12.

Prof. Dr. İsmail Doğan

SOSYOLOJİ

ISBN: 978-975-6802-80-9

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir.

© 2012, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

8. Baskı: Eylül 20089. Baskı:Ekim 2010

12. Baskı: Ekim 2012

Dizgi-Grafik Tasarım: Şermin YılmazKapak Tasarımı: Gürsel Avcı

Baskı: Ayrıntı Matbaası(Ankara-0312-394 55 90)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13987

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

E-ileti: pegem@pegem.net

Prof. Dr. İsmail DOĞAN

“Eğitim Sosyologu”

Bursa doğumludur. İlk, Orta ve Lise öğrenimini Bursa’da; Lisans ve Lisansüstü öğrenimi-ni Ankara Üniversitesi’nde yaptı.

Ankara Etlik Lisesi’nde üç yıl öğretmenlik sonrasında On Dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde Araştırma Görevlisi ve Dr.- Öğretim Görevlisi olarak çalıştı. Ankara Üniversitesi Sos-yal Bilimler Enstitüsü’nde hazırladığı, “Türk Kültür ve Eğitimine Katkıları Açısından Mehmet Tahir Münif Paşa ve Ali Suavi Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma” adlı araştırması, belirtilen Tanzimat ay-dınları üzerinde, Cumhuriyet dönemindeki “ilk doktora tezi”dir.

İsmail Doğan, Eğitim Sosyolojisi Bilim Dalı’nda Üniversite Doçenti iken Nisan 2002’de aynı alanda Ankara Üniversitesi’nde Profesörlüğe yükseltilmiştir.

1992–2001 yılları arasında Polis Akademisi’nde sosyoloji dersleri, Gazi Üniversitesi ve Hacettepe Üniversitesi’nde değişik dönem ve programlarda; 2002–2003 öğretim yılından 2006 yılına kadar da Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi’nde lisans ve lisansüstü düzeylerde dersler vermiştir. Son dönemde Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Enstitüsü’nde “Türkiye’nin Sosyal Sorunları” konulu yüksek lisans dersi, Ufuk Üniversitesi’nde lisans düzeyinde Sosyoloji ve Türk Eğitim Tarihi dersleri vermektedir. Halen Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, Eğiti-min Kültürel Temelleri Bölümü, Eğitimin Sosyal ve Tarihi Temelleri (ESTT) Anabilim Dalı’nda öğretim üyesidir. İsmail Doğan, aynı zamanda ESTT Anabilim Dalı'nın da Başkanı’dır.

Eğitim Sosyolojisi’nin temel sorunları arasında bulunan eğitim, aile, toplumsal kültür, yabancılaşma, toplumsal tarih, iletişim, gençlik ve çocuk kültürü, Türk düşünce hayatının pa-radigma sorunları, demokrasi ve insan hakları, estetik ve etik sorunlar üzerinde araştırma ve incelemeleri; ulusal ve uluslararası bilimsel toplantılara sunduğu bildiri ve makaleleri; radyo ve televizyon konuşmaları, konferans ve benzeri faaliyetleri bulunmaktadır. Genel Sosyoloji, Sosyolojinin Temel Kavramları ve Sorunları, Eğitim Sosyolojisi, Felsefe, Eğitim Felsefesi, Eğitim Tarihi, Türk Eğitim Tarihi, Aile Sosyolojisi, Türk Aile Sosyolojisi, Çocuk Kültürü, Bilgi Sosyolojisi, Türk Sosyologları, Türk Sosyolojisinde İdeolojik Sorunlar, Toplumsal Alt Kültür Olgusu, üniversi-tede vermekte olduğu lisans ve lisansüstü derslerin bir kısmıdır.

Mart 2012 tarihi itibariyle 200’ün üzerinde te’lif makale ve incelemesi ile 12’si Fransızca, 9’u da Osmanlıca’dan olmak üzere toplam 21 adet makale çevirisi ve 25 adet kitabı bulunmak-tadır.Prof. Dr. İsmail Doğan’ın son dönemde yayımlanan kitapları şunlardır:

1. Dünden Bugüne Türk Ailesi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2009, 244 + x s.2. Şarkıların Çağırdığı Şampiyon: Bursaspor, Ankara, İmaj Yayınevi, Temmuz 2010, + x s.3. Türk Eğitim Tarihi’nin Ana Evreleri; Kurumlar, Kişiler, Söylemler, Ankara, Nobel Yayıne-

vi, Ekim 2010, 445+XV s.4. Öncüller, “Şiir”, Ebabil Yayıncılık, Nisan 2011, 64 s.5. Eğitim Sosyolojisi, Nobel Yayıncılık, Ankara Haziran 2011, 620 s.

Yazarla iletişim: Elektronik posta: idogan@education.ankara.edu.tr idogan0616@hotmail.com Kişisel Web: http://80.251.40.59/education.ankara.edu.tr/idogan/

İşte bir yanda sosyolojinin bu dinamik özelliği, öte yanda ise bu alanda uğraşan-ların (öğretici, araştırmacı, amatörler vs.) toplumsal sorunlar karşısındaki duyarlılık-ları, bir derse indirgenen çalışmalarda, uğraşanlar açısından her bir kişiye özgü tarzın (ifade biçimleri) oluşumuna yol açmaktadır. Burada özellikle kastedilen dersin hoca-sına ilişkin ifade biçimidir. Elinizdeki bu çalışma da sosyolojinin geleneksel ve güncel sorunlarını kendi ifade biçimine dönüştürme çabasının bir ürünüdür.

Üniversite ve Polis Akademisi’nde Lisans ve Lisans-üstü programlarda ver-mekte olduğumuz derslerin ortak deneyimi böyle bir çalışmanın nedenleri arasın-dadır. Daha önce “Ders Notları” şeklinde kullanılan malzeme, bu baskısında eksik ve gözden kaçan noktaların telāfisi ile birlikte yeni bazı ilāveler yapılmak suretiyle sunulmaktadır.

Türkiye’de gelişen sosyo-kültürel iklim, Üniversite öğrencisi dışında ortalama entelektüel ilgilere sahip olan kişilerin de belirli disiplinler ile bunların genel-geçer sorun ve kavramları konusunda bilgi edinmesini gerekli kılmaktadır. Bu yalnızca “entelektüel”in geleneksel konumunun bir zorlaması değil; “eğitimli bir kişinin, evren, toplum ve kendisi hakkındaki” bilgilenme gereğinin bir sonucudur. Çünkü çağdaş insan “modern toplumun işleyiş ve oluşum” gerçekliğine sırt çeviremez. Bu anlam-da onun başta yaşadığı topluma tanıklığı esas olmak üzere, “geçmişin bazı önemli bilimsel, yazınsal (edebî) ve sanatsal ürünlerini ve insanlığın büyük dinī, felsefī ve sosyolojik kavramları ile bilgili bir tanışıklığı olması” (Rosovski, s.106) gerekli ve ka-çınılmazdır.

