1

2

SPOŁECZNE GIMNAZJUM NR 7 IM. JULIUSZA SŁOWACKIEGO

W KRAKOWIE

Hanna Czajka, Maria Mizerska,

Vanessa Olendrowicz,

Luiza Świerzawska

Temat projektu:

Dolny Śląsk jako skansen

techniki i laboratorium

nowych technologii

Promotor: Sławomir Zaczyński

Kraków 2014

3

4

Spis treści

WSTĘP ...................................................................................................................................................... 6

Przemysłowe Dzieje Dolnego Śląska ....................................................................................................... 8

XIII wiek .............................................................................................................................................................................. 8

XV wiek ............................................................................................................................................................................... 8

XVI wiek .............................................................................................................................................................................. 9

XVII – XVIII wiek ............................................................................................................................................................ 10

XIX wiek ........................................................................................................................................................................... 10

XX wiek ............................................................................................................................................................................ 11

Dolny Śląsk jako skansen techniki – podsumowanie............................................................................. 14

Współczesny przemysł i technika na Dolnym Śląsku ............................................................................ 18

Mosty we Wrocławiu ................................................................................................................................................. 18

Młyny we Wrocławiu .................................................................................................................................................. 22

Elektrownie wiatrowe .............................................................................................................................................. 24

Kopalnia złota .............................................................................................................................................................. 26

KGHM Polska Miedź .................................................................................................................................................. 27

Huta Miedzi „Legnica” ................................................................................................................... 30

Huta Miedzi „Głogów” ................................................................................................................... 31

PGE Elektrownia Turów ............................................................................................................................................. 33

Elektrownia Wodna „Leśna” ..................................................................................................................................... 35

Rozwój regionu, a rozwój technologiczny ....................................................................................................... 40

Summary ............................................................................................................................................... 46

Zakończenie ........................................................................................................................................... 48

Bibliografia: ........................................................................................................................................... 50

5

6

WSTĘP

W tym roku pojechałyśmy na obóz jesienny na Dolny Śląsk. Przez

dziesięć dni miałyśmy możliwość pobytu we Wrocławiu oraz we wsi Kliczków, w

powiecie bolesławskim. Postanowiłyśmy wspólnie zrealizować projekt pod

tytułem „Dolny Śląsk jako skansen techniki i laboratorium nowych technologii”

pod kierownictwem Pana Sławomira Zaczyńskiego. W skład naszej grupy

wchodzą: Hanna Czajka, Maria Mizerska, Vanessa Olendrowicz i Luiza

Świerzawska z klas drugich Społecznego Gimnazjum nr 7 w Krakowie. Wspólnie

doszłyśmy do wniosku, że Dolny Śląsk to wyjątkowe pod względem

przemysłowym województwo w Polsce, dlatego postanowiłyśmy wybrać ten

temat, by zgłębić wiedzę o tym regionie. Bardzo zainteresowała nas historia

rozwoju techniki na Dolnym Śląsku oraz to, jak zmieniła się ona do dnia

dzisiejszego. Chciałyśmy poznać najnowsze technologie w Polsce oraz

dowiedzieć jak są one na co dzień wykorzystywane. Postaramy się także

odszukać budowle oraz urządzenia przemysłowe na terenie Dolnego Śląska

i znajdziemy wytłumaczenie, jaki miały one wpływ na rozwój tego terenu? Aby

wykonać naszą prace jak najlepiej, zebrałyśmy przed obozem informacje na

temat regionu Polski do którego się wybierałyśmy, oraz podzieliłyśmy się

obowiązkami. Zadałyśmy sobie także trzy pytania badawcze, które pomogą

nam w pełni zrealizować temat projektu:

Dlaczego akurat Dolny Śląsk nazywany jest skansenem techniki?

Jak zmieniały się ośrodki przemysłowe?

Jak przemiany ośrodków wpłynęły na rozwój regionu?

Dołożymy wszelkich starań, żeby wyczerpująco oraz konkretnie

przedstawić odpowiedź na pytania badawcze oraz postaramy się, aby jak

najwięcej wynieść z owego projektu. Ponieważ jest to praca grupowa

starałyśmy się pracować zawsze razem oraz mieć równy podział obowiązków.

Poniżej przedstawiłyśmy mapę Polski wraz ze zaznaczonym województwem

dolnośląskim, w którym przebywałyśmy przez 10 dni.

7

8

Przemysłowe Dzieje Dolnego Śląska

Województwo dolnośląskie jest największym skupiskiem zabytkowych

obiektów przemysłowych w Polsce. Zabytki techniki województwa stanowią

integralną część dziedzictwa kulturowego.

Dolny Śląsk jest położony w dolinie Odry, u stóp Sudetów, w sąsiedztwie Czech i

Niemiec. W ciągu wieków przechodził z rąk do rąk. Pod koniec X wieku na

kilkaset lat trafił pod panowanie książąt i królów z rodu Piastów, by później stać

się częścią Czech. Kolejne wieki to rządy Austrii, Prus i Niemiec. Ziemie Dolnego

Śląska pozostawały poza granicami Polski aż do zakończenia II wojny światowej.

Początków Dolnego Śląska można doszukiwać się na początku XII wieku, kiedy

w wyniku rozgrywek między Piastami został wyodrębniony obszar dolnośląski.

Od starożytności na tych terenach rozwijało się górnictwo kruszcowe m.in.

srebra i ołowiu oraz górnictwo rudy żelaza.

XIII wiek

W XIII wieku na Śląsk przybyli cystersi, zajmowali się górnictwem

i hutnictwem, posiadali kuźnice w Trachach i Stanicy. Za sprawą cystersów

rozwinęło się także hutnictwo szkła.

Tradycje górnicze Śląska sięgają czasów Piastów Śląskich. Już w 1012r. Henryk

Brodaty nadał Złotoryi, obfitującej w pokłady złota prawa miejskie

i przywilej miasta górniczego. Kolebką polskiej miedzi jest Leszczyna. Tutaj

w połowie XII wieku wybudowano pierwszą sztolnię i zaczęto wytapiać metale

przy użyciu węgla drzewnego.

XV wiek

Dolny Śląsk jako odrębna jednostka administracyjna, ukształtował się pod

koniec XV wieku, pod rządami Macieja Korwina. W momencie swych oficjalnych

narodzin w XV wieku Dolny Śląsk był już regionem zurbanizowanym

i gospodarczo rozwiniętym. Odległość pomiędzy miastami nie przekraczała

18km (jeden dzień wędrówki, nawet w krótkie zimowe dni ).

