sosy al bilimler enstitusu dergisi 1 -...
TRANSCRIPT
ATATiiRK ONiVERSiTEsi SOSY AL BiLiMLER ENSTiTOSO
SOSY AL BiLiMLER ENSTiTUSU
DERGiSi
1
Atarurk Universitesi Bastmevi -ERZURUM, 1993
TURK ED.EBiYA TII\DA FUTUVVET-MAMELI:R . VE
ESRAR DEDE FUTUvVET-NAMESi
Hasan K.ASIR (x)
I. .GiRiS
·Turk Edebiyau, tiirler a91smdan fevkaHide iengin bir edebiyamr: Konu eksenli diyebilecegim~ tiirler, hayatm her alarum ~atu. Dint hayatmuzla ilgili olan tevhid, miinacaat, na'at v.s. gibi tiirler yarundan; sosyal hayatlmtzt konu edinen klyafet-nrune, ~hrengiz, saki-nfune v.s. gibi tiirler vardtr. "Fiitiivvet-name" denilen tiirde ise toplumun dim, ·sosyal ve kiiltiirel hayatnun i~lendigine taruk oluyo- · ruz. Yani hayatm ya~anan her yoniiniin ·~tiivvet-nfunelerde i~lendigi goriiyoruz.
II. TANIM
a Keijme
"Fiitiivvet"; "gen9, yigit" anlamlanna geen "feta" kelimesinden tiiretilmi~ · ara~a bir isimdir. "Mertlik" ve "yigitlik" demektir.
"Alelade kullamll~I ile bu kelime, yigit bir dekikanltda (feta) bulunan sitayi~e laytk vastflann mecmu'u ve hususiyle comertlik manasma delalet eder." (1) .
"Feta" kelimesi, Kur'an-I Kerim'de "delikanh" ve bazen de "kale" anlammda kullarn1Im~nr.(2)
Kelim.:ilin "yigitlik, d-:~ ;: • ..:~:1 : 1 •. :-~..,...'.?rt1il(" ~lllarrl~nnm '"~·11~~ "r:!~rtlik. digergamhk, fedakarltk" ve "miiriivvet" gibi anlamlan da vardtr.(3)
b. Terim
"Fiitii_vvet", tasavvu.f'f bir terimdir.
(x) Prodillc!Or-TRT Erzururn Bc>lge Miidtirliigii (1) !slam ansiklopcdisi; c; .. ( s. 700. (2) A.g.e., s. 700. (3) Tii'rk Dili ve Edebiyatl Ansiklopledisi; C.3, s. 259.
107
TasavvW'f bir terim olarak fiitiivvet; "bir §eyhin b~mda bulundugu, ozel bir : tekke veya zaviyede toplanan, belli inan9, du~iince ve davraru~lan olan dim ve .· mesleki birlik, bir esnaf te~ldlau"dir.( 4)
Bu te~kilaun Anadolu Turk~sindeki karli~Igi "Ahilik"ltir. Araplarda ise ; buna "ebu'l-fityan" ya da "seyyidii'l-fiitG\ ..;~" dcnir. :~
Furuvvet, islam'in dogu~undan once de varolan bir kavramd1. islam'la bir~ ~ likte islamt-tasavvufi bir derinlik ka~and1. Yuzyillar boyu, "daha 90k ticaret ve) sanat erbabi arilsmda y~ayan bir gen9lik illkiisii olarak" (5) kabul gordii. :·:~
Iij:. TARiH<;E
Kelime olarak Islam oncesi zarnanlarda da varolan fiitiivvet, islam son~:~~ rasmda bir te~kilat kimligini kaz~di._ -:- · · · . ']
:. ·~
VIII. Yiizy1ldan sonra ortaya 9ikan, k1sa bir sure i9inde bir 90k isiamt illkesinde benimsenip yayilan "fiitiivvet"in kurulu~u hem dim, hem de iktisadi, .. ~ hatta sosyal bir nhelik t~Ir. Osmanh cl?inemlerinde ahilerin yonetiminde bulunan~ fiitiivvet zaviyeleri tarn bir lonca kurul :~u ozelligindedir. ·~!
Kitab'el-Agant, bize "islam'm daha ilk asnnda 9ogunlukla gen9 ve bekai'\ ki~ilerin kafa dengi kimselerle bir arada bulunma ihtiyac1 ile olu~turduklan fityan.i birliklerini" (6) haber:vermektedir. ·~
t
"ibn Batuta , Anadolu'da bir taklm cemaatler gormii~tii ki, ·mensuplanrun·•j (fityan) biiyiik bir kismi aym akideye_ bagb idiler ve aht ad1 verilen bir ~eyhin''~ etrafmda bir tekkede (zaviye) toplu y~amakta ve hari9te 9al1~arak, emekklinin· ·~ mahsiilii il~ ge9inmekte idiler." (7) ;
Anla~Iltyor ki fiituvvet te~kilau, ·isl~'m ilk devirlerinden ·ftibaren dim~·~ iktisadt-.sosyal bir te~kilat olar~- var olagelmi~tir. Tarihl siire9 i9erisinde, bu ·; lonca te~ldlau, varhgtru, ~~itli Islam devletlerindc ve degi~ik toplum katman-.·~ lannda duyurmu~tur. Olduk9a etkili bir te~kilat olmali ld, baz1 ar~urmacllar, bu ·• yonuyle fiitiivvet ~~kilaum, Bau'nm ~valyelik s1rufma benzetmektedirler. ~
·i .~
IV. FO'fOVVET TE~KiLATI
· a) U9 Ana l(ol
; Fiitcivvet t~kilau; ii9 ana kola aynlir:
(4) Meydan Larousse; C. 4, s. 891. (5) Ttirk Dili ve Edebiyau Ansiklopedisi; C. 3, s. 259. (6) A.g.e., s. 259 _ (7) Islam Ansiklodesi, C. 4, s. 700
108
b) Ozellikleri
Ftitiivvet inensuplannm -"fiiriivvet erleri" demek, belki daha' ·dogrudur~ U:ll?-~l,o:?~!!i~..! .. e.I11.~~eriri.~ gey_iJ¥,Il.~}~ri~ir. "_F~~~~~e ~e~ f!le~l~.g~n .~i~ pfri.ve o pmn ·c;e¥resmde·toplan:an ·meslek··sahtplen vardtr.:Burilar·.btr zavtyede:)atar, ~am yeineldefuii' 6rr1ik:iC'ye?.1>aglr'oiCiuklarfo7.el· i~·yeilerinde··c;all~lr; ' kendi ,
. em!!klefiyl~ .g!!~inir~e.~: B;iit~d~y.rani~lan~da _y~z b~l<i!ln~~ .Pi(e k~1 soIlliD,~~du~l~·- ·q~qcm.J:ia~ka ·kim.~eye h~sap .veJl!lezl~r:. ~am y~Qleginden ~so~a topluca ziki"ederler. Inait<r'balamindari Halife Ali'ye baglldtrlar. 'Hatta .fiitii\rvetin en eski peygambe~lerle birlikte olageldigine inarurlar." (9)
.: .: :·. f~pi.~ei::erle~-~n ~·:!Osvii¢_ri .l?~.r ipric.a ~c~~ba) · i~e. ~y~· ~~e.!l ~i.r k~.ah · Q\a-Iansuva)ve · bunun· uzenne sanlarr,: btr en.daze ·ooyunda; b1r ··sank tan ve· mest ~eklinde (ahfat) ayakkabilann~an1barei'idr: R:emeilerinde;:ild eridaie boy\inda .· bir saldmna ta~IrlardL Yabanc1lara misafirperverlik gosterirlerqi; zulme.den timeJ"aya ve onlann yardaklanna k~t amansiZ dii~mari'idiler." (l'oy: .. i.: i :: ·
·: :':'.f.9.w~ei !i~.nn;n 96.~&:ifP.~lli.kJeri~cf~i{bi.rl.de~i·~iyi ~~·!· :sarubi: 6imakn.r ... D@!r bir se9ldii 'Vasi'flan :ise! ''o~JCalanru ·kendi nefisle'rinden' v.iiksek rot"mllic.(l'l) ' b~kalaiuu 'kehdiierul'elterali etiiu!lctirJ':'· :•. ·- :; .. ! ' ····.:· : :::··:: :' ·: :-·•r .. : .. . :._,:;,,: .: . ~
·· · · ::FuifrVvet~ ~fleB. i·Hi: ·Mufiarilm'eii gibi·ke'nt:Hili aegu; hhlk.t-ail~lliriege: :·yoksulu d~ktinii korumaga; zalimle miicadeleye mecbur tutulur. ist.er zaviyede/ie1C...!; :·i kede, ister i~b~mda fiitiivvet erleri!F:q,ey~~I!·· ~9~~! .9~.~ ~~y_l~, ~~~~~~ vb. k~r@a~,yy,rp~~ .§.C!:I}f:~r: Her ~s!'lM.: ,fji~~~t ·yohina. IDPP ·~eyhten naslp'a!¥naz. y aru.·fiittiVYet kemeiiJd\zanarrfaZ::Yalancilaht, ruriizlarn, m utite!Ciriere:; 'i 'ruiinlere, haram ·)rlyeniere, :'iaia<·'eaeiiieffi;:k~fir~e-.:mlir1Idrtere,:ra1ci1aril: ·a:Yfica ceiep!·kasaiJ; :l·
---·----·-- --·-
lftirilk~. oyuncu vb. i~ sahiplerine fiitUvvet .kemeri (§ed) ba~anamaz"dt.(12) re~kilata almdlktan sonra. bu tiir bir kusur veya giinalu g6riilenler ~kilattan nt.:n-1•-"• • :IA41WJUJ.
