regionalne zone slobodne trgovine – CEFTA 2006, takođe doprinose aktraktivnosti investiranja u Srbiju za kompanije iz Mađarske.

Najveće mađarske investicije su u bankarskom sektoru Srbije: 2006. godine, mađarska OTP banka kupila je 75% kapitala Cepter banke za 32 miliona eura, 67% kapitala Kulske banke za 118,6 miliona eura i 83% Niške banke za 14,2 miliona eura. Mađarske firme su takođe učestvovale sa 6 milona eura u privatizaciji 5 drugih kompanija: Obnova – Ada (građevinska

- 32 -

firma iz opštine Ada), zemljoradnička firma Sloga iz Perleza (opštini Zrenjanin), Valjevo Put – putno građevinska firma, Rad - fabrika metalne proizvodnje (grad Beograd), Zemljoradnička kompanija Sokolac (opština Novi Bečej), i građevinska firma Univerzal Kolubara (opština Lazarevac, grad Beograd).

Što se tiče grinfild investicija, najveća je bila projekat mađarske naftne i gasne kompanije Mol-Intermol, koja je otvorila 34 pumpe u Srbiji, i dalje se širi. Masterplast grupa investirala je oko 3,5 miliona eura u novu fabriku plastike u Subotici. Italijansko-mađarska firma Eurowind investirala je 4 miliona eura u izgradnju postrojenja za proizvodnju i trgovinu rezervnim delovima za teretna vozila i kamione u industrijskoj zoni Ečka u Zrenjaninu. Važno je pomenuti i dve građevinske firme, Arcadom i Kesz Kft, farmaceutsku kompaniju Richer Gedeon, kao i Fornetti postrojenje za mini peciva u Subotici, koji su stvorili sopstvene proizvodne jedinice u Srbiji, koja su uglavnom skoncentriasana na teritoriji Vojvodine.

Pre globalne ekonomske krize, brojne mađarske kompanije su izrazile zainteresovanost za investiranje u Srbiju. Međutim, ovi planovi su u zastoju već nekoliko godina (Hungest Tri-Gránit, Hunguest hotels, GlobusTranselektro, System consulting, Decotra Power). Tek skorije vreme, opština Bečej i kompanija Aquaprofit iz Budimpešte osnovali su kompaniju Vitalspa (uz podršku Vlade Mađarske i Vlade AP Vojvodine), čiji je cilj gradnja Geotermalnog spa centra.35 Tokom 2011-2012 zabeležen je trend odliva kapitala, odnosno repatrijacija mađarskog kapitala iz Srbije.

SARADNJA U SEKTORU SAOBRAĆAJA Mađarska i Srbija su povezane evropskim strateške koridorima, rekom Dunav (Koridor 7) i granom B Koridora 10 (Budimpešta, Novi Sad, Beograd) koji čine autoput i žečeznica. Ovi koridori predstavljaju glavne komunikacione rute do Crnomorskog basena i Bliskog Istoka, i kao takav veoma su bitne za saradnju EU sa svojim istočnim i jugoistočnim susedima.

Rečni saobraćaj na Dunavu je regulisan Dunavskom Konvencijom, dok je prevoz rekom Tisom uređen bilateralnim Ugovorom o navigacionom režimu. Putni saobraćaj između dve zemlje je uređen Ugovorom o putnom saobraćaju roba i ljudi i Ugovorom o kombinovanom prevozu. Trenutno postoji devet graničnih prelaza: pet drumskih prelaza, dva rečna prelaza i dva pružna prelaza. Tri nova drumska prelaza će biti otovoreni tokom 2013. godine, dok će se povećati kapaciteti nekoliko drugih prelaza.

SARADNJA U ENERGETSKOM SEKTORUEnergetski sektor je najvažnija oblast bilateralne ekonomske saradnje, zbog postojećih veza između energetskih sistema dve zemlje i planirane ekspanzije zajedničkih projekata u ovoj oblasti. Mađarska i Srbija imaju dugačku tradiciju saradnje u proizvodnji i preradi gasa i nafte, kao i u trgovini derivatima. Mađarska kompanija Mol-Intermol je jedna od najvećih investitora u Srbiji sa više od 34 pumpe na teritoriji Srbije.