Silnie rozwiniętymi gałęziami gospodarki było m.in.:

9

tkactwo ( Pogórze Sudeckie )

papiernictwo ( Legnica, Wrocław, Świdnica, Nysa )

piwowarstwo ( Świdnica, Wrocław, Lwówek Śląski )

poligrafia (W 1475 roku we Wrocławiu powstała pierwsza na Śląsku

oficyna drukarska )

huta szkła ( Szklary, Szklarki )

inie wodociągowe, należące do najdłuższych w Europie.

górnictwo – wydobycie:

- złoto ( Złotoryja, Złoty Stok )

- srebro ( Srebrna Góra )

- węgiel brunatny ( Wałbrzych )

- miedź

- bazalt

- piaskowiec

- wapień

- baryt

XVI wiek

Dolny Śląsk i jego stolica leżały w centrum nowoczesnego świata.

„Wiek szesnasty był dla Wrocławia tym, czym fin de siecle dla Wiednia

i „złote lata dwudzieste” dla Berlina. To właśnie wtedy nad odrzański gród

cieszył się sławą jednych z największych i najznamienitszych miast europejskich”

Gregor Thum1

U schyłku średniowiecza i progu epoki nowożytnej, Europa Środkowa

celebrowała swój Złoty Wiek XVI. Obszar pomiędzy Lipskiem, Pragą,

Wrocławiem, Krakowem i Gdańskiem był bogaty, rozwinięty cywilizacyjnie

i stosunkowo bezpieczny. Zmiany na rynkach światowych przybierały jednak

niekorzystny obrót. Centrum gospodarczym kontynentu stawały się Anglia

i Niderlandy, zasilane towarami kolonialnymi z Nowego Świata i dalekiej Azji.

Przez kolejne 200 lat, cały region centralnej Europy, a wraz z nim Dolny Śląsk,

tracił na znaczeniu. Dodatkowym ciosem dla tego regionu był wybuch wojny

religijnej. Dolny Śląsk znalazł się w oku cyklonu nazwanego później wojną

trzydziestoletnią

1 G. Thum, Obce Miasto. Wrocław 1945 i potem, Wrocław 2007, s.27

10

XVII – XVIII wiek

Stagnacja na Dolnym Śląsku

W XVIII wieku, gdy Europa Zachodnia wkraczała na nową ścieżkę rozwoju

nowoczesnego przemysłu, w otoczonych średniowiecznymi murami

dolnośląskich miastach nadal funkcjonowały średniowieczne cechy

rzemieślników. Przedsiębiorczość była krępowana statutami cechowymi. Aż do

końca XVII wieku nie było na Dolnym Śląsku ani jednej drogi bitej. W XVII i XVIII

wieku Dolny Śląsk rozwijał się powoli, tracąc dystans do Europy Zachodniej.2

XIX wiek

Na początku XIX wieku na terenie Prus, do których należał Dolny Śląsk,

wprowadzono wolną przedsiębiorczość. Rewolucja przemysłowa w końcu

wpłynęła na rozwój gospodarczy Śląska i wkrótce stał się on najbardziej

uprzemysłowionym regionem w Prusach.

Dolny Śląsk stał się znany z przemysłu lekkiego. Tkactwo stało się stało się

najważniejszą gałęzią tamtej gospodarki. Z czasem zaczęło rozwijać się

rolnictwo. Na wsi zaczęto uprawiać rzepak, kartofle i buraki cukrowe. W 1802r.

w Konarach koło Wołowa wybudowano pierwszą na świecie cukrownię

przetwarzającą buraki cukrowe. Zaczął rozwijać się też przemysł ciężki. W

pierwszej połowie XIX wieku produkowano silniki parowe, maszyny tkackie i

lokomotywy. W latach 1842-1847 dokonano gigantycznych inwestycji

kolejowych. Powstały połączenia do Berlina, Drezna, Wiednia, Krakowa i

Poznania. Rozwijano również drogi oraz żeglugę śródlądową. Dzięki

żeglowności Odry rzeka stała się dogodnym miejscem do transportu wielu

towarów. W pierwszej połowie XIX wieku uruchomiono żeglugę parową, a

statki docierały między innymi z Wrocławia do Hamburga.3

2 http://www.zabytkidolnegoslaska.com.pl/index.php/zabytki-artykuly/historia/1044-gawda-o-dolnym-lsku

3 http://www.se.pl/wydarzenia/kraj/dolny-slask-dawniej-i-dzis-dzieje-regionu_407655.html

11

XX wiek

Po burzliwych i zmiennych dziejach cały Śląsk znalazł się w granicach Polski

dopiero po zakończeniu II wojny światowej, a zamieszkująca te tereny ludność

niemiecka została przymusowo wysiedlona. Już w pierwszych latach

powojennych ruszyła odbudowa polskiego Dolnego Śląska. W 1945r. zaczęli tu

docierać polscy osadnicy, głównie z kresów wschodnich. Odgruzowano miasta,

uruchomiono instalacje elektryczne oraz wodociągowe, odbudowano

i wyremontowano zakłady pracy. Przywrócono połączenie kolejowe i

wyremontowano zakłady pracy, otwarto szkoły, szpitale i polskie uczelnie.

Jednak początki Dolnego Śląska po powrocie do Polski nie były łatwe.

Odbudowę zniszczeń utrudniała Armia Czerwona. Rosyjscy żołnierze

demontowali i wywozili do Związku Radzieckiego wszystko co miało jakąkolwiek

wartość: maszyny, zakłady przemysłowe, samochody, meble, a nawet windy

z budynków i tory kolejowe. Z drugiej strony – potrzebne były materiały na

odbudowę Warszawy. Wiele budynków, często reprezentacyjnych, na Śląsku,

nadających się do odbudowy zostało rozebranych, a miliony cegieł wywieziono

do stolicy. Znaczne obszary Dolnego Śląska nigdy nie dźwignęły się już w pełni

z ówczesnego upadku.

