son güncelleme 18 mayıs 2005 Çarşamba - bebka · 2012. 8. 6. · ii t.c. tarım ve köyişleri...

II

T . C . T a r ım v e K ö y i ş l e r i B a k a n l ı ğ ı

S t r a t e j i G e l i ş t i r m e B a ş k a n l ı ğ ı

Vahdettin ÖZKAN Başkan

Enver AKSOY

Proje Yönetimi ve Mali Kontrol Daire Başkanı

Koordinatörler Bilal ZEYTİN, Ertan ÜŞÜMÜŞ, İhsan BİLİCİ, Kadriye USLU, Seher MUĞLA

Proje Yönetimi ve Mali Kontrol Daire Başkanlığı

T R 4 D o ğ u M a r m a r a B ö l g e s i T a r ım M a s t e r P l a n ı H a z ı r l a m a E k i b i

Murat DEMİRKIRAN, Atilla PEKİYİ,Özcan TAŞCI,K.Senan COŞKUNCU

(TR411 Bursa) Abdullah KORKMAZ, Hayriye BAŞYİĞİT

(TR412 Eskişehir) Mustafa AKSOLMAZ, Cemil ÖZOCAK

(TR413 Bilecik) Suat BAYRAKTAR, Engin DAĞ, M. Hanifi ÖZCAN

(T421 Kocaeli) Mustafa BAŞ, Arslan DEMİR, Birsen ALTINTAŞ GÜNAY

(TR422 Sakarya) Necdet ÇİÇEK, Cumhur İNCEDERE, Şerafettin GÜZEL

Bölge Koordinatörü (TR423 Düzce)

Hasan YILDIRIM, Ali ŞENTÜRK (TR424 Bolu)

Salih KÖKSAL, Münevver BUĞDAY, Hasan SOYDAN, Nurettin GÜNGÖR (TR425 Yalova)

III

İÇİNDEKİLER

Sunuş 1 BÖLÜM 1. GİRİŞ 2 1.1. Proje Gelişimi 2 1.2. Amaç 2 1.3. Planlama Yöntemi 2 1.4. Planlama Yaklaşımı 2 1.5. Plan İçeriği (Kapsam) 3 BÖLÜM 2 . BÖLGE TARIMINI ETKİLEYEN POLİTİKALAR 5 2.1. Ulusal Politikalar 5 2.1.1. Türk Tarım Politikasının Değişim Süreci 5 2.1.2. Tarım ve Destekleme Politikalarında Yeni Arayışlara Yol Açan Başlıca Nedenler ve Destekleme Kapsamında Değişim

6

2.2. Uluslararası Tarım Politikasının Ulusal Tarım Politikalarına Etkileri 8 2.2.1. DTÖ Uruguay Turu Tarım Anlaşması 8 2.2.2. AB Gümrük Birliği Anlaşması 8 2.2.3. IMF – Dünya Bankası Anlaşmaları 8 2.2.4. Avrupa Birliği Süreci 10 2.2.4.1. Ulusal Program Hükümleri 10 2.2.4.2. İlerleme Raporu’nun Analizi 11 2.2.4.3. Dünya Ticaret Örgütü Cenevre Çerçeve Anlaşması ve Olası Etkileri 12 2.2.4.4. AB İle Türkiye İçin Müzakere Çerçeve Belgesi 15 2.2.4.5. Olası AB’ye Üyeliğin Türkiye Tarımına ve Dış Ticaretine Etkileri 18 2.3. Kalkınma Planı 21 2.3.1. Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planında Kırsal Kalkınmaya Yönelik Düzenlemeler 21 2.3.2. Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planında Tarımsal Yapının Etkinleştirilmesine Yönelik Düzenlemeler

22

BÖLÜM 3 . BÖLGENİN TEMEL ÖZELLİKLERİ VE MEVCUT DURUMU 24 3.1. Bölgenin Ana Özellikleri 24 3.1.1. Biyofiziksel Özellikler 24 3.1.1.1. Bölgenin Genel Tanımı 24 3.1.1.2. Alt Bölgeler 24 3.1.1.3. Topografya 24 3.1.1.4. İklim 26 3.1.1.5. Bitki Örtüsü 27 3.1.2. Sosyo-Ekonomik Yapı 28 3.1.2.1. Nüfus Yapısı 28 3.1.2.2. Sağlık 29 3.1.2.3. Eğitim 30 3.1.2.4. Ulaşım- Haberleşme 31 3.1.2.5. Ana Ekonomik Sektörler ve Faaliyetler 33 3.1.2.5.1. Tarım 33 3.1.2.5.2. Sanayi 34 3.1.2.5.3. Hizmetler (Turizm, Ticaret, vb.) 34 3.1.2.6. Ekonomik ve Sosyal Kalkınma Göstergeleri 36 3.1.2.6.1. Gelişmişlik ve Büyüme 36 3.1.2.6.2. Kişi Başına Gelir 37 3.1.2.6.3. Sosyal Göstergeler 38 3.2. Doğal ve Tarımsal Kaynaklar 39 3.2.1. Doğal Enerji Kaynakları 39 3.2.2. Madenler 41 3.2.3. Su Kaynakları (Yüzey ve yeraltı su kaynakları) 42 3.2.4. Ormanlık, Fundalık 43 3.2.5. Flora, Fauna ve Yöreye Özgü Tarımsal Çeşitler 44 3.3. İnsan ve Kurumsal Kaynakları 46 3.3.1. İnsan Kaynakları 46 3.3.2. Kurumsal Kaynaklar 48 3.3.2.1.Tarıma Hizmet ve Girdi Sağlayan Kuruluşlar 48 3.4. Fiziki Sermaye Kaynakları 52

IV

3.4.1. Tarımsal Araç Gereç Varlığı 52 3.4.2. Toprak Koruma ve Sulama Tesisleri 54 3.5. Finans Kaynakları 55 3.5.1. Ziraat Bankası ve Tarım Kredi Kooperatifleri 55 3.5.2. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Fonu 55 3.5.3. İl Özel idareleri ve Köylere Hizmet Götürme Birlikleri 55 3.5.4. Sivil Toplum Örgütleri 55 3.5.5. Diğer Kredi Kaynakları 55 BÖLÜM 4 . BÖLGENİN MEVCUT TARIMSAL DURUMU 56 4.1. Arazi Dağılımı 56 4.1.1. Arazinin Kullanım Biçimlerine Göre Dağılımı 57 4.1.2. Toprak Yapısı ve Arazinin Kullanım Kabiliyetlerine Göre Dağılımı 57 4.2. Sulama Potansiyeli 58 4.3. Tarımsal Yapı ve Üretim Sistemi 60 4.3.1. Örtü-altı Alanları 63 4.4. Tarımsal Üretim 64 4.4.1. Bitkisel Üretim 64 4.4.1.1. Tarla Bitkileri Üretimi 64 4.4.1.2. Sebze Üretimi 68 4.4.1.3. Meyve Üretimi 70 4.4.1.4. Yem Bitkileri Üretimi 73 4.4.1.5. Süs Bitkileri Üretimi 75 4.4.2. Hayvansal Üretim 78 4.4.3. Su Ürünleri Üretimi 82 4.4.4. Diğer Uygulamalar 83 4.4.4.1. Organik Tarım Uygulamaları 83 4.4.4.2. İyi Tarım Uygulamaları (İTU) 87 4.4.4.3. Kültür Mantarı Yetiştiriciliği 88 4.4.4.4. İpek Böcekçiliği 89 4.4.4.5. Sebze Fide ve Tohumculuk Çalışmaları, Sertifikalı Fidan ve Tohumluk 91 4.5. Üretim Trendleri 93 4.5.1. Tarla Bitkileri Üretim Trendleri 93 4.5.2. Sebze Üretim Trendi 99 4.5.3. Meyve Üretim Trendi 105 4.5.4. Yem Bitkileri Üretim Trendi 111 4.5.5. Süs Bitkileri Üretim Trendi 112 4.5.6. Hayvansal Üretim Trendleri 115 4.5.7. Örtü Altı Üretim Sistemleri Trendleri 126 4.6. Üretim Projeksiyonları 128 4.6.1. Tarla Bitkileri ve Yem Bitkileri Üretimi 128 4.6.2. Sebze Üretimi 129 4.6.3. Meyve Üretimi 129 4.6.4. Hayvansal Ürünler Üretimi 130 4.7.Üretim Değerleri 130 4.7.1. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Tarla Bitkileri Tarımsal Üretim Değerleri (2003) 130 4.7.2. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sebze Tarımsal Üretim Değerleri (2003) 131 4.7.3. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Meyve Tarımsal Üretim Değerleri (2003) 132 4.7.4. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Hayvansal Ürünler Tarımsal Üretim Değerleri (2003) 133 4.8. Tarımsal Ürünlerin Üretim Tüketim Analizi ve Pazarlanması 134 4.8.1. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Buğday Üretimi ve Pazarlaması 134 4.8.1.1. Buğday Üretimi ve Tüketimi 134 4.8.1.2. Buğday İhracatı ve İthalatı 136 4.8.1.3. Buğday Pazarlama Kanalları 138 4.8.1.4. Buğday Üretim ve Pazarlaması (SWOT Analizi) 139 4.8.2. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Dane Mısır Üretimi ve Pazarlaması 139 4.8.2.1. Dane Mısır Üretimi 139 4.8.2.2. Dane Mısır Pazarlama Kanalları 142 4.8.2.3. Dane Mısır Üretimi ve Pazarlaması ( SWOT Analizi ) 143 4.8.3. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Şerbetçi Otu Üretimi ve Pazarlanması 143 4.8.3.1. Şerbetçi Otu Üretimi 143

V

4.8.3.2. Şerbetçi otu Pazarlama Kanalları 145 4.8.3.3. Şerbetçi Otu Üretimi ve Pazarlaması ( SWOT Analizi ) 146 4.8.4. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Patates Üretimi ve Pazarlaması 146 4.8.4.1. Patates Üretimi 146 4.8.4.2. Patates Pazarlama Kanalları 148 4.8.4.3. Patates Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) 149 4.8.5. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Domates Üretimi ve Pazarlaması 149 4.8.5.1. Domates Üretimi 149 4.8.5.2. Domates Pazarlama 150 4.8.5.3.Domates Pazarlama Kanalları 151 4.8.5.4. Domates Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) 152 4.8.6. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Kiraz Üretimi ve Pazarlaması 152 4.8.6.1. Kiraz üretimi 152 4.8.6.2. Dünyadaki Kiraz Üretiminde Türkiye’nin Yeri 153 4.8.6.3. Kiraz İthalatı ve İhracatı 153 4.8.6.4 Kirazda Pazarlama Kanalları 155 4.8.6.5. Kiraz Pazarlama Kanalları ve SWOT Analizi 156 4.8.7. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde İncir Üretimi ve Pazarlaması 157 4.8.7.1.Dünya, Türkiye ve Doğu Marmara Bölgesinde İncir Üretim-Tüketim Analizi ve Pazarlaması 157 4.8.7.2. Dünya Yaş İncir İhracatı 157 4.8.7.3. Siyah İncir Pazarlama Kanalları 159 4.8.7.4 İncir Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) 159 4.8.8. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Fındık Üretimi ve Pazarlaması 160 4.8.8.1. Fındık Üretimi 160 4.8.8.2.Dünyadaki Fındık Üretim Durum 160 4.8.8.3.Fındık Pazarlama Kanalları 162 4.8.8.4. Fındık Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) 163 4.8.9. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Şeftali Üretimi ve Pazarlaması 163 4.8.9.1 TR4 Doğu Marmara Bölgesinden Şeftali İhracatı 166 4.8.9.2.Şeftali Pazarlama Kanalları 167 4.8.9.3. Şeftali Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) 168 4.8.10. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Elma Üretimi ve Pazarlama 168 4.8.10.1.Elma Pazarlama Kanalları 170 4.8.10.2.Elma Üretimi ve Pazarlaması (SWOT) 171 4.8.11. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Kivi Üretim ve Pazarlaması 171 4.8.11.1.Kivi Pazarlama Kanalları 172 4.8.11.2.Kivi Üretim ve Pazarlaması (SWOT Analizi) 173 4.8.12. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Zeytinyağı Üretim ve Pazarlaması 173 4.8.12.1. Türkiye ve Bursa ilinde Zeytin Üretim-Tüketim ve Pazarlaması 175 4.8.12.2. Sofralık Zeytin Üretimi ve Pazarlama 178 4.8.12.3. Zeytin Pazarlama Kanalları 181 4.8.12.4. Zeytin Üretim ve Pazarlaması (SWOT Analizi) 182 4.8.13. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Süs Bitkilerinde Üretimi ve Pazarlama Kanalları 183 4.8.13.1. Süs Bitkileri Üretimi 183 4.8.13.2. Dünya, Türkiye ve TR4 Doğu Marmara Bölgesi Kesme Çiçek Üretimi 184 4.8.13.3. Kesme Çiçek Ihracatı 185 4.8.13.4. Süs Bitkilerinde Pazarlama Kanalları 186 4.8.13.5. Süs Bitkileri Üretim ve Pazarlaması (SWOT Analizi) 187 4.8.14. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Kırmızı Et Üretimi ve Pazarlaması 188 4.8.14.1.Kırmızı Et Üretimi ve Pazarlaması 188 4.8.14.2.Dünyada ve Türkiye de Kırmızı Et İthalatı ve İhracatı 193 4.8.14.3. Kırmızı Et Pazarlama Kanalları 194 4.8.15. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Etlik Tavuk Yetiştiriciliği ve Pazarlaması 195 4.8.15.1. Dünya Tavuk Eti Üretimi 198 4.8.15.2. Tavuk Etinde Dış Ticaret 198 4.8.15.3. Türkiye’nin Tavuk Eti Dış Ticareti 200 4.8.15.4. Kanatlı İthalatı 201 4.8.15.5. Beyaz Et Pazarlama Kanalları 202 4.8.15.6. Beyaz Et Üretimi ve Pazarlanması (SWOT Analizi) 203 4.8.16. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Süt Üretimi ve Süt Pazarlanması 203

VI

4.8.16.1.Süt üretimi 203 4.8.16.2.Türkiye’de Süt ve Süt Mamulleri Pazarlama Kanalları 211 4.8.16.3. Süt Üretim ve Pazarlaması (SWOT Analizi) 212 4.9. Tarımsal Sanayi 212 4.9.1.Türkiye Tarım ve Gıda Sanayi 212 4.9.1.1.Gıda Sanayi 213 4.9.1.2.Yem Sanayi 218 4.9.1.3. Tekstil ve Deri Sanayi 219 4.9.1.4.Tarıma Girdi Sağlayan İşletmeler 219 4.9.1.4.1.Tarımsal Mekanizasyon İmalat Sanayi 220 4.9.1.4.2.Gübre Sanayi 220 4.9.1.4.3.Tarımsal İlaç Sanayi 220 4.9.1.4.4. Tohumluk ve Fidan Üretim Sanayi 220 4.10. Tarımsal Örgütlenme 222 4.10.1. Tarımda Kamusal Örgütlenme 222 4.10.2. Tarımda Özel Örgütlenme 223 4.10.2.1. Tarımda Meslek Örgütleri (Odalar ve Dernekler) 223 4.10.3. Tarımda Ekonomik ve Sosyal Amaçlı Örgütlenme 224 4.10.3.1. Tarımda Ekonomik Örgütlenme 224 4.10.3.1.1. Tarımsal Amaçlı Kooperatifler 224 4.10.3.1.2. Birlikler 225 4.10.3.2. Tarımda Sosyal Amaçlı Örgütlenme 228 4.10.3.2.1.Vakıflar 228 4.10.3.2.2. Mahalli İdare Birlikleri 228 4.10.4. Diğer Tarımsal Amaçlı Organizasyonlar 228 4.10.4.1. Üniversiteler 228 4.10.4.2. Meslek Yüksek Okulları 229 4.10.4.3. Araştırma Enstitüleri 230 4.10.4.4. Sanayi ve Ticaret Alanında Tarımla İlgili Örgütlenme 230 4.11. Diğer Sektörlerle Etkileşim 230 4.11.1. Tarım ve Çevre 230 4.11.2. Tarım ve Sanayi 231 4.11.3. Tarım ve Ulaşım 231 4.11.4. Tarım ve Sağlık 231 4.11.5. Tarım ve Eğitim 231 4.11.6. Tarım ve Teknoloji 231 4.11.7. Tarım ve Turizm 232 4.12.Tarımın Bölge Ekonomisine Katkısı 232 4.13.Bölgenin Ülke Tarımındaki Yeri ve Diğer Bölgelerle Kıyaslama 235 BÖLÜM 5. BÖLGE PROBLEMLERİNİN VE POTANSİYELLERİNİN ANALİZİ 238 5.1. Problemlerin ve Kısıtların Tespiti 238 5.1.1. Sosyo ekonomik Problemler 238 5.1.2. Çevre ve Doğal Kaynak Problemleri 238 5.1.3. Tarımda Sektörel Problemler 239 5.1.3.1.Bitkisel Üretim Problemleri 239 5.1.3.2.Hayvansal Üretim Problemleri 239 5.1.4. Pazarlama Problemleri 240 5.2. Potansiyellerin ve Fırsatların Tespiti 241 BÖLÜM 6. BÖLGENİN TARIMSAL KALKINMA AMAÇLARININ VE STRATEJİLERİNİN OLUŞTURULMASI

243

6.1. Bölgesel Master Plan Amaçlarının Belirlenmesi 243 6.2. Stratejilerin Belirlenmesi 243 BÖLÜM 7. BÖLGE PROGRAM - PROJE ALANLARI VE YENİ PROJE ÖNERİLERİ 246 BÖLÜM 8 EKLER 253 8.1. TR4 Doğu Marmara Bölgesi İllerine Ait Doğal Kaynak Envanteri 253 8.1.1. TR411 – Bursa ili Doğal Kaynak Envanteri 253 8.1.2. TR412 – Eskişehir ili Doğal Kaynak Envanteri 255 8.1.3. TR413 – Bilecik ili Doğal Kaynak Envanteri 258 8.1.4. TR421 – Kocaeli ili Doğal Kaynak Envanteri 259 8.1.5. TR422 – Sakarya ili Doğal Kaynak Envanteri 261

VII

8.1.6. TR423 – Düzce ili Doğal Kaynak Envanteri 265 8.1.7. TR424 – Bolu ili Doğal Kaynak Envanteri 266 8.1.8. TR425 – Yalova ili Doğal Kaynak Envanteri 268 8.2. TR4 Doğu Marmara Bölgesi İlleri Yeraltı ve Yerüstü Su Kaynakları ile Su Yüzeyleri 270 8.2.1. Su Yüzeyleri 270 8.2.1.1. TR411 – Bursa ili Su Yüzeyleri 270 8.2.1.2. TR412 – Eskişehir ili Su Yüzeyleri 271 8.2.1.3. TR413 – Bilecik ili Su Yüzeyleri 272 8.2.1.4. TR421 – Kocaeli ili Su Yüzeyleri 272 8.2.1.5. TR422 – Sakarya ili Su Yüzeyleri 274 8.2.1.6. TR423 – Düzce ili Su Yüzeyleri 275 8.2.1.7. TR424 – Bolu ili Su Yüzeyleri 275 8.2.1.8. TR425 – Yalova ili Su Yüzeyleri 275 8.3. Rüzgar 276 8.4. Jeotermal 276 8.4.1. TR411 – Bursa 276 8.4.2. TR412 – Eskişehir 276 8.4.3. TR413 – Bilecik 276 8.4.4. TR421 – Kocaeli 276 8.4.5. TR422 – Sakarya 276 8.4.6. TR423 – Düzce 276 8.4.7. TR424 – Bolu 277 8.4.8. TR425 – Yalova 277 8.5. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Yer Alan İllere Ait Organik Tarım Üretim Verileri 277 8.5.1. TR411 – Bursa 277 8.5.2. TR412 – Eskişehir 278 8.5.3. TR413 – Bilecik 278 8.5.4. TR421 – Kocaeli 279 8.5.5. TR422 – Sakarya 279 8.5.6. TR423 – Düzce 279 8.5.7. TR424 – Bolu 279 8.5.8. TR425 – Yalova 280 8.6. Türkiye İller Bazında Tarımsal Üretim Değerleri 281 8.7. TR4 Doğu Marmara Bölgesi İlleri Tarımsal Hizmetler - Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları

283

8.7.1. TR411 – Bursa ili Tarımsal Hizmetler – Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları 283 8.7.2. TR412 – Eskişehir ili Tarımsal Hizmetler – Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları 284 8.7.3. TR413 – Bilecik ili Tarımsal Hizmetler - Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları 285 8.7.4. TR421 – Kocaeli ili Tarımsal Hizmetler - Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları 286 8.7.5. TR422 – Sakarya ili Tarımsal Hizmetler - Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları 287 8.7.6. TR423 – Düzce ili Tarımsal Hizmetler - Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları 288 8.7.7. TR424 – Bolu ili Tarımsal Hizmetler - Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları 289 8.7.8. TR425 – Yalova ili Tarımsal Hizmetler – Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları 289 Kaynaklar 301

VIII

TABLOLAR

Tablo No Tablo Sayfa

1 Ulusal Tarım Stratejisi Destekleme Araçları ve Destekleme Bütçesindeki Payları 7 2 TR4 Doğu Marmara Bölgesindeki Alt Bölgeler ve Kapsadığı İller 24 3 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Uzun Yıllar İklim Verileri 27 4 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Nüfus Verileri 28 5 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Şehir ve Köy Nüfusu İle Yıllık Nüfus Artış Hızı 28 6 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sağlık Verileri 29 7 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sağlık Kuruluşlarında Çalışan Personel Verileri 30 8 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Öğrenim İstatistikleri 30 9 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Öğrenim İstatistikleri 31

10 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Yol Durumu 32 11 İBBS’na Göre İstihdam Edilenlerin Sektörel Dağılımı 33 12 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Bazı Tarımsal Göstergeler 33 13 TR4 Doğu Marmara Bölgesine Ait Bazı Sanayi Göstergeleri 34 14 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Bazı Turizm Göstergeleri 36 15 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İlleri Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması 36 16 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Kişi Başına Gelir ($) (Gsyih) 37 17 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Bazı Mali Göstergeler, Kişi Başına Düşen İhracat ve İthalat Miktarı 37 18 TR4 Doğu Marmara Bölgesine Ait Bazı Sosyal Göstergeler Türkiye Kıyaslaması 38 19 TR4 Doğu Marmara Bölgesine Ait Bazı Sosyal Göstergeler Türkiye Kıyaslaması (Devam) 38 20 TR4 Doğu Marmara Bölgesine Ait Bazı Sosyal Göstergeler Türkiye Kıyaslaması (Devam) 39 21 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Maden Rezervleri 41 22 TR4 Doğu Marmara Bölgesinin Su Kaynakları 42 23 TR4 Doğu Marmara Bölgesinin Su Yüzeyleri 42 24 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Nüfus Grubu ve Cinsiyete Göre Nüfus Dağılımı 46 25 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Ekonomik Faaliyet ve Cinsiyetlere Göre İstihdam Edilen Nüfus 47 26 TR41 Bursa Alt Bölgesi Ekonomik Faaliyete Göre İstihdam Edilen Nüfus 47 27 TR41 Bursa Alt Bölgesi İşgücü Durumu 47 28 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İllerinde Kamu ve Özel Sektördeki Tarımsal Hizmet Veren Personel 48 29 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Tarımsal Organizasyon Fonksiyonları ve Sorumlulukları 51 30 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Traktör ve Bazı Tarımsal Araç Gereç Sayıları 52 31 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Traktör ve Bazı Tarımsal Araç Gereç Sayıları (Devamı) 53 32 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Traktör Verileri 54 33 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde DSİ ve KHGM Tarafından Yapılan Toprak ve Sulama Tesisleri 54 34 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Arazinin Kullanım Biçimlerine Göre Dağılımı 56 35 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Arazinin Kullanım Biçimine Göre Dağılımı 57 36 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Kullanım Kabiliyetine ve Toprak Sınıflarına Göre Arazi Dağılımı 58 37 TR4 Doğu Marmara Bölgesi’nde Arazilerin Sulanabilirlik Durumu 58 38 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu 60 39 TR41 Bursa Alt Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu 61 40 TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu 61 41 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu İle Türkiye Kıyaslaması 62 42 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde İşletme Sayıları ve Büyüklüklerinin Oransal Mukayesesi 62 43 Yıllar İtibariyle Örtü Altı Alanların TR4 ve Türkiye Genelinde Dağılımı 63 44 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde İllere Göre Örtü-Altı Sebze Ekiliş Alanları ve Üretim Miktarları 63 45 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Tarım Arazilerinin Dağılımı 64 46 TR4 ve Türkiye Tarla Bitkileri Ekiliş Alanları 65 47 TR4 ve Türkiye Tarla Bitkileri Üretim Miktarları 65

48 Türkiye'de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Önemli Bazı Tarla Bitkilerinin Ekiliş Alanlarının Kıyaslaması 66