35 Intervju sa Duškom Karagićem, šefom Ekonomske kancelarije Ambasade Mađarske u Beogradu – Autoindustrija ima perspektivu (Interview with Dusko Karagic, head of the Economic Office at the Hungarian Embassy to Belgrade – the Automotive industry has potential), E-Kapija, 11. april 2012 http://www.ekapija.com/website/sr/page/560049

- 33 -

Trenutno, gas dolazi u Srbiju isključivo preko teritorije Mađarske, saradnjom Srbijagasa i mađarskog Mol-a Srbijagas s vremena na vreme skladišti gas u postrojenjima Mol-a u Mađarskoj. Izgradnjom gasovoda Južni tok preko teritorije Srbije, potencijal za saradnju u energetskom sektoru će se znatno povećati.

izvod iz diskusije na konferenciji srbija i mađarska EFEKTI GLOBALNE KRIZE NA SRBIJU I MAĐARSKE. KOJE SU POUKE?Kriza je stvorila veliki pad u Evropi, i pad u Mađarskoj je bio mnogo veći u Mađarskoj nego u Srbije, pre svega zbog otvorenosti Mađarske. Na evropskom nivou, BDP je pao za 4.3%, dok je izvoz opao za 20%. Izvoz se oporavio već u 2010. godini i vratio na nivo pre krize, dok se je BDP u mnogim evropskim zemljama (uključujući tu i Mađarsku) ostao na niskom nivou. Ne očekuje se da će se nivo BDP-a od pre krize dostići u periodu od sledeće dve do tri godine, a u nekim zemljama članicama EU čak ni tokom cele decenije.

Jedan od učesnika iz Mađarske je naveo da populisti koriste ove činjenice kako bi izvukli sledeće „pouke“ za Mađarsku:

1. Mađarska je previše otvorena, te stoga ili treba da napusti EU ili da pronađe načine da omekša restrikcije za kreiranje politika na domaćem terenu.

2. Mađarska ekonomska struktura je ranjiva, što se ilustruje činjenicom da je izvoz Mađarske bio mnogo više ugrožen krizom nego što je to bio izvoz drugih zemalja, koje nisu imale toliki udeo u izvozu dugotrajnih potrošačkih dobara, mašinerije, elektronskih uređaja i drugog.

3. Kriza je otkrila procep između kompetetivnih transnacionalnih kompanija sa jedne strane i nekompetitivnih malih i srednjih preduzeća sa druge strane.

Isti učesnik je ponudio nekoliko odgovora na ova pitanja koji su utemeljeni u realnoj situaciji:

1. Umesto napuštanja EU, Mađarska bi trebala da se koncentriše na pronalaženje novih, rastućih dinamičnih tržišta, unutar i van EU, i to je upravo ono što se desilo poslednjih godina.

2. Predlog za respecijalizaciju izvozne ekonomij Mađarske e bi mogao da se izvede, ali gotovo svi proizvodi iz grupe koje Mađarska ne proizvodi su uglavnom jeftini. Orijentacija na njihovu proizvodnju bi stoga značila i manje profite i zarade.

3. Procep zaista postoji, i krivica je na vladi što ovaj procep nije smanjen. Ali pravi odgovor nije u kažnjavanju stranih kompanija kroz nametanje visokih taksi koje bi bitno smanjile njihove profite, i time ih motivisalo da napuste zemlju ili da uspore investicione cikluse. Umesto toga, mađarski kreatori spoljne politike bi trebali da zatvore taj procep sa čistom ekonomskom politikom koja bi se zasnivala na stvaranju kompetetivnih malih i srednjih preduzeća u Mađarskoj i istovremeno povećanju njihove kompetitivnosti na domaćem tržištu. Samo na ovaj način Mađarska bi bila u stanju da podnese odlazak manjeg broja multinacionalnih kompanija.

U vezi sa ovim, jedan od učesnika je postavi pitanje da li i jedno od stranih tržišta može da predstavlja neku vrstu zamene za tržište EU? Drugi učesnici su odgovorili da je „lavovski deo“

- 34 -

izvoza Mađarske u Kinu, na primer, dolazi od dve ili tri multinacionalne kompanije. S druge strane, istina je da jedino izvoz koji Mađarska ima na ova tržišta nije trpeo posledice krize. Čak naprotiv, u periodu 2009-2011. godine izvoz se duplirao. Po jednom od učesnika, mađarski izvod na ova tržišta trenutno je procenjen na 1,2 milijarde evra, dok je uvoz procenjen na 4,4 milijarde evra. Stoga, postoji ogroman trgovinski deficit. No, kao što je jedan od učesnika iz Mađarske naveo, 1,2 milijarde evra predstavlja manje od 2,4% ukupnog izvoza Mađarske, od kojeg 70% je usmeren ka EU. On je zaključio da čak i u slučaju dramatičnog porasta izvoza Mađarske u Kinu, situacija će ostati manje više ista i u budućnosti. Stoga, Kina može da bude samo dodatno tržište. Iako su neki bitni aspekti u slučaju Srbije različiti, situacija je slična i u slučaju ove zemlje.