Pod koniec 1945r. w działało wiele zakładów przemysłowych. Ruszyły pierwsze

kopalnie miedzi – „Lena”, „Nowy Kościół” i „Konrad”. Wystartował PAFAWAG

produkujący wagony towarowe, odbudowana została Fabryka Wodomierzy,

zaczęły wydobycie kopalni w Wałbrzychu. Uruchomiono zakłady włókiennicze

między innymi w Bielawie. Równocześnie zmieniła się struktura przemysłu,

rozwijać się zaczął przemysł chemiczny, maszynowy

i elektromaszynowy. Powstał nowy, potężny przemysł wydobywczy. W 1957r.

w okolicach Legnicy i Głodowa odkryto ogromne złoża rud miedzi i w latach 60.

zbudowano tu potężny okręg przemysłowy. 4

Przełom 1989 r. był wstrząsem dla Dolnego Śląska.

Węgiel, miedź, rudy żelaza, złoto, srebro i wiele innych budowały potęgę

gospodarczą tej ziemi. Odzwierciedlało się ono w budowlanych miastach,

świątyniach, zamkach i pałacach, które podziwiamy do dzisiaj. Z wydobycia

4 http://www.kghm.pl/index.dhtml?category_id=190

12

węgla rosła fortuna Hochbergów, a wraz z nią Wałbrzych, tuż obok bogactwo

innym rodom zapewniały zakłady włókiennicze, mieszczanie Strzegomia

budowali swoje miasto drążąc kolejne kamieniołomy, a Świdnica słynęła

z handlu. Nie zapominajmy o dominującym rolnictwie, któremu sprzyjały żyzne

ziemie.

Przestarzałe zakłady nie wytrzymały jednak konkurencji z tanimi produktami

pochodzącymi z dalekiego wschodu. Mieszkańcy stracili źródło dochodów,

zakłady przemysłowe zamieniły się w ruiny. Wszystko to spowodowało

gigantyczne bezrobocie. W 1990r. zapadła decyzja o zamknięciu

eksploatowanych dotąd starych poniemieckich kopalń. Pracę straciło wówczas

kilkadziesiąt tysięcy osób. Bieda i bezrobocie spowodowały upadek wielu miast

i wsi.

Kopalnia Miedzi w Bolesławcu

Źródło: http://wolow.fotopolska.eu/kopalnie,500,20/woj.dolnoslaskie.html

13

14

Dolny Śląsk jako skansen techniki

„Istotną cechą rozwoju cywilizacyjnego człowieka jest wykształcenie techniki

rozumianej jako celowe zdobycie umiejętności i sposobów wykonywania

określonych czynności, dla wytworzenia dóbr materialnych. Technika

ewoluowała, doskonaliła i wzbogacała się o nowe rozwiązania. Dotychczasowe

narzędzia, którymi się posługiwano, stawały się bezużyteczne i popadały w

zapomnienie lub całkowitą likwidację. Te jednak, które ocalały, stanowiły i

stanowią świadectwo dawnych umiejętności i możliwości wytwórczych

człowieka, stając się świadectwem określonego etapu rozwoju cywilizacyjnego i

jego charakterystyki kulturowej”5

Pojęcie „zabytek”, których skanseny są pełne, jest to wytwór człowieka

pochodzący z przeszłości. Myślę, że obiekty przemysłowe, które utraciły dla

współczesnych ludzi swoją funkcjonalność i użyteczność, możemy śmiało

nazwać „zabytkami techniki”. Dla potwierdzenia tej teorii przytoczmy słowa

cenionego historyka architektury, Stanisława Żaryna: „Jednak nie tylko dzieła

sztuki godne są zachowania, równie cenne okażą się standardowe maszyny czy

prymitywne narzędzia pracy, świadczące o etapach myśli technicznych”6

Na Dolnym Śląsku możemy spotkać wiele takich miejsc. Jak pisałam

wcześniej region ten był w przeszłości wysoko rozwinięty technicznie.

Powstawało tu wiele zakładów przemysłowych, które w ówczesnych czasach

były osiągnięciami techniki tj. pierwsza cukrownia, pierwsza drukarnia, huty i

kopalnie. Przemiany i rozwój na przestrzeni wieków spowodowały wyłączenie z

„życia” tych miejsc. Pociągało to za sobą wiele negatywnych skutków

ekonomicznych tj. bieda czy bezrobocie. Beztroska władz w stosunku do tych

osobliwych, ale jakże ważnych pomników cywilizacji, niedostrzeganie ich

wartości ponadczasowych, doprowadziły do zagłady wielu z nich. Jako

przykłady skutków takiego postępowania możemy przytoczyć decyzję

prezydenta Wrocławia w 1975r. o wysadzeniu resztek średniowiecznych

młynów Świętej Klary, czy dwadzieścia lat później zabudowań rzeźni i

najstarszej wówczas cukrowni liczącej ponad 160 lat.

5 F. Midura, Społeczna opieka nad zabytkami na ziemiach polskich od 1918r., Warszawa 2004, s.38

6 S. Żaryn, Dlaczego chronimy zabytki, Warszawa 1966, s.7

15

Obecnie zaczęto doceniać te obiekty jako dobra kultury, dzięki którym rejony

te stają się atrakcyjniejsze turystycznie.

Ocalała resztka pierwszej cukrowni na świecie z 1802r. znajdująca się w

Konarach koło Wołowa. Została ona uratowana i zabezpieczona w 1964r.,

niestety bez wyposażenia

Wspaniałym zabytkiem jest najstarsza papiernia w Europie z 1605r., tym

bardziej, że przetrwało jej wyposażenie techniczne. Po odrestaurowaniu w

latach 1962 - 1966 mieści się tu Muzeum Papiernictwa, w którym prowadzona

jest produkcja papieru czerpanego – także w formie pokazowej dla

zwiedzających.

Zabytkiem innego typu jest Lisia Sztolnia w Wałbrzychu, wykuta w latach

1791–1794 z inicjatywy hrabiego Fryderyka Wilhelma von Reden dla

odwodniania powstałej nieopodal kopalni „Fuchs”. Sztolnia szybko stała się

atrakcją turystyczną. Odwiedzało ją wiele znamienitych ludzi, m.in. w 1816 roku

księżna Izabela Czartoryska. Podziemna trasa udostępniona była do zwiedzania

już w XIX wieku. Przechodziła ona różne koleje losu, aż ostatecznie w 2001 roku

udostępniono do zwiedzania część sztolni od strony szybu „Julia”.

W 1996 roku, po 35 latach zaprzestania działalności górniczej, otwarto w

Złotym Stoku niezwykle atrakcyjną Kopalnię Złota.