49 Türkiye'de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Önemli Bazı Tarla Bitkilerinin Üretim Miktarlarının Kıyaslaması 66

50 TR4 Doğu Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Tarla Ürünleri Ekiliş Alanları 67 51 TR4 Doğu Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Tarla Ürünleri Üretim Miktarları 67 52 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sebze Ekiliş Alanları 68 53 TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve Türkiye Sebze Üretim Miktarları 68

IX

54 Türkiye'de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Önemli Bazı Sebzelerin Üretim Miktarlarının Kıyaslaması

69

55 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Öncelikli Açıkta Sebze Ürünlerinin Ekiliş Alanları 69 56 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Öncelikli Açıkta Sebze Ürünlerinin Üretim Miktarları 70 57 Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Meyve Üretimi Bilgileri 71 58 TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve Türkiye Meyve Ağaç Sayıları Ve Üretim Miktarları 72 59 TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve Türkiye Yem Bitkileri Ekiliş Alanları 73 60 TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve Türkiye Yem Bitkileri Üretim Miktarı 74 61 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Süs Bitkileri Ekiliş Alanları 75 62 Türkiye İç ve Dış Mekan Süs Bitkileri Üretim Alanları İller Sıralaması 75 63 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde En Fazla Üretimi Yapılan Kesme Çiçek Türleri 76 64 Yalova’dan İhraç Edilen Süs Bitkileri 77 65 Türkiye’den İhraç Edilen Süs Bitkileri Miktarları ve Değerleri 77 66 Türkiye'de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Bazı Hayvan Varlıklarının Kıyaslaması 78 67 TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve Türkiye Hayvan Sayıları 79 68 TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve Türkiye Hayvansal Ürünler Üretim Miktarları Mukayesesi 80 69 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Tekne Sayısı ve Su Ürünleri Avcılık İstihsali 82 70 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Su Ürünleri Kültür Üretimi 83 71 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Su Ürünleri Potansiyeli Göstergeleri 83 72 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Lagün Bilgileri 83 73 AB ve Türkiye Organik Ürün Üretim Alanı ve İşletme Sayısı 84 74 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde İller Bazında Organik Tarım Uygulama Tablosu 86 75 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde İller Bazında Önemli Bitkisel Organik Tarım Üretim Miktarları 86 76 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Kültür Mantarı Üretim Alanı ve Miktarı 88 77 Dünya Ülkelerinde Yaş Koza ve Ham İpek Üretimleri ve Fiyatları 89 78 2000–2005 Türkiye İpekböcekçiliği 89 79 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İpekböcekçiliği Verileri 90 80 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sertifikalı Fidan Üretim Miktarları 91 81 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sertifikalı Tohum Üretim Miktarları 92 82 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünlerinin Üretim Miktarları 93 83 TR41 Bursa Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünlerinin Üretim Miktarları 95 84 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünlerinin Üretim Miktarları 97 85 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İçin Önemli Görülen Sebzelerin Üretim Miktarları 99 86 TR41 Bursa Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Sebzelerin Üretim Miktarları 101 87 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Sebzelerin Üretim Miktarları 103 88 TR4 Doğu Marmara Bölgesi çin Önemli Görülen Meyvelerin Üretim Miktarları 105 89 TR41 Bursa Alt Bölgesi Önemli Görülen Meyvelerin Üretim Miktarları 107 90 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi Önemli Görülen Meyvelerin Üretim Miktarları 109 91 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Yem Bitkileri Üretim Miktarları 111 92 TR41 Bursa Alt Bölgesi Yem Bitkileri Üretim Miktarları 112 93 TR42 Kocaeli Bölgesi Yem Bitkileri Üretim Miktarları 112 94 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Süs Bitkileri Üretim Miktarları 112 95 TR41 Bursa Alt Bölgesi Süs Bitkileri Üretim Miktarları 113 96 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi Süs Bitkileri Üretim Miktarları 114 97 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Hayvan Varlığı 115 98 TR41 Bursa Alt Bölgesi Yıllar İtibari İle Hayvan Sayıları 116 99 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi Yıllar İtibari İle Hayvan Sayıları 117

100 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Hayvansal Ürünler Üretim Miktarları (Ton) 122 101 TR41 Bursa Alt Bölgesi Hayvansal Ürünler Üretim Miktarları (Ton) 124 102 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi Hayvansal Ürünler Üretim Miktarları (Ton) 125 103 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Yıllar Bazında Örtü Altı Alanlar 126 104 TR41 Bursa Alt Bölgesi Yıllar Bazında Örtü Altı Alanlar 127 105 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi Yıllar Bazında Örtü Altı Alanlar 127 106 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İçin Önemli Görülen Bazı Tarla Bitkileri İle Yem Bitkilerinin

(Mısır) Üretim Projeksiyonu 128

107 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İçin Önemli Görülen Bazı Sebzelerin Üretim Projeksiyonu 129 108 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İçin Önemli Görülen Bazı Meyvelerin Üretim Projeksiyonu 129 109 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İçin Önemli Görülen Bazı Hayvansal Ürünlerin Üretim Projeksiyonu 130 110 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Tarla Bitkileri Tarımsal Üretim Değerleri 130 111 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sebze Tarımsal Üretim Değerleri 131

X

112 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Meyve Tarımsal Üretim Değerleri 132 113 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Hayvansal Ürünler Tarımsal Üretim Değerleri 133 114 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Tarımsal Üretim Değerleri Sıralaması 133 115 Dünya Toplam Buğday Üretimi ve Başlıca Üretici Ülkeler 134 116 Türkiye’de Buğday Ekim Alanı, Üretim ve Verimi 135 117 Dünyada Buğday Tüketimi ve Başlıca Tüketici Ülkeler 135 118 Türkiye’nin Yıllar İtibariyle Buğday Talebi 135 119 Doğu Marmara Bölgesi Buğday Ekiliş ve Üretimi 136 120 Türkiye ve Dünya Buğday Fiyatları 136 121 Türkiye'nin Buğday Dış Ticareti 137 122 Türkiye Unlu Mamuller İhracatı 137 123 TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve Türkiye Dane Mısır Üretim Alanı 139 124 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Yıllara Göre Dane Mısır Üretim Miktarları 140 125 TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve Türkiye Dane Mısır Üretim Miktarları 140 126 Türkiye’de Mısır Arz ve Kullanım Projeksiyonu 141 127 Şerbetçi Otu Dikim Alanı ve Üretim Miktarları 143 128 Yıllara Göre Şerbetçiotu Üretim Maliyeti ve Alım Fiyatı 144 129 Türkiye Şerbetci Otu Üretiminin Dünya Üretim Alanlarıyla Karşılaştırılması 145 130 Dünya Patates Üretim Durumu 146 131 Ülkeler Bazında Patates Üretim Verileri 147 132 Ülkemizde Yıllara Göre Patates Ekiliş, Üretim ve Verimleri 147 133 Türkiye ve TR4 Doğu Marmara Bölgesi Yıllara Göre Patates Üretim Miktarları 147 134 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Domates Üretim Miktarları 150 135 Yıllara Göre Türkiye’nin Domates Üretim ve İhracatı, Salça İhracatı 150 136 Türkiye ve TR4 Ege Bölgesi İlleri Kiraz Ağacı ve Kiraz Üretim Miktarları 152 137 Dünya, Türkiye ve TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Kiraz Üretimine Ait Bilgiler 153 138 Dünya Kiraz Üretimi, Ekim Alanı ve Verim 153 139 Dünyada ki Kiraz İthalat ve İhracatında Türkiye’nin Payı 154 140 Dünyada Kiraz İhracatı Yapan Ülkeler 154 141 Yıllar İtibarıyla İncir Ağaç Sayıları ve Üretim Miktarları 157 142 Yıllar İtibarıyla Dünya Yaş İncir İhracatı 157 143 Türkiye’nin Siyah İncir İhracatı Yaptığı Ülkeler ve İhracat Miktarları 158 144 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Siyah İncir Üretim Miktarları 158 145 Çeşitli Ülkelere Göre Dünyada Fındık Üretim Alanları, Üretim Miktarları ve Verim 160 146 Türkiye Fındık İhracatı (İç Fındık ) 161 147 Türkiye ve TR4 Doğu Marmara Bölgesi 2004 Yılı Fındık Üretim Miktarları 161 148 Dünyada Şeftali Üretimi 163 149 Türkiye Şeftali Üretimi Arz Projeksiyonu 165 150 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Şeftali Üretim Miktarları 165 151 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Şeftali İhracatı 166 152 Türkiye'de, AB’deve Dünyada Önemli Bazı Meyvelerin Üretim Miktarlarının Kıyaslaması 168 153 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Elma Üretim Trendi 169 154 Yıllara Göre Kivi İthalat ve İhracat Oranları 171 155 2004 Yılı Kivi Üretim Alanı ve Miktarı 172 156 Dünya Zeytinyağı Üretim, İhracat, Tüketim ve İthalatı 173 157 Yıllara Göre Türkiye Zeytinyağı Üretim ve İhracat Miktarları 173 158 Türkiye ve Bursa Sofralık Zeytin Arz Projeksiyonu 177 159 Marmarabirlik Zeytin İhracatı 177 160 Türkiye’de Zeytin Talep Projeksiyonu 178 161 Türkiye Sofralık Zeytin Ticareti 178 162 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Zeytin Ağaç Varlığı ve Zeytin Üretimi 179 163 Gemlik Zeytin Çeşidinin Bazı Çeşitlerle Karşılaştırılması 180 164 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Süs Bitkileri Ekiliş Alanları 183 165 Türkiye İç ve Dış Mekan Süs Bitkileri Üretim Alanları İller Sıralaması 184 166 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde En Fazla Üretimi Yapılan Kesme Çiçek Türleri 184 167 Yalova’dan İhraç Edilen Süs Bitkileri 185 168 Türkiye’den İhraç Edilen Süs Bitkileri Miktarları ve Değerleri 186 169 Türkiye ve Doğu Marmara Bölgesi İlleri Büyükbaş, Küçükbaş ve Kırmızı Et Üretim Miktarları 188 170 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Kırmızı Et Üretim Miktarı 188 171 Türkiye’nin Küçükbaş, Büyükbaş Hayvan Varlığı ve Kırmızı Et Üretiminde Dünya’daki Yeri 189

XI

172 Türlere Göre Yıllar İtibariyle Karkas Verimleri 189 173 Yıllara Göre Sığır Eti ve Yem Fiyatları, Yıllık Değişimler ve Et/Yem Paritesi 190 174 Ülkemizde Toplam Kırmızı Et Üretimi ve Türlerin Payı 190 175 Türkiye’de Yıllar İtibariyle Türlere Göre Kırmızı Et Üretimi ve Değişim Oranları 191 176 Türkiye Kırmızı Et Üretim Projeksiyonu 192 177 Kırmızı Et İhracatı 193 178 Kırmızı Et Sanayi İthalatı 193 179 Etlik Piliç Sektöründe Üretim Yapan Önemli Kuruluşlar ve Üretim Kapasiteleri 196 180 Tr 4 Doğu Marmara Bölgesinde Etlik Tavuk Varlığı 197 181 Türkiye ve TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Beyaz Et Üretimi 197 182 Dünya Tavuk Eti Üretimi 198 183 Dünya Tavuk Eti İhracatında Söz Sahibi Olan Ülkeler ve İhracat Değerleri 199 184 Dünya İthalatında Önde Gelen Ülkeler ve İthalat Değerleri 199 185 Türkiye'nin Yıllar İtibariyle Beyaz Et İhracatı 200 186 Türkiye'nin Ülkeler İtibariyle Beyaz Et İhracatı 200 187 Kanatlı Eti Talep, Kişi Başına Tüketim Projeksiyonu 201 188 Kanatlı Eti İhracat Projeksiyonu 201 189 Türkiye, AB ve Dünyada Süt Üretim Miktarları Değişimi 203 190 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Süt Üretim Miktarları 204 191 Türkiye’de Sağılan Hayvan Sayısı 204 192 Türkiye'de Süt Üretimindeki Değişim 205 193 Türkiye’de Süt Üretiminin Türlere Göre Dağılımı 206 194 Sağılan Hayvan Sayısı, Süt Üretimi ve Verimde Sığır Genotiplerinin Aldığı Pay 206 195 Yıllar İtibariyle Türlere Göre Süt Veriminde Meydana Gelen Değişim 207 196 Bazı Süt Ürünlerinin Yıllar İtibariyle Toptan Fiyatları ( TL/Kg) ve Değişim Oranları 207 197 Türkiye, AB ve Bazı AB Ülkeleri Arasında Üretilen Çiğ Süt Ve Sanayiye Aktarılan Süt Oranları 208 198 Süt ve Süt Ürünleri İşyeri Sayısı, Kurulu Kapasite, Üretim ve Kapasite Kullanım Oranları 209 199 Gıda Sanayi Talebi 209 200 Gıda Sanayi Üretimi 209 201 Gıda Sanayi İhracatı 210 202 Gıda Sanayi İthalatı 210 203 Gıda Sanayinde Kendine Yeterlilik Durumu 210 204 Türkiye ve Bazı Ülkelerde Kişi Başına Süt ve Süt Ürünleri Tüketimi 210 205 Gıda İşletmelerinin TR4 Doğu Marmara Bölgesinde ve Alt Bölgelerde Sektörlere Göre Dağılımı 213 206 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Gıda İşletmeleri Kapasiteler 214 207 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Gıda İşletmeleri Atıl Kapasiteler 215 208 Gıda Sanayinde Kurulu Kapasite ve Kapasite Kullanım Oranı 216 209 TR4 Doğu Marmara Bölgesi 2005 Yılı Diğer Tarımsal Sanayi İşletmelerinin Sayıları 218 210 Yem Fabrikalarının Yıllara Göre Sayıları, Kapasiteleri ve KKO'ları 218 211 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Tekstil Sanayi İşletmeleri 219 212 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Tarıma Girdi Sağlayan İşletmeler ve Sayıları 219 213 Tohumluk Üretimi 221 214 Fidan Üretimi 221 215 Yurdumuzda Üretilen Aşılı, Amerikan ve Yerli Asma Fidanı Miktarları 221 216 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Oda ve Derneklerin Dağılımı 224 217 Türkiye ve TR 4 Doğu Marmara Bölgesinde Bulunan Tarım Kooperatiflerinin Çeşitleri ve Sayıları 224 218 Türkiye ve TR 4 Doğu Marmara Bölgesinde Tarım Kooperatiflerinin Sınıflarına Göre Ortak Sayısı 225 219 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Birliklerin Durumu 227 220 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Bulunan Sosyal Amaçlı Tarımsal Örgütler 228 221 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Bulunan Tarımla İlgili Fakülteler 228 222 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Bulunan Tarımla İlgili Meslek Yüksek Okulları 229 223 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Yer Alan Araştırma Enstitüleri 230 224 Bölgeler İtibari İle Tarım Sektörü Yıllık Ortalama Büyüme Hızları 232 225 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Tarımsal Üretim Değerinin Gsyih İçindeki Payı 232 226 1987–2000 Yılları Arasında Türkiye’nin ve Bölgelerin Yıllık Ortalama Büyüme Hızı 233 227 1987 -2000 Yılları Arasında TR4 Doğu Marmara Bölgesi İllerinin GSYİH’daki Sektörel Dağılımı 233 228 TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve İllerinin 1987–2000 Yılları Arasında GSYİH 'da Sektör Payları 234 229 İBBS Düzey 1 - Tarımsal Üretim Değerleri 235 230 İBBS– Düzey 2 - Tarımsal Üretim Değerleri 236 231 Tarımsal Üretim Değerleri 236

XII

232 TR4 Doğu Marmara Bölgesinin Büyüklük Bakımından Önde Gelen Ovaları 291 233 TR411 Bursa ili Sulama Projeleri 291 234 TR412 Eskişehir ili Sulama Projeleri 292 235 TR413 Bilecik ili Sulama Projeleri 293 236 TR421 Kocaeli ili Sulama Projeleri 293 237 TR422 Sakarya ili Sulama Projeleri 294 238 TR423 Düzce ili Sulama Projeleri 294 239 TR425 Yalova ili Sulama Projeleri 294 240 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Akarsu ve Göletler 295 241 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Akarsu ve Göletler 295 242 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Akarsu ve Göletler 296 243 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Yerüstü Suyu Potansiyeli 296 244 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Yer Altı Suyu Potansiyeli 296 245 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Köy İçme Suları 297 246 TR41 Bursa Alt Bölgesi Taşkın Koruma ve Islah Tesisleri 297 247 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi Taşkın Koruma ve Islah Tesisleri 297 248 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Taşkın Koruma ve Islah Tesisleri 298 249 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İşletmedeki Barajlar ve Karakteristikleri 298 250 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Göletler ve Karakteristikleri 299 251 Doğu Marmara Bölgesi Toprak ve Su Kaynakları 300 252 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Ön İnceleme ve Etütleri Tamamlanan Hidroelektrik Santralleri 300

ŞEKİLLER

Şekil No Şekil Sayfa

1 Buğday Pazarlama Kanalları 138 2 Dane Mısır Pazarlama Kanalları 142 3 Şerbetçi Otu Pazarlama Kanalları 145 4 Patates Pazarlama Kanalları 148 5 Domates Pazarlama Kanalları 151 6 Kiraz Pazarlama Kanalları 155 7 Siyah İncir Pazarlama Kanalları 159 8 Fındık Pazarlama Kanalları 162 9 Şeftali Pazarlama Kanalları 167

10 Elma Pazarlama Kanalları 170 11 Kivi Pazarlama Kanalları 172 12 Zeytin Pazarlama Kanalları 181 13 Süs Bitkileri Pazarlama Kanalları 187 14 Kırmızı Et Pazarlama Kanalları 194 15 Beyaz Et Pazarlama Kanalları 202 16 Süt ve Süt Mamülleri Pazarlama Kanalları 211

XIII

GRAFİKLER

Grafik No Grafik Sayfa

1 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sulanabilir Arazi Varlığı 58 2 Türkiye – TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sulama Hizmetleri 59

3 TR4Doğu Marmara Bölgesi Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Varlığı ve Yem Bitkisi Ekilişlerinin Kıyaslaması 72

4 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Yem Bitkileri Üretimi 73

5 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Durumu İle Süt ve Kırmızı Et Üretimi Kıyaslanması 80

6 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Bal ve Balmumu Üretimi İle Arı Kovan Sayısı Kıyaslaması 81 7 Türkiye Yaş Koza Üretimi 89 8 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Önemli Tarla Ürünleri Trendleri 94 9 TR41 Bursa Alt Bölgesi Yıllara Göre Tarla Ürünleri Üretimi 96

10 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi Yıllara Göre Tarla Ürünleri Üretimi 98 11 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Önemli Sebze Üretimleri 100 12 TR41 Doğu Marmara Alt Bölgesi Önemli Sebze Üretimleri 102 13 TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde Önemli Sebze Üretimleri 104 14 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Önemli Sebze Üretimleri 106 15 TR41 Bursa Alt Bölgesinde Önemli Sebze Üretimleri 108 16 TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde Önemli Sebze Üretimleri 110 17 Yem Bitkileri Üretiminin Yıllara Göre Dağılımı 111 18 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Süs Bitkileri Üretim Miktarları 113 19 TR41 Bursa Alt Bölgesinde Süs Bitkileri Üretim Miktarları 113 20 TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde Süs Bitkileri Üretim Miktarları 114 21 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Küçükbaş Hayvan Varlığı 118 22 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sığır Varlığı 118 23 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Manda Varlığı 119 24 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Etçi Ve Yumurta Tavuk Sayıları 119 25 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Diğer Kanatlılar 120 26 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Toplam Kanatlı Varlığı 120 27 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Arı Kovanı Varlığı 121 28 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Açılan İpek Böceği Kutusu 121 29 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Hayvansal Ürünler Üretim Miktarı 123 30 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Örtü Altı Alanlarının Yıllara Göre Değişimi 126 31 TR41 Bursa Alt Bölgesinde Örtü Altı Alanlarının Yıllara Göre Değişimi 127 32 TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde Örtü Altı Alanlarının Yıllara Göre Değişimi 128 33 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Dane Mısır Üretimi 140 34 Türkiye Mısır Projeksiyonları 141 35 Türkiye’de Şeftali Ağacı Sayısının Yıllara Göre Dağılımı 164 36 Türkiye’de Şeftali Üretiminin Yıllara Göre Dağılımı 164 37 TR4 Doğu Marmara ve Alt Bölgelerinde Elma Üretim Trendi 169 38 Ülkemizde Zeytin Üretiminin Yıllara Göre Dağılımı 175 39 Türkiye’de Meyve Vermeyen Zeytin Ağacı Sayısının Yıllara Göre Dağılımı 176 40 Bursa ilindeki Zeytin Üretiminin Yıllara Göre Ülke Genelindeki Üretime Oran 176 41 1995 – 2003 Yılları Arası Türkiye Zeytin Ağacı Varlığı 179 42 Marmarabirlik Zeytin Tavan ve Taban Alım Fiyatları 181 43 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Kırmızı Et Üretim Miktarları 188 44 Türkiye'de Kırmızı Et Üretiminin Yıllara Göre Değişimi 191 45 Türkiye'de Sığır ve Koyun Eti Arz ve Talep Projeksiyonu 192 46 Türkiye’de Sağılan Hayvan Sayısı Değişimi 205 47 Türkiye'de Süt Üretimindeki Değişim Grafiği 205 48 Türkiye’de Süt Üretiminin Türlere Göre Dağılımı 206 49 Yıllar İtibarıyla Çiğ Süt, Pastörize Süt ve Sterilize Süt Fiyatlarındaki Değişim 208 50 TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve İllerinin 1987–2000 Yılları Arasında GSYİH Da Sektör Payları 234

XIV

KISALTMALAR

BDT - Bağımsız Devletler Topluluğu BYKP - Ulusal Beş Yıllık Kalkınma Planları ÇKS - Çiftçi Kayıt Sistemi DFİF - Destekleme ve Fiyat İstikrar Fonu DGD - Dorudan Gelir Desteği TUİK - Devlet İstatistik Enstitüsü DMİ - Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü DPT - Devlet Planlama Teşkilatı DSİ - Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü EBK - Et Balık Kurumu EİE - Elektrik İşleri Etüt İdaresi ETKB - Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı FAO - Dünya Gıda Örgütü GATT - Gümrük Tarifeleri Ticaret Genel Anlaşması GSYİ - Gayri Safi Yurtiçi Hasıla IMF - Uluslar arası Para Fonu İBBS - İstatistiği Bölge Birimi Sınıflandırmasına İGEME - İhracatı Geliştirme Merkezi İÖİ - İl Özel İdare Müdürlüğü KHGM - Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü KİT - Kamu İktisadi Teşebbüsleri KKDF - Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu KKO - Kapasite Kullanım Oranı MEB - Milli Eğitim Müdürlüğü MTA - Maden Teknik Arama Enstitüsü OKK - Ortaklık Konseyi Kararları OTP - Ortak Tarım Politikası TARYAP- Tarımsal Yapı (Üretim,Fiyat,Değer) TEAE - Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü TİM - Tarım İl Müdürlüğü TKB - Tarım ve Köyişleri Bakanlığı TKK - Tarım Kredi Kooperatifleri TMO - Toprak Mahsulleri Ofisi TOBB - Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TSK - Tarımsal Sulama Kooperatifleri TÜGEM- Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü TÜSİAD- Türkiye Sanayi ve İş Adamları Derneği TYUAP - Tarımsal Yayın ve Uygulamalı Araştırma Projesi TZOB - Türkiye Ziraat Odalar Birliği VİB - Vadeli İşlemler Borsası ZMO - Ziraat Mühendisleri Odası

1

SUNUŞ

Ülkemizde tarım sektörü, insanların beslenmesi, istihdamı, ekonomiye katkısı ve ihracat potansiyeli bakımından büyük önem taşımaktadır.

Özellikle Avrupa Birliği’ne uyum sürecinde, kırsal alandaki sorunların tespiti ve bu sorunlara kalıcı çözümler bulunması öncelikli bir konudur.

Çiftçilerimizin; iç ve dış pazarlar için üretim yapar hale gelmeleri, daha iyi gelir düzeyine kavuşabilmeleri için üretim kaynaklarını daha etkin kullanmaları gerekmektedir.

Ülkemiz için; sahip olduğu tarımsal kaynakların tespiti, geliştirilmesi, amacına uygun kullanılması ve bu çalışmaların, kaynakları kullananlarla beraber planlanması önem arz eden bir husustur.

Dolayısıyla, il ve bölge Tarım Master Planlarının hazırlanması; tarımsal kaynakların ve problemlerin belirlenmesi, kaynak ve potansiyelin değerlendirilerek verimliliğin ve çiftçi gelirlerinin artırılması, tarımın çevre, sanayi, turizm gibi diğer sektörlerle ilişkilerinin değerlendirilmesi, doğal kaynakların ve çevrenin korunması açısından önem taşımaktadır.