“Sosyoloji-Kavramlar ve Sorunlar-” adını taşıyan bu çalışmada -ders kitabı olmasının yanı sıra- insanın değişen toplumda sözü edilen özellikleri büyük ölçüde dikkate alınmaya çalışılmıştır. Geçmişin çeviri ağırlıklı tarzından mümkün oldukça bu nedenle uzaklaşılmıştır. Bu çerçevede her bir üniteye karakteristik bilgileri içeren “kesit metin”lerle girilmiş; ayrıca konular tartışma ve okuma parçaları ile de destek-lenmiştir. Son ünitede ise Sosyolojik Metin Çözümlemeleri başlığı altında örnek bir kuram ve sorun çözümlemesine yer verilmiştir. Gelecekte eserin, öne çıkarılan bu tarz üzerinde geliştirilmesi; yeni sosyolojik sorun ve kavramların böyle bir çalışma-ya yansıtılması öncelikli hedefl erimiz arasındadır.

Eserin bilgisayarda ilk dizgisini M. Akif Sözer gerçekleştirmiştir. Kendisine bu konudaki ilgi ve özverisi için; yayınını gerçekleştiren yayınevi mensuplarına da katkı-larından dolayı teşekkür ederim.

Ankara, Temmuz 1995. Doç. Dr. İsmail DOĞAN

ON BİRİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ

Bir süredir toplumsal dönüşümlerin küresel etkiler altında yaşadığı süreç bazı çevrelerde sosyolojinin önemini azaltan bir gelişme olarak değerlendirilmekteydi. Ancak görüldü ki hiçbir dönüşüm insanı bağlamlarından koparacak kadar köktenci sonuçlara yol açmadı. Bireyi küresel bir dünya gerçeğine zorlayan koşullar esaslı bir toplumsal ve hatta yerel zemin olmaksızın bu yeni dünyanın beklentilerini karşıla-maktan uzak olacaktır. Bu durum toplumsal çevrenin klasik toplumsallaşma işlevine yeni boyutlar getirmektedir. Çünkü küresel değerler yerel ve ulusal değerlerin top-lumsal formlardan süzülen ve ayıklanan hâsılasına büyük bir gereksinim duymakta-dır. Küresel değerleri besleyen ve güçlendiren asıl unsur yerel ve bölgesel coğrafya-ların bu hâsıladan sağlanan özgün değerler ve kültürlerdir. Bu gerçekler son dönem sanayi toplumu bilimsel değerlerine karşıt olarak sosyolojinin önemini azaltma yerine bilakis artıran bir gelişme olarak izlenmelidir.

XI. baskıya ulaşan bu kitap sosyolojinin giderek artan önemine paralel bir duyar-lılık içinde yeniden düzenlenerek sunulmaktadır. Bu çerçevede yazım ve basım hata-larıyla birlikte yeni bazı üniteler de eklenmiştir. Hukuk, siyaset, din, iktisat (ekonomi) kitabımızın özellikle toplumsal kurumlar bahsinde eksikliği duyulan konulardı. Bu yeni baskıda belirtilen eksiklik giderilmiştir. Sorunlar boyutunda yer alan bazı ünite ve bölümler de kitap hacmi göz önünde bulundurularak elenmiştir.

Kitabımızın yeni içerik ve düzenlemesi aşamasında katkıları nedeniyle dokto-rantlarım Ar. Gör. Mahmut Çitil ve Uzman Özgür Atakan’a, illüstrasyon ve çizgileriyle sanatçı/öğretmen arkadaşım Barış Can’a teşekkür ederim. Bir teşekkür de yayınevinin kitabımızla ilgili değerli çalışanlarına. Onların titiz ve özenli çalışmalarıyla kitabımız bu yeni baskısıyla okurların ellerine ulaştırıldı. Yararlı olması dileğiyle…

Ankara, Nisan 2012 Prof. Dr. İsmail DOĞAN

İÇİNDEKİLERBirinci Baskıya Ön Söz .................................................................................................................... ivİkinci Baskıya Ön Söz ...................................................................................................................... viÜçüncü Baskıya Ön Söz ................................................................................................................. viiBeşinci Baskıya Ön Söz .................................................................................................................. viiiAltıncı Baskıya Ön Söz .................................................................................................................... ixYedinci Baskıya Ön Söz .................................................................................................................. xSekizinci Baskıya Ön Söz ............................................................................................................... xiOn Birinci Baskıya Ön Söz ............................................................................................................. xiiİçindekiler ........................................................................................................................................... xiv

BİLGİ, BİLİMSEL YÖNTEM VE BİLİM1. Bölüm (ss: 1-18)

BİLGİ ..................................................................................................................................................... 1Gelişigüzel Bilgi ................................................................................................................................ 2Bilimsel Bilgi ...................................................................................................................................... 3

Bilimsel Bilginin Belli Başlı Özellikleri ................................................................................ 4Bilim Adamı, Malumat Sahibi, Kültürlü Kişi ..................................................................... 4

Felsefi Bilgi ......................................................................................................................................... 5Felsefenin Temel Sorunları .................................................................................................... 5

Sosyolojik Bilgi ve Sosyolojik Düşünce ................................................................................... 6Sosyolojik Düşünceyi Dikkate Almanın Gereği ve Önemi ......................................... 7Sosyolojik Düşüncenin Yararı: Yalnız Değilsiniz ............................................................. 8

BİLİM VE BİLİMSEL YÖNTEM ......................................................................................................... 10

TOPLUMSAL BİR BİLİM OLARAK SOSYOLOJİ2. Bölüm (ss: 19-68)

SOSYOLOJİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ ...................................................................................... 17Sosyoloji Sosyal Bir Bilim Dalıdır ......................................................................................... 17Toplumsal Bilimlerin Gecikme Nedenleri ........................................................................ 18Sosyoloji, Toplumsal Bilimlerin Kuşatıcı Bir Modeli Olabilir mi? ............................... 18Sosyolojinin Sanayi Devrimi Öncesindeki Serüveni ..................................................... 19

TOPLUM DÜŞÜNCESİNDE 18.YÜZYIL ÖNCESİNDEKİ GELİŞMELER ................................. 19Antikite’de Toplum Düşüncesi .................................................................................................... 19