c) hkeleri
FutUvvet erlerinin bagh oldugu bazt ilkeler vardrr. Bunlar ozetle ~ardu:
Al~ak gonilllil ve romert olmak; b~kalanru sevmek; nefsine hakim olmak; >~kalanru kendinden ustiin gormek; dilnya mahna onem vermemek; kusurlan 10~gormek; ba~~laytct olmak; ~iitevekkil obnak; her zaman ve her kese iyilik ~nnek; kimsenin k.otillii~ii istememek; h~etli ve merhametli olmak; bo~ vakit ~e~irmemek; liizumsuz hareketlerden ~r;mm~; diiriist olmak. ..
FiitUvvet-nfunelerde uzlin uzadtya anlattlan bu ilkeleri daha da uzattnak niimkiindiir. Ancak biz bu lcadanyla yetiniyoruz.
V. FUTUVVET-NAME
l)Tarum:
Fiitiivvet-name; bir edebiyat terirr.tdir. ' 'Esnaf te~kilau ile bunlann ria yet etneleri lazun gelen usOl ve kaiclelerden l)ahseden eserlere verilen addtr." (13)
Fiitiivvet-name; "fiitiivvet te~killin. te~killinn. usillii, erk.liru, mensuplaruun yerine getirmeleri ~art olan vecibeler ile tarihi hakJanda bilgi veren eserlere" denir ~~ .
Bu tantmlardan da anla~llaca~ gibi fiitiivvet-nameler, fiitiivvetle ilgili ustil . ve ilkelerin, gelenek ve torelerin anlauldtgt kitaplarchr. Bu ki.taplar,.fiitiivvet erlednin el kitabt, adeta tUziik ~e yonettneligi· niteligindedir.
2) inc Fiitii~et-nameler
Fiitiivvetin yOk eskilere dayanan bir tarihi olmasma kar§m, elimizde bulunan fii~vvet-nameler olduk~a yeni saytbr. Bildigimiz ilk fiitiivvet-name, X. yiizytlda Eb~ Amdurrahman SUleminin yazdtgt ·arap~ta Kitabill'l-Fiitiivve'dir. (I~)
Siileml'nin bu kitabmda fiitiivvetin kurallan, roreleri ve fiitiivvet edebi anlattbr.
Sillemi; kitabmda fi:itiivveti ~yle tarumlar: . · "~urasmt iyi bil ki fiitiivvet uygunsuzluklardan ka·ymmak, AJ.lab'a tarn .
m~tyla itaat eortek, kotii olan her§eyi terketmek, ahlak:i iistiinliik ve gi.izelli1cleri ·.
(12) Ttir!c Dili ve Edebiyau Ansiklopedlisi; C. 3, s . . 891. (13) Osinanh Tarih Deyimle~ ve T¢mleri So:z.lilgil, C. 1, s. 639. . (14) Tarih Ansiklopedisi; C. 17, s.90. (15) Bu eser, SUleymaniye Ktp. Ayasofya Kit.apbg1, No: 2049'da kayllhchr.
110
hem :iahiren, hem de batmen her halde muhafaza ennektir. i~inde bulundugun her an seni fiitiivvetin bir ~e~idi ile ister. Hi~ bir hal :fiitiivvetsiz olrnaz ... Fiitiivv~tin ash daima dini gozettnek, siinnete uymak ve Allah'm Peygarnberine emrettigi ~ye tru>i olmaktan ibarettir."(16)
.. XI. ylizytlda iki futiivvet-rameyle ka~tl~1yoruz. Biri, tinlii sOfi Ebu Hafs Orner b. Muhammed es-siihreverdi'ye ait "Risaletii1-fiitiivve" admdaki eserdir. Siihreverdi, bu kitabmda "fiitiivvet kurallanm, onun manevi degerlerini; insan ·tizerindeki derin etkilerini, :fiitiivvet ehlinin uymas1 gereken ilkeleri" aniannaktadlr. Siihreverdi'ye gore "Tarikat, ~eriatm oziidiir. Hakikat tarikatm oziidiir. Fiirtivvetde hakikatm oziidiir."
Diger·fiitiivvet-nfune ise, Hanbeli miifessir, fakih ve silfi' Hiice Abdullah elEnsari'ye aittir. "Kitabu1-futiivve" adm1 ~tyan bu eserde, biiyiik sOIDerln fiitiivvetle igili sozleri yer almaktadli. Aynca, yine el-Ensari'ye ait "Menazilii'ssrunn'~ adh kitapta, yer yer fiitiivvetten sozedilmektedir.
iranli mutasavvtf-~air Feridiiddun Attar'm oldugu soylenen 192 beyitlik manzum "Fiitiivvet-nfune'.'den de bahsetmek gerek:mektedir.Bu eserde, fiitiivvetin bir miiriivvet oldugu a~tklanmakta; dogruluk, herkesi sevmek, nefis tutsakll~ndan kendini kurtarmak gibi konular i$lenrnektedir.
Bu sayd1klanmtzm dt~mda daha bi~k ara~a ve fars~a fiitiivvet-nameden . sozetmek miimkiindiir. Ancak, tiiriiniin ilk ve onemli eserleri olduklanndan, bu birka~ omegi vermekle yetiniyoruz. · . '
Tiirk~ fiitiivvet-namelere gelince; elimizdeki en esk:i fiitiiV\;et.:.name, Yahya b. Halil b. <;oban Burgazi"ye aittir. (17) Bu eser XIII. yiiz.yllda yaztlmt~ttr. Kitap; tefsir, hadis, tasavvuf, klssa, menktbe k,itaplanyla kendinden once ymlmt~ fiitiivvet-namelerden faydalarularak kaleme almmt~r.
Bir b~ka Tiirk~e fiitiivvet-name, Seyyid Gaybt b. $eyh Hiiseyn'e airiir ve . Fatih Sultan Mehmed donen1inde yazlldtgt anl~t.lmaktadtr.