Jedan od učesnika iz Srbije je naveo da je glavno pitanje da li Srbija i Mađarska mogu da pomognu jedna drugoj da se „ne udave“, pošto su tradicionalni izvori stranih direktnih investicija, kao što su trgovina i doznaka, presušili. Po njemu, jedina opcija je ulaz na nova tržišta, o čemu bi trebala da se pokrene debata. Učesnik je podvukao da je u protekle dve godine predsednik vlade Makedonije posetio Kinu 3 puta. Stoga, on zaključuje da za nekoliko godina EU možda ne bude jedina „igra na terenu“.

KOJE MOGUĆNOSTI POSTOJE?Proces privatizacije u Srbiji se nastavlja, i mnogo kompanija koje su i dalje u državnom vlasništvu bi mogle biti interesantne za investiture iz Mađarske. U mogućnosti spadaju i grinfild investiticije i ekspanzija mreže multinacionalnih kompanija koje već rade u Mađarskoj i na teritoriju Srbije. Ugovori o slobodnoj trgovini bi mogli da se pokažu kao vrlo unosni i za Mađarsku, zato što nude mogućnost izvoza kako mađarskim kompanijama koje rade u Srbiji, tako i mađarskim kompanijama koje rade u drugim zemljama CEFTA 2006..

U procesu pridruživanje EU, pitanja zaštite životne sredine postaju sve važnija za Srbiju. Srbija će morati da se usaglasi sa zakonima koji regulišu zaštitu životne sredine na nivou EU, a iskustvo Mađarske bi se moglo pokazati bitnim u različitim oblastima – od upravljanja vodama do zagađenja prirodne sredine.

Turizam je takođe još neistražena grana za saradnju između dve države. Pored svoje potencijalne atraktivnosti za privlačenje investicija u turizam, Srbija bi mogla da postane važna turistička destinacija za turiste iz Mađarske zbog svoje blizine, niskih cena i bogate i interesantne ponude. Štaviše, Srbija i Mađarska dele u izvesnoj meri zajedničko istorijsko i kulturno nasleđe, te bi kompanije iz Srbije i Mađarske mogle da sarađuju na stvaranju zajedničkih turističkih programa.

Dunavskom strategijom takođe su imenovane neke od mogućnosti za saradnju. Brojne mogućnosti pruža i postojanje dva pan-evropska koridora – Koridor 10 i reka Dunav, kao i saradnja u oblasti energetike sa budućim gasovodima Nabuko i Južni tok.

- 35 -

jEDaNaESt prEpOrUka za UNaprEđENjE SrpSkO-MađarSkih VEza1. Neophodno je da se uspostavi tešnja saradnja Srbije i Madjarske u oblasti evropskih

integracija. U interesu je Srbije da koristi iskustva Mađarske stečena tokom priprema za ulazak u Evropsku Uniju i potom kao države članice, posebno u oblasti transporta, industrijskog razvoja, zaštite životne sredine, poljoprivrede i razvoja seoskih sredina. Mađarska ima jasne političke i ekonomske interese da podstiče evropske integracije u svom okruženju.

2. Srbija i Mađarska trebalo bi da zajednički deluju na ispunjavanju 11 prioriteta pobrojanih u Dunavskoj strategiji. Ovo se posebno odnosi na aktere u prekograničnoj saradnji između Mađarske i Srbije. Od posebne koristi bi bilo da se ustanove savetodavna tela koja bi saradjivala sa državnim ustanovama, privredom, organizacijama civilnog društva i svim drugim učesnicima u Dunavskoj strategiji.

3. Neophodno je da se unapredi efikanost rada postojećih bilateralnih foruma za saradnju. Primer je Zajednička međudržavna komisija za manjinska pitanja koja se sastaje neredovno, a zaključci sa sastanaka često ostaju mrtvo slovo na papiru.