Sokrat’tan Önceki Filozofl arın Düşünceleri ..................................................................... 19Sokrat ve Sonraki Dönem ...................................................................................................... 20

xvİçindekiler

Orta Çağda Toplum İncelemeleri ............................................................................................... 22 Orta Çağın Kayda Değer Toplum Teorisi ve Bir İsim: İBN-İ HALDUN ........................ 23 İbn-i Haldun’un Toplum Çözümlemesi ve Yöntem Arayışı ..................................... 24 Doğal Çevrenin İnsan Üzerindeki Etkisi ........................................................................ 24 Toplumsal Çevrenin İnsan Üzerindeki Etkisi ................................................................ 25 Asabiyyet Teorisi .................................................................................................................... 25TOPLUM DÜŞÜNCESİNDE MODERN GELİŞMELER: YENİ ÇAĞ VE SONRASI ................. 30Sanayileşme ve Sosyoloji .............................................................................................................. 31SOSYOLOJİ: TANIMI, ALAN VE SINIRLARI ................................................................................. 32Tanım ................................................................................................................................................... 32Sosyolojide İlk Sistematik Katkılar ............................................................................................. 33 Saint Simon (1760-1825) ......................................................................................................... 34 Auguste Comte (1798-1857) .................................................................................................. 35 Adolphe Quetelet (1796-1874) ............................................................................................. 37 Emile Durkheim (1858-1917) ................................................................................................. 38Sosyolojik Düşünce ve Türkiye ................................................................................................... 42Günümüzde Sosyoloji .................................................................................................................... 50SOSYOLOJİDE METOT (YÖNTEM) ............................................................................................... 51

Araştırma ve Geliştirme .......................................................................................................... 56Temel Araştırma ........................................................................................................................ 56Uygulamalı Araştırma ............................................................................................................. 57Deneysel Geliştirme ................................................................................................................. 57Sosyolojik Araştırmalarda Kullanılan Modeller .............................................................. 58

SOSYOLOJİ KÜLTÜRÜNÜN YARARLARI ..................................................................................... 59

İNSAN VE TOPLUM

3. Bölüm (ss: 63-120)TOPLUMSAL OLAYLAR ................................................................................................................... 63Toplumsal Olay Nedir? ................................................................................................................... 64

A.Comte’un Entelektüel (Düşünsel) Gelişim Ölçütü..................................................... 71Ekonomik Sistem Ölçütü ........................................................................................................ 71Karşıt İlişkiler Ölçütü ................................................................................................................ 72

TOPLUMLARIN GEÇİRDİĞİ KARAKTERİSTİK DÖNÜŞÜM EVRELERİ.................................. 73Geleneksel Kapalı Toplum ..................................................................................................... 74Sanayi Toplumu/Modern Toplum ....................................................................................... 75Post Modern Toplum/Küresel Toplum............................................................................... 76

TOPLUMSALLAŞMA, BİREYSELLEŞME, KÜRESELLEŞME ..................................................... 77Toplumsallaşma (Sosyalleşme) ................................................................................................... 77

Geleneksel Bir Toplumsallaşma Kurumu: Ahilik ............................................................. 79Toplumsallaşma Sürecinin Üç Temel Görüntüsü ........................................................... 80

Bireyselleşme .................................................................................................................................... 82Küreselleşme (Globalleşme) ........................................................................................................ 83

xvi Sosyoloji

Küreselleşen Dünyada Neler İhtiyacımız Olacak .................................................................. 86TOPLUMSAL İLİŞKİLER .................................................................................................................... 89Toplumsal Grup ................................................................................................................................ 93

Küçük Grupları İncelemenin Yararları ................................................................................ 97Değişen Toplumda Grup ve Birey ....................................................................................... 98Grup Dışı Topluluklar ............................................................................................................... 100

Toplumsal Yığınlar ............................................................................................................. 100Toplumsal Kategoriler ...................................................................................................... 101

TOPLUMSAL YAPI

4. Bölüm (ss: 121-173)Toplumsal Yapı Neden Önemlidir? ............................................................................................ 113STATÜ ................................................................................................................................................... 114Statüler Nasıl Kazanılmaktadır? .................................................................................................. 116Statü Grupları .................................................................................................................................... 120Max Weber’e Göre Statü ve Statü Toplulukları ...................................................................... 121 Statü Toplulukları ....................................................................................................................... 121 Statü Tabakalaşmasının Güvenceleri ................................................................................... 122 Statü Tabakalaşmasının Ekonomik Koşulları ve Sonuçları ........................................... 123TOPLUMSAL ROL ............................................................................................................................. 125Rol Beklentileri ................................................................................................................................. 126Rol Çatışmaları .................................................................................................................................. 127Statükocu ve Gelişmeci Rol .......................................................................................................... 128TOPLUMSAL TABAKALAŞMA (KATLAŞMA) ............................................................................. 128Kölelik .................................................................................................................................................. 129Kast ....................................................................................................................................................... 132 Tarihi Yaklaşım ............................................................................................................................. 134 Dini ve Felsefi Yaklaşım ............................................................................................................. 134Feodalite (Feodal Zümreler) ........................................................................................................ 138Toplumsal Sınıfl ar ............................................................................................................................ 139TOPLUMSAL SINIF KURAMLARI .................................................................................................. 142 Kapitalist Sınıf Yaklaşımı ve Bazı İsimler ............................................................................. 142

Vilfredo Pareto ve Seçkinlerin Dolaşımı Kuramı ..................................................... 142Davis ve Moore'a Yapılan Eleştiriler ............................................................................. 146Talcott Parsons ve Toplumsal Tabakalaşma .............................................................. 146Max Weber’e Göre Sınıf .................................................................................................... 148

Marksist Sınıf Yaklaşımı ............................................................................................................. 150 Türk Toplumları ve Toplumsal Tabakalaşma ...................................................................... 151

İslâmiyet Öncesi Türk Toplumları (Genel) .................................................................. 152İslâmiyet Sonrası (Osmanlı Özeli) ................................................................................. 152Türkiye Cumhuriyeti ve Toplumsal Sınıfl ar ............................................................... 156