· Bundan b~ka, tiiriiniin omekleri arasmda say4ffiaya deger bir b~ka eser, Seyyid Muhammed b. Seyyid Alaeddin Hiiseyn Razavi'ye ait "Miftahii1-Dekaytk fi Beyaru'l-Fiitiivve ve'l-Ha1diytk" adlt fiitiivver-namedir. t18~ Bu eser, en esK.t .fiitiivvet-name omeklerinden biridir. Yazar, kitabmda fiitiivvetin kaynagtm, kimlere ne yolla dayandtgtru, amacuu, ozelliklerini, insanlar i~in ta~tdtgt onemi, fiitiivvet i~ gerekli hal ve davrant~lan anlatmaktadtr. ·
Bu ilk omeklerden sonra, Tiirlc, Arap ve Fars islarnt edebiyalannda pck ~ok fiitiivvet-name yazllnu~nr. Biitiin bu fiitiivvet~namelerde ortak nitelikler olarak fiitiivvetin esaslan, ~artlan ve ozelliklerinden bahsedilir. Fiitiivvet . yo luna girer
(16) TUrk Dili ve Edebiyatt ansi.klopedisi; ~· 3, s. 262. (17) Bu eser, Millet Ktp, Ali Emiri Kitaphg1, Nu: 1154/198'de kay1tltdlf. (18) Bir niishast, Oskiidar Sel~aga; Ktp., Kemanke~ Kitaphgt, Nu: 49l'de kay1th~
111
Nedir bu ozellikler? ~ • . · . : . . . . -· .. • . . .. · . - . l ' • . . . . -.· .. . . . : .. . . .• • , ; . . • ;'::~ - Blr·esere bir ~ah~maya A._llah'm !ldtyla ba~1~~; ·~q~sik '.edebiyanmtzda -:.':<
vazge<;ilmez bir gelenektir.' · Onun 'i9in. :Esrtir Dede . de,· Fiitiivvet-nfun'e'sine·• j' Al!~'wa?IyJa~~~~a:- . _ . !:·-··--·"· .. ·· .. -~.:. . . . ~-
:··.- · · · ·· :: · Oldt Allah ijudaya ismii.'z~zat· · · .: --~- ~ :~ .,. · ~ ··.: .. ::.- __ ~· .. : : ra:ni ~.ii:St~c.mf~i'"ceini'-i s1fat . ,-:-'j: ·. ·-.:_ .~;_._. ,·.-_. ··:··_.·, ·.:·_;_: __ · ·:_:_ · ::' ·:_~-~.:.
• 0 , • , • , , , •, ~ I • • • , .• , 1 • _
.· .. Her kitaba.anunla b~1ay~um · . _ .. :_:·.,- .: .. : .· _· ::· ·· .. :~ ....... .. ·: ;·: ·: i Her bir emri anun!a· i'~leyeliim.:::·: · .. ·· · ... · · · · : " = "· '..:.' " < . . ..
. j. ~:.$.~ii. ... _ki~a6il)a · Alic1h:in: ·~tl;y1a~bi~1~ctikian s9.~ra:,: jj¢§si~ '~itis·a;~·;~i?iJ$i .. ~~ ·.~:-· sayt,stz "l1$Ild tf ~en~"lar_da. bu,lt¥itJr'. <;Unkii: :: '::. · ·.~: ·- · .. ·. _· ... ~.-·:- ··· · .' . : •.· . .'.:: ~~; ;
·-· -:- .... !.. .. . 1-· -· •. ' . 0 .. ,, • • ·... • -->·' -1 - · ·: • :. --~- •. - :-· • -~·.1!
... · ~ ... -- ~-- .. : .: . :" ···'-:·c ~·~ .. -.. : ·;_:~ .~ .. . : ; ·.:;~r.f . :; :; --------:-.~. :-:-:-•. -:-----:.,.......,.,. • • - ~ • ! . : ' : •:.- ·-··...: ; • •• :. ••.• . · ···t··: ··f:! :--r·,
(x} Ftitilvvet-n:lme-i Estai-; Divan-1 Belag·at~'Unv.an-1 · Esrar' Dede·. s:· i51-1'59. TaicVII)'l:i .. · Vekayi. Ist~!iuf;:--1257 ... · : ··' _; ·,~: . ,,. :· ·.,: ·' ·-··· . -::.:. --..~·· ·.:·· ·· :.~ :.; '"' · ·:.; . ·'.' ·1 ' ! .. : . . ;;
' .. 112'.
.) ·i' .. :. . . . .
· :. ·:V~mii§· idralc-ii fctun ti 'akl illisful .... :: :-.:,, .- · · · . . , ··· :·· ·. · . _. ,., · · Kt 1 a1um ta miihim oi~ru beyan.... ·:· . .. · : ·. : ..
. • -. • • • • • ':-. ·.:.. • . • • • • • • .. ~ -·· • ~ ~ • . • - : - • ••• • • 1- • • •
:·.··· · ... ·:· . .-"Hamdele'~ bOfiin~!unde~·sonra stra "sah•ele'\yani =Hz. Pt:;ygarnbe~e. (){nun · . ai]e ve ashabma "selfit u ·selarn" getinne ooliimilodedir: .. · . · · . : · .. · · · · '· . ·1·
• •• • • • •• ·, • .: _. ___ : • .. f, - -· • • - . : . :' • 'l •• • ·.. \ : !
EiteliL.'ll Fahr-1 'Meine salavat .:; , ;: '-!· · · ,, n· I-" • h"'b •• ~t• k • k •, ' • .·. ol • - rL ,* • . I •
/;>~:~:... . .. \.· ... -.ru~ .~ .<1 . u<Utn.~ ~~ ~t.. .. :. _.. :.· .... ···.-:./.·.: ,.:, •. :·:·T··· ' .... · ·: Sonr.a ."ce}Jar yar-i nebf''den, yani dcrt halifeden bah:~;;- der. ·On'lann :: .. · ozelliklerini ~iililar.·. : . · · · · · . · · · .\ · ·
· : . . ••• ,. t
:;~· : :~ :.::· .. flz. ,E.ou ~ekir, '.'~agara arkad~1" ve "iki~in iki~ci~'.'dj~: ·Hz .. d~~t'l)~yt · · :.h~tzaan ·a)riran !'Mil" \1e "faru.k"rur. Hz. Osma..11, "iki .n:!lr" ·ve "!"!ty:i sf!hipi"air .. ... _~:. _r.z:_ Alii$e;.~·=.;., .. ·~- .. ··/ ·' .}·~:: ·:·:·', · .... > ··:·: .. : .. :·_:::::~ · . · .. . . ·~ ' · . .-.·~· ... ·. ·: ~
· .. , · . . ·.'·:. ~:: .. ~: ~.: .~~~rt~za-nafli· ·Ni~I~ab·Hayd~t-: · .. <.::.:<· ·.·=} ·· ·.. : ~··:·:.'·.':::·': ·· ·; ' '."- . · ·-:· · ·' Olcil diimad~ 'p.tlc-i· P"ygafl).t;, .. r .:: . ......... ,;"· · ~ - ·:: ._. ·· · • ·. · ·,. '' .:·.-.-·
i~!~!.~~.\::.<. 'i ~.·:;:• ~:~-~ :::~~:~.~~;:::-: : ~-.;~;. ~>.:·;,:.~.~,::, (,:.:;::.~ ... ,.,,;,.;! ~ .:. •. ·,. ;:, ;; :t ·~"'; ... ~~-:;,:; .. ' .,; ~~,.1: \ ~·. __ ;· :,:; :~·~:.;::.:,;.;:'. :·:.] . ·---: .. -·:· ~o:; -:··,· ·~ · :·,~-~ · .::"'.-.·· ·K~tn:i 1ks1r.-i'~aemivye.t olari . · .. :; .... ' ~ . . . ·· : . : '_. .: · · _._·:.- :- :· ,Ma'de~-i gevher-i futiivvet olan _. · .-· .' :,.
. .. . · .. ;
::~~\~.:.· .... ···.·. · ... ~·.· .. ·-~-~- ·.;~ :_~·:.: ... ~ .. :. :cfu~. i>! ~~~::i,,·.,1'4us~ . .r.·.~~u(,4I~.·. ·. ,.·.::· ~.· ·i:;:._--:.,:: . ., . : ......... : '· . .. · . · . ::. · -Ma m-l.nfiS-i :J.a-fct.a dur AIL: · ... · .,.·. -·· . .. ·· . · :'.', '.: <J. ~::·,,,
•.• . '!, • · • .... • . ~ •• · '- ,: .••
;:.· -~~.: .... · .. Esdlr .pe·d~ ; ·-Fuwvver:-nfuu~~l;le .ijz·.' A~i 'yi ·stk';a:an"ar~;Of)rf;·'.'reln'lih"Icr ;~par: >..,. .