Często obiekty, które mogły być zabytkami techniki, stały się zabytkami

architektury z powodu usunięcia z nich maszyn i całego przemysłowego

wyposażenia. Powstały w nich biura lub mieszkania, tak atrakcyjne obecnie

lofty. Stało się tak z wrocławskim Młynem Maria z XVIII wieku. Innym

pozytywnym przykładem zagospodarowania obiektów przemysłowych , które

utraciły swoją funkcję, jest wapiennik w Starej Morawie przekształcony w

Galerię Sztuki.7

Szczególne miejsce w historii przemysłu śląskiego zajmuje wydobycie

węgla kamiennego. Obniżenie efektywności ekonomicznej po przemianach

politycznych w naszym kraju pod koniec XX wieku doprowadziło do

sukcesywnego zamykania kopalń. Z Kopalni Węgla Kamiennego „Julia” ostatni

wózek z węglem wyjechał 20.09.1996 roku. Jak już wspominałam wcześniej

7 A.Grochowski, E.Wiśniewski, Przewodnik geologiczny po Parku Krajobrazowym Chełmy, Wrocław 1995, s.83

16

decyzje te pociągały za sobą poważne konsekwencje społeczne. Na Dolnym

Śląsku zapanowało porażające bezrobocie a zamknięte kopalnie niszczały i były

rozkradane. Po pewnym czasie postanowiono zabezpieczyć choć część z nich i

tak na bazie kopalni „Julia” zorganizowano Muzeum Przemysłu I Techniki,

jedno z największych i najbogatszych w eksponaty tego typu w kraju. W

Wałbrzychu powstaje podziemna trasa turystyczna w kształcie pętli łącząca

różne obiekty.8

Nieprzewidywalne są koleje losu. Jestem przekonana, że ludzie którzy

przyczyniali się do rozwoju przemysłowego Dolnego Śląska nigdy nie

przypuszczali, że zagłębie węglowe i przemysłowe przekształci się kiedyś w

zagłębie zabytkowe o wielkim znaczeniu kulturowym i turystycznym a potomni

będą nazywać to miejsce „skansenem techniki”.

Kopalnia Węgla Kamiennego „Julia” w Wałbrzychu

Żródło:http://turystyka.wp.pl/gid,15741916,img,15742473,kat,1036541,page,10,title,Walbrz

ych-stara-kopalnia-Julia,galeria.html?ticaid=1139f5&_ticrsn=3

8 M. Wasiak, Koncepcja trasy turystycznej „Droga Kultury Przemysłowej” w Wałbrzychu, w: Terra incognito w

turystyce, red. M.K. Leniartek, Wrocław 2009, s.509 - 517

17

18

Współczesny przemysł i technika na Dolnym Śląsku

Mosty we Wrocławiu

Jedną z rzek przepływających przez bogate w życie centrum Wrocławia jest

Odra, którą można podzielić na Odrę Północną oraz Południową. Poza nią przez

miasto przepływają również Bystrzyca, Dobra, Oława, Widawa oraz Zielona.

Poruszanie się po mieście nie przekraczając żadnej z wyżej wymienionych rzek,

było by nie możliwe. Można powiedzieć, iż mosty miały charakter

miastotwórczy. Wrocław jest jednym z miast, które powstały na przeprawie

przez rzekę.

W Średniowiecznej technologii budowa mostu, przypominającego nieco kładkę

przerzuconą przez rzekę, opierała się na drewnianych balach wbijanych w dno

rzeki. Najczęściej most o najprostszej drewnianej konstrukcji nadawał się do

użytku przed około 25 lat, po tym czasie należało dokonać przeglądu obiektu.

Dopiero w XIX wieku drewniane mosty zostały zastąpione przez metalowe lub

kamienne konstrukcje.

Mosty można pogrupować ze względu na ich budowę, ale także przyglądając się

ich zastosowaniu. Konstrukcje we Wrocławiu miały służyć mieszkańcom,

umożliwiając im przedostanie się na drugi brzeg rzeki. Ułatwiły także transport,

który dzięki nim, nie musiał odbywać się drogą wodną.

Poza mostami, na których nie spoczywał obowiązek utrzymania wszystkich,

nawet tych cięższych pojazdów, do dziś istnieją mosty kolejowe. Muszą być one

znacznie wytrzymalsze od tych, o których wspominałam wcześniej ze względu

na ciężar pociągu, który ma się po nich poruszać. Sama lokomotywa ważąca

około 70 ton, stanowi na tyle duże obciążenie, że zwykły most nie byłby w

stanie jej utrzymać. Dlatego właśnie mosty kolejowe najczęściej budowane są z

żelaza, zapewniając w ten sposób bezpieczeństwo

i dając pewność, ze wytrzymają przejazdy wielu pociągów. Ponad to, pojazd

poruszający się po torach wywoływałby wstrząsy oraz drgania, które

niewątpliwie nie wpłynęłyby pozytywnie na utrzymanie konstrukcji. Przykładem

takiego mostu we Wrocławiu jest most Poznański.

19

Przykłady mostów we Wrocławiu:

Most Piaskowy (przechodzący przez Odrę Południową)

Most Tumski (przechodzący przez Odrę Północną)

Most Młyński Południowy (przechodzący przez Odrę Północną)

Most Młyński Północy (przechodzący przez Odrę Południową)

Most Słodowy (przechodzący przez Odrę Północną)

Most Pomorski (przechodzący przez Odrę)

Źródło: http://investmap.pl/galeria/wroclaw-most-redzinski/38821.html

20

Przykładem kładki we Wrocławiu jest Żabia Kładka, czyli stalowa konstrukcja

wisząca, która w 1975 roku połączyła Wyspę Bielarską z miastem, zastępując

drogowy most stalowy. Obecnie jest przeznaczona tylko dla pieszych.

Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Mosty_i_kladki_we_Wroclawiu

21

Kanał Młyna Maria Fot. Hanna Czajka

Budynek Młyna Maria Fot. Hanna Czajka

22

Młyny we Wrocławiu

We Wrocławiu, poza mostami warto zwrócić uwagę także na młyny. Obecnie

możemy oglądać jedynie pozostałości po młynach. Kiedyś w mieście znajdowały

się między innymi dwa młyny: Młyn Świętej Klary, oraz Młyn Maria. Poza nimi

było jeszcze parę tego typu budowli, ale ja z projekcie postanowiłam zająć się

opisem tylko tych dwóch.