xviiİçindekiler

TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK AİLE

5. Bölüm (ss: 175-226)AİLENİN TANIMI ................................................................................................................................ 159Alan ve Sınırlılıkları .......................................................................................................................... 159 Le Play ve İlk Aile Monografisi ............................................................................................... 162Toplumsal Özellikleriyle Sosyolojik Çerçevede Adı Geçen Aile Çeşitleri ..................... 163 Geleneksel Geniş Aile ............................................................................................................... 164 Geniş Ailenin İşlevleri ........................................................................................................... 164 Çekirdek Aile ................................................................................................................................ 165Türk Toplumunda Aile .................................................................................................................... 166İslâmiyet Öncesi Türk Ailesi .......................................................................................................... 171 İslâmiyet Etkisindeki Türk Ailesi ............................................................................................ 173 Osmanlı’da Kadın ve Aile .................................................................................................... 175 Osmanlı Ailesini Belirleyen Ana Etkenler ...................................................................... 177 Osmanlı Kent Kadını ............................................................................................................. 179 Osmanlı Kent Erkeği ............................................................................................................. 180 Cumhuriyet Döneminde Aile ................................................................................................. 183Batı’da Aile (Genel) .......................................................................................................................... 185AİLENİN BİYOLOJİK BOYUTUNA SOSYOLOJİK BİR YAKLAŞIM ........................................... 188Evlilik ve Evlenme Biçimleri .......................................................................................................... 188 Çevre Ölçütüne Göre Evlilik Biçimleri .................................................................................. 188 Eş Sayısı Ölçütüne Göre Evlilik Biçimleri ............................................................................. 188 Tercihli Evlilik Çeşitleri ............................................................................................................... 190Türkiye’nin Evlenme ve Boşanmadaki Genel Görünümü ve İstatistikler ..................... 195Bir Hukukçu Gözüyle Türkiye’de Boşanma Nedenleri ......................................................... 197

TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK EĞİTİM

6. Bölüm (ss:227-311)KAVRAM ANALİZİ ............................................................................................................................. 200Eğitim Nedir? ..................................................................................................................................... 200Eğitimin Amaç ve İşlev Üzerine Bir Tartışma ......................................................................... 202Bilimin Konusu Olarak Eğitim ya da Eğitimin Toplumsallığı Sorunu ............................. 204TÜRK EĞİTİM SİSTEMİ ..................................................................................................................... 206Örgün Eğitim ..................................................................................................................................... 206 Okul Öncesi Eğitim .................................................................................................................... 206 İlköğretim ...................................................................................................................................... 208

Ortaöğretim ................................................................................................................................ 210Yükseköğretim ........................................................................................................................... 211

xviii Sosyoloji

DEVLET ÜNİVERSİTELERİ ............................................................................................................... 213YÖK (Yükseköğretim Kurulu) ................................................................................................ 216

YÖK’ü Ortaya Çıkaran Nedenler ve YÖK’ün İşlevleri .............................................. 217Yaygın Eğitim .................................................................................................................................... 218TÜRK MİLLİ EĞİTİM SİSTEMİNDEKİ SAYISAL GELİŞMELER ................................................. 219Eğitime Ayrılan Bütçe ..................................................................................................................... 220Okullaşma Oranları ......................................................................................................................... 222TÜRK EĞİTİM SİSTEMİNDEKİ SORUNLAR ................................................................................. 227

Dersler ve Ders Kitapları ......................................................................................................... 232Üniversite Sınav Sistemi ......................................................................................................... 233Öğretmen Yetiştiren Programlar ........................................................................................ 234Öğretmenler ve Öğretmen Yetiştirme............................................................................... 235

EĞİTİMDE FIRSAT EŞİTLİĞİ OLGUSU .......................................................................................... 235Eşitlik ve Eşitsizlik: Kavram Analizi ............................................................................................. 235Hukuk ve Eşitlik ................................................................................................................................ 238Eğitim ve Eşitlik ................................................................................................................................ 239Türkiye’de Eğitimde Fırsat Eşitliği .............................................................................................. 242 Coğrafi Etkenler .......................................................................................................................... 242 Sosyal Etkenler ............................................................................................................................ 242 Politik Etkenler ............................................................................................................................. 244

TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK DİN

7. Bölüm (ss: 313-326)Din nedir? ........................................................................................................................................... 253

Sosyoloji Açısından Din .......................................................................................................... 254Din Sosyolojisi ..................................................................................................................... 255

LAİKLİK ................................................................................................................................................ 256Laik Düzende Din ..................................................................................................................... 257Türkiye’de Laiklik ....................................................................................................................... 258Cumhuriyet ve Laiklik .............................................................................................................. 259

DÜNYADAKİ MÜSLÜMAN NÜFUS .............................................................................................. 261TÜRKİYE’DE DİN ve DİNDARLIK................................................................................................... 262

Türkiye’de Dindarlık ................................................................................................................. 263Toplumsal Değişme ve Din Görevlileri .............................................................................. 267

xixİçindekiler

TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK İKTİSAT/EKONOMİ

8. Bölüm (ss: 327-338)TANIM .................................................................................................................................................. 270İktisat/Ekonomi nedir? ................................................................................................................... 270İKTİSADİ/EKONOMİK KAVRAMLAR ............................................................................................ 271SOSYOLOJİ KURAMINDA EKONOMİ .......................................................................................... 275

İşlevselci yaklaşım..................................................................................................................... 275Çatışmacı yaklaşım ............................................................................................................... 275Sembolik yaklaşım ................................................................................................................... 275Durkheim ve toplumsal iş bölümü ..................................................................................... 277Marks ve ekonomi .................................................................................................................... 277Max Weber ve ekonomi .......................................................................................................... 278

SOSYOLOJİ ve EKONOMİ BİLİMİ İLİŞKİSİ: İKTİSAT SOSYOLOJİSİ ...................................... 278EKONOMİK KRİZ NEDİR? ................................................................................................................ 279KRİZ SÖZCÜĞÜNÜN TÜRKÇE’YE GİRİŞ ÖYKÜSÜ ................................................................... 281İKTİSAT SOSYOLOJİSİ AÇISINDAN TOPLUM TİPLERİ ............................................................. 281

TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK HUKUK

9. Bölüm (ss: 339-362)TANIM .................................................................................................................................................. 285Hukuk Nedir?..................................................................................................................................... 286

Çeşitli Tanım Denemeleri ................................................................................................ 286Hukuk ve Ahlak farkı ................................................................................................................ 286Hukuk Kuralları .......................................................................................................................... 288

HUKUK SİSTEMLERİ ......................................................................................................................... 289Türk Hukuk Sistemi .................................................................................................................. 291

Türk Hukuk Kurumları ...................................................................................................... 292Yargı ............................................................................................................................................... 292Türk Hukuk Sisteminin Sorunları ........................................................................................ 293

HUKUK ve SOSYOLOJİ .................................................................................................................... 293Hukuk Sosyolojisi ...................................................................................................................... 294

TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK SİYASET

10. Bölüm (ss: 363-381)TANIM .................................................................................................................................................. 297Siyaset Nedir? ................................................................................................................................... 298

Siyaset Bilimi ve Siyaset Sosyolojisi .................................................................................... 298Siyasetin Toplumsal Bağlamları ........................................................................................... 300