4. Vlada Srbije i Vlada AP Vojvodine trebalo bi da pruže snažnu podršku opštinama i drugim nosiocima prekogranične saradnje Srbije i Mađarske, naročito u okviru namenskih programa Evropske unije.

a. Bilo bi, pored ostalog, neophodno da se nađu mogućnosti da se pomogne podnosiocima projekata u okviru programa Evropske unije za predpristupačnu pomoć (IPA) – obaveza sufinansiranja takvih projekata sa najmanje 15% vrednosti poduhvata je često nepremostiva prepreka za opštine, organizacije civilnog društva i druge učesnike.

b. Srbija bi trebala da razmotri prihvatanje Evropsku okvirnu konvenciju o prekograničnoj saradnji između teritorijalnih zajednica ili vlasti (tzv.Madridska konvencija). Usvajanjem te konfencije opštine i drugi lokalni akteri imali bi više slobode u predlaganju projekata prekogranične saradnje u okviru IPA, na primer u oblasti infrastrukture i očuvanja prirodne sredine. Tako ne bi više bili obavezni da čekaju na odgovor drugih državnih institucija i time eventualno propuste mogućnost učešća u projektima IPA.

5. Vlada Srbije trebalo bi da nastoji da privuče multinacionalne kompanije u Mađarskoj da šire svoje proizvodne lance i u Srbiji. Dobar primer je automobilska industrija koja je u usponu u Srbiji posle dolaska Fiat-a, a u Mađarskoj spada među industrijske okosnice.

6. Srbija bi trebalo da podstiče zajedničkih izvoz preduzeća iz Srbije i Mađarske na tržišta trećih zemalja sa kojima Srbija ima ugovore o slobodnoj trgovini, kao što su zemlje CEFTA 2006, Rusija, Turska, Kazakstan i druge.

7. Srbija bi imala koristi od jačanja svoje turističke ponude u Mađarskoj. Geografska blizina, dobra i relativno jeftina ponuda kao i zajedničko nasleđe i istorija su neki od faktora koji bi mogli da doprinesu unapređenju saradnje na ovom polju, ne samo kroz povećanje prometa, već i investicije.

- 36 -

8. Bilo bi neophodno da se unapredi saradnja u oblasti informisanja i međuljudskih kontakata kako bi se omogućilo bolje medjusobno upoznavanje i prevazilaženje predrasuda. Tako je u Mađarskoj rasprostranjen utisak da u Vojvodini postoje snažne međuetničke napetosti. U Srbiji je u novije vreme ojačao utisak da u Mađarskoj preovlađuju retrogradne političke struje. Uspostavljanje što više mogućnosti za neposredne kontakte stanovništva (npr. Dani kulture, izložbe, bratimljenje gradova, itd.) i slobodan tok informacija su najkorisniji za sticanje realnih medjusobnih predstava.

9. Mađarske vlasti trebalo bi jasno da odbace težnje u pojedinim delovima javnosti da se obnove politički sukobi iz prošlosti, na primer kroz zahteve za revizijom Trijanskog sporazuma. S druge strane, srpske vlasti trebalo bi jasno da odbace zahteve za ukidanjem autonomije pokrajine Vojvodine. To bi doprinelo jačanju medjusobnog poverenja, čemu bi koristilo i unapređivanje međusobne saradnje političkih partija, akademskih i naučnih ustanova, nevladnih organizacija i svih drugih zainteresovanih činilaca u dvema zemljama.

10. Izgrađivanju međusobnog poverenja koristila bi i puna državna podrška radu Mešovite komisije akademija nauka Srbije i Mađarske koja se bavi rasvetljavanjem događaja tokom drugog svetskog rata i u neposrednom posleratnom razdoblju. S rezultatom rada Mešovite komisije trebalo bi da bude upoznata što šira javnost u obe države. Medju narednim koracima bilo bi neophodno da se uspostavi zajednička komisija za školske udžbenike istorije po ugledu na takvu francusko-nemačku komisije ili Projekt zajedničke istorije jugoistočne Evrope (http://www.cdsee.org/projects/jhp).

11. Od posebnog značaja za jačanje međusobnog poverenja su projekti u oblasti bezbednosti. Dobar primer je učešće Srbije sa 46 pripadnika Vojske Srbije u mađarsko-slovačkom kontigentu mirovne misije Ujedjenih nacija na Kipru. Bilo bi neophodno da se pokrenu i drugi zajednički poduhvati u oblasti bezbednosti, recimo u suzbijanja organizovanog kriminala ili civilnoj zaštiti u pograničnim oblastima.