Tarım Master Planlarının hazırlanmasının amacı; sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması için, bölgenin mevcut kaynaklarının, fırsatlarının ve kısıtlarının analiz edilmesi suretiyle ihtiyaçlarının belirlenmesi ve potansiyelin verimli bir şekilde kullanılmasına yönelik stratejiler geliştirerek, bölgeye uygun tarımsal program ve proje alanlarının belirlenmesidir.

Bu bağlamda, master planlar; yerel kurum ve kuruluşlar ile üniversite, sivil toplum örgütleri ve özel sektör temsilcilerinin katılımları sağlanarak, tarımın kısa, orta ve uzun vadeli kalkınma faaliyetlerinin planlanmasına, problemlerin çözüm yollarının yerinden ve doğru bir şekilde ortaya konulmasına ve uygulanmasına rehberlik etmektedir.

Tarım sektörünün temsilcileri olarak görevimiz; sektörün yapısal sorunlarını çözecek politikaları belirlemek ve bunları en kısa sürede hep birlikte uygulamaya koymaktır.

Bu çerçevede, yöre halkının yaşam standardını yükseltmeye yönelik ihtiyaçların tespit edilmesi, bunların en

kısa yoldan çözüme kavuşturulması için gerekli çalışmaların yapılmasına ışık tutması amacıyla hazırlanan ve tarımsal planlamanın yerelleşmesi anlamına gelen Tarım Master Planlarının, kamu ve özel sektör girişimcilerine yol gösterici ve faydalı olmasını temenni ederim.

Mehmet Mehdi EKER Bakan

2

BÖLÜM 1. GİRİŞ 1.1. Proje Gelişimi Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ve FAO işbirliğiyle 1999 yılında “TCP/TUR/8924 İl Tarım ve Kırsal Kalkınma Master Planlarının Hazırlanmasına Destek Projesi" çalışmalarına başlanmış ve 81 ilin İl Tarım Master Planları 2003 yılı içerisinde tamamlanmıştır. Bu planlar, hizmetleriyle tarım sektörünü dolaylı veya doğrudan etkileyen yerel kurumların ve ayrıca yöre halkının kendi sorunlarını tanımlamaları, bu sorunlara karşılık çözüm önerilerini belirlemeleri ve dolayısıyla yerel düzeyde kalkınmalarına yönelik vizyonlarını planlama sürecine yansıtmaları için bir fırsat sağlamıştır. Bu çerçevede, hazırlanacak Bölgesel Tarım Master Planları ile genel olarak bölgenin tarımsal potansiyelinin, kısıtlarının, fırsatlarının ve diğer bölgelere göre tarımsal üretimdeki karşılaştırmalı üstünlüklerinin belirlenmesi ve bunlara dayanılarak geleceğe yönelik tarımsal stratejilerin oluşturulması planlanmaktadır.

Bu amaçla, Bakanlığımızca hazırlanan ve Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı tarafından desteklenen “İl Tarım ve Kırsal Kalkınma Master Planlarının Hazırlanmasına Destek-Ülkesel ve Bölgesel Tarım ve Kırsal Kalkınma Master Planlarının Hazırlanması projesi” kapsamında ilk aşama olarak TR4 Doğu Marmara Bölgesel Master planı hazırlanmıştır.

Bu tarımsal master plan, bölgesel düzeydeki tarımsal planlamanın pratik yapılabilirliğini göstermenin yanında Ulusal Tarım Master Planının hazırlanması için de başvuru kaynağı olacaktır. 1.2. Amaç TR4 Doğu Marmara Bölge Tarım Master Planının amacı; sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması için bölgenin mevcut kaynaklarının (doğal, fiziki sermaye, işgücü ve finans kaynakları), fırsatlarının ve kısıtlarının analiz edilmesi suretiyle kalkınma ihtiyaçlarının belirlenmesi ve bölge potansiyelinin optimal düzeyde kullanılmasına yönelik amaç ve stratejiler geliştirerek, bölgeye uygun tarımsal program ve proje alanlarının ortaya konmasıdır.

Bu kapsamda hazırlanan bölgelsel master planları tarımsal ve kırsal kalkınma çabalarında karar alıcılar için yol gösterici olmasının yanında özel sektör için bölgedeki karlı yatırım alanlarının belirlenmesinde kaynak olacaktır. Böylece bir yandan sınırlı kaynakların daha etkin ve verimli kullanılması sağlanırken diğer yandan yöre insanının sorunlarına yönelik gerçekçi çözümler daha kısa sürede üretilebilecektir.

1.3. Planlama Yöntemi TR4 Doğu Marmara Bölge Tarım Master Planı; Düzce ili koordinatörlüğünde, Bursa, Eskişehir, Bilecik, Kocaeli, Sakarya, Bolu ve Yalova Tarım İl Müdürlüklerinden, tercihen daha önce İl Tarım Master Planlarının hazırlanması çalışmalarında eğitim ve görev almış, ayrıca Bölgesel Tarım Master Plan hazırlama konusunda bilgilendirme çalışmalarına katılmış olan uzman personel tarafından hazırlanmıştır.

Bölge Tarım Master Planları için, 22 Eylül 2002 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak kabul edilen ve iller arasındaki fonksiyonel ilişkileri, coğrafi koşulları, istatistik toplama ve plan yapma amacına uygunluğu da dikkate alınarak hazırlanan İstatistiki Bölge Birimi Sınıflandırmasına (İBBS) göre belirlenen 12 bölge (Düzey 1) esas alınmıştır.

Planın hazırlanmasında Tarım ve Köyişleri Bakanlığı koordinasyonunda özellikle tarımsal üretim, pazarlama, eğitim-yayım, çevre ve doğal kaynakları koruma ile yatırımlar üzerinde doğrudan veya dolaylı etkisi bulunan kamu kurum/kuruluşları, üniversiteler, sivil toplum kuruluşları ve diğer kuruluşlarla yakın işbirliği ve bilgi alışverişi yapılmıştır. 1.4. Planlama Yaklaşımı Türkiye’nin tüm bölgeleri için hazırlanacak olan bölge tarım master planlarının hazırlanmasına yönelik hazırlık amacıyla her ilin Tarım İl Müdürleri, Proje İstatistik Şube Müdürleri, il tarım master planlarının hazırlanmasında görev almış ve Bölge Tarım master Planlarında görev alacak personele konu hakkında bilgilendirme toplantıları yapılarak, yapılacak çalışmalarla ilgili iş takvimi hazırlanmış ve çalışmalar bu iş takvimi doğrultusunda yürütülmüştür.

Bölge illeri arasındaki koordinasyonun ve çalışmaların kolaylaştırılması amacıyla TR4 Doğu Marmara Bölgesi kendi içerisinde IBBS Düzey 2’ye göre iki alt bölgeye(TR-41, TR-42) ayrılmış ve bölge master planı hazırlama çalışmasının koordineli olarak yürütülmesi amacıyla koordinatör il olarak Düzce ili belirlenmiştir. TR4 Doğu

3

Marmara Bölgesinde çalışmaları yürütmek üzere her ilde ikişer kişilik görevli ekipler oluşturulmuştur. Ayrıca, TR4 Doğu Marmara Bölgesinde çalışmaların kolaylaştırılması amacıyla tüm bölge illerinin katılımlarının sağlandığı, gerek bölgede tarımın mevcut durumunun ve gerekse bölgenin tarımsal kalkınmasına yönelik potansiyellerinin, stratejilerin ve önceliklerinin belirlenmesi amacıyla, tespit edilen bölge illerinde beş gün süreli grup çalışmaları düzenlenmiştir.

Söz konusu grup çalışmalarında katılımcılık esası dikkate alınmıştır. Katılımcılığı sağlayacak paydaş toplantıları (diğer kamu kurum ve kuruluşları, özel sektör, STK vb. katılımıyla) bu alt bölgeler bazında her ilde yapılmış ve yerel yönetimler, yapılan planlama çalışmaları konusunda bilgilendirilerek, planlama çalışmalarına katılımları sağlanmıştır.

Bölgenin problemlerinin, potansiyellerinin, fırsatlarının ve kısıtlarının değerlendirilmesine yönelik analizler yapılmıştır. Ayrıca, değişik zamanlarda bölge illerinden paydaşların katılımıyla çalıştaylar düzenlenmiştir. Ayrıca, çalışmanın yürütülmesi sırasında bilgi akışı ve haberleşmenin etkin olarak temini için, mail ve web sayfası yoluyla Internet iletişim imkânlarından azami düzeyde yararlanılmıştır.

1.5. Plan İçeriği (Kapsam) TR4 Doğu Marmara Bölgesi Master Planı sekiz bölümden oluşmaktadır. Plan öncesi durum, amaç, kapsam ve yöntemi ve planlama yaklaşımı birinci bölümde sunulmaktadır. İkinci bölümde, halen yürürlükte olan “ulusal ve uluslararası politikalar” ile bunların bölgedeki tarımsal faaliyetler üzerindeki etkileri geniş biçimde irdelenmiştir ve bu etkiler, planlama çalışmasının her aşamasında gözetilmiştir. Bu bölüm içerisinde, Bölge tarımını direkt etkileyen Türkiye tarım politikaları konusu, yaşanan değişim sürecinin nedenleri yanı sıra izlenen tarım politikaları ve stratejiler, Dünya Ticaret Örgütü kararlarının Türkiye açısından değerlendirilmesi ve Ortak Tarım Politikası’na uyum sorunu ile bunun Türkiye tarımına olası etkileri başlıkları konuları ile ilgili önemli bilgilere kısa ve öz şekilde yer verilmiştir.

Üçüncü bölümde biyofiziksel ve sosyo-ekonomik yapısı itibariyle “bölgenin özellikleri” ortaya konmuş; ardından bölgenin doğal ve tarımsal kaynakları, insan kaynakları, fiziki sermaye kaynakları ve finans kaynakları itibariyle mevcut durumu irdelenmiştir. Bu bölümde ayrıca bölgedeki sektörel faaliyetler ile bölgenin ekonomik - sosyal kalkınma göstergelerine de yer verilmiştir. Dolayısıyla, 3. bölümde bölgenin temel özellikleri ve mevcut durumu itibariyle “kaynakları” ortaya konmuştur.

Dördüncü bölümde ise, bu kaynakların bölgede tarımsal açıdan kullanım durumu (toprak yapısı, arazi kullanımı ile arazilerin sulanma durumu) incelenmiş, daha sonra “bölgenin tarımsal üretim sistemi” belirli alt başlıklar halinde ortaya konmuştur. 4. bölümün önemli kısmını oluşturan “tarımsal üretim sistemi” içerisinde, bölgedeki bitkisel, hayvansal ve su ürünleri üretiminin yanı sıra “iyi tarım” ve “organik tarım” gibi yeni uygulamalara ve ardından “tarımsal pazarlama sistemlerine” yer verilmiştir. Tarımsal pazarlama sistemi irdelenirken gerek görülen ve bölgede önem arz eden ürünler ile ürün grupları bazında şemalar kullanılmıştır. “Bölgede tarımın ve tarımsal faaliyetlerin performansının” irdelendiği 4. bölümde, “bölgenin tarımsal üretim ve pazarlama sistemi” sonrasında, bölgede “tarımsal sanayi” ve “tarımsal örgütlenme” faaliyetlerine yer verilmiş ve dört gruptaki bu bilgilerin tamamı (tarımsal üretim, pazarlama, sanayi ve örgütlenme) daha sonra alt sektörler bazında SWOT tablolarında analiz edilmiştir.

Beşinci bölümde ise irdelenmiş olan bölgenin kaynakları, bu kaynakların kullanım durumu ve yapılan tarımsal faaliyetler ışığında “bölgenin tarımsal problemleri” ile “problemleri doğuran nedenler - kısıtlar” ortaya konmuş ve ardından, planlama sürecinin önemli bir ayağı olan “problemler ve kısıtlara karşılık çözüm önerileri” bir matriste analiz edilmiştir. Ayrıca bölge için “potansiyellerin analizi ve kullanma stratejileri” incelenmiştir. Bölgenin potansiyelini belirlerken, daha kapsamlı ve etkin kullanılabilme olanağına sahip ancak optimal biçimde kullanılmayan mevcut kaynaklar esas alınmıştır. Bu kısımda, ürünler bazında mevcut potansiyellerin doğru tespitine ve bu potansiyellere işlerlik kazandıracak doğru tercih ve stratejilerin belirlenmesine önem verilmiştir. 5. bölümdeki sorun ve çözüm önerileri ile potansiyellerin analizi çok önemli bilgileri içermekle birlikte, planlama süreci gereği bunlar henüz “tespit” düzeyinde olup, bu tespitler ışığında öngörülen proje fikirleri ise, daha spesifik açıklamalarla 7. bölümde ortaya konmuştur. Bununla birlikte, çözüm önerileri ve potansiyellerin kullanılma stratejileri analizleriyle ortaya konan bu tespitler, 7. bölümde şekillenen proje alanlarının neler olması gerektiği konusunda belirleyici olmuşlardır.

Altıncı bölümde ise, buraya kadar tespit edilen durum ışığında ortaya çıkan “ihtiyaçlara” göre “master plan amaçları ve stratejileri” geliştirilmiştir. Bu amaç ve stratejilerin SWOT analizine de aynı bölümde yer verilmiştir.

Planlama çalışmamızın son bölümünü teşkil eden Yedinci bölümde, önceki bölümlerde yeralan tespitler ve analizler doğrultusunda oluşan “proje alanlarına (fikirlerine)” yer verilmiştir. Bölgenin tarımsal kalkınması için gerekliliği ortaya çıkan ve planlamanın hitap ettiği zamana kadar gerçekleştirilmesi öngörülen bu proje konuları sistematik

4

şekilde sıralanmıştır. Ayrıca, bu projelerden halen yürütülmekte olanlar ayıklanarak bölümün öncesine, geliştirilmesine gerek duyulan proje fikirleri ise bölümün nihayetine konmuştur. Master Planın formatı gereği 7. bölümde yer verilen projeksiyonlar, proje alanlarını gösterir fikir düzeyinde önerilerdir. Ancak, bu proje fikirleri sadece isim olarak değil, geliştirilecek proje çalışmalarına ışık tutacak açıklamalar ile birlikte yer almaktadır. Bölgenin kaynakları, bu kaynakların tarımda kullanım durumu, sorunları, kısıtları ve kullanılmaya elverişli potansiyelleri dikkate alınarak hazırlanan ve stratejik bir çalışma olan bu plan, yerel ve ulusal kaynakları harekete geçirebilecek gerçekçi proje fikirleri içermektedir. Hazırlanan bu bölgesel plan ile; bölgenin tarım alanındaki gerçek ihtiyaçları ve bunların çözüm yolları ortaya konmuş ve sınırlı kaynakların etkin ve verimli kullanılabileceği alanlar belirlenmiştir. Sadece bölgesel değil, ulusal refah açısından da önemli olan bu proje fikirlerinin, yapılacak yatırımların ve götürülecek hizmetlerin planlanması aşamasında dikkate alınması büyük önem taşımaktadır.

Bölgenin farklılıklarına göre ihtiyaç duyduğu öncelikli proje ve faaliyet alanlarına ışık tutan bu çalışma, kaynakların daha etkin ve verimli kullanılmasına ve gerek bölgesel gerekse ülkesel değişimin istenilen yönde gelişmesine katkı sağlayacaktır. Ayrıca, katılımcılık ve yerellik ilkesi dikkate alınarak hazırlanan bölge tarım master planları, Ülkesel Tarım Master Planın hazırlanmasında önemli bir kaynak teşkil edecektir. Sekizinci bölümde Planda gerekli olabilecek eklere yer verilmiştir.

5

BÖLÜM 2 – BÖLGE TARIMINI ETKİLEYEN POLİTİKALAR 2.1. Ulusal Politikalar 2.1.1. Türk Tarım Politikasının Değişim Süreci Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren tarımsal sorunları aşmak ve tarımı geliştirebilmek için çeşitli programlar uygulanmıştır. Tarıma ilişkin geniş çaplı kurumsallaşmanın gerçekleştirilmesinin yanında, fiyat politikaları ve dış ticaret koruması yoluyla tarım desteklenmiştir.

1963 yılında planlı döneme geçilmesiyle birlikte, tarıma yönelik politikalar kalkınma planları çerçevesinde belirlenmeye başlamıştır.

Geçmişten günümüze ülkemizdeki tarımsal politikalar incelendiğinde; destekleme alımları, girdi destekleri, zirai kredi faiz sübvansiyonları, doğal afet ödemeleri, süt teşvik primi ödemeleri, destekleme primleri ve ekim alanlarının sınırlandırılması; araştırma, eğitim, yayım ve denetim gibi kamu hizmetleri, tarımsal alt yapı yatırımları, yatırım teşvikleri, ihracat iadesi ödemeleri , ithalat korumaları ve vergi politikaları gibi araçlarla tarımın desteklendiği ve yönlendirildiği görülmektedir. Ancak, mevcut politika uygulamalarının en önemlilerinden biri olan destekleme alımları zamanla, üretimin pazar koşullarına uygun olarak gelişmesini engellemiş ,üretici gelirlerinde istikrarsızlık yaratmış ve bazı ürünlerin iç ve dış pazarlarda değerlendirilmesini zorlaştıracak şekilde aşırı stokların oluşmasına neden olmuştur.

Uygulanan tarım politikaları, diğer sektörlerde olduğu gibi tarım sektöründe de dünyadaki pek çok ülkede, çeşitli iç kaynaklı nedenler yanında, küreselleşme akımının da etkisiyle bir değişim süreci yaşanmaktadır. Bu süreç, Türkiye’de de, yenilenme, yeni arayışlara yönelme ve gelişmeyi yakalama şeklinde kendisini göstermektedir.

Ülke genelinde sürdürülmüş olan eski uygulamalara alternatif olabilecek çok kapsamlı yeni arayışlar ve özellikle son yıllarda destekleme politikaları konusunda değişim yaşanmıştır. Türkiye’de tarım politikaları ve bu kapsamda destekleme politikalarında yeni arayışlara yol açan sürecin başlaması ülke içi koşullara bağlı içsel nedenler yanında çeşitli dışsal nedenlere de dayanmaktadır.

Bunlardan içsel nedenlerin başında, “tarımdaki yapısal sorunlar” gelmektedir. Bunlar, mevcut destekleme sisteminin sağlıklı yürütülmesi ve yönlendirilmesini engellemekte veya bunlara olumsuz etki yapmaktadır. Yapısal sorunların başında; parçalı ve küçük tarım işletmesi varlığı, yetersiz üretici örgütlenmesi, tarım nüfusunun fazlalığı, çiftçi kayıt sisteminin yetersizliği, ürün piyasaları altyapısının zayıflığı, tarım hizmetlerinin çok çeşitli kurum ve kuruluş tarafından yürütülmesi, tapu ve kadastro işlemlerinin henüz ülke genelinde tamamlanamamış olması ve üretici eğitim düzeyinin yetersizliği gibi konular gelmektedir. Bunların bir kısmının çözümünde önemli mesafeler alınmış olunmasına karşın halen büyük bir bölümüne ilişkin çözüm arayışları devam etmektedir.

Bir diğer iç kaynaklı neden yapısal sorunların çözümsüzlüğü ile ortaya çıkmış olan “desteklemelerin devlete olan mali yükü arttırdığı” ve bunun da büyük çoğunlukla “destekleme alımlarıyla” oluştuğudur. Tarımsal desteklemelerin mali yük olması yanısıra enflasyonist etkiye sahip olduğu ve tarıma aktarılan kaynakların bütçe açıklarına yol açtığı yönünde görüşler de bulunmaktadır.

Söz konusu yapısal sorunlar, destekleme uygulamalarının amaçlanan ve önceden belirlenmiş hedeflere ulaşmasını engellemektedir. Örneğin, küçük işletmelerin toplam içerisinde sayısı daha fazla olmasına karşın uygulanan desteklemelerin büyük çoğunluğu, tarım alanı bakımından payı daha fazla olan büyük üreticilere ödenmektedir. Böylece devlet desteğine daha çok ihtiyacı olan küçük işletmeler mevcut uygulamalardan daha az yararlanmaktadır. Bu da gelir ve mülkiyet dağılımındaki dengesizliği daha da artırmaktadır.

İçsel nedenler yanında, çeşitli uluslararası yükümlülükler ve dünya tarım ürünleri piyasalarındaki rekabete hazırlanma düşüncesi dışsal nedenler olarak değişim sürecinde önemli bir etkiye sahiptir. DTÖ’nün belirlemiş olduğu uluslararası ticaret kuralları ve bu kapsamda Gümrük Tarifeleri Ticaret Genel Anlaşması (GATT) kapsamındaki Tarım Anlaşması’na uyum, AB Ortak Tarım Politikası (OTP)’na uyum çalışmaları ve Uluslararası Para Fonu (IMF) anlaşmalı ekonomik istikrar programına uyum Türkiye’nin başlıca uluslararası sorumluluklarındandır.

6

2.1.2. Tarım ve Destekleme Politikalarında Yeni Arayışlara Yol Açan Başlıca Nedenler ve Destekleme Kapsamında Değişim Dünya ülkelerinin hemen tümünde, tarım alanına kamusal müdahalede bulunulmakta ve sektör çeşitli biçimlerde desteklenmektedir. Tüm bu değişik destekleme modelleri, amaç konusunda ortaklaşmaktadırlar: Tarımsal üretimin sürekliliğini sağlayarak ülkenin gıda güvenliğini korumak, tarım üreticilerinin ve tüketicilerin yaşam düzeylerini yükseltmek, sektör üretiminin ulusal ekonomiye katkı oluşturması ve dış ticarette rekabet üstünlüğü elde etmesi amacına ulaşmak.

Bu genel amaçların kapsamı içinde, ülke sosyo – ekonomik yapısına göre birçok tamamlayıcı hedefler de gözetilerek tarımsal destekleme politikaları oluşturulmakta ve çeşitli araçlar kullanılarak yaşama geçirilmektedir. “Kamusal müdahale” temelinde ortaya çıkan tarımsal desteklemeler ekonominin doğal dengeleri üzerinde çeşitli değişimler ortaya çıkarmakta; kamu bütçesi, üretici ve tüketici refahı, kaynak kullanım seçimlerini etkilemekte ve son tahlilde ulusal gelir ve refah üzerinde, seçilen politikalar doğrultusunda belirleyici etkiler oluşturmaktadırlar.

Ekonominin genelinde ve toplumun hemen tüm sınıfları üzerinde farklı etkiler yaratan, çok sayıda araçla yürütülen tarımsal destekleme politikalarının sınıflandırılmaları kolay değildir.

Bununla birlikte, genel özellikleri bakımından politika araçları, ekonomideki etkileri göz önüne alınarak başlıca dört grup altında toplanabilir ; pazar fiyat desteği, doğrudan gelir desteği, dolaylı gelir desteği ve genel hizmetler olarak ta tanımlanabilecek olan diğer destekler.

Bu destekleme biçimlerinden ilkinin finansmanı tüketiciler tarafından karşılanırken; diğer üç destek aracı kamu bütçesi tarafından finanse edilir. Bu bağlamda; birinci destekleme biçimi tüketici fiyatları düzeyini, diğer üç destekleme biçimi ise vergi düzeyini yükseltmek gibi yan etkilere sahiptir.

Pazar fiyatı destekleri üretici odaklı destekleme biçimidir. Tarımsal üretimi, üretici gelirlerini ve tüm kesimlerin gelir dağılımını düzenlemede oldukça etkili bir araçtır. Taban fiyat ve fiyat primleri üreticinin ürününe bağlı olarak ödenir. Bunların yanında, iç pazarı korumak amacıyla uygulanan sınır önlemleri de (dışsatım teşvikleri ve dışalım kısıtları) bu kapsamda değerlendirilebilir.

Pazar fiyat desteklerinin en önemli olumsuzluğu, tüketici fiyatlarının artmasına olan etkisidir. Temel tarım ürünlerine talebin, içlerinde tarım üreticilerinin ve kent yoksullarının da bulunduğu toplumun dar gelirli kesimlerinde en yüksek olduğu dikkate alındığında; bu destekleme biçiminin kullanımında dikkatli olunması gerektiği ortaya çıkar.

Doğrudan gelir desteklemeleri, üreticilere yapılan ödemelerle üretici gelirlerini artırmayı amaçlayan bir diğer destekleme aracıdır. Kullanımının giderek artmasının temelinde, piyasa dengelerini bozucu etkisinin en az oluşu gösterilir. Bununla birlikte, tarımsal altyapı sorunlarını çözmüş ekonomilerde olumlu etkilerini kolayca gösterebilmekte, tersine durumlarda üretim üzerinde beklenenin dışında sonuçlar ortaya koyabilmektedir. Başlıcaları, birim alan veya hayvan başına yapılan ödemeler, doğal afet ve zarar ödemeleri, depolama yardımlarıdır.