İktidar ..................................................................................................................................... 300Otorite ve Meşruiyet ........................................................................................................ 301Devlet ..................................................................................................................................... 302

xx Sosyoloji

Hâkimiyetin Kaynağına Göre Devlet Şekilleri ................................................................. 304Monarşik Devlet ................................................................................................................. 304Teokratik Devlet ................................................................................................................. 305Oligarşik Devlet .................................................................................................................. 305Demokratik Devlet ............................................................................................................ 305

Geleneksel Toplumlarda Siyaset ................................................................................................ 306Modern Toplumlarda Siyaset ...................................................................................................... 307Kamusal Alan, Özel Alan ............................................................................................................... 308

TOPLUMSAL DAVRANIŞ KALIPLARI

11. Bölüm (ss: 441-457)TANIM .................................................................................................................................................. 311BAZI TOPLUMSAL DAVRANIŞ KALIPLARI ................................................................................. 313

Toplumsal Normlar .................................................................................................................. 313Toplumsal Norm Çeşitleri ............................................................................................... 313Norm Çatışmaları .............................................................................................................. 315

DEĞERLER ........................................................................................................................................... 316Değerlerin Özellikleri............................................................................................................... 316

Değerler, Değer Yargılarının Etkisi Altındadır .......................................................... 316Değerler ve Davranışlar ................................................................................................................. 317Değerlerin Göreceliği ................................................................................................................... 317Değerlerin Duygusal Yükü............................................................................................................ 317Değerlerin Hiyerarşik Yapısı ......................................................................................................... 317Toplumsal, Ulusal ve Küresel Değerler ..................................................................................... 320Toplumsal ve Küresel Değerler İlişkisi ...................................................................................... 320Değerler ve Normlar Arasındaki Farklar .................................................................................. 324

TOPLUMSAL HAREKETLİLİK

12. Bölüm (ss: 441-457)TANIM .................................................................................................................................................. 325Toplumsal Hareketliliğin Yönü .................................................................................................... 326

Yatay Hareketlilik ..................................................................................................................... 326Dikey Hareketlilik ...................................................................................................................... 327

Toplumsal Hareketlilik Etmenleri ............................................................................................... 328Belli Başlı Toplumsal Hareketlilik Etmenleri ........................................................................... 329

Demografik Etmen .................................................................................................................. 329Ekonomik Etmenler ................................................................................................................. 330Ailenin Toplumsal Yapısı ......................................................................................................... 330Teknoloji ve Teknolojik Değişme......................................................................................... 330Siyasal Etmenler ........................................................................................................................ 330Eğitim Etmeni............................................................................................................................. 331Başarı ve Toplumsal Hareketlilik .......................................................................................... 331

TOPLUMSAL KÖKEN VE EĞİTİMSEL BAŞARI ............................................................................ 333

xxiİçindekiler

TOPLUMSAL DEĞİŞME

13. Bölüm (ss: 441-457)TANIM .................................................................................................................................................. 338Gelişme (Développement) ........................................................................................................... 338Evrim (évolution) ............................................................................................................................. 339Değişme (Changement), Toplumsal Değişme (Le Changement Social) ...................... 340Toplumsal Değişmenin Koşulları ............................................................................................... 341

Değişme Etmenleri .................................................................................................................. 342Demografik Etmen ............................................................................................................ 343Türkiye’de Nüfus Olgusu ................................................................................................. 347Teknoloji Etmeni ................................................................................................................ 349Ekonomik Etmen ................................................................................................................ 350Kültürel Değerler ................................................................................................................ 352Bilgi (information) Etmeni ............................................................................................. 354Eğitim Etmeni ...................................................................................................................... 354İdeolojik Etmen .................................................................................................................. 354

TOPLUMSAL DEĞİŞME KURAMLARI .......................................................................................... 356Doğrusal Kuramlar .......................................................................................................................... 356

Doğrusal Kuramların Eleştirisi (Genel) ............................................................................... 356Devresel Kuramlar ........................................................................................................................... 356Pareto Kuramının Eleştirisi ........................................................................................................... 357Eklektik (seçmeci) Kuramlar ......................................................................................................... 357Kültürel Gecikme (Boşluk) Kuramı ............................................................................................. 358

SİVİL TOPLUM

14. Bölüm (ss: 441-457)TANIM .................................................................................................................................................. 365Sivil Toplumun Batılı Serüveni: Düşünsel ve Toplumsal Temelleri ................................ 367

Devlet ve Sivil Toplum ............................................................................................................. 369Türk Kültürü ve Sivil Toplum ................................................................................................ 370Gerçek Sivil Toplum.................................................................................................................. 375

SİVİL TOPLUM VE YENİ PERSPEKTİFLER .................................................................................... 377Sivil Toplum Kavramı Yeni Bir Buluş ................................................................................... 377

Sivil Toplumun Çekirdeği Gönüllü Kuruluşlardır ................................................... 378Güçlü Bir Sivil Toplum Demokrasiyi Sağlamlaştırır ................................................ 379Demokratik Koşullar Sivil Toplumu Güçlendirir ...................................................... 379Sivil Toplum Başarılı Bir Ekonomi İçin Belirleyici Bir Faktördür .......................... 380Gerçek Bir Sivil Toplum Devletten Para Almaz ........................................................ 380

Sivil Toplum Küreselleşti ............................................................................................................... 381

xxii Sosyoloji

KÜLTÜR VE MEDENİYET

15. Bölüm (ss: 441-457)KÜLTÜR ................................................................................................................................................ 385TANIM .................................................................................................................................................. 385Kavramın Bazı Tanımları ................................................................................................................ 386

Ziya Gökalp’e Göre Kültür: Hars ve Tezhip ....................................................................... 387Hars ve Tezhip Farkı .......................................................................................................... 387

Din -Toplum-Kültür İlişkileri ......................................................................................................... 388Evrensel Kültür ve Millî Kültür ..................................................................................................... 390Kültür Değişmeleri .......................................................................................................................... 392

Serbest Kültür Değişmesi ...................................................................................................... 392Zorunlu Kültür Değişmesi ...................................................................................................... 392

Yayılma (Diff usion)-İktibas-Kültürleştirme-Kültürsüzleşme ............................................. 393Kültür Şoku ........................................................................................................................................ 394Alt Kültür (Sub-culture=Sous Culture), Karşı Kültür ............................................................ 395Popüler Kültür .................................................................................................................................. 396KÜLTÜR HAYATIMIZ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME ........................................................... 398MEDENİYET (UYGARLIK) ................................................................................................................ 406TANIM .................................................................................................................................................. 406Kültür ve Medeniyet İlişkisi .......................................................................................................... 407Arnold Toynbee ve Medeniyet ................................................................................................... 408Toynbee’nin Tarih ve Uygarlık Tezi Üzerine Farklı Bir Değerlendirme .......................... 410Toynbee’ye Göre Batı Medeniyeti Karşısında İki Karakteristik Tutum: Zealot ve Herodian ........................................................................... 411Herodianlığın İki Zayıf Yanı .......................................................................................................... 412Oswald Spengler ve Medeniyet ................................................................................................. 413