„Młyn to budowla z urządzeniem do przemiału ziarna na mąkę i kaszę,

poruszanym za pomocą koła wodnego lub turbiny wodnej, usytuowana nad

rzekami.” 9

Młyn Świętej Klary znajdował się przy moście św. Klary. W XVI wieku miały

konstrukcję drewnianą. Wielokrotnie zostały dotknięte przez pożary.

Najbardziej dotkliwy okazał się pożar z 1789 roku, kiedy młyn spłonął,

a odbudowany został murowany. W 1975 roku, ówczesny prezydent Wrocławia

podjął decyzję o wysadzeniu młyna w powietrze. Na jego polecenie młyn został

wysadzony przez saperów. O ile na początku nie było widać szczególnego

zainteresowania mieszkańców tą sprawą, później, zwłaszcza poza granicami

Wrocławia, a nawet Polski, decyzja podjęta przez Mariana Czulińskiego spotkała

się z powszechną krytyką.

Młyn Maria stoi we Wrocławiu już prawie 800 lat. Obudowę rynien kanału

Młyna Maria stanowi ceglany mur wsparty na rusztowaniu

z drewnianych pali. Kiedyś w torze wodnym znajdowały się dwa koła wodne,

ale niestety do dziś nie zachowało się żadne z nich.

Konstrukcja młynów jest bardzo prosta. Na brzegach po obu stronach kanału

znajdują się budynki młyna, natomiast w torze wodnym, którego ściany

stanowią ceglane mury, zamontowane jest przynajmniej jedno, najczęściej

drewniane, koło. Woda płynąca kanałem wprawia w ruch koło, które

napędzane energią kinetyczną wody porusza przekładnią. System przekładni

przenosi ten ruch na żarna, które mielą ziarno na mąkę.

9 http://pl.wikipedia.org/wiki/Mlyn_wodny

23

Farma wiatraków w Bolesławcu Fot. Hanna Czajka

Farma wiatraków w Bolesławcu Fot. Hanna Czajka

24

Elektrownie wiatrowe

Podczas obozu odwiedziliśmy również farmę wiatrową, na której

znajdowały się dwa wiatraki, wybudowane na ok. 30 lat. W tym

czasie są oczywiście konserwowane. Jest to bardzo prosta metoda

produkcji prądu, stawiamy wiatrak, a wiatr nim kręci. Oczywiście

oprócz zwolenników takiej formy jest wielu przeciwników. Większe

farmy mogą mieć negatywny wpływ na środowisko. Z tego też

względu mieszkańcy gminy nie zgodzili się na znaczne powiększenie

elektrowni wiatrowej, tylko na dosłownie kilka generatorów.

25

Kopalnia Miedzi w Złotoryi Fot. Hanna Czajka

26

Kopalnia złota

W 1660 roku w Złotoryi, w górze Świętego Mikołaja odkryto żyłę złota. Zaraz po odkryciu zaczęto eksploatację. Górnicy zaopatrzeni w narzędzia kruszyli skały kując ręcznie metr po metrze. Urobek był wynoszony na zewnątrz i ten, który zawierał drobinki złota był składany osobno, po czym poddawano go obróbce. Dzisiaj z tony urobku można wyzyskać tylko 0,02g złota. W tej chwili kopalnia stała się tylko atrakcją turystyczną dla Złotoryi. Kopalnia posiada szyb wentylacyjny, który wychodzi na powierzchnię ziemi o średnicy sześciu metrów i dwudziestu ośmiu metrów wysokości. Obiekt administrowany jest przez złotoryjski ośrodek kultury i rekreacji.

27

KGHM Polska Miedź

KGHM Polska Miedź S.A. to jedna z największych spółek i czołowy producent

miedzi i srebra rafinowanego10 w Polsce. Posiada trzy zakłady górnicze:

Zakład Górniczy „Lubin”

Zakład Górniczy „Polkowice – Sieroszowice”

Zakład Górniczy „Rudna”

My na obozie odwiedziliśmy oddział Zakłady Górnicze „Polkowice –

Sieroszowice”, powstały w 1961r. Jego obszar górniczy zajmuje 174,56 km2

i pracuje tam około 4,5 tys. ludzi. Technologia jest na bardzo wysokim

poziomie. Oczywiście, w pełni zmechanizowana. Na dole kopalni pracuje prawie

pół tysiąca, przystosowanych do warunków geologicznych oraz klimatycznych,

maszyn. Zakład wykorzystuje różne materiały wybuchowe, ponieważ stosuje

technikę strzelniczą. Podziemną część kopalni i powierzchnię łączy jedenaście

szyb, czyli pionowy otwór, dzięki któremu możemy dostać się pod ziemię.

Technologiczny proces wydobycia miedzi zaczyna się w kopalni.

Następnie wydobyta ruda miedzi trafia do Zakładów Wzbogacania Rud, które

znajdują się przy wszystkich trzech zakładach górniczych. Następnym etapem

jest dostarczenie koncentrat miedzi do huty. KGHM posiada trzy huty:

Huta Miedzi „Legnica”

Huta Miedzi „Głogów”

Huta Miedzi „Cedynia”

10

Rafinacja – nadanie substancji odpowiednich właściwości poprzez oczyszczanie (metodą fizyczną lub

chemiczną).

28

Teren zakładu KGHM Fot. Hanna Czajka

Budynek zakładu KGHM Fot. Hanna Czajka

29

Huta Miedzi „Legnica”

Źródło: http://fakty.lca.pl/legnica,news,41788,Huta_przygotowuje_sie_do_zlomowej_rewolucji.html

30

Huta Miedzi „Legnica”

Huta została utworzona w 1951 roku pod nazwą Legnickie Zakłady

Metalurgiczne. Swoją działalność rozpoczęła w 1953 roku. Sześć lat później

Legnickie Zakłady Metalurgiczne zostały przekształcone w Hutę Miedzi

„Legnica”, jej zdolność produkcyjna wynosiła wtedy 12 tysięcy ton miedzi

rocznie. W 1960 roku odkryto nowe złoża miedzi w związku z czym

wybudowano nowe kopalnie „Lubin” i „Polkowice” skutkowało to rozbudową

Huty i zwiększeniem zdolności produkcyjnej do 60 tys. ton rocznie. Od kiedy

w 1970 roku huta stała się częścią Kombinatu Górniczo-Hutniczego Miedzi, jej

modernizacja jest nieprzerwanym procesem, adekwatnym do postępu

technologicznego i standardów produkcyjnych na całym świecie, a zwłaszcza

w pod względem dbania o środowisko. Obecnie huta zajmuje obszar 105 ha.