Dolaylı gelir destekleri, genel olarak üretim masraflarını azaltıcı etkiye sahip önlemlerdir. Tarımsal üretim girdilerine (tarım makinaları, gübre, tarımsal mücadele ilaçları, tohumluk vb.) uygulanan sübvansiyonlar, finansman kolaylıkları (piyasa faiz oranlarının altında tarımsal üretim kredi faizleri, sermaye bağışları vb.) ürün sigortalamasına verilen devlet destekleri bu başlık altında değerlendirilebilir. Sözü edilen desteklerin, uygulanan politika aracına göre değişmek üzere, üreticiye ulaşması konusunda önemli eksikliklerin yaşandığı gözlenmiştir.

Tarıma sağlanan genel hizmetler ise, diğer destekler olarak sınıflandırılabilir. Tarımsal altyapı hizmetleri, eğitim – araştırma ve yayım hizmetleri, tarım sektörüne tanınan vergi kolaylıkları, taşımacılıkta tanınan ayrıcalıklar gibi genel hizmetler, uzun dönemde tarım sektörü üzerinde maliyetleri azaltıcı etki yaratmaktadır.

Türkiye’de uzun yıllardan beri en yaygın olarak başvurulan destekleme aracı pazar fiyatı desteklemeleriydi. Bu yöntemde hükümetler hangi ürünleri hangi fiyattan satın alacağını belirleyerek alım yapacak kuruluşu görevlendirmekte idiler. İlk pazar fiyat desteği uygulaması olan buğday destekleme alımlarına 1932 yılında T.C.Ziraat Bankası aracılığıyla başlanmış, 1938 yılında TMO’nun kurulması ile bu görev TMO’ne devredilmiştir. TŞFAŞ, Çay Kur, Tekel, Kooperatifler, devlet destekleme alımında görev alan diğer bazı kamu kuruluşlarıdır.

1960 yılında devlet destekleme alımı kapsamına alınmış ürün sayısı 6 iken (buğday, arpa, çavdar, tütün, çay, şeker pancarı), bu sayı 1970 sonlarında 24’e çıkarılmıştır. Bu ürünler; buğday, arpa, çavdar, yulaf, pamuk, tütün, yaş çay yaprağı, şeker pancarı, soya, ayçiçeği, fındık, Antep fıstığı, kuru incir, çekirdeksiz kuru üzüm, çekirdekli kuru üzüm, zeytin, haşhaş, gül çiçeği, yer fıstığı, kolza, zeytinyağı, tiftik, yapağı, yaş ipek kozasıdır. 24 Ocak kararlarından

7

sonra ürün sayısında tekrar azalma olmuş ve 1990 yılında destekleme kapsamındaki ürün sayısı 10’a düşmüştür (buğday, arpa, çavdar, mısır, çeltik, yulaf, tütün, şekerpancarı, haşhaş ve nohut). Aynı sayı 1991 yılında 24’e, 1992 yılında ise 26’ya yükselmiştir. 5 Nisan 1994 kararlarıyla birlikte kapsama alınan ürün sayısı 9’a (hububat ürünleri, şekerpancarı, haşhaş ve tütün) düşürülmüş ve bu sayıda 2000’li yıllara kadar önemli bir değişiklik olmamıştır. 2000’li yıllarda ise, mevcut destekleme sisteminin tümüyle elemine edilerek, doğrudan gelir desteği (DGD) sistemine geçilmesi amaçlanmıştır.

Ürün destekleri konusunda bir başka gelişmede, Türkiye’de uygulanacak destekleme fiyatları düzeyinin IMF ile yapılan Stand-by Anlaşması çerçevesinde verilen niyet mektuplarına konu olmasıdır. Bu bağlamda hububat, tütün, şeker fiyatları, genellikle “dünya fiyatlarına” endekslenerek istikrar programı metinlerine “yapısal kriter” olarak konulmakta ve fiyatlar bu doğrultuda ilan edilmektedir.

Pazar fiyatı desteği yanında Türkiye’de girdi desteği (gübre, tohum, su, tarımsal mücadele ilaçları, tarımsal kredi) uygulamaları da yapılmakta idi. Ancak yine “istikrar programları” çerçevesinde, tüm girdi destekleri elemine edilmiştir.

Türkiye’de tarım alanında verilen genel hizmetler olan araştırma – eğitim ve yayım hizmetleri, denetim ve kontrol hizmetleri, hastalık ve zararlılara karşı yapılan kamu mücadelesi ve altyapı hizmetleri ise geçmişle kıyaslandığında, etkinliğini yitirmesine rağmen halen sürdürülmektedir.

Altyapısı sorunlu, dışsal ve içsel etkilerle tarım politikaları liberalize edilen ve destek düzeyi giderek azaltılan tarım sektörü, çiftçi kayıtının da bulunmadığı ortamda, hedef kitleye yönelik politika ve strateji seçeneklerinin geliştirilemediği bu temel yapı içerisinde 21. yüzyılın eşiğine gelmiştir.

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı “Tarım Stratejisi 2006-2010” belgesini hazırlamış ve Yüksek Planlama Kurulu’nun 30.10.2004 tarih ve 2004/92 sayılı kararı ile kabul edilmiştir. Söz konusu strateji belgesi ile gerçekleştirilmesi planlanan amaçlar şunlardır: • Sürdürülebilirlik ilkesi çerçevesinde kaliteye dayalı üretim artışı ile gıda güvenliği ve gıda güvencesinin sağlanması, • Tarımsal işletmelerin rekabet gücünün arttırılması, • Tarımsal pazarlama altyapısının güçlendirilmesi ve tarım-sanayi entegrasyonunun sağlanması, • Üretici örgütlenmesinin geliştirilmesi, • Kırsal gelirlerin arttırılması ve kırsal toplum yaşam şartlarının iyileştirilmesi.

Strateji Belgesi kapsamında 2006-2010 dönemi boyunca uygulanacak destekleme araçları ve bunların toplam tarımsal destekleme bütçesinden alacakları paylar da belirtilmiş olup bunlar Tablo’da verilmiştir. DGD’nin toplamdaki payı 2005 yılı itibariyle %79 ile en yüksek oranda olmasına karşın, dönem sonuna kadar bu oranın %45 düzeyine çekilmesi ve Tabloda belirtilmiş olan diğer destek araçlarının paylarının da arttırılması yaklaşımı benimsenmiştir. Bunlardan özellikle 2005 bütçesinde %6 dolayında olan hayvancılık destekleme oranları yıl sonuna gelmeden %12 düzeyine çıkarılmıştır. Ayrıca, fark ödemeleri ve kırsal kalkınma desteklerine planlananın üzerinde destekleme verilmesi yoluna gidilmiştir. Sonuç olarak, tarımsal destekleme ödemelerinin olanaklar dahilinde Türkiye bütçesinin %1’inin altına düşürülmemesine özen gösterilmeye çalışılmıştır. Tablo 1 Ulusal Tarım Stratejisi Destekleme Araçları ve Destekleme Bütçesindeki Payları (2006-2010)

Araçlar Pay (%) DGD ödemeleri 45 Fark ödeme uygulaması (prim) 13 Hayvancılık desteklemeleri 12 Kırsal kalkınma destekleri (istihdam, kadın, genç, eğitim, yayım ..) 10 Telafi edici ödemeler (alternatif ürün; tütün, fındık) 5 Ürün sigortası ödemeleri 5 ÇATAK programı destekleri (erozyon, ağaçlandırma, organik tarım) 5 Diğer Destekler (girdi, kredi, teşvik vd.) 5 TOPLAM 100 Kaynak : Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Daha sonra, Strateji Belgesi’ne bağlı olarak, 2005/8629 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı 02.04.2005 tarih ve 25774 sayılı Resmi Gazete’de ilan edilmiştir. Kararın hemen ardından patatese alternatif ürün desteği, DGD, sulama suyu için kullanılan elektrik enerjisi desteği gibi destek uygulamaları yürürlüğe girmiştir. Aynı karardan hareketle; mazot desteği ve tarımda kullanılan kimyasal gübreye ilişkin desteklemeler de gündeme gelmiş bulunmaktadır.

8

2. 2. Uluslararası Tarım Politikasının Ulusal Tarım Politikalarına Etkileri 2.2.1. DTÖ Uruguay Turu Tarım Anlaşması 1 Ocak 1994 tarihinde yürürlüğe giren Uruguay Turu Tarım Anlaşması, tarım sektöründe serbestleşmeyi dünya genelinde uygulamaya sokan ve DTÖ’ne üye ülkelerin imza koyduğu bir uluslararası anlaşmadır. 1986 yılında başlayan ve iki yıl içerisinde bitirilmesi amaçlanan Uruguay Turu (UT) görüşmeleri, ABD ve AB’nin anlaşamaması nedeniyle 1994 yılı başına kadar sarkmıştır. O tarihe kadar birbirlerinin pazarı olarak nitelenebilen bölgelere (Avrupa Birliği Güney Amerika’ya, ABD Kuzey Afrika’ya) dışsatım sübvansiyonları ile maliyetinin altında satış yaparak dış pazar kapma yarışına giren bu iki ülke/ülke grubu, sürecin kendileri açısından daha avantajlı bir şekle dönüştürülebilmesi için, uzun bir “uzlaşı arama” zamanı yaşamışlardır. 7 yıl süren görüşmelerden sonra imzalanan UT Sonuç Anlaşmasının, genel olarak ülkelerin tarım sektörüne verdikleri iç desteklerin indirgenmesi, sübvansiyonlu dışsatım miktarının azaltılması, iç pazarları koruyucu önlemler kapsamında, tarife dışı önlemlerin tarife eşdeğerlerine çevrilmesi ve düzeyinin indirgenmesi, sağlık ve bitki sağlığı önlemlerinin dünya genelinde uyumlaştırılması başlıkları altında getirdiği düzenlemeler, az gelişmiş / gelişmekte olan ülke grubunun tarımlarında bağımlı yapılar oluşturmakta ve dışsatımda rekabet üstünlüğü olan ülkelerin dünya pazarlarındaki etkinliklerini artırmaktadır. 2.2.2. AB Gümrük Birliği Anlaşması 1 Ocak 1996 tarihinde yürürlüğe giren AB Gümrük Birliği (GB) Anlaşması’nda, temel olarak tarım ürünleri kapsam dışında bırakılmış olmakla birlikte, içeriğinde süt – tahıl ve şeker bulunan işlenmiş tarım ürünleri kapsama alınmıştır. Sözü edilen kapsam belirleme, Türkiye’nin rekabet üstünlüğü olan salça – meyve suyu gibi çeşitli alanları dışlamıştır. Bu yapı altında AB ile yapılan işlenmiş tarım ürünleri dış ticaretine ilişkin veriler, GB Anlaşması’nın mevcut ticaret dengelerini hızla AB lehine bozduğunu göstermektedir. Genel olarak Türkiye, işlenmiş tarım ürünlerinde Avrupa Topluluğu(AT) tanımlamasına göre dışsatımcı bir ülke olmasına ve dışalımının 7 ila 10 katı dışsatım gerçekleştirmesine karşın, AT ile yapılan işlenmiş tarım ürünü ticaretinde dışalımcı konumdadır. Yıllara ve ürün gruplarına göre değişmekle birlikte, Türkiye’nin işlenmiş tarım ürünleri dışalımının, yaklaşık % 90’ı AT’dan yapılmaktadır. 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı (OKK) sonrasında, AT’dan yapılan işlenmiş tarım ürünleri dışalımı önemli ölçüde artmıştır. AT’dan yapılan birçok işlenmiş tarım ürünü dışalımı, 1/95 sayılı OKK sonrasında başlamıştır. Bu konuda ortaya çıkan diğer önemli bir gelişme, sözü edilen OKK sonrası AT dışındaki ülkelerden yapılan işlenmiş ürün dışalımının, AT’dan yapılan dışalımdan daha hızlı bir artış göstermesidir. Bu durum, uygulamaya giren yeni rejimin, diğer ülkeler için de avantajlı sonuçlar doğurmasıyla açıklanabilir. 1/95 sayılı OKK’nın Türkiye’ye değil, daha çok AT’ye yeni bir takım tavizler getirmesi nedeniyle, karar sonrası Türkiye’nin işlenmiş tarım ürünleri dışsatımında önemli bir etki oluşmamıştır. Dünya Ticaret Örgütü UT Anlaşması, tarım ürünlerine verilen iç destek, sağlanan dış koruma ve sübvansiyonlu dışsatımın yıllar içinde, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler açısından farklı oranlarda azaltılmasını kurallaştırdığından, tarım politikaları açısından dışsal bir belirleyici niteliği kazanmıştır. UT’un çevre ülkeler açısından etkisi ise genel olarak, daha az desteklenen ve daha az korunan tarım sektörü olarak ortaya çıkmakta ve kırsal – tarımsal altyapı sorunlarının dahi aşılamamış olduğu yapılarda, artan tarımsal dışalım ile kendisini göstermektedir. 2.2.3. IMF – Dünya Bankası Anlaşmaları 1999 yılı sonunda Uluslararası Para Fonu ile imzalanan Stand by Anlaşması ve bu kapsamda verilen niyet mektupları, uygulanmakta olan tarım politikalarında önemli değişiklikler öngörmektedir. Bunlar, aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir; • Öncelikle destekleme fiyatlarının “dünya fiyatları” düzeyine çekilmesi, ardından girdi ve çıktıya dayalı destekleme sisteminin tümüyle elemine edilerek Doğrudan Gelir Desteği sistemine geçilmesi, • TSKB, TCZB’nın yeniden yapılandırılması, • TZDK, İGSAŞ, TÜGSAŞ, TŞFAŞ, ÇAYKUR, TEKEL’in özelleştirilmesi, • Şeker, tütün ve TSKB alanlarında kurulların oluşturulması.

9

IMF ile yapılan Anlaşma hükümleri, kamu bütçesi açıklarından tarımsal desteklemeleri sorumlu tutan anlayışın bir görünümü niteliğinde ortaya çıkmış ve sektörel harcamaları kısıtlama amacına odaklanmıştır. Dönemin destekleme sistemi üzerindeki etkileri şöyle açıklanabilir: 1980’li yıllardan beri süren tartışmaların istikrar programına bir yansıması niteliğinde olmak üzere, yerel fiyatların dünya fiyatlarının çok üzerinde olduğu, tarımın rekabet edebilmesi için yerel fiyatların indirgenmesi gerektiği ileri sürülmüş ve dünya fiyatı göstergesi olarak ABD tarımsal ürün borsalarının fiyatları temel alınmıştır. Bu yaklaşımın sonuca odaklı olduğu, sorunu kavrayıp çözüm üretme düşüncesine dayanmadığı söylenebilir. Türkiye’de tarımsal üretim maliyetlerinin yüksek olmasında, tarımın altyapı sorunları ve girdi fiyatlarının pahalılığı etken olmaktadır. Ortalama işletme genişlikleri küçük, sulama olanakları kısıtlı, teknolojiyi benimsememiş tarım sektörü, yaşanan yüksek enflasyon ortamında her geçen gün daha da pahalılaşan gübre – tohum – tarım ilacı vb. kullanmakta olup, tüm bu etkenler, üretim maliyetlerinin aşağıya çekilmesine engel olmaktadır. Tarımda yaşanan genel verimlilik düşüklüğü bu tabloda önemli bir unsur olmakla birlikte, AB ve ABD ile aynı verim değerleri ile üretim yapılan ürün gruplarında dahi aynı sorunun yaşanıyor olması, altyapı sorunları ve girdi kullanım maliyetlerinin baskın konumuna işaret etmektedir. İşte bu tablo içerisinde, (a) ABD borsa fiyatlarının, uygulanan sübvansiyonlar bağlamında Amerika’lı üreticinin eline geçen fiyatların altında bir fiyat düzeyini yansıtması ve (b) çıktı fiyatında yerel – dünya fiyatları karşılaştırması yapılırken, aynı karşılaştırmanın girdi fiyatlarında yapılmaması, başka bir deyişle dünya fiyatlarından yüksek yerel girdi fiyatları ile üretim yapılıyor olmasının görmezden gelinmesi, tarımsal üretim yapıları üzerinde olumsuz etki yapmıştır. Açıklanan destekleme fiyatları bazı yörelerde üretim maliyetlerinin altında kalmış ve özellikle nadas zorunluluğu ile üretim yapılan alanlarda, üretimden vazgeçmeler gözlenmiştir. IMF “Reformlarının” Dünya Bankası Yapısal Uyum kredileri ile destekleneceği hükmü doğrultusunda, Dünya Bankası ile 2001 yılında “Tarım Reformu Uygulama Projesi (TRUP)” imzalanmıştır. Dünya Bankası, dünya genelinde toplam kredi hacminin yaklaşık % 20’sini tarım sektörüne ayırmaktadır. 1950 yılından bu yana Dünya Bankası ile 163 Kredi Anlaşması imzalayan Türkiye’de de 31 Kredi Anlaşmasına konu edilen tarım sektörü, % 19.02 pay ile birinci sıradadır. Dünya Bankası Anlaşmalarının iki belirgin özelliğinin bulunduğu söylenebilir; (a) Ulusal plan ve programların hedef ve stratejilerini yönlendirme özelliği, (b) Doğrudan kamu sektörü ve kamu yönetiminin örgütlenmesi, çalışma ilişkileri, istihdam biçimleri ve işlevlerini değiştirme etkisi. Bu bağlamda, Dünya Bankası ile imzalanan TRUP, 4 alt projeden oluşmaktadır; • Doğrudan Gelir Desteği, • Çiftçi Geçiş Programı (Alternatif Ürün Projesi), • Tarım Satış Kooperatiflerinin Yeniden Yapılandırılması, • Proje Destek Hizmetleri Bu başlıklardan DGD, Türkiye’de uygulanan destekleme sisteminin tümüyle değiştirilmesine odaklanmaktadır. DTÖ Uruguay Turu Sonuç Anlaşması hükümlerine göre üretimden bağımsız (de coupled) doğrudan ödemeler Toplam Destek Ölçütü’nden muaf olup indirgenmeye konu olmazlar. Doğrudan gelir ödemelerinin “üretimden bağımsız” olmasının anlamı, devlet tarafından üreticilere yapılan ödemelerin üreticinin ürettiği ürün çeşidi ya da miktarı ile bağlantısı olmaması demektir. DTÖ’nün uygulatmak istediği DGD çeşidi budur. Halen Avrupa Birliği’nin uyguladığı ve üretimle belli bir derecede bağımlı doğrudan gelir ödemeleri ise, hedeflenen gruplara bazı koşullara bağlı olarak yapılan telafi edici ödemeler (compensatory payments) ile piyasa fiyatı ile üreticinin eline geçmesi arzulanan fiyat arasındaki farkın “fark ödemeleri” (defıciency payments) adı altında yapılmaktadır. DGD sistemi gelişmiş ülkeler için ticarette rekabet üstünlüğü sağlayıcı bir politika aracı iken; yapısal sorunları bulunan az gelişmiş / gelişmekte olan ülke gruplarında, uygulanan DGD sistemi, tarımsal üretim yapılarında olumsuz sonuçlar doğurabilmektedir. Bunlara ana başlıkları ile bakmakta yarar vardır;

10

(a) Tarımsal üretimin en önemli gereklerinden olan finans, DGD sistemi ile tarımdan daha da uzaklaşmaktadır. Özellikle girdi desteği (gübre-tohum-tarım ilacı vb.), kaynağın tarımda kalmasını sağlar. Oysa DGD ödemelerinin tarıma geri dönüş oranı, her geçen gün biraz daha düşmektedir. (b) Üretimden bağımsız DGD sistemi ile Türkiye’nin çok gereksinim duyduğu üretim planlamasını gerçekleştirmek olanaksızdır. (c) Mevcut DGD sistemi, işleyiş itibariyle, araziyi işleyeni değil mülk sahibini desteklemektedir. Anadolu’da kira ilişkilerinde mülk sahipleri, DGD ödemelerini kendilerinin almalarını koşul olarak dayatmaktadırlar. Bu bağlamda kentlerde yaşayan ve toprakla hiç ilgileri olmayan mülk sahiplerinin tarımsal desteklerden yararlandırılmaları söz konusu olmaktadır. (d) Mevcut sistem varsıl köylüyü desteklemektedir. Halen 500 dekara kadar arazisi olanlara dekar başına 16 milyon TL ödeme yapılmaktadır. Bu çerçevede çok daha geniş araziye sahip olanlar arazilerini noter sözleşmeleri ile 500’er dekarlık bölümlere ayırıp akrabaları üzerine göstererek ödemelerden geniş oranda yararlanmaktadırlar. Buna karşılık küçük arazi sahipleri, ödemeleri almak için yerine getirmek zorunda oldukları çeşitli işlemler (belge ücreti, noter ve başvuru masrafları – yol giderleri vb..) karşılığında yapacakları masrafların alacakları ödemeleri geçmesi nedeniyle, başvuru dahi yapamamaktadırlar. Nitekim 4.1 milyon tarım işletmesinden halen 2.7 milyonunun DGD ödemelerinden yararlanmak için kayıt yaptırmış durumda olmaları bunun bir göstergesidir. (e) Tüm girdilerin hızla pahalılaştığı bir ortamda, DGD ödemeleri neredeyse sabit tutulmakta, bu bağlamda, dolaylı da olsa tarımsal üretimi destekleme etkisi giderek zayıflamaktadır. (f) Başvuru sayısında ve ödeme miktarındaki göreli artışlara karşın, bütçeden DGD için ayrılan kaynaklar yeterli olmamaktadır. (g) Nihayet DGD sistemi, DB TRUP Anlaşması gereğince 5 yıllık bir süre için uygulanmaktadır, bu nedenle de geçici bir yardımdır. 2.2.4. Avrupa Birliği Süreci Yeniden Yapılanma arayışları içinde, bir başka önemli gelişme, 1999 Aralık Ayı’nda Helsinki’de gerçekleştirilen Zirve sonrasında Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne “aday ülke” statüsü kazanması sonrasında ortaya çıkmıştır. Türkiye AB ilişkilerinde son gelinen noktada Ekim 2005 tarihi itibariyle Müzakerelere başlanılmış ve müzakere çerçeve belgesi yayınlanmıştır. Bununla beraber belirlenen fasıllarda tarama süreci başlamıştır. 2.2.4.1. Ulusal Program Hükümleri 1999 yılının Aralık Ayı’nda Helsinki Zirvesi’nde Avrupa Birliği tarafından Türkiye’ye aday ülke statüsü tanınmasının ardından, AB tarafından bir Katılım Ortaklığı Belgesi yayımlanmış olup, burada belirtilen programın ülke taahhüdü haline getirilmesi ve zaman programlamasının yapılması çerçevesinde, Türkiye tarafından ilk Ulusal Program (UP), 24 Mart 2001 tarihinde yayımlanmıştır. Ardından, bu Programın revizesi niteliğinde olmak üzere, ikinci UP yayımlanmıştır. İkinci UP’ın “Tarım” bölümünde, ilk UP’dan sonra yayımlanan bazı kanunlara atıf yapılmakta ve bunlardan 4634 sayılı Şeker Kanunu1 ile pancar üretiminde sözleşmeli sisteme, şeker üretiminde de kota sistemine geçildiği, 4733 Sayılı Tütün, Tütün Mamulleri, Tuz ve Alkol İşletmeleri Genel Müdürlüğünün Yeniden Yapılandırılması ile Tütün ve Tütün Mamullerinin Üretimine, İç ve Dış Alım ve Satımına, 4046 Sayılı Kanunda ve 233 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamede Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile de tütün satışlarının açık artırma usulü, üretimin ise sözleşmeli olarak gerçekleştirilmesinin öngörüldüğü belirtilmektedir. UP, AB Müktesebatına Uyum Açısından bir öncelikler listesi ve bunlara ilişkin ana unsurları da içermektedir. Liste, aşağıdaki gibidir: 1 - Yatay Konulara İlişkin Düzenlemelere Uyum • Entegre İdare ve Kontrol Sisteminin (IACS) Temel Unsurlarının Oluşturulması • Çiftlik Muhasebe Veri Ağının (FADN) Kurulması • Avrupa Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonuna (EAGGF) Yönelik İdari Yapıların Oluşturulması • Organik Tarım

11

2 - Veterinerlik Mevzuatına Uyum • Veterinerlik Çerçeve Kanununun Çıkarılması ve Bunun Uygulanmasına Yönelik AB ile Uyumlu İdari Yapılanmanın Oluşturulması • Sınır Kontrol Noktaları • Veterinerlik Bilgi Sistemi • Hayvan Hastalıklarının Kontrolü ve İzlenmesi ile Acil Eylem Planları • Hayvan Refahı • Veteriner Halk Sağlığı • Yem 3 - Bitki Sağlığı Mevzuatına Uyum ve Gerekli Kurumsal Kapasitenin Oluşturulması • Bitki Pasaportu Uygulamaları ve Sınır Kontrol Noktaları Dahil Zararlı Organizmalar • Bitki Koruma Ürünleri (Pestisitler) • Bitki Çeşidi Hakları • Tohum ve Fide Kalitesi 4 - Ulusal Kırsal Kalkınma ve Ormancılık Stratejilerinin Oluşturulması • Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisinin ve Programının Oluşturulması • Ulusal Ormancılık Stratejisinin Oluşturulması 5 - Gıda Güvenliği ve Kontrolü • Bitkisel Kökenli Gıda Maddelerinde Gıda Güvenliği • Süt ve Süt Ürünlerinde Gıda Güvenliği • Et ve Et Ürünlerinde Gıda Güvenliği • Diğer Tarımsal Ürünlerde Gıda Güvenliği • Alkollü İçkilerde Gıda Güvenliği • Dikey Mevzuat 6 Ortak Piyasa Düzenlerinin Kurulması ve Tarım Piyasalarının Etkin Biçimde İzlenmesine Yönelik Yasal Dayanak, İdari Yapılar ve Uygulama Mekanizmalarının Oluşturulması • Hububat ve Çeltik • Sığır ve Dana Eti • Süt ve Süt Ürünleri • Taze Meyve ve Sebze • İşlenmiş Meyve ve Sebze • Zeytinyağı • Şarap • Şeker • Tütün 2.2.4.2. İlerleme Raporu’nun Analizi Avrupa Birliği İlerleme Raporu, 6 Ekim 2004 tarihinde yayımlandı. İlerleme Raporunun Tarım, Hayvan ve Bitki Sağlığı, Balıkçılık başlıklı bölümü; tarım sektörü ve kırsal alan konularında 25 üyeli AB ile Türkiye arasında karşılaştırma yapmaktadır. Rapor verilerine göre; Türkiye’nin katılımı AB tarımsal alanlarına 39 milyon hektar daha ilave edecek ve bu, 25 üyeli AB’nin tarımsal alanının % 23’ü anlamına gelecektir. Türkiye’nin tarımsal işletme yapısı, Bulgaristan ve Romanya ile benzerlikler taşımaktadır. AB 25’in 13 milyon tarım işletmesine karşılık, Türkiye’nin 3 milyon tarım işletmesi bulunmakta olup; ortalama işletme genişliği AB’de 13 hektar iken Türkiye’de 6 hektardır. Yine Türkiye’nin katılımı ile AB 25’nin 452 milyon tüketicisine 80 milyon daha tüketici katılacaktır. Rapor, 2000’den bu yana sürdürülen “tarım reformu” çalışmalarına karşın liberalizasyonun tam olarak sağlanamadığını ifade ederek eleştiri getirilmektedir. Buna göre, müdahale alımları, girdi yardımları ve üretimle bağlantılı yardımlar gibi bütçeden finanse edilen destekler “halen” sürdürülmekte olup, ayrıca birçok tarımsal üründe gümrük tarifesi AB düzeyinin üstünde bulunmakta, bazı ürünlerde yasaklar vardır. AB düzeyinin altında olmakla birlikte, dışsatım sübvansiyonları söz konusudur, tarımsal KİT’lerin özelleştirilmesi tamamlanamamıştır vb. eleştiriler mevcuttur.