YABANCILAŞMA: FELSEFİ VE TOPLUMSAL BİR PROBLEM OLARAK

16. Bölüm (ss: 441-457)TANIM .................................................................................................................................................. 417Hegel ve Yabancılaşma ................................................................................................................. 417HEGEL (1770- 1831) KİMDİR?....................................................................................................... 418Marx ve Emeğin Yabancılaşması ................................................................................................ 419Yabancılaşma ve Bizâtihi Yabancılaşma Ayırımı ................................................................... 420Emek-Ürün İkilemi........................................................................................................................... 421Günlük Hayatta Yabancılaşma: Nesneler ve İnsan ............................................................... 422YABANCILAŞMA ÇEŞİTLERİ ........................................................................................................... 423Yabancılaşmanın Toplumsal Boyutu ......................................................................................... 423Bürokratik Yabancılaşma ............................................................................................................... 425

xxiiiİçindekiler

Kültürel Yabancılaşma .................................................................................................................... 426Aile ve Yabancılaşma ...................................................................................................................... 428Aile Dışı İlişkiler ................................................................................................................................ 429Aile İçi İlişkiler ................................................................................................................................... 430Yabancılaşmanın Türk Ailesi Üzerindeki Top lum sal Tehdidinin Kalkması İçin Neler Yapılabilir? .......................................................................................................................................... 431

TOPLUMSAL BİR OLGU OLARAK ETNİK KÜLTÜR: ETNİK SOSYOLOJİ

17. Bölüm (ss: 479-495)TANIM VE TERMİNOLOJİ ................................................................................................................ 434Kimlik ve Üst Kimlik ........................................................................................................................ 438ETNİK AYRIMCILIĞIN TARİHSEL EVRİMİ .................................................................................... 439

Anthony Giddens kimdir? ...................................................................................................... 440Karakteristik Bir Etnik Ayrımcılık Uygulaması: Güney Afrika ............................................ 440TÜRKİYE’DE ETNİK KÜLTÜR OLGUSU ........................................................................................ 442Türk Etnik Kültürü Üzerine Bazı Tartışmalar ........................................................................... 442Ülke Sorunlarına Alt Kültürlerden Bakma Gereği ................................................................ 443

Aczmendi Alt Kültürü .............................................................................................................. 445

GENÇLİK VE GENÇLİK SORUNLARI: DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE

18. Bölüm (ss: 497-537)TANIM .................................................................................................................................................. 450Genç Kimdir, Gençlik Nedir? ........................................................................................................ 450Türkiye’de Gençliğin Demografik Yapısı .................................................................................. 451GENÇLİK SORUNLARI (GENEL) .................................................................................................... 453Genel-Geçer/ Geleneksel Gençlik Sorunları ........................................................................... 453Güncel Sorunlar ............................................................................................................................... 453GENÇLİK SORUNLARINI ORTAYA ÇIKARAN SOSYOLOJİK SÜREÇ ..................................... 456Sanayileşme ve Ergenliğin Ortaya Çıkışı ................................................................................. 456Anne-Babaların Gençlik Penceresi ........................................................................................... 458Medya ve Gençlik ........................................................................................................................... 458Hedef Kitle ........................................................................................................................................ 459Gençler Değer Bunalımı Yaşıyorlar ............................................................................................ 459Şiddet ve Gençler ............................................................................................................................ 460Gençler: Yetişmiş İnsan Gücü ..................................................................................................... 462Ergenlik İhmal Ediliyor .................................................................................................................. 463Ergenlik çağının fırtınaları karşısında sakin kalabilmek .................................................... 463

xxiv Sosyoloji

Temel Sorun İletişim ...................................................................................................................... 465TÜRKİYE’DE ÇEŞİTLİ KATEGORİLERDE GENÇLİK VE SORUNLARI .................................... 466Eğitim Sürecinde Bulunan Gençlik ........................................................................................... 467Ortaöğretim Gençliğine Özgü Sorunlar Nelerdir? ............................................................... 467Yükseköğretim Gençliği ve Bazı Araştırmalar ........................................................................ 468Yurtdışı Gençliği ............................................................................................................................... 470GENÇLİK ALT KÜLTÜRLERİ VE GENÇLİK KUŞAKLARI ............................................................ 471‘Gençlik Kuşakları’ Deyimi Doğru mu? ..................................................................................... 471Bazı Gençlik Alt Kültürleri ............................................................................................................. 472Bağdat Caddesi Gençliği ............................................................................................................... 472Ankara Yüksel Caddesi Gençliği ................................................................................................. 473Ankara Yüksel Caddesi’ndeki Gençlik Alt Kültürü ................................................................ 473Bir Gençlik Alt Kültürü Olarak Emolar....................................................................................... 477Bir Gençlik Karşı (Aykırı) Kültürü: Satanist Gruplar ............................................................. 479ATAKÖYLÜ GENÇLER ....................................................................................................................... 481

TOPLUMSAL BİR OLGU OLARAK KENT VE KENTLİLİK

19. Bölüm (ss: 539-568)TANIM .................................................................................................................................................. 483Kent ve Tarih ...................................................................................................................................... 484Geleneksel Kent ............................................................................................................................... 486İslâm Kentleri .................................................................................................................................... 488GELENEKSEL TÜRK KENTLERİ: OSMANLI TECRÜBESİ ........................................................... 490Osmanlı Kentleri .............................................................................................................................. 491Osmanlı Kent Tasarımı ................................................................................................................... 493Konut Tipleri .................................................................................................................................... 493Kentli Ailelerde Kategorik Farklılaşma ve Ev ........................................................................ 494Çıkmaz Sokak .................................................................................................................................... 494Mahremiyet Kültürü: Sokak ve Mahalle .................................................................................. 497Toplumsal Bir Değer Olarak Komşuluk ................................................................................. 498Mahallenin Yapısı ve Farklı Unsurlar ....................................................................................... 498Mahalledeki Sosyal Kontrol ........................................................................................................ 499Mahallenin Temel Unsurları ........................................................................................................ 500ÇAĞDAŞ KENTLER ........................................................................................................................... 500Kent Kültürü ve Kentlilik ............................................................................................................... 502GELECEĞİN ŞEHRİ VE SORUNLAR ............................................................................................... 504KENTLİ GELECEĞİMİZ ..................................................................................................................... 504FANTASTİK BİR KENT YORUMU .................................................................................................... 506

xxvİçindekiler

GECEKONDU OLGUSU VE GECEKONDU KÜLTÜRÜ

20. Bölüm (ss: 569-578)TANIM .................................................................................................................................................. 511Gecekondu Nedir? ......................................................................................................................... 511Gecekondu Olgusunu Ortaya Çıkaran Nedenler ................................................................ 511Gecekondulaşmanın Sonuçları Nelerdir? ............................................................................... 513Dünyada ve Türkiye’de .................................................................................................................. 513