Jeszcze parę lat temu zatrudniała 1000 osób, obecnie pracuje tam 920.

31

Huta Miedzi „Głogów”

Budowę huty rozpoczęto w 1968 roku. Przez rok zdolność produkcyjna

wynosiła 80 tysięcy ton miedzi rocznie. W 1969 roku postanowiono

przebudować rozbudować hutę, zwiększając tym jej zdolność produkcyjną do

160 tysięcy ton rocznie. W 1971 roku huta została przekazana do eksploatacji.

Trzy lata później podjęto decyzję o ponownej przebudowie huty. Wybudowano

trzecią część, której zdolność produkcyjna wynosiła 150 tysięcy ton miedzi

rocznie. Podczas uruchamiania jej w 1978 roku zastosowano nowoczesną,

pierwszą tego typu na świecie, jednostadialną technologię wytopu miedzi

w piecu zawiesinowym.

W latach 2000-1001 zmodernizowano istniejący wydział ołowiu. Jego zdolność

produkcyjna wynosi 30 tysięcy ton ołowiu rocznie

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

1968 1969 1974

ton miedzi rocznie

rok

zdolność produkcyjna

32

Produkcja jest oparta na technologii przetopu koncentratów miedzi, za pomocą

pieców szybowych. Proces wytwarzania miedzi dzieli się na 5 faz:

Brykietowanie (formatowanie sypkich substancji w zwięzłe bryły)

koncentratów miedzi

Wytop kamienia miedziowego w piecach szybowych

Konwertorowanie (usuwanie niechcianych domieszek poprzez utlenianie)

kamienia

Rafinację ogniową w piecach anodowych wraz z odlewaniem anod

Elektrorafinacja (oczyszczanie metali otrzymanych drogą hutniczą)

miedzi anodowej

Ośrodek ten jest jedną z najczystszych hut ,która wyznacza dzisiaj standardy

ekologiczne dla wielkich kompleksów przemysłowych na świecie. Dowodem na

nowoczesność Huty Miedzi „Głogów” są nie tylko innowacyjne technologie, ale

także ścisłe przestrzeganie wymagań ochrony środowiska. Przez ostatnie 17 lat

wydatki na inwestycje ekologiczne wyniosły 450 mln zł.

W wyniku podjętych działań stopień uciążliwości hut w zakresie ścieków,

odpadów poprodukcyjnych oraz emisji pyłowo-gazowej zmalał do poziomu

osiągalnego przez wiodące na świecie przedsiębiorstwa. Dzięki tak dużym

wydatkom mającym na celu zmniejszenie szkód wyrządzanych środowisku

przez hutę, ilość emitowanego pyłu oraz dwutlenku siarki uległa znacznemu

zmniejszeniu.

33

PGE Elektrownia Turów

„Oddział Kopalnia Węgla Brunatnego Turów jest nowoczesnym

i perspektywicznym zakładem stosującym najnowsze osiągnięcia techniki. Przez

następne dziesięciolecia będzie realizować swoje cele techniczne i funkcje

społeczne przy pełnym poszanowaniu środowiska naturalnego.

Budowa geologiczna złoża węgla brunatnego Kopalni Turów jest niezwykle

zróżnicowana i skomplikowana. Proces technologiczny wydobycia oparty jest

na 13 koparkach wieloczerpakowych i 4 zwałowarkach połączonych ze sobą 92-

kilometrowym układem ciągów wielkogabarytowych przenośników taśmowych

tworzących układy transportowe. Układ technologiczny kopalni poddawany jest

ciągłej przebudowie i modernizacji zarówno pod względem technicznym jak i

technologicznym, wynikającym z warunków eksploatacji złoża i postępu

technicznego w przemyśle.”

Dnia 22 września nasza grupa projektowa miała przyjemność odkryć tajemnice

jednej z 6 grup wchodzących w skład największych firm energetycznych w

kraju. Przedmiotem ich działalności jest wydobywanie węgla brunatnego oraz

wytwarzanie energii elektrycznej i ciepła. Kopalnia Turów jest najstarsza i druga

co do wielkości w Polsce. Od 1962r. elektrownia pracuje nieprzerwanie i nie

było sytuacji, w której kotły i turbiny zostały wygaszone. Nawet powódź w

2010r., która zalała całą Bogatynię (w tym kopalnię), nie przeszkodziła PGE w

pracy i po odpompowaniu kopalni wszystko wróciło do normy.

Źródło:http://energiamax.pl/energia/elektrownia-turow-ponad-3-mld-zl-na-nowy-blok-energetyczny

34

Dzięki ciężkiej pracy dużej grupy ludzi powstały różne konstrukcje takie jak

chłodnie, maszynownie czy kominy, które pomagają w rozwoju elektrowni

Zasobnik szczelinowy Zanim węgiel zostaje spalany trzeba go zmagazynować w

bunkrze szczelinowym o pojemności 16000t węgla. Jest to ilość, którą można

zasilić 1555 domów jednorodzinnych. Niestety elektrownia zużywa go więcej,

bo aż od 8 do 12 milionów ton węgla rocznie (zależy jaka jest produkcja energii

elektrycznej i jakie są potrzeby). Na przykład podczas surowej zimy PGE musi

zwiększać produkcję, ponieważ każdy wtedy dogrzewa się elektrycznie. W lecie

również nie jest łatwo ze względu na klimatyzację.

Elektrofiltr Jest to rodzaj odpylacza. Ma sprawność ponad 99%, co oznacza, że

pył, który idzie z kotła jest w bardzo dobrym stopniu wyłapywany.

Turbina W niej następuje zamiana energii zmagazynowanej w parze na energię

elektryczną poprzez ruch obrotowy turbiny (3000 obrotów na minutę).

Chłodnia W najgrubszym miejscu ma 40 cm. Przepływa przez nią 35m6 wody

w ciągu godziny.

Komin Wybudowany w 3 miesiące o wysokości 150m, który wyrzuca spaliny na

dużą wysokość. Dzięki rozproszeniu szkodzą środowisku w mniejszym stopniu.