12

Raporun bu bölümünde yer alan ifadelerin irdelenmesinde yarar bulunmaktadır. Öncelikle, Dünya Bankası raporunda da belirtildiği gibi, “reform” sonrasında, Türkiye’de girdi yardımı kalmamış, müdahale alımlarının düzeyi önemli oranda indirgenmiştir. Gümrük tarifelerimiz, Dünya Ticaret Örgütü taahhütleri ile uyumlu olup, üyelik öncesi AB ile aynı düzeyde gümrük vergisi uygulama zorunluluğumuz bulunmamaktadır. Üretimle bağlantılı yardımlar yalnızca beş ürüne uygulanan düşük miktarlı primler olarak sürdürülmektedir. Dünyada uygulanan dışsatım sübvansiyonlarının neredeyse tamamının AB ve ABD tarafından kullanıldığı bilinmekte iken “Rapor” parasal anlamı olmayan Türkiye uygulamalarından söz etmektedir. Hepsinden önemlisi, EBK, SEK, YEMSAN gibi kuruluşların yokluğu hala doldurulamamış iken, kar eden ve piyasayı düzenleyen TEKEL, Şeker Fabrikaları, Gübre Fabrikaları, Çaykur’un bir an evvel özelleştirilmesine vurgu yapılmaktadır. Rapor, kullanılan 400 milyon doların üzerindeki ticaret bozucu dışsatım kredileri nedeniyle, ABD’den başta pamuk, sigara, tütün, buğday, arpa, soya ve mısır olmak üzere birçok tarımsal ürün dışalımının yapıldığını ve tarımsal ürün ticaretinde 600 milyon Avro düzeyinde ticaret açığı verildiğini, buna karşılık AB ile yapılan tarımsal ticarette Türkiye’nin ticaret fazlası verdiğinin altını çizmektedir. Raporda, her zaman olduğu gibi, kamu ve hayvan sağlığı sorunları nedeniyle Türkiye’nin uyguladığı canlı hayvan dışalım yasağı da eleştirilmektedir. Raporun belki de en ilginç bölümü ise, “Türkiye’nin üyeliğinin etkileri” bölümünde yapılıyor. Buna göre, ilerideki bir tarihte gerçekleştirilebilecek üyeliğin etkilerini şimdiden kestirmek zor. Ancak meyve – sebze, fındık, bakliyat ve koyun eti gibi rekabet şansı olan ürünler dışında, Türkiye’nin işinin zor olduğu ve rekabetçi bir yapı için daha fazla liberalizasyon gerektiği söyleniliyor. Olası bir üyelikte, tercihli ticaret avantajları sona erecek olan Türkiye’nin tarımsal dışsatımının azalacağı, buna karşılık kısıtlamaların kalkması nedeniyle AB’nin dışsatımının artacağı belirtiliyor. Bu noktada “Rapor” çok ilginç bir öneri geliştiriyor; “üyelik anındaki şoktan korunmak için, üye olmadan, geçiş sürecindeyken, AB’ye yönelik ticari kısıtlamalarınızı tümüyle kaldırın” gibi öneri getirmektedir. Raporun bir diğer önemli saptaması ise, halen AB’de uygulanan OTP’nin Türkiye’de uygulanması halinde, AB bütçesine getireceği finansal yük ile ilgili. Buna göre, Doğrudan Gelir Desteği için 8 milyar Avro, Pazar önlemleri için 1 milyar Avro gerekiyor. Oysa 10 yeni ülkenin tümüne, bu alanda toplam 7 milyar Avro ödeniyor. Ayrıca, kırsal kalkınma önlemleri için de 2.3 milyar Avro’ya gereksinim duyuluyor. Rapor, geçiş süresinin 2025’i aşması durumunda, hesabın değişeceğini de eklemeyi unutmuyor. Şu kısa notu belirtmekte yarar var ki; Türkiye, 2004 yılında tarımına toplam 2.5 milyar dolar düzeyinde bir kaynak aktarıyor. Bu veri, Türkiye’de tarımın, belirtilen kalemler açısından, AB’nin 1/6’sı kadar desteklendiğinin net bir açıklaması niteliğindedir. Diğer taraftan Rapor, tarımdaki istihdam fazlasının, sosyal açıdan önemli bir sorun oluşturduğunu belirttikten sonra, Türkiye’nin tamamlamış olduğu tarama (screening) sürecinin yeniden başlayacağını dolaylı olarak belirtiyor, Türkiye için özel geçiş süreci ve derogasyonlardan söz etmektedir. Sonuç olarak, müzakere sürecinde bir dosya kapanmadan diğerine geçmeyecek olan AB’nin, bu koşullarda tarım dosyasını kapatmasının güç olduğu ortadadır. Bu durum, AB üyeliğinin önünde engel olarak tarımın ve üreticinin gösterilmesi gibi tehlikeli bir sürece işaret etmektedir. 2.2.4.3. Dünya Ticaret Örgütü Cenevre Çerçeve Anlaşması ve Olası Etkileri 27 – 31 Temmuz 2004 tarihleri arasında Cenevre’de yapılan Dünya Ticaret Örgütü görüşmelerinden sonra, tarım alanında ortaya çıkan Çerçeve Anlaşma (Framework for Establishing Modalities in Agriculture), çoğu zaman yetersiz bir tartışma düzlemi yaratmış; daha da önemlisi Anlaşma’nın Türkiye’ye ve gelişme yolundaki ülke (GYÜ) – en az gelişmiş ülke (EAGÜ) gruplarına gelecekteki etkileri konusunda yanlış değerlendirmeler ortaya çıkmıştır. DTÖ terminolojisinin egemen olduğu Çerçeve Anlaşma metninin anlaşılabilmesi, ancak Cenevre sürecini önceleyen gelişmelerin sağlıklı değerlendirilebilmesi ile olanaklıdır. Çünkü Cenevre, asıl olarak, Uruguay Turu sonrasında imzalanan Tarım Anlaşması hükümleri uyarınca, GYÜ taahhütlerinin son bulacağı 2004 yılında ortaya çıkan sıkışmışlığın bir sonucudur. Küresel güç merkezleri açısından Doha ve Cancun’da alınan başarısız sonuçlar onları, Cenevre’de bir “çözüm” üretmeye ve bir anlamda taviz vermeye zorlamıştır. Ancak “verilen taviz – karşılığında alınan ödün” analizinin sağlıklı yapılması, görünenin altında yatan genel eğilimi olanca açıklığı ile ortaya koymaktadır. Tarım ticaretinin liberalizasyonu, II. Dünya Savaşı sonrası kurulan Bretton Woods sistemi içinde, diğer sektörlerin aksine çok taraflı uluslararası anlaşmalara konu olamamış, bunun yerine ürünler bazında yapılan ya da ikili anlaşmalarla daha dar “çözümlemeler” yaratılmaya çalışılmıştır.

13

GATT’ın Dünya Ticaret Örgütü’ne dönüştüğü süreçte, 1986 yılında başlayan ve çetin müzakereler sonucunda ancak 1994 yılında bitirilebilen DTÖ Uruguay Turu sonrasında imzalanan Sonuç Anlaşması (Final Act), tarım ticaretini geniş oranda liberalize eden ilk uluslararası anlaşma olarak nitelenebilir. Uruguay Turu (UT); iç desteklerin azaltılması, pazara girişin kolaylaştırılması ve dışsatım sübvansiyonlarının indirgenmesi esaslarına dayanmaktadır. GÜ’ler açısından 6 yıllık indirim süreci 1995 – 2000 yılları arasında, GYÜ’ler için ise 10 yıllık indirim süreci 1995 – 2004 yılları arasında uygulanmıştır. Türkiye, UT Tarım Anlaşması’nın iç desteklerin azaltılması taahhüdü kapsamına, GYÜ’ler için geçerli olan de minimis koşulları gereğince girmemiş, yüksek kote edilen gümrük vergileri nedeniyle, birkaç ürün dışında, genel olarak pazara giriş hükümlerinden ve bütçe zorlukları nedeniyle zaten kullanamadığı dışsatım sübvansiyonlarının indirgenmesi hükümlerinden olumsuz etkilenmemiştir. İzleyen süreçte, 2000 yılı başından beri yoğun bir şekilde yürütülmekte olan resmi ve gayriresmi toplantıların devamında 2001 yılı Kasım ayında Katar’ın Doha kentinde düzenlenen Bakanlar Konferansı Tarım alanında liberalizasyon yapılabilmesine yönelik irade beyanı dışında somut bir sonuç üretemeden dağılmıştır. 2003 yılının Eylül ayında Meksika’nın Cancun şehrinde yapılan Bakanlar Konferansı ise GÜ’ler için adeta felaketin habercisi idi...Cancun’a dek ABD ve Avrupa’nın ve zaman zaman onlara eklenen CAIRNS grubunun pazarlıklarını izlemekle yetinen ve geniş anlamda kaybeden az gelişmiş Dünya Ülkeleri, Hindistan ve Malezya’nın öncülüğünde kendi istemlerini dile getirmiştir. Özellikle ABD’nin, bir avuç pamuk üreticisine yılda 12.5 milyar dolar destek verirken, GYÜ ve EAGÜ’lerden pazara giriş kısıtlarını kaldırmasını istemesinin adil olmadığı, Cancun’dan akıllarda kalan bir temel sav olarak öne çıkmıştır. Bu koşullarda Cancun tam bir fiyasko ile sonuçlanmıştır... Cancun süreci, şu gerçeğin altını çizmiştir; ya GÜ’ler dışsatım sübvansiyonlarını korumak konusundaki ısrarlarından vazgeçecekler, ya da süreç çoktaraflı bir anlaşma açısından tümüyle tıkanacak ve yeniden mal bazında ikili anlaşmalar dönemine girilecektir... İşte bu ortamda, “İleri Tarım Müzeakereleri” olarak adlandırılan sürecin son halkası, 27 - 31 Temmuz 2004 tarihlerinde Cenevre’de yapılan DTÖ görüşmelerinin ardından ortaya çıkan Çerçeve Anlaşma olmuştur. UT’nun devamı niteliğinde, Cenevre’de de Anlaşma pazara giriş, iç destekler ve dışsatım sübvansiyonları olmak üzere üç temel esasa oturtulmuştur. Pazara giriş, korunan iç pazarların kilidini açmaya yönelik bir düzenlemedir. Cenevre’de, bu alanda, bir bant uygulaması belirlenmiştir. Bant sayısı, her bant aralığına giren tarife sayısı ve her bant aralığı için uygulanacak olan indirim yöntemi bu sistemin can alıcı noktalarıdır. İsviçre formülü, lineer formül ya da karma formül, gümrük vergilerinin indirgenme hız ve oranını belirleyecektir. Anlaşmalarda İsviçre formülünün benimsenmesi, Türkiye’nin yüksek gümrük vergileri ile koruduğu sektörler (hayvansal ürünler, endüstri bitkileri, tahıllar vb) için gümrük vergilerinin hızla düşeceği anlamına geliyor. DTÖ’nün, tarife dışı engel denetimlerini yoğunlaştıracağı ve izin belgesi gibi dışalımı engellemek için kullanılan yöntemlere yaptırım uygulayacağını öngörmek te hiç zor değil... Dünya Ticaret Örgütü’ne kote edilen değerler üzerinden 10 yıl boyunca (1995 – 2004) yapılan indirimler sonrası, Türkiye, GTİP’lerine göre değişmek üzere, hayvansal ürünlerde % 136.5 ile % 227.5, tereyağında % 100, peynirde % 111, muzda % 147, çayda % 145, şekerde % 136.5, hububat ürünlerinde % 180 gümrük vergisi uygulama hakkına sahiptir. Çerçeve Anlaşma, bant usulü indirimden söz ediyor. Bunun Türkçesi, yüksek gümrük vergilerinden yüksek indirimdir. Büyük olasılıkla, % 120’nin üzerindeki bant en yüksek bant olarak değerlendirilecek ve en yüksek indirime bu oranın üzerindeki gümrük vergisine sahip ürünler muhatap olacaklar. Bu demektir ki, Türkiye açısından en hassas olan hayvansal ürünler, hububat, şeker, çay ve muzda durum giderek kötüleşecek. Türkiye gibi tarımına yeterli finansal destek sağlayamayan ülkelerde, gümrük vergileri, iç piyasayı korumak ve üretimin sürdürülebilirliğini sağlamak açısından son derecede önemli araçlardır. İç desteklerde bir indirim uygulaması da, GÜ-GYÜ-EAGÜ grupları için farklı sonuçlar üretebilecek nitelikte. DTÖ’nün ticareti bozucu olarak niteleyerek yasakladığı kırmızı kutu destekler (pazar fiyatı destekleri – girdi destekleri vb), aslında başta ABD ve AB’nin, en az yarım yüzyıldır büyük finansman kaynakları kullanarak

14

üreticisine verdiği desteklerdir. Bu ülkelerde, bu destek politikalarının sonrasında oluşan sağlam tarımsal yapı, bu desteklerin üretimle bağlantısız (de coupled) olarak üreticiye yönlendirilmesine olanak tanımakta, başka bir deyişle sakınca yaratmamaktadır. Bu çerçevede, doğrudan gelir desteği gibi üretimle bağlantısız formlarda GÜ’ler, desteklerini yeniden formüle etmekte ve izin verilen Mavi Kutu destekler içinde toplamaktadır. Buna karşılık GYÜ’ler ve EAGÜ’ler, tarımsal yapı bozuklukları – yönetim sorunları ve bütçe kısıtları nedeniyle, tarımlarını yeterince destekleyememekte, desteklerini dönüştürmekte zorlanmakta, yeni destek formları da tarımın finansman açığını daha da derinleştirmektedir. Türkiye, Anlaşma’nın de minimis hükmü uyarınca, bir destek indirgeme taahhüdü altında olmamasına karşın, krizler sonrası dönemde tarım desteklerini önemli oranda indirgemiş ve tarım sektörüne 1.2 milyar $ ila 2.5 milyar $ düzeyinde yıllık destek uygulayabilmiştir. Üstelik desteklerin büyük çoğunluğu, arazi mülkiyetine dayalı DGD uygulamaları çerçevesinde, üreticiye ulaşmamış ve tarım dışı kanallara akmıştır. Tarım desteğinin AB’de yıllık 50 milyar $ düzeyinde olması, Bush yönetiminin mevcut desteklere ilaveten ABD tarımı için 85 milyar $ daha ayırması, GÜ’ler ile GYÜ’ler ve EAGÜ’lerin kaynak kullanma adaletsizliğini çarpıcı bir şekilde ortaya koymaktadır. DTÖ Anlaşması’nda bulunan “yoksul üreticiye girdi desteği serbestisi” ise, 1999 yılından bu yana, yine Türkiye tarafından kullanılmamaktadır. Anlaşma ile % 10 olan minimis sınırının GYÜ’ler için indirgenmesi, Türkiye’nin zaten sağlayamadığı iç destekler açısından daha da vahim bir durum yaratacaktır. Çerçeve Anlaşma’nın üçüncü ayağı ise, dışsatım sübvansiyonları alanındadır. GÜ’ler, dışsatım sübvansiyonlarının azaltılması ve süreç içinde tümüyle kaldırılmasını benimsemiş görünmektedirler. GÜ’lerin tıkanan görüşme sürecini aşmak için kullandıkları ve dünya kamuoyuna “büyük taviz” diye sunulan bu yaklaşım, dikkatli bir analizde, verdiği görüntüyle tamamen zıt bir sonuç üretmektedir. ABD ve AB’nin dışsatım sübvansiyonuna ayırdığı kaynak miktarı, yıllık 15 milyar $’lar düzeyindedir. GÜ’lerin yılda 300 milyar $ düzeyinde iç destek için kaynak kullandığı düşünüldüğünde, toplam destekler içinde dışsatım sübvansiyonlarının görece daha az önemli olduğu açıktır. İşte ABD ve AB, bu noktadan verdikleri sözde tavizlerle, paraza giriş ve iç destekler gibi iki büyük alanda, kendileri için yaşamsal önem taşıyan “ilerlemeler” sağlayacaklardır. Bütçe olanakları yeterli olmayan GYÜ ve EAGÜ’ler, tarımlarını ancak gümrük vergileri ile koruyabilmektedirler. Çerçeve Anlaşma ile açılan süreçte, gümrük vergilerindeki hızlı indirim, yoksul ülkelerin yoksul üreticileri için, yıkıcı sonuçlar üretecektir. Oysa GÜ’ler, bu alanda da kendi çıkarlarına bir düzenlemeyi, Anlaşma koşulu haline dönüştürmüşlerdir. Buna göre, GÜ’ler tarifelerini düşük tutmak suretiyle, Özel Korunma Önlemleri uygulama hakkı kazanmışlardır. Böylece GÜ’ler, bir malın dışalım fiyatının o ürünün üretilebilirliğini tehdit edecek ölçüde düşük bir fiyatla pazara girmesi durumunda, dışalıma ek vergi koyma ve hatta birtakım kısıtlamalar getirme olanağına kavuşmuşlardır. Gıda yardımlarının bile ticaret aracı haline dönüştürüldüğü dünyada, bu “olanak” amacı dışında kullanılmaktadır. Buna karşılık, içlerinde Türkiye’nin de bulunduğu GYÜ’ler, Anlaşma’nın bu koruma hükmünden yararlanamamaktadırlar. Önümüzdeki süreçte, Çerçeve Anlaşma’nın içinin doldurulmasına yönelik görüşmeler başlayacaktır. Bu süreç, tüm ülkeler için olduğu gibi, Türkiye için de yaşamsal önem taşımaktadır. Bu sürece yönelik olarak, Türkiye kamu yönetiminin, demokratik kitle örgütleri, çiftçi örgütleri ve akademisyenlerin katkısı ile görüşme pozisyonunu hazırlaması gerekmektedir. Daha da önemlisi, Türkiye, pazara giriş koşullarının iç piyasayı koruyamayacak duruma gerileyeceği yakın gelecek için, hem tarımın geneli, hem de ürün bazında bir planlama çalışması yapması ve bunu süratle yaşama geçirmesi gerekmektedir. Hızlı bir tarımsal yatırım planlaması ile sulanabilir alanlarını iki katına çıkartan, arazi kullanım planlamasından üretim deseni seçimine kadar rasyonel tercihler ortaya koyan, üretici örgütlenmesinden girdi temini ve ürün pazarlamasına kadar sürecin tüm aşamalarında üretimden ve üretici – tüketici lehine çözümlerden yana olan, bilgi ve teknolojiyi tarla ile buluşturan, üretim maliyetlerini azaltıp verim değerlerini yükselten, bu çerçevede rekabet gücü yüksek bir tarım sektörü kurgulaması, süreç içindeki kalıcı çözümdür.