'.: "Ali 'd~n .da~a- usiQn jigir;· Zillfl.k.araan dt!.'la ustiiri kllt9 yok~ur'' ~~iam!.ndaki : . sozti, tam amen ~a da klsmen "iktibas" eder. Ki bu sczlir: ··;·;6dis'' ... ~ d~ ''kUiEi ~-·hadfs" oldugu id(Ha cdiimd,.redir.. . · · . · · · .... ·.· .. : ~
~·.;.~);:_).!: ... ~?,:· ·A{~;;;:.'i~~.~~~, b~--:~.e~~J~~~~. ~~ra: ~~ .. ~~~~~h:,i.~um~,; (:.~~Zehr~. · < ;-. ::: H~ticetil'l.:Kubnrye _uezvac.,; tu.ril!~t-1 Ncb.f". haytrla' ~lln1ak~adu:.· Hz·. Peygrunbe.: . '. ;:: · rin ar_ncaJ.an !Izi.H~za v~JI.z .. Abbas'Lan "'anuileyn-i pak-:i h~yrii'n-nas" olarak :_;; soz 'e'dil!Ilcktedi f.: :§air, soilcriiie devamla.-. cennetfe -mujdelenen '"a~ere~ i . ;,_:. iniibe~~ere" den eedir· ve Nuney~1'e . kaulan "ashab-I:-j9r?rn~··d.a.l1 bahseder.. ~, e h_ep-·. .· :;:.~~~~~:::~~~~:.u:sel~!~-~~:~.~~!{'·'> :. _: :.t..' _'.'··.:··::~-~;::~~·~-:~ ·:·~··;-.:·; •. ~: ~-~·: .'t.'~.: ~ >>: ' :i · ·. 24,' beyitte ~~; bir AraP9a dizeyle _yenidef! bir· b·a~l.~r1p:; ·Y,ap~ ·-=e .. 'de_r"ki: · ::-~~.Yuce Rabbimizin· ·adtylr: ~ 'b3~~tvoruz . .Ki · o Mevlana'v<! · r~ a:i?esi::1e ·cgcni~ :;;aplrujuyla in~y.~e}·fleri,:de)<i~j::~ut:yq~) bilgi'yi :yaru .'ma··.rirt::t'l baE1~larrit$HF:: .. 0 .. ·
z::~~~~3~;f~S~!~~;~:,;'f~~.1)~~;~t_;·~::~~;\;~;,; --' H~·: > : '; ::.::;' · .~·-: \·-.. . . .:. : .. ... · ".·. · ... Y.am fihnS:ilUVHH.defter:· l KCVfl ·: .. ; : . • : ... • · .... •:·., ·· • ·. · · · · ::: ... . . :. : . • . .... . . ·t ·~ t .::--.. :~. · ,..~._.·::-:'' . . .· ·- . . . . . . . :
·:! .. ·:Jr . ..,,. ' . ; Mawar-1 nur-1 ./:-.h!Hf~d-i lvh~tar: ...... '· .. .-: . . . . . . · ' ·, ., .:. ·. Rabtr.:i S1ddfk ··~·. f.f'avd;u·~t Kerrar.'.-: .· ·· ·• . . . . , .
113
• .
l ~~ ·'£'~
r. 0, "§airin inleyen gonl\ine feyz veren,Esrir'm diline bir nefes, bir esinti · ;~ tgi§layan" dlr. · · J; •. J
~ ·.~
~air, eger "Hak 'i.nftyet eyler", pir'i de "himmet ba~lar''sa; bu yazdtklaruu ·t,~ mi "Fiittivvet-nfune"sini "sevdiklerine bir hediye" olarak sunmak istemektedir. ·~~ rzusu, "~tklar i~n. merarnmt giizelce, ama ktsa ve oz olarak anlatan bir ~scr'' ::~ lZIJlakbr . . ,:)"' . ~ . . . . ·.~;.fj
' Eserin bundan sonraki ooliimiin~ §air ~k'tan s6zennekte, "~k hiirmetine ;,1¥t udun dile"mektedir. · . .;;~
Esrnr Dede, FUzOli gibi' a§k'tan ho~uttur: ·
'A§k ile zinde eyle Esr:in 'A§kdan gayb kalmasun van
'A§k ire kll tahayyurum efztln 'A§ka olsun tevecctihtim her gtin
'~k ile eyle hiimeiT'i cart 'A§kdur <;tin me'ai. · asarf
'A§kdur ctimle ki) t ti kale sebeb 'A§kdur bu .menaklb-1 matlab
. --~~ ·i:{lf
. ~ l .. , ... ;~
. ,~;~ -~) :~h
.·.~~ "r':}l -~
- ~fl -··{:}. ~1
· :~ "t'i'
:~1 ''·~
~air, bundan sonra, sozti tekrar eserine getirmekte; biittin bu fildrlerinin . -~ ~ktan kajnaklandtgtru ifade etmekte ve bu :fii.zden "umanm eserim ho§ olur'' de- )U aektedir. Ji
en:
-· Bundan sonra §air, kalemine hitap ederek ~oyle soyler: . '~f
. . . . . . ..,~~~
"Durma agla, taze gozya§la.r:tni dokiip; plr'in feyziyle yine inciler sa<;!" Ki ·.~:~ t. ~~
Mesnevi bahriniin hiisil.i oldun Soziin andan geliir raht buldun ...
~u • ~.t; . '·) ·, ::~ ~
· Esrar Dede, Fiitiivvet-name'nin bu bOliimiinde eseri yazt§ sebebini ~~ 'kalem"ine liitap ederek §Oyle anlanr.
"Bu kita~tgm yazill§ sebebi, fiitiivveti anlatmaknr. Din karde§lerine baba 1asihan niteligindeki bu s6zler, ba§tan sona, mahfaza ictinde korunan degerli inci: , . . er'gibidir. Bunlar candan, goniilden soylenmi§; §CVkle dile getirilmi§. ifadelerdir. .1 'Furuvvetin §aru"run biliiU1Jesi i<;in dostlara verilmi§ derslerdir. Nice ince nii)cteli mlar vardtr .ki bunlan "can kulagt:' ile dinlemek laztmdtr. Eger _okuyanda, yiicelmek hevesi varsa, bu furuvvet-niimeyi ezberlemesi ona yeter. Izzet tactru ba§ma ge9irmesi, yigitlik-mertlik mecli.sine yol bulmast da ancak bununla_ miimkiindiir. Eskilerin "nasiha.n dinle~niz" tavsiyesine uymak l4ztmdtr. Fii-
114
tiivveti ya~ak ve dolaytstyla insanlann hiirmet gostermesini hale etmek i~in y~h bil~elerin nasihatlerini dinlemek gerekir. Klsacast, ~iye sonsuz mutlul~ ve esenlik laztmsa "din nasihattiz:" hadfsini dinlemelidir ... " ·
53.beyitten sonra "Agh-1 Kitab" b~hgt kullamlnu~r. ~air, Fiitiivvet Kitabma yeni b~liyor: · ·
Evvelidiir keriimetfin ah1ak Cfimlemize nasib ede Hallak
'il.m-i siretde riikn-i a'zamdur Hem tarlkatde emr-i elzemdiir
·Eyle tekrlr ders-i ahlakl Ta fiitiivvet ola sana bill ...
• "He~yin b~I ahlak" anlayt~Iru okuyucunun Oniine koyan §air, fiitfivvete giden yolun da buradan, yani ahlaktan ge~tigini ifade eder. Sonra, kendine gore mfirfivvet kavraxmru tarumlamaya ~alJ§Ir; mfirfivvetin gereklilijtini vurgular. Ona gore mfirfivvet: "alemin·ozfidiir. Bfitiin zamanlarm ge~r a.k~esidir. Kerfu:net tacmm degerli mficevheridir .. " ·
Miiriivvet, kelime anlamiyla "insaniyet, mertlik, yigitlik, comenlik ve iyilikseverlik" demektir. Bu anlamlanyla fiitiivvet kelimesiyle ~ala§tr,. Ama fiitfivvet daha kapsamltdtr. Fiitiivvete giden yolda once miiriivvet vardtr. Once mfiriiveti, sonra fiiruvveti tarumak ve taonak gerekir. Onun i~in §air, "kendini dii§iinenlerin miiriivvetli, b~kalanru d~iinenlerin ise .fiitiivvetli olmast laztm geld.igini" wyler. <;iinkii futiivvetin bir anlam1 da "b~kasnu kendine tercih etmek"tir.