Dünyada ...................................................................................................................................... 513Türkiye’de ................................................................................................................................... 515

Bazı gecekondu semtleri ............................................................................................................. 518Varoşlar ............................................................................................................................................... 518

YOKSULLUK OLGUSU VE YOKSULLUK KÜLTÜRÜ

21. Bölüm (ss: 579-600)TANIM .................................................................................................................................................. 521Türkiye’de Yoksulluk ........................................................................................................................ 523Türkiye’de Yoksulluğun Temel Boyutları .................................................................................. 526Yoksulluk ve Aile .............................................................................................................................. 529Yoksullukla Mücadele Stratejileri ............................................................................................... 532Dolaylı Yaklaşım/ Ekonomik Büyüme Yoluyla Yoksullukla Mücadele Yaklaşımı ........ 532Doğrudan Yaklaşım ......................................................................................................................... 533Ayni ve Nakdi Yardımlar ................................................................................................................ 533Mikro Kredi Modeli ......................................................................................................................... 535Acil Sosyal Fonlar ............................................................................................................................. 536Neler Yapılabilir? ............................................................................................................................. 537Bazı Öneriler ...................................................................................................................................... 538

TOPLUMSAL BİR OLGU OLARAK ŞİDDET

22. Bölüm (ss: 601-646)ŞİDDET KÜLTÜRÜ ............................................................................................................................. 541Şiddetin Psikolojik ve Felsefī Temelleri .................................................................................... 542ŞİDDETİN TOPLUMSAL TEMELLERİ ............................................................................................ 545Aile ve Şiddet ................................................................................................................................... 545

Aile İçi Şiddetin Yönü: Kadın ve Çocuklar ......................................................................... 545Medya ve Şiddet .............................................................................................................................. 548Televizyon ve Şiddet ....................................................................................................................... 549Sosyo-Kültürel Ortam ve Şiddet ................................................................................................. 551BARIŞ KÜLTÜRÜ BİLDİRGESİ ......................................................................................................... 551Türkiye ve Şiddet ............................................................................................................................ 552Silah ve Şiddet .................................................................................................................................. 555

xxvi Sosyoloji

Bireysel Silahlanma Kavramı ........................................................................................................ 555Türkiye’de Bireysel Silahlanma Gerçeği ................................................................................... 557Simgesel Şiddet (Violence Symbolique) ................................................................................. 558ŞİDDETİN GÜNCEL VE GELENEKSEL TOPLUMSAL ALANLARI ........................................... 559Taciz/ Mobbing/Yıldırma .............................................................................................................. 559Tanım ................................................................................................................................................... 559Taciz Çeşitleri ..................................................................................................................................... 561Taciz Araştırmaları ve Hukuki Yaptırımlar ............................................................................... 561Hukuki Boyut .................................................................................................................................... 562Tacizin Bürokratik/Toplumsal Ortamları .................................................................................. 563İşyerinde Taciz ................................................................................................................................... 563İşyerinde Tacizin/Yıldırmanın Karakteristik Özellikleri ....................................................... 563İşyerinde Yıldırma Nedenleri ....................................................................................................... 564Eğitim Ortamlarında Yıldırma ..................................................................................................... 565Cinsellik ve Taciz ............................................................................................................................... 565Cinsel İstismar/ Cinsel Taciz ......................................................................................................... 566Cinsel Tacizin İki Yöntemi: Tehdit ve Taltif (Ödül).................................................................. 566

Çocuğun Tacize Uğradığı Anlaşılabilir Mi? ....................................................................... 566Eğitimde Taciz Örnekleri ............................................................................................................... 567Bir Şiddet Öğesi Olarak İntihar Olgusu .................................................................................... 569Tanım ................................................................................................................................................... 569Semavi Dinlerde İntihar ................................................................................................................ 570İntihar Nedenleri .............................................................................................................................. 571İntiharların Mevsimi Var Mıdır? ................................................................................................... 573İntiharlarda Artış ve Azalma ........................................................................................................ 573Türkiye’de İntiharlar ........................................................................................................................ 574ÇOCUKLARIN ACIMASIZLIĞI ........................................................................................................ 575ŞİDDETİN POPÜLER ALANI: FUTBOL VE ŞİDDET ................................................................... 577Futbol ve Küresel Değerler ........................................................................................................... 577Mensubiyet Kültürü ve Taraftarlık ............................................................................................. 578Neden Şiddet? .................................................................................................................................. 579Şiddetin Türk Futboluna Özgü Nedenleri .............................................................................. 579

xxviiİçindekiler

SOSYOLOJİK SORUN VE METİN ÇÖZÜMLEMELERİ

23. Bölüm (ss: 665-711)

SOSYOLOJİK BİR MALZEME OLARAK TEZÂKİR....................................................................... 584Tezâkir Nasıl Ortaya Çıktı? ............................................................................................................ 585Eserde Yer Alan Belli Başlı Konular ............................................................................................. 586Tezâkir’in Ortaya Koyduğu Sosyolojik Gerçekler .................................................................. 587Yöntem ................................................................................................................................................ 587Tezâkir’in Siyâsî Boyutu ................................................................................................................. 588Sosyal ve Ekonomik Boyut ........................................................................................................... 589İşkodra ................................................................................................................................................. 591Bosna-Hersek .................................................................................................................................... 592Fırka-i Islâhiyye ................................................................................................................................. 594SOSYOLOJİK DÜŞÜNCENİN OSMANLI’DAKİ KAYNAKLARI: “ULŪM-I İKTİSÂDİYE VE İÇTİMÂİYE MECMUASI” ÖRNEĞİ ................................................... 597Sosyolojik Düşünce ve Osmanlı ................................................................................................ 600İlk Popüler Bilim Dergisi: Mecmua-i Fünûn ........................................................................... 600Sosyolojik Düşünceye İlk Önemli Vurgu: Ulûm-I İktisâdiyeve İçtimâiye Mecmuası .................................................................................................................. 602ULÛM-I İKTİSÂDİYE VE İÇTİMÂİYE MECMUASI ....................................................................... 603

Kaynakça............................................................................................................................................. 617Dizin ..................................................................................................................................................... 641

BİLGİ (Ma’rifet, Connaissance)

İnsanoğlunun temel çaba ve etkinliklerinden biri de bilgi üretmektir. Bu üreti-min, evrensel boyutunun yanı sıra günlük hayatın kolaylaştırılması gibi görünür ve anlaşılır amacı vardır. Bu bakımdan bilgi, insanın dış dünya (yakın ve uzak çevre) ile uyumunu sağlayan önemli bir etkendir. Bir kılavuz, bir yol göstericidir. Felsefî yak-laşımla bilgi bir ışıktır. Çok genel anlamda “bir sürecin sonunda ortaya çıkan deney ve tecrübe”dir. Ancak bu tecrübe daha çok bir sonuç olarak ait olduğu bir süreci ifade etmektedir. Yani bilgi, belli bir sürecin sonunda elde edilir. Bilimde bu sürece “bilim-sel yöntem” denilmektedir.