15

2.2.4.4. AB İle Türkiye İçin Müzakere Çerçeve Belgesi Müzakerelere İlişkin İlkeler 1. Müzakereler Türkiye’nin kendi başarısına dayanır ve müzakerelerin hızını Türkiye’nin üyelik koşullarını yerine getirmede kaydettiği ilerleme belirler. Konseyin durumu düzenli olarak izleyebilmesi için, Dönem Başkanlığı veya Komisyon, gerektiğinde Konseyi ayrıntılı bir şekilde bilgilendirir. Birlik, uygun zamanda, müzakerelerin sonuçlandırılması için gerekli koşulların yerine getirilip getirilmediğine karar verir. Bu, Komisyon tarafından hazırlanacak olan ve 6 numaralı paragrafta listelenen koşulların Türkiye tarafından yerine getirildiğini teyit eden bir rapora dayanarak yapılır. 2. Aralık 2004 tarihli Zirvede kararlaştırıldığı gibi, bu müzakereler Avrupa Birliği Antlaşmasının 49'uncu maddesine dayanmaktadır. Müzakerelerin ortak hedefi üyeliktir. Bu müzakereler, sonucu önceden garanti edilemeyen ucu açık bir süreçtir. Birliğin absorbe etme kapasitesi de dahil, tüm Kopenhag kriterleri göz önünde bulundurularak, Türkiye’nin üyelik yükümlülüklerini tam olarak üstlenecek durumda olmaması halinde Avrupa yapılarına mümkün olan en güçlü bağlarla kenetlenmesi sağlanmalıdır. 3. Genişleme, Birliğin ve üye devletlerin angaje olduğu sürekli gelişme ve bütünleşme sürecini güçlendirmelidir. Birliğin uyumunu ve etkililiğini korumak için her türlü çaba gösterilmelidir. 1993 Kopenhag Zirvesinin Sonuç Bildirgesi uyarınca, Birliğin, Avrupa bütünleşmesine ilişkin ivmesini koruyarak Türkiye’yi absorbe etme kapasitesi, hem Birliğin, hem de Türkiye’nin genel çıkarı açısından önemli bir mülahazadır. Komisyon, müzakere sürecinde bu kapasiteyi, bu üyelik koşulunun gerçekleşip gerçekleşmediğine ilişkin Konsey tarafından yapılacak değerlendirmeye esas teşkil etmek üzere, Ekim 2004 tarihli Türkiye’nin Üyelik Perspektifinden Kaynaklanan Hususlar Hakkında Raporda (Etki Raporu) ortaya konan tüm konuları kapsayacak şekilde izler. 4. Müzakereler, Türkiye’nin, 1993 Kopenhag Zirvesinde belirlenen, daha sonra büyük bir bölümü Avrupa Birliği Antlaşmasının 6(1)’ncı maddesine dercedilen ve Temel Haklar Şartında beyan edilen siyasi kriterleri yeterli derecede karşılamasına dayanarak başlatılır. Birlik, Türkiye’den, reform sürecini sürdürmesini ve Avrupa içtihat hukuku da dahil olmak üzere, özgürlük, demokrasi, hukukun üstünlüğü, insan hakları ve temel özgürlüklere saygı gibi ilkeler bakımından daha fazla gelişme kaydetme yönünde çaba sarf etmesini; özellikle işkence ve kötü muamele ile mücadelede sıfır tolerans politikalarına ve ifade özgürlüğü, din özgürlüğü, kadın hakları, sendikal haklar da dahil ILO standartları ve azınlık hakları ile ilgili hükümlerin uygulanmasına ilişkin mevzuatı ve uygulama tedbirlerini konsolide etmesini ve genişletmesini beklemektedir. Birlik ve Türkiye, yoğun siyasi diyaloglarını sürdürecektir. Söz konusu alanlarda kaydedilen ilerlemenin geri dönülmezliğini ve bu ilerlemenin özellikle temel özgürlüklere ve insan haklarına tam saygı gösterilmesi bakımından eksiksiz ve etkili bir şekilde uygulanmasını sağlamak amacıyla, kaydedilen ilerleme, bu konuda Konseye düzenli rapor sunmaya davet edilen Komisyon tarafından, 2004 tarihli Etki Raporu, Tavsiye Metni ve İlerleme Raporunda işaret edilen sorunlu hususların tümüne yer vermek suretiyle yakından izlenmeye devam edilir. 5. Türkiye’de, Birliğin temelini oluşturan özgürlük, demokrasi, insan haklarına ve temel özgürlüklere saygı ve hukukun üstünlüğü ilkelerinin ciddi ve sürekli olarak ihlal edilmesi durumunda, Komisyon kendi inisiyatifiyle veya üye devletlerin üçte birinin talebi üzerine müzakerelerin askıya alınmasını tavsiye eder ve müzakerelerin tekrar başlatılması için gerekli koşulları önerir. Konsey, böyle bir tavsiye üzerine, Türkiye’yi de dinledikten sonra, nitelikli çoğunlukla, müzakerelerin askıya alınıp alınmamasını ve tekrar başlatılması için gerekli koşulları karara bağlar. Üye devletler, Hükümetlerarası Konferansta, oybirliği genel kuralına helal gelmeksizin, Konsey kararı doğrultusunda hareket eder. Avrupa Parlamentosu bilgilendirilir. 6. Müzakerelerin ilerlemesini, ekonomik ve sosyal yakınsama ve Komisyonun 2'nci paragrafta belirtilen raporları çerçevesinde, Türkiye’nin katılıma hazırlık yönünde kaydettiği gelişme yönlendirir. Bu ilerleme, özellikle aşağıdaki koşullara göre ölçülür: - Üyelik koşullarını ortaya koyan aşağıda belirtilen Kopenhag Kriterleri: * Demokrasiyi, hukukun üstünlüğünü, insan haklarını, azınlıklara saygı gösterilmesini ve azınlıkların korunmasını teminat altına alan kurumların istikrarı, * İşleyen bir piyasa ekonomisinin varlığı ve Birlik içindeki rekabet baskısı ve piyasa güçleriyle baş edebilme kapasitesi, * Siyasi, ekonomik ve parasal birliğin amaçlarına bağlılık da dahil, üyelikten kaynaklanan yükümlülükleri üstlenme kapasitesi ve müktesebatı etkili bir şekilde uygulayacak ve yürütecek idari kapasite,

16

- Türkiye’nin iyi komşuluk ilişkilerine koşulsuz bağlılığı ve mevcut sınır anlaşmazlıklarını, gerektiğinde Uluslararası Adalet Divanının yargılama yetkisi de dahil olmak üzere, Birleşmiş Milletler Şartı uyarınca ihtilafların barışçıl yollardan halli ilkesine uygun olarak çözme taahhüdü, - Türkiye’nin, kapsamlı bir çözüm için elverişli bir ortamın yaratılmasına katkıda bulunmak üzere atılacak adımlar da dahil olmak üzere, Kıbrıs sorununa Birleşmiş Milletler çerçevesinde ve Birliğin dayandığı ilkeler doğrultusunda kapsamlı bir çözüm bulunması yönündeki çabalara destek vermeye devam etmesi ve Türkiye ile Kıbrıs Cumhuriyeti de dahil tüm AB üyesi devletler arasındaki ikili ilişkilerin normalleştirilmesi yönünde ilerleme kaydedilmesi; - Türkiye’nin, Ortaklık Anlaşmasından ve bu anlaşmayı tüm yeni AB üyesi devletlere teşmil eden Ek Protokolden kaynaklanan yükümlülüklerini (özellikle AB-Türkiye gümrük birliği ile ilgili olanlar) yerine getirmesi ve düzenli bir şekilde gözden geçirilen Katılım Ortaklığı Belgesinin uygulanması. 7. Katılım sürecinde, Türkiye’nin üçüncü ülkelere karşı uyguladığı politikaları ve uluslararası kuruluşlardaki tutumlarını (bu kuruluşlara ve düzenlemelere tüm AB üyesi devletlerin taraf olması ile ilgili olanlar da dahil), Birlik ve üye devletler tarafından kabul edilen politikalar ve tutumlar ile aşamalı olarak uyumlaştırması gerekmektedir. 8. Katılım müzakerelerine paralel olarak, Birlik, Türkiye ile yoğun bir siyasi diyalog ve sivil toplum diyaloğu içine girer. Kapsayıcı sivil toplum diyaloğunun amacı, özellikle Avrupa vatandaşlarının katılım sürecine desteğini temin etmek üzere, insanları bir araya getirerek karşılıklı anlayışı geliştirmektir. 9. Türkiye, diğer katılım müzakerelerinin sonuçlarını, Birliğe katıldığı tarihteki mevcut halleriyle kabul etmek zorundadır. Müzakerelerin Esası 10. Katılım, Birlik müktesebatı olarak bilinen, Birlik sistemine ve Birliğin kurumsal çerçevesine bağlanan hak ve yükümlülüklerin kabulünü gerektirir. Türkiye bu müktesebatı, katılım tarihindeki haliyle uygulamak zorundadır. Ayrıca, katılım mevzuat uyumuna ilaveten, müktesebatın zamanında ve etkili olarak uygulanmasını da gerektirir. Müktesebat sürekli olarak gelişmekte olup, aşağıdakileri içermektedir: - Birliğin temelini oluşturan Antlaşmaların içeriği, ilkeleri ve siyasi hedefleri; - Antlaşmalar uyarınca kabul edilen mevzuat ve kararlar ve Avrupa Toplulukları Adalet Divanının kararları; - Birlik çerçevesinde kabul edilen hukuken bağlayıcı olan veya olmayan diğer işlemler (örneğin, kurumlararası anlaşmalar, ilke kararları, bildirimler, tavsiyeler, kılavuzlar); - Ortak güvenlik ve dış politikası çerçevesinde kabul edilen ortak eylemler, ortak tutumlar, deklarasyonlar, sonuç bildirgeleri ve diğer işlemler; - Adalet ve içişleri çerçevesinde kabul edilen ortak eylemler, ortak tutumlar, imzalanan sözleşmeler, ilke kararları, bildirimler ve diğer işlemler; - Topluluklar tarafından veya Topluluklar ve üye devletler tarafından birlikte akdedilen uluslararası anlaşmalar ve üye devletlerin Birlik faaliyetlerine ilişkin olarak aralarında akdettikleri uluslararası anlaşmalar. Türkiye’nin, katılımından uygun bir zaman önce müktesebatın Türkçe'ye tercüme edilmesi ve katılımıyla birlikte AB kurumlarının gerektiği gibi işlemesi için ihtiyaç duyulan yeterli sayıda tercüman ve mütercim yetiştirmesi gerekmektedir. 11. Türkiye’nin bir üye devlet olmasının getireceği tüm hak ve yükümlülükler, Türkiye ve Topluluklar arasındaki mevcut tüm ikili anlaşmaların ve Türkiye tarafından akdedilmiş üyelik yükümlülükleriyle bağdaşmayan tüm diğer uluslararası anlaşmaların sona erdirilmesini gerektirir. Ortaklık Anlaşmasının müktesebattan farklılık gösteren hükümleri, katılım müzakerelerinde emsal teşkil etmez. 12. Müktesebattan kaynaklanan hak ve yükümlülüklerin Türkiye tarafından üstlenilmesi, müktesebatta spesifik uyarlamalar yapılmasını gerektirebilir ve istisnai olarak, katılım müzakereleri sırasında belirlenmesi gereken geçici tedbirlerin alınmasına neden olabilir. Gerekli hallerde, müktesebatta yapılacak spesifik uyarlamalar, üye devletlerin söz konusu müktesebatı kabul ederken uyguladıkları o müktesebata özgü ilkeler, kriterler ve parametreler temelinde ve Türkiye’nin özellikleri de dikkate alınarak kararlaştırılır. Birlik, Türkiye tarafından yapılan geçiş düzenlemesi taleplerini, bunların süre ve kapsam bakımından sınırlı olması ve müktesebatın uygulanması için açıkça belirlenmiş aşamaları içeren bir planla desteklenmesi kaydıyla kabul edebilir. İç pazarın genişletilmesiyle bağlantılı alanlarda, düzenleyici tedbirler hızlı bir biçimde uygulanmaya konmalı ve geçiş süreleri kısa ve az olmalıdır. Büyük mali harcamalar yapılması da dahil, önemli çaba gerektiren kayda değer uyarlamaların gerektiği durumlarda, uyuma yönelik süregelen, ayrıntılı ve bütçelendirilmiş bir planın parçası olarak uygun geçiş düzenlemeleri öngörülebilir. Her halükarda, geçiş düzenlemeleri Birliğin kurallarına ve politikalarına değişiklik getirmemeli, bunların düzgün işleyişini aksatmamalı ve rekabetin önemli ölçüde bozulmasına neden olmamalıdır. Bu bağlamda, Birliğin ve Türkiye’nin çıkarları dikkate alınmalıdır.

17

Uzun geçiş süreleri, derogasyonlar, spesifik düzenlemeler veya daimi korunma hükümleri (yani, korunma tedbirlerinin alınmasına dayanak teşkil eden, daimi surette ileri sürülebilecek hükümler) öngörülebilir. Komisyon, gerektiğinde bu hükümleri, kişilerin serbest dolaşımı, yapısal politikalar veya tarım gibi alanlarda hazırlayacağı önerilere dahil eder. Ayrıca, kişilerin serbest dolaşımının nihai olarak gerçekleştirilmesine ilişkin karar alma süreci, üye devletlere azami rol verilmesine imkan sağlamalıdır. Geçiş düzenlemeleri veya korunma hükümleri, rekabete ve iç pazarın işleyişine olan etkilerine göre gözden geçirilmelidir. Müktesebatta yapılması gereken ayrıntılı teknik uyarlamaların katılım müzakereleri sırasında belirlenmesi gerekmemektedir. Bunlar, Türkiye ile işbirliği halinde hazırlanır ve katılım tarihinde yürürlüğe girmeleri amacıyla Birlik kurumları tarafından uygun bir zamanda kabul edilir. 13. Türkiye’nin katılımının mali veçheleri, ilgili Mali Çerçeve kapsamında ele alınmalıdır. Bunun sonucu olarak, Türkiye’nin katılımı önemli mali sonuçlar yaratabileceğinden, müzakereler, bu konuda gerek duyulabilecek mali reformlarla birlikte ancak 2014 yılından sonraki dönemi kapsayan Mali Çerçevenin oluşturulmasından sonra tamamlanabilecektir. Yapılacak düzenlemeler, mali yüklerin tüm üye devletler arasında adil biçimde paylaşılmasını temin etmelidir. 14. Türkiye, katılımdan itibaren, derogasyon almış bir üye devlet olarak ekonomik ve parasal birliğe iştirak eder ve gerekli koşulları yerine getirdiğine ilişkin bir değerlendirme temelinde alınacak Konsey kararını takiben Euro’yu ulusal para birimi olarak kabul eder. Bu alandaki müktesebatın geri kalanı, katılımdan itibaren tam olarak uygulanır. 15. Özgürlük, adalet ve güvenlik alanına ilişkin olarak, AB üyeliği, Türkiye’nin katılımla birlikte, Schengen müktesebatı da dahil, bu alandaki müktesebatı tümüyle üstlenmesini gerektirmektedir. Bununla birlikte, bu müktesebatın bir bölümü, Türkiye’de ancak, Türkiye’nin hazır olma durumu hakkında yapılacak ilgili Schengen değerlendirmesi temelinde, iç sınırlarda kişilere uygulanan kontrollerin kaldırılmasına yönelik olarak alınacak bir Konsey kararından sonra uygulanır. 16. AB, nükleer güvenliğin tüm veçheleri de dahil olmak üzere, yüksek seviyede bir çevre korumasının önemine dikkat çeker. 17. Müktesebatın tüm alanlarında, Türkiye, müktesebatı etkili bir şekilde uygulamak veya duruma göre katılımdan makul bir süre önce etkili bir şekilde uygulayabilmek amacıyla, kurumlarını, yönetim kapasitesini, idari ve yargısal sistemlerini, hem ulusal hem de bölgesel düzeyde, Birlik standartlarına yükseltmelidir. Daha genel anlamda, bu, etkin ve tarafsız bir kamu hizmeti üzerine kurulmuş iyi işleyen, istikrarlı bir kamu yönetimini, bağımsız ve etkin bir yargı sistemini gerektirmektedir. Müzakere Usulleri 18. Müzakerelerin esası, tüm üye devletlerin ve aday ülkenin katıldığı bir Hükümetlerarası Konferansta ele alınır. 19. Komisyon, Türk makamlarına müktesebatı açıklamak, spesifik alanlarda müzakerelerin açılması için Türkiye’nin hazırlık durumunu değerlendirmek ve müzakerelerde gündeme gelme ihtimali yüksek konulara ilişkin ön verileri elde etmek üzere, tarama olarak adlandırılan, müktesebatın incelenmesine ilişkin resmi bir süreç başlatır. 20. Müktesebat, tarama ve müteakip müzakereler için, her biri spesifik bir politika alanını kapsayan belli sayıda başlıklara bölünür. Bu başlıkların bir listesi Ek’te yer almaktadır. Spesifik müzakere başlıklarından birinde Türkiye veya AB tarafından belirtilen herhangi bir görüş, hiçbir surette diğer başlıklara ilişkin olarak benimsenebilecek pozisyonları etkilemez. Ayrıca, müzakerelerin seyri sırasında spesifik müzakere başlıklarında varılan anlaşmalar, kısmi bile olsalar, bütün müzakere başlıkları için genel bir anlaşmaya varılıncaya kadar, nihai olarak değerlendirilemez. 21. Komisyonun Türkiye için hazırladığı İlerleme Raporlarına ve özellikle tarama sırasında elde ettiği bilgilere dayanarak, Konsey, Komisyonun önerisi üzerine oybirliğiyle hareket ederek, her bir başlığın geçici olarak kapanması ve gerektiğinde açılması için performans kriterler belirler. Birlik bu kriterleri Türkiye’ye bildirir. Bu kriterler, müzakere başlığına bağlı olarak, özellikle, işleyen bir piyasa ekonomisinin varlığına, müktesebata uyum sağlanmasına ve müktesebatın kilit unsurlarının uygulanmasında yeterli bir idari ve yargısal kapasitenin varlığını ortaya koyacak şekilde tatmin edici bir başarı kaydedilmesine ilişkin olacaktır. Söz konusu kriterler, ilgili hallerde, Ortaklık Anlaşması kapsamındaki taahhütlerin, AB-Türkiye gümrük birliğine ilişkin olanlar ve müktesebat kapsamındaki yükümlülükleri yansıtanlar başta olmak üzere, yerine getirilmesini de içerecektir. Müzakerelerin uzun bir süreye yayılması veya yeni unsurları (yeni müktesebat gibi) kapsama almak için müzakere başlıklarından birine yeniden dönülmesi durumunda, mevcut kriterler güncellenebilir.

18

22. Türkiye’den, müktesebata ilişkin pozisyonunu belirtmesi ve kriterleri karşılamada kaydettiği ilerlemeyi bildirmesi talep edilir. Uygun idari ve yargısal yapılar vasıtasıyla etkili ve verimli uygulama da dahil olmak üzere, Türkiye’nin müktesebatı doğru biçimde iç hukuka aktarması ve uygulaması müzakerelerin ilerleme hızını belirler. 23. Bu amaca yönelik olarak, Komisyon, kendisi tarafından veya kendi adına uzmanlarca yerinde yapılan incelemeler de dahil olmak üzere mevcut bütün araçları kullanarak, Türkiye’nin tüm alanlarda kaydettiği ilerlemeyi yakından izler. Komisyon taslak AB Ortak Pozisyon Belgelerini Konseye sunarken, ilgili alanda Türkiye’nin kaydettiği ilerleme konusunda da bilgi verir. Konsey, söz konusu başlıktaki müzakerelere ilişkin daha sonraki adımlar hakkında karar verirken bu değerlendirmeyi dikkate alır. AB’nin her bir başlıktaki müzakerelere ilişkin olarak ihtiyaç duyacağı ve Konferansa Türkiye tarafından sağlanacak bilgiye ilave olarak, Türkiye’den, bir başlığın geçici olarak kapatılmasından sonra bile, müktesebata uyum ve uygulamadaki ilerlemeye ilişkin olarak düzenli biçimde ayrıntılı yazılı bilgi vermeye devam etmesi istenir. Geçici olarak kapatılmış müzakere başlıklarına ilişkin olarak, Türkiye’nin önemli performans kriterlerini karşılamada veya taahhütlerini yerine getirmede başarısız olması durumunda, Komisyon müzakerelerin yeniden açılmasını önerebilir. Müzakere Başlıklarının Ön Gösterge Niteliğindeki Listesi (Not: Bu liste hiçbir şekilde, müzakerelerin uygun bir aşamasında, konuların hangi sıraya göre ele alınacağına ilişkin olarak verilecek kararları etkilemez.) 1. Malların serbest dolaşımı 2. İşçilerin serbest dolaşımı 3. İş kurma hakkı ve hizmet sunumu serbestisi 4. Sermayenin serbest dolaşımı 5. Kamu ihaleleri 6. Şirketler hukuku 7. Fikri mülkiyet hukuku 8. Rekabet politikası 9. Mali hizmetler 10. Bilgi toplumu ve medya 11. Tarım ve kırsal kalkınma 12. Gıda güvenliği, hayvan ve bitki sağlığı politikası 13. Balıkçılık 14. Ulaştırma politikası 15. Enerji 16. Vergilendirme 17. Ekonomik ve parasal politika 18. İstatistik 19. Sosyal politika ve istihdam1 20. Girişimcilik ve sanayi politikası 21. Trans-Avrupa ağları 22. Bölgesel politika ve yapısal araçların koordinasyonu 23. Yargı ve temel haklar 24. Adalet, özgürlük ve güvenlik 25. Bilim ve araştırma 26. Eğitim ve kültür 27. Çevre 28. Tüketici ve sağlığın korunması 29. Gümrük birliği 30. Dış ilişkiler 31. Dış politika, güvenlik ve savunma politikası 32. Mali kontrol 33. Mali ve bütçesel hükümler 34. Kurumlar 35. Diğer hususlar 1 Bu başlık ayrımcılıkla mücadeleyi ve kadın-erkek arasında fırsat eşitliğini de içerir. 2.2.4.5. Olası AB’ye Üyeliğin Türkiye Tarımına ve Dış Ticaretine Etkileri Türkiye’nin AB’ye üyeliğinin tarıma etkilerinin değerlendirilmesinde, AB tarım politikalarının yanında, Dünya piyasalarındaki gelişmeler, DTÖ-tarım müzakereleri ve ulusal tarım politikalarının yönü etkili olacaktır. Görüşmeler sırasında ve hatta üyelik gerçekleştiğinde AB’den gelebilme ihtimali olan her türlü fonlara odaklı bir yaklaşımın

19

verimli olmayacağı açıktır. AB’den gelebilecek yardımların hemen hepsi proje bazında ve ulusal katılımı gerektirecek şekilde kullanılabilmektedir. Topluluk veya her genişleme dalgasında en sıkı pazarlıklar tarım sektöründe yoğunlaşmıştır. Ancak, tarımın Birliğe üyeliği önlediği bir durum henüz söz konusu değildir. Türkiye'nin bütünleşme sürecindeki genel düzeyde sorunlar aşıldığında, tarım sektörü pazarlıkları kaçınılmaz şekilde öne çıkacaktır. Politikaların yönetimindeki zorluklar ve Birlik bütçesine yükü nedeniyle, tarımda pazarlıklar diğer sektörlere oranla daha sıkı geçmektedir. Kilit kelime tarım veya yapısı değil pazarlıktır. Tarım tek başına Türkiye'nin AB'yle bütünleşmesini engellemeyecektir, fakat sektörle ilgili varolan pazarlık yapabilme yeteneği bütünleşmeyi geciktirebilir. Tarım politikalarından beklenen etkilerin elde edilebilmesi için gerekli kurumsal altyapının tam anlamıyla işler veya işleyebilecek nitelikte olması gerekmektedir. Hayli karmaşık AB tarım politikalarının işlerlik kazanabilmesi bu gereği fazlasıyla artırmaktadır. Bu nedenle AB, aday ülkelerin kurumsal gelişmişlik düzeylerine öncelik vermektedir. Yapılması gerekenler bellidir. Adaylık sürecinde yol almak isteniyorsa, Türkiye'nin de kurumsal altyapısını ve insangücü kapasitesini geliştirmesi kaçınılmazdır. Bu tür gelişmelerin AB'nin de çıkarına olması, gereken ciddiyet gösterildiğinde, AB kaynaklarından destek alınabilmektedir. Avrupa Birliği Bakanlar Konseyi'nden 17 Aralık 2004 tarihinde olumlu karar çıktığı takdirde, tarım sektörünün Birlik'le bütünleşmesi yönünde pazarlıklara başlayacaktır. Pazarlıkların hakça sonuçlanabilmesi için her türlü bilginin sistematik analizi ve kullanılabilir hale getirilmesi gerekmektedir. Bu kısımda, üretim, tüketim ve iktisadi değişkenlerin etkileşimlerini dikkate alan bir tarım sektör modeli çerçevesinde Türkiye'nin AB üyeliğinin tarıma etkileri tartışılmaktadır. Doğrusal olmayan programlama tekniğinin kullanıldığı, Türkiye Bölgesel Tarım Sektör Modeli (TASM-AB), model sektörde üretim ve ithalattan oluşan toplam ulusal arz ile iç talep ve ihracattan oluşan toplam ulusal talebi yansıtmaktadır (Çakmak ve Kasnakoğlu, 2003). Modelin üretim tarafı dört coğrafi bölgeye bölünmüştür. Talep tarafında ise tüketici davranışları fiyata bağımlıdır ve denge fiyatları modelden elde edilmektedir. Temel dönem için kalibre edilen model kullanılarak 2005 yılında AB'ye üye olunmadığı ve olunduğu durumları aksettiren iki tip senaryonun sonuçları incelenmiştir. AB tarım politikalarının Gündem 2000 sonrası belli bir istikrara kavuşacak olması 2005 yılının seçiminin tercih sebebi olmuştur. Her iki senaryo çözümü için nüfus ve gelir büyümesi, teknolojik gelişme, dünya fiyatlarına bağlı olarak sınır fiyatları ve tarım politikalarındaki olası gelişmeler dikkate alınarak modelin tüm parametreleri 2005 yılına getirilmiştir. AB'ye üye olunduğunda AB fiyatları ve politikaları Türkiye için geçerli olmaktadır. AB'ye üyelik üç alternatif simülasyonla incelenmektedir. İlki AB'ye üyelik sonrası, çiftçilere alan telafi ödemesi yapmadan Ortak Tarım Politikasının geçerli olduğu durumdur. Yeni genişleme döneminde AB'nin aday ülkelerle yaptığı pazarlıklarda öne çıkmıştır ve olasılığı hayli yükselmiştir. İkincisi, AB'ye üyeliğin alan telafi ödemelerini de içerdiği simülasyondur. Üçüncüsü ise Türkiye'nin tarım politikasında değişiklik olacağını ve üye olana kadar hayvancılık alt-sektöründe verimlilik iyileşmesi olacağını varsaymaktadır. Modelden, değişen politikalar, dünya fiyatları ve büyüme tahminleri durumunda yeni sonuçlar elde edilebilir. Ancak, modelin yapısını geliştirmek ve veri tabanını genişletmek mümkündür. Örneğin, modelde hayvancılık üretimi ulusal düzeyde ve yem girdileri enerji eşdeğerinde yer almaktadır. Çeşitli tür hayvan sayısı (AB'deki sınıflandırmaya uygun) ve beslenme ihtiyacı verilerinin kısıtlılığı böyle bir çözümü yapılabilir kılmıştır. Veriler elde edildiğinde hayvancılık modülünü geliştirmek mümkündür. Ancak, ne kadar gelişkin olursa olsun sonuçlar, ismi üstünde, "model"den elde edilmektedir ve gözlenenle örtüşmeyebilir. Daha önce belirtildiği gibi, model sonuçları çeşitli politika alternatiflerinin etkilerini belirleyerek en iyisini seçmeye yardımcı olur. Model karar vermez. Üyelik öncesi veya sonrası sektörde meydana gelebilecek değişiklikleri olumlu veya olumsuz olarak nitelemek doğru olmaz. AB dışı değişlikler ve üyeliğin etkisi üretim, tüketim ve dış ticaret gibi değerlendirme kriterlerine ve bakış açısına göre farklılık gösterebilir. Modelden elde edilen çeşitli durumlarda AB üyeliği etkileri aşağıdaki şekilde özetlenebilir: Üyelik bitkisel ürün fiyatları yükseltmektedir. Ancak, hayvancılık ürünlerindeki düşüşün daha fazla olması genel fiyat seviyesini aşağıya çekmektedir. Üreticilere etkisi ürününe göre değişmektedir; genelde olumsuz gibi görünen etki teknolojik gelişme ve telafi ödemelerinin etkisiyle üreticilere yararlı hale gelmektedir. Artan tüketim miktarını daha düşük harcama ile gerçekleştirmek mümkün olmaktadır. Tüketicilerin temel gıda harcamaları azalmaktadır.