~air, miiriivvetle ilgili tavsiyelerini siirdiiriir:
Her umurunda rehberiin olsun Her huzfuunda mahzarun olsun
Her illmde am kllup akdem Belki tercih eyle n~fsiine hem ...
Sende kim ~ive-i miiriivvet ola Gorfip i~tchgin mahabbet ola
Hisse tahsil eden muriivvetden DUr olmaz sudU.r-1 hiirmelden.
~air, saziin burasmda bir "Hikayet" ~anr:
· . Seyh Feridiiddin Attar, bir giin -ytkanmak i~n hamama gitmi§. Hizmetine bir tefiak talip olmu~. Bu tellak, tez canlt ve ~evik biri imi~. <;ok htzli £ah§tr, adeta yorulmak ned1r bilmeden mii~terilerini keselermi§. Bu tellak'm 'zevki varrnt§ meger tasavvufdan". Onun i~in ooyle!'ine kiilfetli ve zahmetli tellakhk i~ini yaparm1~. Nefsini terbiyeyi ama~l::T~It~ bununla. ~eyh'i kesckrk.en, bir ara; 'ey bilge pinm, mfiriivvet nedir, de bana" demi~. ~eyh Attar, tellak.' a §Oyle cevap vermi~:
115
Dedi ol kir ii oas kim bend en . . .. - ' .. . · (_;1kayor ;dse s~:rdiil-:;;e .::~n ·
.. ' · · ,\,., ;,, F-:e,1:., 7 ~J;.JI. -·<·!Jne b"-•1·-' ... : ; • .Uti lOJ.iL .I ,';'' •U4 A. I "' , ,., UI«M,., ,
. ·'.: 1~u.mJkariun murJ.\{veti pu'sana
.. ----· ···· - :·--·. --.--·-· · ·--~
'~~~ - ·~~
./
. '
:~~ -:.~ ... ) tl
' '·.:·~1 'i1 ·t:
. ~- .. ·.{&1 · ..•• _:-_ ... :_. >.-.~ • • - .:..:;~
.::·- ~ ~:; '(•.:. ·~ .. :t.
·mdd}r'~tfic .cismin~un ·a)n)! · .. ,.,. :-:.· .. :· ·· · · . _::. ... ·::_~~ · \ .. ,:·.;:, ... · · ... :. _ , :_~c: :.::~~~~:~:~!~.~.: ~~:~~~V~e:·~~r-~1
::··: .... : .. '.. • ·'J .... :~.···:;~-:-1·~:: :·;~::::;-.~:;::_::.>~ . _ )~ · /;·, .;. :-~ · . .'=·: ··. Ya'nrni.irrrukrliuruv'vet evlersln ·. . ·' · .. . , .:: · ··. · · ~:.: · :: .. ,,::/:':: · ·;-(~
, .... " ' "·:::"_.i_m_f!U_;;_~_._~:,;i~~:~r:~7:,r_· ... ··: -, : o· • . > ._:··:.-.} .. ·.·.= . . ·:~-~_-._·:_ ..• _~.--;~[f<~~:'!. ~?.k rpiiruv,vc! nc rtii~ i~mi. bLL. ··-. · ):.
' .. ..,. • • • • • r :• • -. , ~·· ..... •, .._ ,; •-~· :'•<\• ... • •• ·• "" • •• ',· '•,.:~.·- .-' -:_: •• •• •: ... ,: •: ;~ ..... • .. •. :_,_ ..... - - :"-·-::-· ~ .... . . . \ . ;'' :'• . . . ·-~ .
: ~;:.:h Attar. "!!l:i::Uheiit;~ h"-l<lili1J·verdikrcn'xni-a.anCak: keramer~ etUeecgll1r;::~ :7::1: ._ · .. :~; ii! !cerfunetin · iH<-"!!!3.kaml olduglll)U, onm1 :idn once milrtivvetin ~-T.lruri:~:~~
. ,, • . • • ~ i -••• :. • 4 - • • • • • :- : : : • ~ J ' ': • ~ - • •. • •-• • ·,"J~,i.
=~;p~~ : ~;~ :~('!1~k~igl~~n $~~\~~· -.:·:·:: " .:~~_.:.: .. ·· .... -~,.~·-:~~~ :: ·~.·-~, _' -: :~.' .' ·-· ._.·:·\:··~ .. · ;·;~J . KNametiri iR1hci- mi:\:c;inmJ!1 :"-do{~rul~k'"oldi;~~ ifad~ edilir~ ".Her:1«5Wlug·u:'9:
.:.r~~ ·.:~i.:.ci\.. ;lc:rkcse._iyil_iK_.: y;1piuak, . . ' i.J~kan oi-I.nakr.b(llilJl'dtiny~ya_·_ho~~a bak~i.~ -::nk, :1,~-:·se tutsak ol.mamak, sozii: . durmak. i~i-dl~J bir clma.k;· ~ask2ian!c.~::¥. :: ·.&gl~;l;~; ':c1 olmak kGndisl i\;in istei' ,;.Ji b::~~k:ist ic;in de istemek, koniluk yapo.na'::~~ : ::'i:ik. i.~t:,: -:k .. .'~ . gibf. tasax~~~(crb~r, .ndu .buJ_unma:-;1 gerekel}. fU.tiivyeterlcrinin ,~~ <::/i~:ak ·:zorunda.olduklan 'daha·biic;ok crqem_ sm~l:mir. Her b_eyit; bir-a.h!ak.i' pren~:~
:;~in:~~~ ~i.tii~~~-~ :lke~in~-~ .. ~.~m '.~~~~-~· .. ··. ,:_.;; .:.:_.: _·:: .·.-:·.<!.\ ··· ~)~·= ... ~~): ~·~·:.'-.~~--:,~ . .... :~~ . 2:;racJ)ede. ftitlivvctin E'cele'rini hildl.ye anlati.im i~inde, yani mesnevi'nin:J~
r.vrmlan i<;ir.di! arJ:Hmi1k~;;d;r. :\::::~k ::urad::! ince ~)ir: ni.ikte' ~·~r: Sank.i dogrud:ur~ ~;::ri;-: k~r,ul !'i a:.l3,mly~r da, "b~r: i:r; de ~eyhirr: '[e piriqt"·.dedigi Feridi.iddin:".f. . · -.~L·,;-'::; <>.n:arunyor.. Attar'm ~6.~i.;.:liTicrcde bitiyor •. o da belli de~rildir. Sadece, . · ·:~ ....... . " ,. :: :·::.:: ' "·· ... . . ·; ·::··. :·~. !'. ,;-.~·:!:~; .. ~~'':·~::·'·?~~·:·=~·-:·}~:.::·.:-, .~ .. :;::-: ·:~y~.,~~ ~.·: ':.~:_'~:~;''· .. 1::·.>·.~·"':':'~~~···f~:.::· ""-. ··?~
·' :: · Buduf'Utnmldum.ev birader·hem· ··· ··· ·· · ·"'::.:·; : ... ~.·· ·.. . :·'-§~
Beni Il}a'zfir nna ehl-i ke.re11_1: ··~ . .. · · ., . . . ..> :. :. ; . :·.J i::'·:!i\=le. bu bo1iirnuh biltlili ~-tl;l·sihvo.r. ·· ... ·,·, .::r.._.: ~: ·' · '::· ···: '·'-">." ' ... :;~
. \· .· ,Har·rrlanacag1 gi~L 1·~a ~n~~ ·F.crldu~~{ry Atia~·a ·a~~ bid~~· s~ruian bir·f~ i.:· .::t;~:.:;, •;i-name'den sozetrni~tik. Anla!jtl1yor k.i b:U eser, tasavvuf erbabr arasmda ~~ r.<:Nfi!I> bi!iniyordu.·.Hi.ma Esrar Decie'yi etkilemi~ olmasr da mtimkiindur: $air)j~ ~·-:·_r; Furuvve<-~an'le'sinin bu ~oiiimunii, ~eyh A!~r'm etkisi alonda yaZ~l~tlr.'.~ :.;, :.i~-P- r!~ $eyh'in Fi.itiivvet-name'sinden yararlarum~ur. · . · .· · . · · . ·:'1 .- ,i: . · . .. · ·.·. ·. - · ~;· .. : ... . :.· : ·. · ' ··~.· ·· ·~ . . ·. · . . ·. ~Y.