Biomasa to najstarsze i najszerzej współcześnie wykorzystywane odnawialne

źródło energii.11Jest to masa pochodzenia roślinnego, którą uzyskuje się przy

wytworze oleju rzepakowego, słonecznika lub słomy w postaci zrębek albo

żwirku. Instalacja, którą posiada PGE jest w stanie dostarczyć do spalania aż 180

000 ton biomasy rocznie. Biomasa ma większą kaloryczność, czyli w jednostce

objętości ze spalenia uzyskujemy więcej energii niż z węgla.

11

http://www.biomasa.org/index.php?d=artykul&kat=49&art=1

35

Elektrownia Wodna „Leśna”

Kompleks budowli stopnia wodnego „Leśna”, wraz z elektrownią znajduję się w

miejscowości Leśna na rzece Kwista. Budowę zbiornika rozpoczęto

w 1901 roku, cztery lata po wielkiej powodzi, która bardzo dotknęła tamte

rejony. Budowę elektrowni natomiast rozpoczęto w 1905 roku. Znajdująca się

tam zapora wraz z elektrownią są najstarszymi tego rodzaju ośrodkami na

Dolnym Śląsku.

Powódź stała się przyczyną opracowania przez inżynierów projektów

zabezpieczeń przeciwpowodziowych, aby sytuacja z końca lipca 1897 roku się

nie powtórzyła. Z czasem zaczęły powstawać ambitne plany na rozwiązanie

problemów zabezpieczeń przeciwpowodziowych takich jak zapory, progi, mury,

czy zbiorniki retencyjne.12 Jednak wybudowanie tak wielu obiektów

hydrotechnicznych było bardzo kosztowne. Zainwestowanie w coś takiego nie

było możliwe bez wystarczających na to środków finansowych. Jednak po

przegranej przez Francję wojnie z Prusami, Francuzi zmuszenie byli zapłacić

Prusom kontrybucję, czyli swego rodzaju odszkodowanie, w wysokości 5 mld

franków w złocie, co było kwotą równoważną kilku rocznych budżetów

pruskiego państwa.13 Dzięki zapłacie Francuzów plany na umacnianie oraz

budowę zabezpieczeń przeciwpowodziowych na terenie Dolnego Śląska można

było zrealizować.

Pierwsze tego typu budowle były wznoszone przez niemieckich budowniczych

w konstrukcji kamienno- betonowej. Eksploatacja zbiornika rozpoczęła się wraz

z jego napełnieniem w 1905 roku. Budowę obiektów elektrowni rozpoczęto w

1906 roku, a zakończono dwa lata później. Budynki znajdują się 100 m poniżej

zapory.

Elektrownia wykorzystuje energię kinetyczną wody (energię ciała związaną z

ruchem masy).

12

http://www.tauron-ekoenergia.pl/elektrownie/energia-wodna/zew-jelenia-gora/Strony/lesna.aspx#ad-image-0 13

http://www.tauron-ekoenergia.pl/elektrownie/energia-wodna/zew-jelenia-gora/Strony/lesna.aspx#ad-image-0

36

Składa się z:

Zbiornika

Zapory

Kanału

Odpływu

Turbiny

Generatora

Transformatora

Linii przesyłowych

Zapora może być ziemna, betonowa, a czasem nawet kamienna.

W Polsce najczęściej występują zapory betonowe. Gdy woda ze zbiornika ma

wpłynąć do kanału, zapora jest zwalniana, lub przesunięta, aby umożliwić

swobodny przepływ wodzie. Woda wpływa do kanału, poruszając turbiną,

a następnie płynie odpływem. Poruszana turbina zamienia energię kinetyczną

na mechaniczną, natomiast podłączony do turbiny generator z energii

mechanicznej wytwarza, inaczej mówiąc generuje, energię elektryczną.

Następnie linie przesyłowe transmitują wyprodukowaną w elektrowni energię

elektryczną na miejsce odbioru.

Źródło: http://energiaodnawialna.net/

37

Turbiny w elektrowni wodnej „Leśna” Fot. Hanna Czajka

Hala z turbinami Fot. Hanna Czajka

38

Zbiornik wodny fot. Hanna Czajka

Zapora wodna fot. Hanna Czajka

39

40

Rozwój regionu, a rozwój technologiczny

Nie można jednoznacznie określić zmian zachodzących w ośrodkach

przemysłowych na terenie Dolnego Śląska. Znaczna większość ośrodków została

wybudowana w XX wieku, ale wszystkie z nich ulepszają się poprzez

modernizację technologii aż do dzisiaj. Generalnie patrząc na ośrodki

przemysłowe oczami turysty przebywającego na Dolnym Śląsku, można

powiedzieć, iż modernizacja ta źle wpływa na przykład na czystość powietrza.

Nie zgłębiając tematu, można pomyśleć, że im większa jest zdolność

produkcyjna danego obiektu, tym większe będzie zanieczyszczenie powietrza.

Jednak po dokładnej analizie, chociażby wykresu załączonego w rozdziale

poświęconym hucie miedzi w naszym projekcie, można wywnioskować, iż

postawiona w poprzednim zdaniu teza jest błędna. Akurat w tym przypadku

modernizacja technologii Huty Miedzi nie zgadzała się ze stereotypem. Niestety

problem zanieczyszczenia atmosfery spowodowany przez ośrodki przemysłowe

jest coraz bardziej dotkliwym dla ludzkości problemem na skalę światową. Na

wykresie poniżej przedstawiono udział poszczególnych sektorów gospodarki

w emisji dwutlenku siarki w Polsce.

41

Źródło: http://biurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_92/i-19.pdf

Źródło:http://www.kobize.pl/materialy/Inwentaryzacje_krajowe/2013/Bilans_emisji-

raport_syntetyczny_%202011.pdf

49%

16%

24%

8%

3%

Udział poszczególnych sektorów gospodarki w emisji SO2 (w Polsce, 1990r.)

energetyka zawodowa

energetyka przemysłowa

sektor komunalno-bytowy

technologie przemysłowe

pojazdy mechaniczne

53%

27%

20%

0% 0%

Udział największych sektorów w emisji SO2 (w Polsce, w 2011r)

procesy spalania w sektorzeprodukcji o transformacji energii

procesy spalania pozaprzemysłem

procesy spalania w przemyśle

procesy produkcyjne

transport drogowy

42

Chcąc odpowiedzieć na pytanie, jak wpłynęły zmiany ośrodków przemysłowych

na rozwój regionu, można dokonać analizy podziału na sektory ekonomiczne

na Dolnym Śląsku.