20

Hayvancılık ürünleri AB fiyatlarında bile rekabet edemeyecek durumdadır. Hayvan sürü genişliği büyük oranda daralmakta ve net ithalat patlamaktadır. Bitkisel ürünlerde net ihracat artışı, hayvancılık ürünlerindeki ithalat artışını karşılamaktan uzaktır. Hayvancılık ürünleri ithalatının tümü AB'den yapılmaktadır. Bitkisel ürünlerde AB dışı ülkelere yapılan ihracat artış göstermekte, ancak dış ticaretin kaynağı ve adresi büyük oranda AB olmaktadır. Arpa, pamuk, baklagiller, sebze ve meyve üyelikle oluşan fiyat düzeyinde rekabet edebilecek ürün ve ürün grupları olarak belirmektedir. Alan telafi ödemelerinden yararlanmak için üretimden çekilen alanın üretim miktarına etkisi sınırlıdır; ancak ödemeler üretici hasılatını yüksek oranda artırmaktadır. Hayvancılılık verimliliğinde küçük oranlı bir gelişme bile, hayvancılık ürünlerinde Türkiye'nin AB'ye karşı direncini artırmaktadır. Tarımı Türkiye'ye benzer ülkelerin yer aldığı Orta ve Doğu Avrupa ülkeleriyle üyelik görüşmelerinin başladığı dönemdeki pazarlık konularıyla, günümüzdeki pazarlık konuları farklılık göstermektedir. AB, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerini bütünleşmeye hazırlamak için her biriyle tarım mallarında karşılıklı-sıfırlama (double-zero) anlaşmaları yapmıştır. Türkiye'nin AB'yle yaptığı Gümrük Birliği anlaşmasına benzer şekilde, her ülke için mal listeleri oluşturulmuştur. Gümrük tarifeleri ve ihracat sübvansiyonları malların çoğunda karşılıklı olarak sıfırlanmıştır. Türkiye üyelik görüşmelerine 2005 yılında başlayabilirse, yeni genişleme dönemi pazarlıklarındaki gelişmeler ve model sonuçları beraberce dikkate alındığında tarım sektörü pazarlıklarında aşağıdaki unsurların öne çıkması beklenebilir: Geçiş dönemi uygulaması kaçınılmaz gibi görünmektedir. Ancak, bu geçiş döneminin üye olana kadar işlerin eskisi gibi sürdürülmesi olarak algılanmamasında yarar vardır. Geçiş döneminde, tarım sektöründe, özellikle hayvancılık ve hayvancılığa girdi sağlayan bitkisel üretimde, teknolojik gelişme sağlayacak şekilde değerlendirilmesi gerekmektedir. Teknolojik gelişme, sadece alan veya hayvan başına verimde artışla değil, verimliliği artırmakla sağlanabilir ve kaynak gerektirir. AB ve iç kaynaklardan sağlanabilecek miktarın yanında, kaynakların rekabet şansı yüksek alt-sektörlerden başlayarak öncelik sırasına göre dağılımı teknolojik gelişmeyi kalıcı hale getirebilir. Sadece alt sektörlerin belirlenmesi de yeterli değildir. Gelişme sağlanması gereken noktaların da belirlenmesi gerekmektedir. AB fiyatlarında sebze ve meyvede rekabet imkanı sürmektedir. Bu ürünlerde kalite ve standartların önemli rol oynadığı bilinmektedir ve sağlanmadığı durumda rekabet avantajından yararlanmak mümkün değildir. Diğer bitkisel ürünlerde benzer sorunlar yaşanabilir. Üyelik geciktikçe, önemli ürünlerde Türkiye-AB ve AB-dünya fiyatları arasındaki fark küçülmektedir. Üyelik görüşmeleri başladığında, AB'de oluşacak fiyat seti bu çalışmada varsayılandan farklı olabilir. Pazarlıklarda, geçmiş politikalar yerine, politikalardaki olası değişiklikler ve etkileri öne çıkmalıdır. Aynı durum, üyelik öncesi yapılması muhtemel olan karşılıklı sıfırlama (double-zero) anlaşmaları için de geçerlidir. İkili tercihli ticaret anlaşmalarındaki gibi statik yaklaşım sorunlar yaratabilir. İki tür anlaşma arasındaki fark, anlaşmanın üyelik görüşmeleri sürdürülen AB ile yapılmış olmasıdır ve tamamen uygulanması gerekir. Tarımda rekabet şansının devam etmesi, üyelik durumunda Türkiye'nin önüne iki seçenek koymaktadır. İlki süregelen şartları olduğu gibi kabullenmektir. İkinci seçenek kazanç-kazanç alternatifi olarak nitelenebilir. Pazarlıklar başladıktan sonra ve geçiş döneminde, Türkiye, her alanda (üretim, pazarlama gibi) verimliliği artırıcı, AB şartlarına uygun projeler ile AB'den alabileceği mali kaynağı mümkün olan en yüksek seviyede gerçekleştirir ve ulusal kaynakları da aynı yönde kullanırsa, üretim etkileri asgariye indirilebilir. AB'nin üyelik görüşmelerine aday ülkelerin tarımda yapısal sorunlarıyla (işletme büyüklüğü, tarımsal istihdam gibi) başlaması doğaldır. Garip olan adayların da bu pozisyonu kabul eder görünmesidir. Pazarlıkların başlamasıyla beraber adaylar taviz verme pozisyonuna itilmektedir. Üye ülkeler incelendiğinde ise üyelik öncesi ve azalsa da, hala süregelen yapısal farklılıklar vardır. "Avrupa Tarımı" diye adlandırılan model çok-işlevliliği öne çıkarmaktadır. Çok-işlevlilik tanımı genişletilmesi düşünülebilir. Ölçek sorunu ise, teoride ve uygulamada en azından tarımın bazı alt-sektörleri için tartışmaya açık bir konudur. Ayrıca, üretim ölçeği, başka önemli etkileri bir yana, AB'nin önde gelen çevre ve kırdaki sorunlarının kaynağıdır. Üyelik görüşmelerinde yapılan pazarlıklarda karşılıklı taviz vermek doğaldır. Önemli olan tavizin verildiği veya alındığı şartlarda beklenen getirisinin negatif olmamasıdır. Bu amaca ulaşmak için bilgiye ve bilginin amaç için kullanılabilir hale getirilmesi gerekmektedir. Pazarlık pozisyonunu güçlendirebilmek için, her türlü tarımsal ve ekonomik teknik bilginin sistematik analizi kaçınılmazdır. Üyelik görüşmelerine başlandığı takdirde Türkiye’nin müktesebata uyum süreci dışında kısa-orta dönemde önem vermesi gereken konular aşağıdaki şekilde belirlenebilir:

21

AB uygulamaları için gereken idari yapıların gelecekte işleyebilecek şekilde ortaya çıkarılması gerekmektedir. Türkiye’nin tarımda ikili yapısı, bölgesel farkları ve yapısal sorunları dikkate alındığında bölgesel, kırsal ve tarımsal politikaları arasındaki ilişkileri açıkça ortaya koyması kaçınılmazdır. Bu politikaların tasarım ve uygulama düzeyleri farklıdır. Kaynağına bakmaksızın, Türkiye’nin projelerin seçimi ve uygulamasında bilgili ve aktif şekilde katılması gerekmektedir. İsraf edilecek her liranın Türkiye’nin tarım ve kırını misliyle ifade edilebilecek faydadan mahrum edeceğini dikkate almakta yarar vardır. Tarım ve kır istatistiklerine daha özenli yaklaşmakta yarar vardır. Örnek olarak, kaynağına göre tarımsal alanlardaki kabul edilemez farklılıklar ve et üretim miktarı verilebilir. Tarımsal Bilgi Sistemine temel istatistiklerin tutarlı bir şekilde sokulmasıyla başlanabilir. Tarım ve kır istatistikleri müzakere konusu olmaktan çıkarılmalıdır. 2.3. Kalkınma Planı

Dokuzuncu Beş Yıllık (2007–2013) Kalkınma Planı, kırsal kesimde kalkınmanın sağlanması ve tarım sektörüne ilişkin saptamalar yapmaktadır.

2.3.1. Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planında Kırsal Kalkınmaya Yönelik Düzenlemeler

Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda, kırsal kesimde kalkınmanın sağlanması başlığı altında, uluslararası yükümlülükler, AB’ye üyelik süreci ve tarımsal yapıda hızlanan dönüşümün kırsal kesimde ortaya çıkardığı uyum sorunlarını çözmek ve kırsal kalkınma proje ve faaliyetlerine çerçeve oluşturmak üzere 2006 yılında Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi hazırlanıp yürürlüğe konduğu, kırsal kalkınma politikalarının etkinliğinin artırılması için yürütülen yasal ve kurumsal düzenlemeler kapsamında karar alma süreçlerinde ilgili kuruluşların yer alması öngörülen bir kırsal kalkınma kurumu ile uygulama ve ödeme birimi kurulmasına ilişkin çalışmaların devam ettiği belirtilmektedir.

Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda, temel amaçlar bölümünde bölgesel gelişmenin sağlanması başlığı altında kırsal kesimde kalkınmanın sağlanmasına yönelik olarak yapılacak faaliyetler aşağıdaki şekilde sıralanmıştır.

Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi doğrultusunda, Kırsal Kalkınma Planı hazırlanarak uygulamaya konulacaktır. Kırsal kesimin örgütlenme kapasitesi geliştirilecek ve üretici örgütlenmeleri güçlendirilecektir. Farklı üretici örgütlenmelerinin işlevleri AB tarım piyasaları ile bütünleşme çerçevesinde yeniden düzenlenecektir. Üretici örgütlenmelerine sağlanan destekler etkinleştirilecektir.

Sulama altyapısının işletme ve yönetiminin katılımcı mekanizmalarla gerçekleştirilmesi sağlanacak, toprak ve su kaynaklarının etkin ve sürdürülebilir kullanımı için üreticilere yönelik programlar uygulamaya konulacaktır.

Kırsal alanda, e-ticaret de kullanılarak, tarım, orman ve gıda ürünlerinin tanıtım ve pazarlanması, turizm ve rekreasyon, el sanatları, tarıma dayalı sanayi ve diğer alternatif üretim faaliyetleri geliştirilecektir. Kırsal alanda tarım ve tarım dışı ekonomik faaliyetlere yönelik insan kaynakları geliştirilecektir. Kırsal kesimde kalkınmanın hızlandırılmasında ilçe merkezleri ve belde belediyeleri ile diğer gelişme ve çevresine hizmet sunma kapasitesi bulunan merkezi yerleşim birimlerine öncelik verilmek suretiyle kaynakların etkin kullanımı sağlanacak ve uygulama ülke geneline yaygınlaştırılacaktır.

Kırsal kesimde merkezi yerleşim birimleri öncelikli olmak üzere, temel altyapı ihtiyaçları karşılanacaktır. Ekonomik ve sosyal gelişmeye yönelik proje ve destekler ile eğitim ve sağlık hizmetlerinin sunumunda bu merkezi birimlere öncelik verilecektir.

Kırsal yerleşim planlamasının esas ve kriterleri, kırsal alanın özelliklerine ve kırsal toplumun ihtiyaçlarına göre belirlenecek, plan yapımında gelişmekte olan merkezi yerleşim birimlerine, turizm bölgelerine, koruma alanlarına ve afet riski yüksek yörelere öncelik verilecektir. Yerel düzeyde aktörler arası işbirliğini geliştiren, yerel ihtiyaçlara duyarlı kalkınma girişimlerini tabandan tavana yaklaşımla güçlendiren, katılımı ve maliyet paylaşımını esas alan projeler, öncelikle pilot düzeyde uygulamaya konularak, iyi uygulama örnekleri yaygınlaştırılacaktır.

Kırsal kesimin kaynak ihtiyacının giderilmesine yönelik olarak uygun finansman araçları geliştirilecek ve yaygınlaştırılacaktır. Başta il özel idareleri olmak üzere, yerel yönetimler ile birliklerinin kırsal kalkınma konusundaki etkinliğini artırmak için teknik, mali ve kurumsal kapasiteleri güçlendirilecektir. AB kırsal kalkınma politikalarına uyum için gerekli kurumsal çerçeve oluşturularak, kırsal kalkınma fonlarının yönetimine ve etkin kullanımına ilişkin idari kapasite geliştirilecektir.

22

2.3.2. Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planında Tarımsal Yapının Etkinleştirilmesine Yönelik Düzenlemeler

Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planında Tarımsal Yapının Etkinleştirilmesi başlığı altında aşağıdaki ifadelere yer verilmektedir.

Gıda güvencesinin ve güvenliğinin sağlanması ile doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı gözetilerek, örgütlü ve rekabet gücü yüksek bir tarımsal yapı oluşturulacaktır.

Üretimin talebe uygun olarak yönlendirilmesini sağlayacak politika araçları uygulanırken, ülkemizin AB’ye üyeliği sonrasında Birlik içinde rekabet edebilmesi için tarımsal yapıda gerekli dönüşüme öncelik verilecektir.

Yüksek verimli tarım alanlarının tarımsal üretim amacıyla kullanılması, tarım topraklarından, tahlillerle belirlenecek kabiliyetleri doğrultusunda ve doğru tarım teknikleri ile faydalanılması; ayrıca, arazi kullanım planlaması ve yaygın erozyonun önlenmesi suretiyle toprak kaynaklarının etkin kullanımı esas alınacaktır.

Su kaynaklarının geliştirilmesine yönelik çalışmaların, öncelikle havza temelinde bütüncül bir yaklaşımla ve değişen tüketim taleplerini karşılamakta esneklik sağlayan bir şekilde planlamasını mümkün kılacak, ilgili kurumlar arasında güçlü ve yapısal bir eşgüdüm sağlayacak şekilde yeniden düzenlenmiş kapsamlı bir mekanizma çerçevesinde ve suyun tasarruflu kullanımı sayesinde su kaynaklarının etkin kullanımına önem ve öncelik verilecektir.

Tarımsal üretimin rekabet gücüne doğrudan katkıda bulunacak şekilde; yüksek üretim değeri bulunan tarım ürünleri üretiminin artırılması amacıyla maliyet etkin bir biçimde sulama yatırımları ve tarım işletmelerinde gözlenen arazi parçalılığı sorununun hafifletilmesine yönelik olarak toplulaştırma yatırımları yaygınlaştırılacaktır.

Tarım Kanunuyla çerçevesi belirlenen tarım destekleme politikaları, üretimde verimliliği artırmaya yönelik yeni uygulama unsurlarıyla zenginleştirilecektir.

Tarım ürünleri ihracatında rekabet gücünün artırılması amacıyla, ihracat destekleri dış ticarete konu ve markalı ürünlere yönlendirilecektir.

AB Katılım Öncesi Yardımlardan da yararlanılarak, tarımsal işletmelerde ölçek büyüklüğünün artırılması yanında, başta üretim teknikleri ve üretim koşullarının iyileştirilmesi olmak üzere, tarım ve gıda işletmelerinin modernizasyon çabaları, belirlenecek öncelikler çerçevesinde desteklenecek ve tarım-sanayi entegrasyonu özendirilecektir.

Tarımsal kredi sübvansiyonları ile destekleme ödemelerinin üreticilere çeşitli kanallardan ulaştırılması sağlanarak tarım sektörüne yönelik finansal hizmetler çeşitlendirilecektir.

TİGEM işletmeleri, özel sektör faaliyetlerinin bulunmadığı veya kısıtlı faaliyetlerde bulunduğu alanlara yönlendirilecek ve ihtiyaç fazlası işletmeler özel sektöre kullandırılacaktır.

Tarımsal istatistiki verilere dair nitelik ve nicelik sorunları, söz konusu verilere dayalı farklı bilgi toplama ve işleme sistemlerinin AB’de kullanılan Bütünleşik İdare ve Kontrol Sistemine benzer bir yapıda konsolidasyonu suretiyle giderilecektir. Ayrıca, tarım sektöründe toprak piyasalarının işlemesini sağlayan ve tarım politikalarının idare ve kontrolüne altyapı oluşturan kadastro bilgilerinin tamamlanarak sayısallaştırılması çalışmaları bitirilecektir.

Verimliliğin ve üretici gelirlerinin istikrarlı bir şekilde artırılması amacıyla, çiftlikten sofraya gıda güvenliğinin sağlanması yönünde tarımsal üretim ve pazarlama aşamalarında başta ilaç ve gübre ile nitelikli tohumluk kullanımı, sulama, bitki ve hayvan sağlığı ile gıda hijyeni olmak üzere çeşitli konularda eğitim ve yayım hizmetleri artırılacaktır. Söz konusu hizmetlerin genç ve kadın çiftçileri de kapsayacak şekilde ve yapıları güçlendirilmiş üretici örgütleri tarafından yürütülmesine ağırlık verilecektir. Görece katma değeri yüksek ürünler elde edilen hayvancılık faaliyetlerinde; hayvan ıslahına, hayvan hastalık ve zararlılarıyla mücadeleye, meraların ıslahının ve kullanımının düzenlenmesine, kaliteli yem bitkileri üretiminin artırılmasına ve yayım hizmetlerine ağırlık verilerek, AB’ye katılım öncesi rekabet gücünün artırılması hedeflenecektir. Sınırlarımızdaki yasal olmayan hayvan hareketleri engellenecektir.

Balıkçılık politikalarında, AB Müktesebatına paralel şekilde, stok tespit çalışmalarının yapılarak avcılık üretiminde kaynak kullanım dengesinin oluşturulması, son dönemde sağlanan destekler ve artan talebe paralel olarak hızla

23

gelişen yetiştiricilik faaliyetlerinde çevresel sürdürülebilirliğin sağlanması ile idari yapının bu amaçlara uygun olarak düzenlenmesi esas alınacaktır.

Doğal orman ekosistemini; başta yangınlar ve zararlılar olmak üzere çeşitli faktörlere karşı, etkin şekilde korumak; koruma-kullanma dengesi, biyolojik çeşitlilik, gen kaynakları, orman sağlığı, odun dışı ürün ve hizmetler ile eko turizmin geliştirilmesi gözetilerek, çok amaçlı ve verimli şekilde yönetilmesi amaçlanmaktadır.

Öncelikle çölleşme ve toplum sağlığı dikkate alınarak, havza bazında endüstriyel ve toprak muhafaza ağaçlandırmaları, rehabilitasyon çalışmaları, kent ormancılığı ve tarımsal ormancılık yapılmasıyla arazilerin daha iyi değerlendirilmesi, özel ağaçlandırmaların geliştirilmesi ve toplumun bu konularda bilinçlendirilmesi önem arz etmektedir.

Üretici örgütlenmesine ilişkin mevzuat yeniden ele alınarak, üreticilerin değişik amaçlara uygun şekillerde; verimliliği ve pazarlamada rekabet gücünü artırıcı yönde örgütlenmeleri desteklenecektir.

Tarım sektöründe, kamu kurumlarınca yapılan Ar-Ge çalışmalarının ilgili kurumların faaliyetlerini destekleyici olması sağlanacaktır.

Kamunun, bitki ve hayvan sağlığı ile gıda güvenliği konularında sunduğu hizmetler bütüncül bir çerçevede yürütülecektir. AB müktesebatına uygun şekilde, kontrol ve denetim faaliyetlerinde etkinlik artışı ve bu amaçla izleme ve müdahalenin tek merkezden gerçekleştirilebilmesi için ilgili kurumlar arası eşgüdüm sağlanacaktır.

Gıda güvencesinin ve güvenliğinin sağlanması ile doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı gözetilerek, örgütlü ve rekabet gücü yüksek bir tarımsal yapı oluşturulacaktır.

24

BÖLÜM 3 - BÖLGENİN TEMEL ÖZELLİKLERİ VE MEVCUT DURUMU 3.1. Bölgenin Ana Özellikleri 3.1.1. Biyofiziksel Özellikler 3.1.1.1.Bölgenin Genel Tanımı TR4 Doğu Marmara Bölgesi, Bursa, Eskişehir, Bilecik, Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova illerini kapsamaktadır. Afyon illeri yer almaktadır. Bölge 39 º 06’ ve 41º 13’ kuzey enlemleri ile 30º 32’ ve 40º 42’ doğu boylamları arasında yer almaktadır. Bölgenin yüzölçümü, 49,096 km2’dir ve Türkiye yüzölçümünün % 6,36’ünü teşkil eder. Bölgede rakım, deniz seviyesinden başlayıp, 2.543 m’ye (Uludağ) kadar yükselir. Bölge, kuzey kesimi Karadeniz kıyılarından başlamak üzere, güneyinde Uludağ, Emirdağı , Seben dağı ve Ardıç dağları ile çevrilidir. Batı kısmı Karacabey ve Kemalpaşa ovalarından başlamak üzere kısmen Marmara Denizinin doğu kısımlarınıda içine alarak, doğuda Megri dağlarındaki Mengen ve Gerede yaylarına kadar gitmektedir. 3.1.1.2. Alt Bölgeler DPT İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırmasına göre TR4 Doğu Marmara Bölgesi, aşağıdaki tablodan da izlenebileceği üzere, Bursa, Eskişehir, Bilecik illerini kapsayan TR41 Bursa Alt Bölgesi, Kocaeli , Sakarya, Düzce, Bolu ve Yalova illerini kapsayan TR42 Kocaeli Alt Bölgesi olmak üzere iki alt bölgeden oluşmaktadır. Tablo 2 TR4 Doğu Marmara Bölgesindeki Alt Bölgeler ve Kapsadığı İller

Koordinatları Koordinatları TR41 Bursa

Yüzölçümü (km2) Kuzey Doğu

TR42 Kocaeli

Yüzölçümü (km2) Kuzey Doğu

TR411 Bursa

10.891 400-17I 410-13I

290-57I 300-53I

TR421 Kocaeli

3.505 400-31I 410-13I

290-22I 300-21I

TR412 Eskişehir

13.653 390-06I 400-09I

290-58I 320-04I

TR422 Sakarya

5.015 400-17I 410-13I

290-57I 300-53I

TR413 Bilecik

4.307 390-39I 400-31I

290-43I 300-41I

TR423 Düzce

2.593 400-37I 410-07I

300-49I 310-50I

TR424 Bolu

8.458 400-06I 410-01I

300-32I 320-36I

TR425 Yalova

847 400-28I 410-45I

280-45I 290-35I

3.1.1.3. Topografya TR4 Doğu Marmara Bölgesi içerisinde dağlar, yaylalar, ovalar, akarsular, yeraltı su kaynakları ve göller önemli bir yer tutar. Dağlar Bölgenin güneyinde yer alan Uludağ 2543 m. yüksekliği ile Bursa Ovasının su kaynağı durumunda olup, Ülkenin en önemli kış turizm merkezidir. Yine bölgenin kuzeydoğusunda yer alan Bolu ve Köroğlu Dağları ve orta kısımlarında bulunan Samanlı Sıra Dağları (1565 m.) önemli sıradağlar arasındadır. TR41 Bursa Alt Bölgesinde yeralan dağlar genellikle geniş ormanlık alanlarla kaplı olup, içlerinde zengin ağaç türleri mevcuttur. Ayrıca flora ve fauna açısından ülkedeki önemli merkezler durumundadır. TR4 Doğu Marmara Bölgesindeki dağlar genellikle batıdan doğuya uzanan sıradağlar şeklindedir. TR41 Bursa alt bölgesinde Uludağ , Katırlı, Sündiken ve Türkmen Dağı önemli dağlar arasındadır. TR42 Kocaeli Alt bölgesinde yer alan Samanlı Dağları ile batıdan başlar, devamı olan Köroğlu Dağları ile birleşir. Köroğlu Dağlarının en yüksek tepesi 2499 m. İle Köroğlu Tepesidir. Bu alt bölgede batıdan doğuya gidildikçe dağ yükseltileri artmaktadır. Karadeniz kıyısında ikinci sırayı oluşturan Elmacık, Abant, Sünnice, Arkot ve Göl Dağlarını içine alan Bolu Dağları silsilesinin en yüksek noktası 1980 m. İle Çele Doruğu’dur.