! M~tbu nushamn 154. beyitinden sonra, yine bir ba~I1kla kar~Jla~1yoruz: ::1: ·· ·.~ ;{;::ret- i 'Ali radi vc'l1lL'1u 'anbu Hazre:leriniln Furuvvet-nartleleridiir". · ·! < . .. . . :. ! . . . . . . . . . . . .· . . . ... ~
·. 3u t<51Gm·. Hazreri Peygarnberin Hnzretl Ali'ye bir soru sorma.Styla ba~lar. J 0 ~::::~; d:r ~uc:::c ·"Eger·bir kimse seru !ncidirse. sana k6tii1iik ederse: sen ona ric· :~
.·\: ... :;
.115. -~:~
•i .,
yapar, ne cevap veljrsin?"
Hazreti Ali'nin cevab1 §Oyle:
Dec: :!i":!~'c:J.:- ben ?_'la eyliik edem Ki Nebt gittilgi tarika gidem
·01 k.i bed idi andan ol geldi Nik. oldur k.i' eyilliik Jald1 ...
Klsa bir diyalogdan sonra ~air dua Jasmma ba~lar. "Fiitiivvet ile amil" almakh~ diler. "Cemrue ~ayeste ol"mak , "visale er"mek, "ummet-i muhammed ile cennette visale er"mck arzusimdadir. "Bf-~are Esrnr, karin-i kcrcm" ve "Me~nevi stmna mahrem" olmak ister. "Mevlevtden aytrma ya Rabbi" diye de niyazda bu-fuoo~ - .
Futiivvet-nfune-i Esrarda, dua bOliimiinden sonra bir tarih manzumesi yer almaktadu. ii~ beyitten olu~an bu manzume, yine mesnevt tarzmdadtr. Vezni _ise 3xFa·narunJFa'iliin"dur.
Bu manzumede ~air, Futiivvet-name'sini "a~1k-1 sadtklar i~in bir ho~ yadigar" olarak yazdtgim soyler. "Bu smi, can kulagma kiipe" yapmayt _tavsiye eder. Ve son beyitte, eserini 1211 hicrf Yilmda yazdtgim s6yleyerek tarih du~e~ Ki bu da miladi 1796'ya tekabill etmektedir.
Esrar Dede; fiitiivveti, kitabmda bir yerde "kana'at" ol~ak nitelemekte, fiitUvvet eri i~in bu kana'atin bitmez tiikenmez bir "serm~ye", bir "ticaret" oldugunu vurfulamaktadt!". Amact, "rnuhim olant b~y:T. b1"m::!kt!r. Fiitiivvct de "milllim" olandtr:
<;an fiitiivvet giizel edende imi~ Halka rahat eri~i_rende imi~
Fiitiivve-nfune-i Esrar:, ku~kusuz tiiriiniin gi.izel omeklerinden biridir. Genelde aJact ve sade bir uslup kullamlmt~ttr. Yer yer vezin hatalan ve zaytf Ufiveler vardtr. Ama E~rlir Dede'vi. manava daha 90k onem veren bir muta- . savvtf-§air olarak degerlen<liTdigimtzde, bu kusurlan nonnal kar~llamamtz miimkiindur. <;iinkg Esrar Dede gibi belli bir 'misyon'u olan ~airlerde bi9im, oze feda edilmektedir. Onemli olan ~airin fikrini, dii§iince ve duygusunu ifade etmesi-dir. ~kil ikinci planda kalir. · ·
Ncticede eser, tiiriiniin ozgun ozellikleririi i~eren; sade bir dil ve aktc1. bir uslup kaleme almrru~ gii.zel bir omektir.
117
l8
BiBLiYOGRAFY A
sru Dede; Di'vm-1 BeHigat-t 'Unvazt-1 Esrar Dede, 160 s., Takvim-i Vakayi' 'Aatbaast, Istanbul1257. · ·
~ Ansiklopedisi; C. 4, MilliE~~ Bastmevi, istanbul1945.
ifiydan Larousse; C. 4, Meydan Yaymevi, istanbul1985.
'akalm, Melunet Zeki; Qsmanlt Tarih Deyiinleri ve Terimleri Sozliigu, C. 1, Millf E~tim Basimevi, Istanbul 1983.
~tirk Dill ve Edebiyau Ansiklopedisi; C.3 Dergah Yaymlan, istanbul1979.
~tirk Ansiklopidesi; C. 17 MillfE~tim Bastmevi, Ankara 1969.
l
. . .
· ·FOTOVVIDNAME-i ESRAR
Fe'ilarun Mefti~iliin Fe'iliin (Fa-uarun) (Fa'Iiin)
1- Old1 Allah hudaya ismii'z-~iit Ya'ni miistecmi'-i cemr -i slffit
2- Her kitaba anuiila b~layalum - Her bir emri anui'ila i~leyeliim
3- Hamd-1 bf-had Huda-yt bt~fina ~illcr-i bt-'ad Huda-yt bi-9fina
4- Venni~ idrak u ·rerun u 'akl ii lisan K.Ilalum ta miihim alaru beyan .
5- Bu zebwdan sebeb beyan aldl Ma'rifet hirfeti 'iyful alq1
6- :lat-1 pakini pale soyley.eliirn Vasfmi derd-nak sayley~liirn
7- Edelum Fahr-1 'aleme salavat Dahi ashab u iline kat kat
8- Ki alardur biziim delailimiiz Taraf-1 Hazrete resailimiiz
9- Ba- husus ol9ehar yar-i nebi 01 Ebu Bekr yar-i gar-i nebt
10- "Sfuliye's-neyni iz huma fi1-gar" (x) Cedd-i a'la-y'l Hazret-i HiinkM
11- Hem 'Orner hazretifie ol kfunil 0!d! !=~PJk-! db-i Atuncd bil .,
12- Dahi 'Osman ki ald1 zu'n-nOreyn 01 haya sahibi karfr-iil-'ayn
13~ Murteza-narn 'Ali-lakab Haydar Oldl ctarnao-1 palc-1 Peygamber . .
14- Kan-1 iksir-i adcmiyyet alan · . Ma'den-i gevher-i fiiruvvet alan
(x) ':(Resulullah) ikinin ikincismden ibaretti; o zarnan onlar magaradaydtlar". (tevbe Suresi; ayct: 40)
119
15- Cfuni' -i hulk-i MustafMur 'Ali · Ma'ni-i h§s-1 ''la-fetA"dur 'Ali (x)
16-_Dahi nur-; dii-~c~m-i cd!.-. IIiiscyn Ki olardur Resffie "kurreti:i'l-'ayn" (xx)
17- Mader-i iimmet-i nebi Zebra Fattma hem Hadicetii1-Kiibra
18--Dahi ezvac-1 tahirat-1 Nebi AI ii evlad hep kebir ii sabi
19-_Dahi 'ammeyn-i pak-i hayrii'n-n§s Hazre~-i Hamza Hazret-i 'Abb§s
20-01 sahabe-i miib~r-i ·~re Suffe ashabt ebyazu'l-be~ere
21- Dahi ashab-1 B~tlru sahb-1 HWleyn Buldllar hep sa'~.det-i dareyn
22- Old1 at-i Neb! ricat ii nisa Rfiz-1 mah~rde iimmete ~fe'a
23- Ciimle ervaruna salat ii selam Hem dahl ciimle iimmet iizere miidam
24- "Nebtedf bism-i rabbina'l-a'ala" (xxx) Ma'rifet-b~-t ru-i Mev lana
25- Sam' -i safha-i musavver-i kevn Ya'ni fihris-niivfs-i defter-i kevn
26- Mazhar-1 nur-1 Atuned-i Muhtar Rabb-i Stddik ii Haydar-1 Kerrar
27- "Ezhara'l-hakku minim hazretihi Radiye'llahu 'ayn-i gayretihi"(xxxx)
28- Feyz i 'ta eden dil-i zara Nefha-bah~-1 zeban-1 Esrara
~x) "Ali'den daha iyigidi yoktur.:· diye b~layan soze telmih yaptlrm~ur. (xx) "Bir goz bebegi" anlanunda-'<i bu s<>z; firavunun kans1 tarafmdan, Nil nehrinde· bi1
sepet i~inde bulunan bebek Musa i~in kullantlmt~!lr (Kasas Suresi; A yet: 9) (xxx) "Yuce Rabbimizin adtyla b~hyoruz."