Źródło: http://obserwatorium.cmsiko.pl/sites/default/files/2011-07-26-13-24-53.pdf

Z wykresu wynika, że zatrudnienie w sektorze przemysłowym wzrosło, wraz z

przemianami technologicznymi na przestrzeni pięciu lat. Co oznacza, ze

przemiany te pozytywnie wpływają na region pod tym względem. Dodatkową

informacją, zobrazowaną na wykresie, jest malejąca ilość zatrudnionych

w sektorze rolniczym, oraz wzrastająca liczba zatrudnionych w sektorze

usługowym.

Idąc dalej narzuca się pytanie o bezrobotnych. W tej części odwołam się do

wykresu przedstawiającego informację o stopie bezrobocia w latach 2005-2008

na Dolnym Śląsku.

43

Źródło: http://obserwatorium.cmsiko.pl/sites/default/files/2011-07-26-13-24-53.pdf

Na wykresie można zaobserwować, iż liczba bezrobotnych wraz

z postępem technologicznym na przestrzeni trzech lat maleje. Można by

powiedzieć, że z jednej strony ciągłe ulepszanie maszyn oraz ośrodków

przemysłowych, nie wpłynie pozytywnie na liczbę bezrobotnych. Ludzie będą

zastępowani maszynami i coraz mniej będzie zatrudnianych, przez co ilość

bezrobotnych wzrośnie. Wykres jednak pokazuje, że nawet mimo błyskawicznie

ulepszającym się systemom, liczba bezrobotnych nie wzrasta, a nawet

przeciwnie, maleje.

44

Należy jednak pamiętać, że jednym z ważniejszych gałęzi przemysłu na Dolnym

Śląsku jest przemysł wydobywczy, który opiera się na wydobywaniu surowców

mineralnych. Ten rodzaj przemysłu opiera się o zasoby wyczerpywalne. W

perspektywie kilkudziesięciu lat, zasoby stopniowo zaczną się wyczerpywać, co

może zmusić niektóre zakłady pracy do likwidacji,

w przypadku nie podjęcia decyzji o eksploatacji nowych złóż. „Przemysł

wydobywczy może jednak stanowić dobrą bazę do rozwoju pokrewnych gałęzi

przemysłu, o większym zaawansowaniu technologicznym, a zarazem

o większym potencjale rozwoju, które w przyszłości mogą zastąpić przemysł

wydobywczy.”14

Zagadnienia, o których wspomniałam wyżej to tylko nieliczne z tych, które

należałoby przeanalizować aby odpowiedzieć na zadane pytanie badawcze.

Jednak wydaje mi się, ze te wymienione przeze mnie są najważniejsze. Jeśli

ośrodki przemysłowe nadal będą modernizować swoje technologie, region

będzie się rozwijał wraz z nimi.

14

http://obserwatorium.cmsiko.pl/sites/default/files/2011-07-26-13-24-53.pdf

45

46

Summary

This year at school camp we started to make our project titled ”Lower Silesia

as an open-air museum of laboratory techniques and new technologies”. We

asked ourselves three questions:

1. Why Lower Silesia is called the open-air museum of technique?

2. How the industrial centers changed?

3. How transformation centers influenced the development of the region?

We worked on the camp as well as later at home. When we were in Lower

Silesia we went to many mines and power stations and collected information to

our project. Then in our free time we wrote about what we saw and what we

learned from it. After the camp our work didn’t stop. We met often when the

school ended and worked on the project. To make the work little bit easier we

used the Internet and voice memos we recorded from the people at camp, of

course, with their consent. Mr. Sławomir Zaczyński helped us and gave us

some really helpful advices, for what we are very grateful. We are satisfied

from our project and we hope you’ll like it.

47

48

Zakończenie

Na tegorocznym obozie jesiennym zwiedzaliśmy malowniczy Dolny Śląsk. Wiele

dowiedziałyśmy się o tym regionie i zebrałyśmy informację do naszego projektu

naukowego. Cały czas pracowałyśmy w grupie przez co nauczyłyśmy się lepiej

współpracować ze sobą oraz także zacieśniłyśmy nasze więzi. Pomimo

nieobecności na obozie jednej koleżanki z grupy projektowej współpraca

układała się świetnie, a obowiązki zostały dobrze rozdzielone. Był to nasz drugi

rok w gimnazjum, więc wiedziałyśmy co nas czeka. Oczywiście, musiałyśmy

ciężko pracować, by nasz projekt był satysfakcjonującą nas pracą. Chciałybyśmy

bardzo podziękować naszemu promotorowi panu Sławomirowi Zaczyńskiemu

za ogromną pomoc, cierpliwość oraz przydatne rady i mamy nadzieję, że dobrze

je zastosowałyśmy.

49

50

Bibliografia:

1. Grocholski Andrzej, Przewodnik geologiczny po Parku Krajobrazowym Chełmy, Wrocław ,Wydawnictwo PIG, 1995, ISBN 8390370409 9788390370408

2. http://obserwatorium.cmsiko.pl/sites/default/files/2011-07-26-13-24-53.pdf 3. http://pl.wikipedia.org/wiki/Mlyn_wodny 4. http://www.kghm.pl/index.dhtml?category_id=190 5. http://www.mazurski.pavlizm.pl/krm/files/Zabytki_techniki_Dolnego_Slaska.pdf 6. http://www.mazurski.pavlizm.pl/krm/files/Zabytki_techniki_Dolnego_Slaska.pdf 7. http://www.se.pl/wydarzenia/kraj/dolny-slask-dawniej-i-dzis-dzieje-

regionu_407655.html 8. http://www.tauron-ekoenergia.pl/elektrownie/energia-wodna/zew-jelenia-

gora/Strony/lesna.aspx#ad-image-0 9. http://www.tauron-ekoenergia.pl/elektrownie/energia-wodna/zew-jelenia-

gora/Strony/lesna.aspx#ad-image-0 10. http://www.zabytkidolnegoslaska.com.pl/index.php/zabytki-artykuly/historia/1044-

gawda-o-dolnym-lsku 11. Midura Franciszek, Społeczna opieka nad zabytkami na ziemiach polskich, Warszawa,

Wydawnictwo Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa, 2004, ISBN 83-914560-5-6 12. Thum Gregor, Obce Miasto. Wrocław 1945 i potem, Wrocław, Wydawnictwo Via

Nova, 2008, ISBN 978-83-60544-07-5 13. Żyran Stanisław, Dlaczego chronimy zabytki, Warszawa, Wydawnictwo Arkady, 1966