Bilimsel yöntem yardımıyla elde edilen bilgi gelişigüzel bilgiden ayrılmaktadır. Bilimsel yöntem nesne ve olgular arasındaki ilişkileri sistematik olarak ifade etmekte-dir. Böyle sistematik bir ifade derli toplu bir fikir bütününe ulaşmaktadır ki bu bütü-ne bilgi denilmektedir. Bu açıklamadan şöyle bir tanıma gitmek mümkündür: “Bilgi, nesne ve olgular arasındaki ilişkilerin sistematik ifadesi olan bir fikir ya da düşünce bütünüdür” (Armağan, 1988, s.21).

Kabul etmek gerekir ki “sağlam ve güvenilir bilgi, insanoğlunun tarih öncesi çağlardan başlayarak hayatını düzenlemede yardımcı olmuştur” (Sayılı, s.7). İnsanın tarım yapması uzun zaman içinde çeşitli bitkilere ilişkin olarak kazandığı bilgi ve de-neyden yararlanması sayesinde mümkün olabildiği gibi, toprağa bağlanması, kentler, kültürler ve uygarlıklar kurması bu çeşitten bilgi ve tecrübelerin bir sonucu olarak düşünülebilir.

Çağlar boyu fiziksel (doğal) çevrenin yol açtığı güçlükleri aşma çabasında ortaya çıkan somut gelişmeler bilgi kılavuzluğunun insana kazandırdıklarının hiç de küçüm-senemeyecek bir göstergesidir.

BİLGİ, BİLİMSEL YÖNTEM VE BİLİM

1. BÖLÜM

2 Sosyoloji

Güvenilir ve sağlam bilgi elde etme her türlü bilimsel çabanın başlıca amacıdır. Acaba her bilimsel çaba böylesi bir bilgi elde edilmesini gerçekleştirebilmekte midir? Ya da her bilimsel çaba sonunda ortaya çıkan bilgilerin belirtilen niteliklere uygun olduğu söylenebilir mi? Bütün bu sorular bilginin ait olduğu bilimsel alana (bir di-sipline veya bir derse) göre cevap bulunabilecek sorulardır. Ama, kanıtlanmış bilgiye ulaşan her çabanın amacına ulaştığını ilke olarak kabul etmek gerekir.

Kanıtlanmış bilgi, bilimin ürün boyutudur. Sınama yoluyla günlük davranış ve etkileşim biçimleri içinde çıkabildiği gibi, belirli ve sistemli bir çalışmanın yani bi-limsel yöntemin sonunda da elde edilebilir. Yani insanın günlük alışkanlıkları içinde edindiği zorunlu bilgiler gerçekte insanın toplumsal ortamda bulduğu bilgilerdir. Za-man içinde farklı insan davranışlarıyla denenerek değişik zaman ve ortamlarda ortak insani ürün haline gelmiştir. Bunların tek tek tüm insanlarca sınanıp denenmesine gerek yoktur. Bir insanın yaptığını yine bir insan yapacaktır. Bir insan yapıp ettikle-riyle hemcinslerinden ayrı bir şey yapmayacaktır: Bir sevinç, heyecanlandıracak, bir hüzün, üzecek, bir ayrılık düşündürecek, kaybolanın eksikliğini bir başka hemcinsi gibi duyacaktır. Hissetme, kaybetme ve kazanma bilgisi için uzun ve ayrıntılı çabalar sarf etmesine gerek yoktur. Doğal olarak bunun eğitimini de görmeye gerek yoktur. Çünkü bunlar gelişigüzel (günlük, rastgele) bilgilerdir.

Gelişigüzel Bilgi (La Connaissance Vulgaire)

Gelişigüzel bilgi doğruluğu ya da yanlışlığı kanıtlanma gereği olmayan bilgi-lerdir. Çevremizdeki eşyanın (nesne ve nesneler dünyası) bilgilerini duyularımızla kavrıyoruz. Ancak bu kavrayışta belirli (standardı belli, genel-geçer) bir metot kul-lanılmamaktadır. Düzensiz bilgiler olarak adlandırılan bu bilgiler günlük hayatımızı kolaylaştırarak çevremizden daha iyi yararlanmamızı sağlar. Ateşin ısıtma özelliğini -insana özgü olan - kişisel deneylerle, kuşun uçuculuğunu gözleyerek, dünyanın öteki ucundaki bir ülkeyi, farklı coğrafi bir bölgeyi sözgelişi Patagonya’yı buraları görenleri dinleyerek ya da çeşitli iletişim araçlarının yardımıyla öğrenmek mümkündür.

Düzensiz bilgiler “onları elde edenlerin yönelişleriyle karışık bulunur” ve herkese göre değişebilir. Mevsiminde ve ihtiyaç duyulan yoğunlukta yağan yağmur tarımsal alanlar için gerekli olurken, altyapısı olmayan yerleşim birimleri için doğal bir felake-te dönüşebilmektedir. Bu durumda yağmurun yağması çift çiler için yararlı, gecekon-du sakinleri için de zararlı bir olaydır. Aynı şekilde bir taraft ar için takımının aldığı sonuç son derece önemli olabilirken; taraft ar olmayanlar için bu sonucun herhangi bir önemi olmayabilir.

Duyu organlarımızın ve günlük algılarımızın verilerine dayanarak elde ettiğimiz bu çeşitten bilgiler ve buna dayalı olan düşünce biçimlerine “düzensiz” ya da “bir leş ti-ril me miş” gelişigüzel (âmiyâne= alelhusus= rastlantısal) bilgi ve düşünüş şekli denir. Bu tür bilgiler günlük algı ve deneylere dayandığı için her zaman “kanıtlanamazlar”. Kısacası düzensiz bilgiler “tamamıyla subjektif (öznel) ve güvenilir olmayan dağınık ve