(xxxx) "_Allah. O'nda gayretinin, sevgi ve ktskan~hgmui <>zunii ortaya koydu."
120
29- Hazret-i Hak 'inayet eyler ise Plrimiz b~-1 himmet eyler ise
30- ~m- olup defter-i fakirnne Bu da bir tuhfe ola yarane
-31- Ola 'u~~ak i~inde bir eseriim . Bir giizelce miifid u niuhtasarum
32- Ey cenfib-1 velf-yi ni'met-i -~k - ·E-mededd el-mede bi-hiirmet-i -~k~' (x)
33- '~k Ue zinde eyle Esran 'A~kdan gayn kalmasun van
·rt . 34- 'A§k ile kil tcihayyurum efziin · 'A§ka olsun tevecciihiim her gGn
35- 'A§k ile eyle h§.memi can 'A§kdur ~iin me'al-i §.sfiri
36- 'A§kdur ciimle kiyl u kille sebeb 'A§~dur bu mena.klb-1 matlab
37- • A§kdan ne§'et etdi efkarum Umarum ho§ ola bu asarum ·
38- Ede tekmilini Huda ihsan Bed' olmd1 bc-himmeL-i ihvan
. 39- Ba'd-ez-in ey gan'b ey h§.me Mevlevfler gibi siyeh came
40- Turma agla dokiip sirik§-i teri Feyz-i pfr ile yine sa9 giiheri ·
41- Mesnevi bahriniifi hiisni oldufi S5Lilfi andan gcliir rah: !:>;.;ld;.;:E
42- Ney gibi bi-zebansm amma Seni vardur bir eyleyen gGya
· · 43- Soyle rurma cihan soyle Soyleden var iken hcm3n soyle
44- Eyleyup bu risa!eyi tamff Eyle anda fiiruvveti ta'rif
(x) "kjkm hiinnetine (olsun) yard1m et, imdat!"
121
45- Soyle ihvan-1 dine pend-i peder Diirr-i mekm1n-misru. ser-~-ser
46- ~evkle eyley\ip bunu tah.Iir. Candan ~oyle hir nf~ ta'bfr
47- Eyle ahbaba ders-nfune am Biline ta fiitiivvetiifi ~ant .
48- Stdlaya soyliyem sana nice raz Esr§ra eyle can kulaguu baz
49- 'Ali olmaga varsa sende heves Ezber eyle. fiitiivveti sana bes
50- Merd meclisine yol bulasm B~ma tac-1 'izzeti urasm
51- bediler 'llilm-t s§l-h v uran "isme'u-n-nusha ~·yy\ihe'l-ihvan" (x)
52- IGm civan-merd olup furuvvet ede Halk-1 ·ruem ana hiinnet ede
53- Sana 1az1msa devlet-i ebedf Diffie "ed-dinii en-nasiha" dedi (xx)
Agaz-1 IGtab
54- Evvelidur kernmetiiii ahlak Ciimlemize nasib ede Hallak
55- 'ilm-i siretde riikn-i a'zamdur Hem tan1catde emr-i elzemdur
56- Eyle tekrfr ders-i ahlakl Ta fiitiivvet ola sana bill
57- Difile ahlakdan biraz ta' bir Ta fiitiivvet ola sana tefsir
58- Evveldiir anufi muriivvet-i tam 'Akil olan eyler aiia ikdaiD (xxx)
(x) "Ey karde§ler, n.asihau dinleyin!." (xx) "Din; nasihattir." (Hadis) (x:o) Vezin problemi var
122
59- 'Alemim hasill miiriivvetdiir Her demiiii kfunili miiriivvetdiir
60- 01 giran-maye kim miiriivvetdiir Gevher-i efser-i kerametdiir
61- Kendiiiii fikr ediip miiriivvet ki1 Gayn)'l zikr ediip futiivvet 1aJ.
62- Her umfirunda rehberiifi olsun Her huzOrunda mahzarufi olsun
63- Halka raci' olan miiriivvetler Hakdan isar eder 'inayetler
64- Malik olmaz ana fer ii maye Payesi paye:i felek-saye
65- Her 'ilimde aru kllup akdem Belki tercih eyle nefsiifie hem
66- Nefs ki halka hiikmi ~§.mildiir Kar eden her i~inde kamildiir
67- Sende kim ~ive-i miiriivvet ol.a Goriip i~itdigin mahabbet ola
68- Hisse tahsil eden miiriivvetden Diir olmaz sudilr-1 hiirmetden
Hikayet
69- ~eyh 'Attar ol Ferid-i zam§n Pfr-i Esrar ol vahld-i cihful
70- Bir giin olmu~d1 dahil-i hammam Gasl-1 a'za i~iin o p~r-i. ~.~ .. .:. .. . ·.
71- Hidmetinde olurdt bir dellak ~eyhe klse siirerdi ol ~alak
72- Zevki varm1~ meger tasavvufdan Matlabi bu imi~.tekelliifden
73- Dedi ey pir-i kfunil-i dart~ De miiriivvet nediir bu demde baiia
74- 0 su'ale cenab-1 ~eyh' Attar Etdi ne~r-i fevayih-i Esrar
123
124
·75- Dedi ol ki'r ii pas kim benden <;tkayor kise siirdiikc;e sen
76- Am hfiz eyle zarureone bafia Bu makarmfi miiriivveti bu saiia
77- 01~ ol c;irk. cismimilii 'aybt 'Aybufi evladur ehline gaybt
78- Ya'ni hiinnet. miiriivvet eylersin 'Aybum ~fz-t himmet eylersin
79- Bum gO~ e)!Jeyiip teft::kkiir k.tl · Bak miiriivvet ne riitbc laztm bil
. \
80- Qin miiriivvetde hakkmt verdiift Ibtid~y1 kerarnete erdilii ·
81- Evvelidiir kerarniitiifi bu makam · Eyle innamma anufi ikd~ .
82- Qin miiriivvetd .:n il;>tida etdiifi Riin-1 piriine togrudan gitdiifi
83- Hem ikincisi togruluk etmek Hem dahl her kubh.t terk etmek
84- sa·y kll eyle her kese eyliik Dost dii~miina cylcme kcmliik
85- Ho~c;a bak ·a! erne ey dost Deme b.a'zma.magz ba'zma post
86- Her umGnnda nefse galib ol Nikler ziimresine ragtb.ol
87- Dost dii~mana pak et nazan Kimseye venne damen et hazeri
88- Hem vefa-pi~e ol cefa etme Sufi ol zerk ii hem riya etme
89- Hem civan-merd·olup bagt~la gili)ah 'Afv ile kll mu'amele ey ~ah
90- Halka kendilii gibi sanurlar san Sana derdiifi yanana ·sen dahi yan
91- Safia kemliik edene eylillc lol Demem ey y!r k~m sazi.sai'ia bil
92- Kim ki senden kese mahabbetini Her dem anufila eyle sohbetini
93- B~ kelama zeb!nuii ogretrne Her kelruna lis§nufi ogretme
94- Nerm u t!ze Iatif soz sayle Bi-tekelluf redif saz sayle
95- Kendini gor kanncadan ahkar Ta 'ayarun eyii ola c;iin zer
96~ N!-murad1 be-kfun edup ~ad et 01 Hudfuufi 'inayetin yact et
97- Olma kiifrful-1 ni'met ey kard~ Stm str eyle h~a eyleme ~
98- Diler isen ki aria mikdarufi Kimseye gonne layilc azarun
99- Olma hod bin kuslirum gozle Gayra bakma umurufu gozle
. . 1~ Daima yiik gorunnegi k1l hu
Yaygard l!une tiz bedliigi ko
101- Etrnegini saklruna ellerden Ho~ du'a ai hem!~ dillerdet:t
102- Gofiliini bur ediip diliifile hem§n Tognya deprene hem§n ~u deh!n
103- YU.:.in6 her k~:~uo ·n~ .SO)~:: -~~::: Gaybetine dahi an1 diyesin
_104- ·Kangt ~y'un ki bakmast rnemna· Gor ant lik go nne ktl medfi1'
105- Stfatuii ola c;iinki settari _ Seni setr ede Hazret-i Ban
1Ll6_. Parsaltk edup 'ibadet ktl Fisk u 'isy§na ol.[nagtl ma'il
125·
126
107- Eblle tezvir-bid'at-1 halka sakm Hiyle semtine hergiz o1ma. yakm
108- c;tkarup kini kalbini pak et K.tiJ:na siifli makfunuii eflak et
109- Da'ima c§na yar ola ' aklili'i Hem fiitiivvetden ola her naklili'i
110- Koyma sakm dimagma kibri Uyma §eytana olmagll cebrf
. Ill- Kll tevazu ~ haHiytka ~er fu1 Miitekebbirdiir <?1 gani Siibhful
112- Azactk ~y'e sakm incinme Olsun asOde-meym incitme
113- Kimseyi mahrem etme Esrua Sana mahrem b!tlunmaz ol kara
114- Hasedi ko ki rnoi.liia etmeye sed Egri yol gosteriir ki~iye hased
115- Her kimiiii meyli varsa mahbOba kesel andan iriirsilii. ~Oba
116- Hem tama'-pi~e olma ICaf ol Kamda~uii karu' ise dati' ol
117- Va • dma kll vefa kerem-k§r ol Sersem olma hemt~ hu~yar ol
118- Giune tenha yola sakm ey ytlr bul refikufi ~efik1m yiirii var
119- Hem riyazet kJI olma tcr,·pc_!":c:Dildiir olur m1 gav ile harlar
120- Da'vet olunmayan yire varma · Varuben yiiregilii.e kan karma
121- Dostlfia ~hvet ile k.J.lma nazar H~ yok bed-nazar aiia befizer
122- Bir i~ can ile sanlma sakln Olmai ise eger tanlma·sakln
123-K.i mukadder o1ur tanlsaft da Aymrlar eger sanlsaft da
124- Her kese kayd edinme l(!rbiyeyi Ver beman nabza uygun e~ribeyi
· 125- Zira hakki kabUl eden nadirdiir(x) Der sana ki bu benden ednadiir
126- Pi'r-i nl§en-zamfre ta'zfm et · Tire-dil o1am da 'afv-ede git ·
127- Halk i~re gez efzun olma sakln Lafazan ziirnresinden olma sakln
128- Kudretilii yetdiigince 'Mil ol Dest-gfr ol kamuya ma'il ol
12Q- Qlma magrur bir §ey'e hazar et 'Izzet ile hor olma nazar et
130- 05-zle adab her i~de her yerde Laztm olan odur siire merde
131- Bf-edeb ile eyieme illfet <;okmiye ta ki sana siitliyet
132- Ciim1eye hidmet et (lei) §ad o1asm Ta ki mahdum-1 ber-munid olasm
133- Kim olursa yanufida setr eyle v ah§etilii def ·ediip liituf seyle
134- Nefs ii ~eytful i~idiir ademe ol Ha.Ii olmaz ~u '§silikdan ~ .
135- Kimscyi k.~mlGk :!~ yid c~~ Eder isefi fiitiivvet ad etme
136- Sakmup ma'il olma 'isyana Miibtela olma bugd u lurmana
137- Uyma nefis hevasma h~er et . Sapma yoldan ge9idleri giizer et
138- Ehl-i hevaya yar olma sakm Ka~ yanmdan du~ar olma sak.in
(x) Vezin problem.i var.
127
139- Terbiye lal civaru piri ahi Hacil olmay~_ta ikisi dahl
140- Ki na,sihat nihanf olsa §eM Ede te'sir anufi derO.nuna ta
141- ~oyle soyle ki terbiye olsun _ Kucagifia ~ocuk ~bi gelsiin
142- Hem fiitiivvet kanii'at etmekdiir 'Alem andan ticaret etmekdiir
14 3- Hem dahl ta.' ata olup ~rue Secde-gahufi eyle gill gibi pak
144- sana serrnayectiir tevku· pes Kibr ile varllga hi~ etme heves
145- Geise Hakdan kaza sabUr olasm Hem ceza'dan feza'la dur olasm
146- Ni'am-t Hakk1 ~ukr edup da'im Ruz u ~eb dergehinde tur ka'im
147- <;iinki mitunan gele talattufkl.l Geldugin 'ayn-.Ilutf-1 rezzak bil
148~ Kudretiiii dciilii halka eyle kerem Eyle ihsan olmsa ninl direm
149- Hem tekelliifi kaldur onadan . Ko miyane ne varsa nu'amadan
150- <;tin fiitiivvetden ~m'i yanJurdufi Dill agah edi.ip uyapdurdufi
151- Nite k'oldlfi fiitiivvet laYJla 'A~ka yar olursafi ey stddlkl(x)
152- Ciimlesi anda felun olunur Hakkufi ESran ol dcm bilini.ir
153- iki ·ruemde yarun_ola ilah · "hasbuke'l-lahu la-iHlhe sivah" (xx)
(x) Bu beyitte ve~in probl_emi var. (xx) "Sana Allah yeter O'ndan ba!ika tann yoktur!"
128
154- Budur iimmi'diim ey birader hem Beni ma'zfu ruta,ehl-i ke~m
Hazret-i ·Ali Radiye'llahu 'anhu HazretleriniliiFiitiivvetleridiir
155- Fahr-1 'alem 'Alfye so~du bUm Bir kimesne ger incidiirse seni : . . . . . .
156~ Sana kemliik ederse' oi nlldful Ne kllarsun afia dediikde heman
157- Dedi ·Haydar ben afia eyliik edem Ki nebi gittiigi tan1ca gidem
158- 01 ki bed idi andan ol geldi N~ oldur ki eyiiliik klld1
159- Dedi Ahmed ki. her nefes ire tA Cfulufta kasd ede seng ey cfula
160- D_edi Haydar ki kendiiyedtir ol Ben edem eyliigi afia dahi bol
161- Zerre~ hanrufi yJ.k.mayam anufi Carum zerrece stkmayam anuft
162- "La-feta" dedi medh-i §fulmda Dedi "ilia' All" tcmarmnda(x)
163- <;lin fiitiivvet giizel edende imi§ Hal.ka rahat eri§dirende imi§
164- Ya ilaru 'inayet eyle bize Keremiiiiden hidayet eyle bize
ln5- Fahr-r'alem ile • A.lfh:UdC! 01 nebi hakla oJ veil hakla
166- 'Ami! eyle bizi :fiitiivvet ile 01alum ta fe~ 'inayet ile
167- Hem olalum cemale §ayeste (Hem) ereliim ~isale §ayeste
--------------~-------(x) ~air; ~uroe yer yer, "Ali'den daha > i,!;it, Ziilfrkar'dan. daha iistiin kth~ yo ... iur anlammdaki sozii, "iktibas" veya "telmih" amactyla ku!Tantyor. Kutsi Hadis diye de bilinen bu soziin, burada ilk ooliimii kullantlmt~Ur.
129
168- Ctimle (-i) umrnet-i Muhammed ile Erelfun (hem) visale cermet ile ,.
169- Kulun Esru-1 Mevlevi baste Naznu gfiyet~~kestej~ste ·
I VIA 170- Eyle bi'-~areyi karin-i kerem
Mesnevf sunna ediip mahrem
171- Eyleme dfir bezm-i merdandan Etme mepcOr feyz u ihsandan
172- K1blesinden ~evinne ya Rabbi Mevlevfden aymna ya Rabbi'
' .
... / )(
.,/.
173- Aiia rahm eyle ya Rabbe'l-'alemin )'( Gazabuii at~inden eyle emtn
(Tar·n)
174- Eyledilm t.aluir fiiruvvet-nameyi ey h~yar · A~1k -1 sadtklara bu old1 bir ho~ yactgar
175- Tut kulagufi. kll bu stm cern· -i cana ga~var "La-feta ill§ ·Ali la-seyfe ill a Ziilfilli' (x) ·
176- Bifi. ~kiyiiz on bir i~re eylediim tekmfl-i kar (xx) Ya llahi' bezm-i ·u~~ak i~re bulsun inti~ar ·
() Bu nusra, "Ali 'den ~aha yigit, Zillfllcar'dan daha ustUn k1h9 yokrur" anlammdaki, kutsi hadis diye bilinen sozun iktibas!dtr.
t) 1211/1796.
30
. ., 1 I