25

Vadiler TR4 Doğu Marmara Bölgesinin TR41 Bursa Alt Bölgesinde tarımsal bakımdan önem arzeden vadiler arasında Sakarya, Porsuk, Göksu, Göynük, Karasu, TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde Ballıkayalar, Küçük Melen, Sakarya Vadileri bulunmaktadır. Ovalar TR4 Doğu Marmara Bölgesindeki ovalar büyük öneme sahiptir. Bursa , Karacabey, Sakarya ve Düzce Ovaları tarımsal açıdan önem arz etmektedirler. TR41 Bursa Alt Bölgesi içerisinde bulunan Bursa ilinde çöküntü alanları şeklinde oluşan Bursa, İnegöl, Karacabey, M.Kemalpaşa, İznik ve Orhangazi Ovalarında ağırlıklı olarak sulu tarım uygulanmakta olup, sebze yetiştiriciliği gerçekleştirilmektedir. Bilecik’te Bozüyük, Gölpazarı, Osmaneli ve Pazaryeri Ovaları , Eskişehir ilinde etrafları dağlarla çevrili Porsuk, Sarısu, ve Yukarı Sakarya Ovaları büyük önem taşımaktadır. TR42 Kocaeli Alt bölgesinde Yalova’da yeralan ve genellikle alüvyol topraklardan oluşan Altınova, Düzcede Düzce Ovası, İzmit Kenti ile Sabanca Gölü arasında Dilovası, Sakarya ilinde Akova ( Adapazarı Ovası ), Söğütlü ve Pamukova’dır. Bolu ilinde Bolu Ovası, Gerede, Himmetoğlu, Mudurnu ve Yeniçağa Ovaları bulunmaktadır. Bolu’daki ovaların yüksek ve iklimin sert olması tarımsal faaliyeti olumsuz etkilemektedir. Plato ve Yaylalar TR41 Bursa Alt Bölgesinde önde gelen büyük yaylalar, Bursa ili Uludağ boyunca sıralanmış Kocayayla, Kadıyayla, Kirazlıyayla, Sarıyayla, Eskişehir ilinde Türkmen Dağının doğu uzantıları, Bozdağ ve Sündiken ve Sivrihisar Dağları üzerinde yaylalık alanlar bulunur. Bu yaylalar 1000-1500 m. ler arasındaki yüksekliklerde bulunur. TR42 Kocaeli alt bölgesindeki Bolu, Düzce ve Yalova illerinde yaylacılık alanları önemli bir yer işgal etmekte olup yeşil, havadar ve verimli alanlara sahiptirler. Bu yaylalar yüksek rakımları ve yeşil alanları ile yaz aylarında sağlıklı yaşam ve hayvan beslemeye önemli katkıları bulunmaktadır. TR42 Kocaeli Alt Bölgesindeki başlıca yaylalar; Yalova ilinde Erikli ve Delmece Yaylaları, Sakarya ilinde Çiğdem, Dikmen, Turnalı, Kındıra, Keremali, Sultanpınarı, Yanık, Sulucaova, Acelle, Yörükyeri, Çiçekli, Akar, Kuloğlu, Davlumbaz, Karagöl, Kırca, Katırözü, Soğucak, Çataltepe ve Ziyarettepe Yaylaları, Düzce ilinde Kardüz, Odayeri, Torkul, Pürenli, Yanık, Balıklı, Unluk, Hıra, Derbalık, Derinoba, Kelik, Topuk, Külük, Pakı, Mantarlı, Karaburun, Sakarca, Çiçekli, Kocayayla, Şehirli’ , Bolu ilinde ki yaylalar Ilgaz Dağlarının kuzey ve güney kolları arasında alçak olan yaylalar ile güneyinde kalan yüksek platolarda bulunan yaylalardır. Turizm Bakanlığınca hazırlanan envanterlerde Bolu ilinde yayla sayısı 300 olarak tesbit edilmiştir. Belli Başlıları Aladağ, At, Gerede, Kıbrıscık, Seben, Mudurnu, Mengen Yaylaları bulunmaktadır. Bu yaylaların yükseklikleri 1600 m. İle 1250 m. arasında değişmektedir. Akarsular TR41 Bursa Alt Bölgesinin başlıca akarsuları, Bursa ilinde,Uludağın güney eteklerinden çıkan Nilüfer Çayı Bursa Ovasından geçerek Marmara Denizine dökülmektedir. M.Kemalpaşa Çayı ve kolları Uluabat Gölünün içerisinden geçerek Karacabey İlçesinin doğusundaki alüvyonlu toprakların arasından geçerek Marmara Denizine dökülmektedir. Taşıdığı su miktarı bakımından Türkiyenin önemli akarsuları arasında yer alan ve Eskişehir ilinden doğan Sakarya Nehri bulunmaktadır. Eskişehir ilinden Sakarya Irmağınının en önemli kolu olan Porsuk Çayı geçmekte olup, ayrıca Sarısu ve Seydi Suyu önemli akarsularındandır. Bilecik ili Bozüyük İlçesi sınırlarında karasu deresi ile yine bu ilimizde Sakarya nehrinin 80 km’lik kısmı Bilecik ilinden akmaktadır. TR42 Kocaeli alt bölgesinde Kocaeli il sınırları içerisinde başlıca Kiraz Dere, Kumlu – Akarca Deresi, Yalakdere olmak üzere toplam 32 adet irili ufaklı akarsu bulunmaktadır. Düzce ili sınırları içerisinde Düzce Ovasından geçen Küçük Melen Çayı, Aksu Deresi, Uğur Suyu, Büyük Melen Çayı, Akçakoca akarsuları bulunmaktadır. Bolu ilinde Filyos Havzası içerisinde Abant Gölünden doğan Büyüksu, Mudurnu Suyu, Göynük Suyu, Çataksu ve Gerede Çayı bulunmaktadır. Mudurnu Suyu Büyüksu ile birleşerek Gölköy Barajını beslemektedirler. Ayrıca Bolu ilinde bulunan Aladağ Suyu Sarıyer Barajına dökülmektedir. Çatak suyu Çayköy göletini besleyerek Himmetoğlu Ovasının sulanmasını sağlamaktadır. Sakarya ilinde Sakarya Ovasına hayat veren Ülkenin en önemli akarsuyu Sakarya Nehri geçmektedir. Ayrıca Çark Suyu, Mudurnu Çayı, Dinsiz Çayı, Darıçayır Deresi, Maden Deresi, Melen Deresi, Karaçay, Akçay Deresi ve Yırtmaç Deresi bulunmaktadır. Yalova ilinde başlıca Yalakdere, Selimandıra Dere ve Safran Dere olmak üzere toplam 11 adet akarsu bulunmaktadır.

26

Göller TR41 Bursa Alt bölgesinde çöküntü alanları ile oluşmuş 298 km2 lik İznik Gölü ve 113 km2 lik Uluabat Gölleri Bursa ili sınırları içerisinde kalmaktadır. İznik Gölü Türkiye’nin 5. büyük gölü olup ortalama derinliği 30 m’dir. Uluabat ve İznik Göllerinde balıkçılık önemli bir gelir kaynağı durumundadır. Uluabat Gölü göçmen kuşların kuşların uğrak yerlerindendir. Eskişehir ve Bilecik İllerinde doğal göl bulunmamaktadır. Eskişehir ilinde Sakarya Irmağı üzerinde Yenice ve Gökçekaya Baraj Gölü ile Porsuk Çayı üzerinde Porsuk Baraj Gölü su ürünleri üretimi açısından büyük önem taşımaktadır. TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde Kocaeli sınırları içerisinde ilin su ihtiyacını karşılamak üzere Kirazdere Barajı ile Yuvacık Baraj Gölleri bulunmaktadır. Büyük bir kısmı Sakarya ili sınırlarında olan 47 km2 lik yüzölçüme sahip ilin su ihtiyacını karşılayan Sapanca Gölü bulunmaktadır. Ayrıca Sakarya ilinde Taşkısığı, Akgöl, Acarlar ve Poyrazlar gibi küçük göller bulunmaktadır. Düzce ilinde doğal göl olarak alanı 250 ha en derin yeri 6 m olan Efteni Gölü bulunmaktadır. Bu göl Çevre ve Orman Bakanlığınca yaban hayatı koruma alanı olarak belirlenmiştir. Ayrıca küçük krater gölleri de mevcuttur. Bolu ili Doğal göl bakımından en zengin illerimizdendir. Sayıları 9’u bulan, Kuzey Anadolu fayının tektonik hareketleri ile oluşmuş zengin doğa güzellikleri içinde ulaşım kolaylıkları yönleriyle ilin önemli doğa turistik yerlerindendir. Bu göllerin en büyükleri 260 ha’lık alana sahip Yeniçağ Gölü, 128 ha’lık Abant Gölü ayrıca Yedigöller, Sülüklü Göl, Çubuk Gölü, Karamurat Gölü, Karagöl, Gerede Gölü belli başlılarındandır. Bolu ilinde baraj gölü olarak 185 ha’lık Büyüksu Çayına kurulu Gölköy Baraj Gölü, Ilıca Deresi üzerinde 310 ha’lık Çayköy Baraj Gölü ile Gölcük Göleti , Seben Aladağ Göleti de bulunmaktadır. Yalova ilimizde göçmen kuşların geçiş yolu üzerinde Hersek Gölü, içme suyu amaçlı Gökçe Baraj Gölü ve sulama amaçlı Ortaburun Gölü mevcuttur. Kıyılar TR41 Bursa Alt Bölgesinde sadece Bursa İlinin Marmara Denizinin güney kısımlarına kıyısı bulunmaktadır. Bu kısım Gemlik Körfezi’nin kuzeyinden başlayı, Mudanya İlçe sınırları içerisinde devam edip Karacabey Boğazı’ndaki Balıkesir sınırına kadar dayanmaktadır. TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde Kocaeli ilinin hem Karadeniz ve hemde Marmara’ya kıyısı bulunmaktadır. Kocaeli ilinin Karadeniz kıyısında bulunan Kandıra ilçesinde Cebeci, Kerpe ve Kefken Kıyıları turistik açıdan il ekonomisine önemli katkı sağlar. Marmara Denizine bakan kısmında; Karamürsel, Gölcük, Derince, Körfez ve Gebze İlçeleri kıyıları ile Yalova’ya ve İstanbul’a kadar uzanamaktadır. Düzce ve Sakarya İlleri sadece Karadenize cephelidir. Düzce ili Akçakoca İlçesi Karadeniz’de 30 km’lik kıyı şeridine sahip olup İstanbul ve Bolu’nun önemli turistik merkezidir. Yalova ilimizin kıyı şeridi Altınova İlçesinden başlayıp Gemlik Körfezine kadar uzanmaktadır. Bu kıyı şeridinde önemli deniz ulaşım noktaları ve turistik merkezleri bulunmaktadır.Sakarya ilimizin doğuda Melen Çayından batıda Kandıra sınırlarına kadar uzanan 60 km’lik kıyı şeridine sahip olup, ülkemizin en güzel ve en geniş, romatizmal rahatsızlıklara iyi gelen, ince taneli kumu olan doğal plajı bulunmaktadır. 3.1.1.4. İklim TR4 Doğu Maramara Bölgesinde bulunan Bilecik, Düzce, Sakarya, Bolu illeri Akdeniz-Karadeniz ikliminden karasal iklime geçiş bölgesi niteliğindedirler. Bölgede ortalama sıcaklığın en düşük olduğu il Bolu ilidir. Bunu Eskişehir ve Bilecik ili takip etmektedir. Diğer kalan illerin sıcaklık ortalamaları Bolu, Eskişehir ve Bilecik ten yüksek olup deniz kenarında olmaları sebebiyle birbirlerine yakın seviyededirler. TR41 Bursa Alt Bölgesinin Marmara Denizine yakın olan bölgelerinde Karadeniz ve Akdeniz iİklimi arasında , Bursa ve Bilecik İllerinin güney kesimleri ile Eskişehir İlinde karasal iklim görülmektedir. TR42 Kocaeli Alt Bölgesinin Karadeniz ve Marmara’ya yakın olan bölgelerinde Karadeniz ve Akdeniz iklimi arasında bir iklim hüküm sürmektedir.kıyılardan güney ve doğu kesimlere doğru gidildikçe karasal iklim hüküm sürmektedir. Karasal iklim görülen bölgelerde ortalama sıcaklık 10.6 oC , yarı Akdeniz iklimi hüküm süren bölgelerde ortalama 15 oC civarındadır. Bursa ilinin Marmaraya yakın olan bölgelerinde Akdeniz iklimi hüküm sürmektedir. Bilecik ilinde sahil kesiminde tipik Akdeniz iklimi, yüksek bölgelerde tipik karasal iklim hüküm sürmektedir. Karasal iklim özelliği gösteren kısımlarında yıllık ortalama sıcaklık 13.1 0C dir. Akdeniz iklim özelliği gösteren kısımlarında yıllık ortalama sıcaklık 18,5 oC’dirdir.

27

TR4 Bölgesinde uzun yıllar ortalama nisbi nem oranının en düşük olduğu il Eskişehir (% 66), en yüksek olan il Yalova dır (% 73) Tablo 3 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Uzun Yıllar İklim Verileri

Yer Ortalama Sıcaklık

(oC)

Maksimum Sıcaklık

(oC)

Minimum Sıcaklık

(oC)

Güneşli Gün

Sayısı

Donlu Gün

Sayısı

Toplam Yağış (mm)

Ortalama Nisbi Nem

(%) Bursa 14.5 39.6 -16,26 111,1 65.4 677.5 69 Eskişehir 10.6 40,6 -22,4 104,9 109 361.7 66.3 Bilecik 11,9 40,6 -16 96 78,2 484,7 64,2 TR41 Bursa Kocaeli 14,8 41,6 -8,7 75 15,1 798,6 70 Sakarya 14,1 41,5 -14,5 55,4 27 804,3 72 Düzce 13 42,4 -17,3 76,6 27 837,5 74 Bolu 10,3 39,4 -31,5 83 97 534,4 72 Yalova 14 45,4 -11 109 21 738,3 73 TR42 Kocaeli

Kaynak : Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Yağış TR41 Bursa Alt Bölgesinde 677 mm ortalama ile en fazla yağış Bursa ilinde görülmektedir.Bunu Bilecik ve Eskişehir illeri izlemektedir. Eskişehir ilinde en çok yağış kış ve ilkbahar aylarında, en düşük yağış ise Temmuz ve Ağustos aylarında ortalama 11,3 mm görülmektedir. Bursa ilinde en çok yağış ortalama olarak 93 mm ile Aralık ayında görülmektedir. TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde en fazla yağış ortalaması 837,5 mm. ile Düzce ilindedir, bunu sırası ile Sakarya,Yalova, Kocaeli ve 536,4 mm ile Bolu illeri izlemektedir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde yağış ortalamaları kıyılardan uzaklaştıkça karasal iklimin tesiriyle düşmektedir. Bu bölgede bulunan illerde yazın kurak geçmesine rağmen ,Sakarya ilinde Karadeniz ile Marmara arasında yer alan ve denizlerden yüksek dağlarla ayrılmış olması nedenlerinden dolayı yazları yağmurlu geçmektedir. Kurak geçen yıllar haricinde il dört mevsimde yağış aldığından dolayı birçok bitkinin sulamaya ihtiyaç duymadan yetiştirilmesine imkan vermekedir. Bu ilin yaz ayları yağış ortalaması 153 mm’dir. Kar ve Don TR41 Bursa Alt Bölgesindeki Bursa ve Bilecik ilinin güney kesimleri ile Eskişehir ilinde kar yağışı bölgenin diğer kesimlerine göre fazladır. Eskişehir ilinde ortalama kar yağışı 23 gün, donlu gün sayısı 109’dur. Bu ilde donlar Eylül ayında başlayıp Mayıs ayının ortalarına kadar devam ettiğinden dolayı sebze ve meyve üretimi olumsuz etkilenmektedir. Bilecik ilinde karlı gün sayısı 23.9 , donlu gün sayısı 78.2 sonbahar erken donları 20 Ekim, ilkbahar geç donları 29 Nisan’da görülmektedir. TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde kıyılardan uzaklaştıkça kar ve donlu gün sayıları artmaktadır. Yalova ve Sakarya illerinin kışları ılık ve yağışlı geçmesi bu bölgenin tarımsal açıdan önemini artırmaktadır. Sakarya ilimizin ortalama kar yağışlı gün sayısı 8 gün, kar ile örtülü gün sayısı ise 9 gündür. Yalova ilinde karla örtülü ortalama gün sayısı 5, donlu geçen gün sayısı 21’dir. Sonbahar ilk donları 15 Aralık, ilkbahar son donları 10 Nisan’a kadar görülebilmektedir. Bu iklim verileri ile sebzecilik ve meyvecilik açısından TR4 Doğu Marmara Bölgesindeki en uygun yer konumundadır. Düzce ilinde donlar Aralık sonlarında başlar ve Mart ayı ortalarına kadar devam eder. Yıllık donlu gün sayısı ortalama olarak 27 gündür. Bolu ilimizde donlu gün sayısının en fazla olduğu ay 15 gün ile Ocak ayıdır. Bu ayı sırasıyla; Şubat, Aralık ve Mart ayları izler. 3.1.1.5. Bitki Örtüsü TR4 Doğu Marmara Bölgesinde bitki örtüsü, ormanlar, çayır-meralar, makiler, otsu bitkilerden oluşmaktadır. TR41 Bursa Alt Bölgesindeki ormanlık alanlar 800 m’den sonra yoğunlaşmaktadır. Alçak kesimlerde bulunan makilikler yükseklere çıktıkça yerlerini ormanlara bırakmaktadırlar. Eskişehir ilinde İç Anadolu’nun step bitkileri, Kuzey Anadolu ve Batı Anadolunun orman bitkilerinin etkisi altında olup orman genellikle karaçamdır. Bazı bölümlerde sarıçam, kızılçam ve meşe ormanları bulunmaktadır. katırtırnağı ve böğürtlen gibi bitkilerin oluşturduğu fundalıklarla birlikte yaygın olarak ardıcada rastlanır. Bursa ve Bilecik illeri oransal olarak orman

28

varlığı bakımında Eskişehir iline göre daha şanslı bir durumdadır. Bursa ve Bilecik illerindeki ormanlık alanla karaçam, kızılçam gibi iğne yapraklı ağaçların yanı sıra kestane, kayın, gürgen, çınar gibi yüksek boylu ağaçlarda bulunmaktadır. Bursa ilinin Marmara Denizine yakın olan kesimlerinde geniş zeytinlik alanlar, Karacabey ve M.kemalpaşa Ovalarında büyük mera alanları alanları mevcuttur. Uludağ yöresi ise zengin bir botanik kompozisyona sahiptir. TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde kuzeyden güney gidildikçe Karadeniz bitki örtüsünü Akdeniz bitki örtüsü almaktadır. Bu bölgede doğal bitki örtüsü makilik ve orman bitkileri önemli bir yer tutmaktadır. Marmara ve Karadenize yakın olan bölgelerde maki toplulukları görülmektedir. Bunlar arasında kocayemiş, eğrelti, böğürtlen, şimşir, funda, yabani çilek, menekşe , ısırgan ,kekik, akdiken, kermes meşesi dikenli mersin, ayı üzümü, orman gülü gibi bitkiler bulunmaktadır. Bu alt bölgede batıdan doğuya devam eden sıra dağlar boyunca uzanan geniş ormanlık alanlarda kayın, gürgen, kızılcık, muşmula, ardıç, ahlat, dişbudak, kestane, çınar, meşe, ıhlamur, göknar, akçaağaç , akasya, kızılağaç, karaağaç daha yükseklere çıktıkça yerini iğne yapraklı orman ağaçlarına bırakmaktadırlar. 3.1.2. Sosyo-Ekonomik Yapı TR4 Doğu Marmara Bölgesinin sosyo-ekonomik yapısı içerisinde nüfus, sağlık, ulaşım, eğitim, ekonomi, alt yapı, ticaret ve yürütülen yatırımlar konuları incelenmiştir. 3.1.2.1. Nüfus Yapısı Tablo 4 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Nüfus Verileri (2000)

Yer Köy Sayısı Köy Nüfusu Şehir Nüfusu Toplam Nüfus Nüfus

Yoğunluğu (km2)

Bursa 719 494.200 1.630.940 2.125.140 198 Eskişehir 404 148.981 557.028 706.009 51,7 Bilecik 250 69.946 124.380 194,326 45,1 TR41 Bursa 1.373 713.127 2.312.348 3.025.475 105.1 Kocaeli 279 423.059 783.026 1.206.085 344 Sakarya 470 296.344 459.824 756.168 156 Düzce 303 183.634 130.632 314.266 122 Bolu 515 127.969 142.685 270.654 32 Yalova 44 69.932 98.661 168.593 207 TR42 Kocaeli 1.567 1.100.938 1.614.828 2.715.766 133 Doğu Marmara 2940 1.814.065 3.927.176 5.741.241 117.2 TÜRKİYE 35.119 23.797.653 44.006.274 67.844.903 88

Kaynak : TUİK 2000 Nüfus Sayımı Türkiye’de km2’ye düşen nüfus 88 kişi iken, TR4 Doğu Marmara Bölgesinde km2’ye 117.2 kişi düştüğü hesaplanmıştır. Bu itibarla, TR4 Doğu Marmara Bölgesinin, Türkiye’nin nüfus yoğunluğu bakımından önde gelen bölgelerinden olduğu görülmektedir. Tablo 5 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Şehir ve Köy Nüfusu ile Yıllık Nüfus Artış Hızı (1990-2000)

Kaynak : TUİK

1990 Yılı Nüfusu 2000 Yılı Nüfusu Nüfus artış hızı ‰ Yer Toplam Şehir Köy Toplam Şehir Köy Toplam Şehir Köy

Bursa 1.596.161 1.153.007 443.154 2.125.140 1.630.940 494.200 24,89 29,30 10,33Eskişehir 641.301 477.436 163.865 706.009 557.028 148.981 9,17 14,29 -10 Bilecik 175.797 90.471 85.326 194,326 124.380 69.946 9,54 27,26 21,98TR41 Bursa 2.413.259 1.720.914 692.345 3.025.475 2.312.348 713.127 20,24 25,58 2,91 Kocaeli 920.255 579.681 340.574 1.206.085 783.026 423.059 23,70 25,97 19,50Sakarya 683.281 404.742 278.539 756.168 459.824 296.344 9,64 11,98 6,01 Düzce 273.679 105.834 167.845 314.266 130.632 183.634 12,91 18,98 8,60 Bolu 262.919 107.551 155.368 270.654 142.685 127.969 2,86 24,62 21,41Yalova 135.121 87.032 48.089 168.593 98.661 69.932 19,85 11,79 31,23TR42 Kocaeli 2.275.255 1.284.840 990.415 2.715.766 1.614.828 1.100.938 16 20,43 10,04TR4 4.688.514 3.005.754 1.682.760 5.741.241 3.927.176 1.814.065 18,34 23,46 7,24 TÜRKİYE 56.473.035 33.656.275 22.816.760 67.803.927 44.006.274 23.797.653 16,71 23,52 4,12

29

Ülke nüfusu 1990-2000 yıllarında sırasıyla 56.473.035 ve 67.803.927 olarak tespit edilmiştir. Nüfus artış hızı buna göre sırasıyla %0,2171 ve %0,1828 olarak gerçekleşmiştir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde, ülkemize göre nüfus artış hızının özellikle şehirlerde daha yüksek olduğu görülmektedir. 1990-2000 yılları arasında artış hızları toplam nüfusta %0,1834, şehir nüfusunda %0,2346 olarak gerçekleşmiştir. 2000 yılı nüfus sayımına göre Türkiye’nin %8,47 lik kısmı TR4 Bölgesinde yaşamaktadır. Ayrıca ülkemizin şehir nüfusunun % 8,92, köy nüfusunun da %7,62 lik kısmı TR4 bölgesinde bulunmaktadır. 1990-2000 yılları arasında en yüksek nüfus artış hızı TR41 Alt Bölgesinde gözlenmiş olup, Bursa ili %24,89 ile en yüksek nüfus artış hızına sahiptir.Bölgenin en düşük nüfus artış hızı %9,17 ile Eskişehir ilidir.TR41 Bursa Alt Bölgesinde şehir nüfusu artışı en yüksek %29,30 ile Bursa, en düşük %14,29 ile Eskişehir ilinde olmuştur. Köy nüfus artışında Bursa ilinde %10,33’lük artışa karşılık,diğer illerde bir azalma mevcuttur.TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde en yüksek nüfus artışı %23,70 ile Kocaeli ili, en düşük nüfus artışı %2,86 ile Bolu ili olmuştur.Şehir nüfus artışında %25,97 ile Kocaeli ili, en düşük nüfus artışı %11,79 ile Yalova ilidir. Köy nüfusundaki en yüksek artış %31,23 ile Yalova ilinde mevcut olup, bunu Kocaeli, Düzce ve Sakarya illeri izlemektedir.Bolu ilinde ise %21,41’lik bir azalma mevcuttur. TR41 Bursa Alt Bölgesinde kırsal kesimde köy nüfusunda azalma, TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde köy nüfusunda artma gözlenmiştir. TR41 ve TR42 alt bölgelerinde şehir nüfusu artış oranları Türkiye’deki şehir nüfus artış hızı ile paralellik göstermektedir. Köy nüfus artış hızını Türkiye’ye göre kıyasladığımızda TR41 alt bölgesinde düşük , TR42 alt bölgesinde yüksek çıkmıştır .2010 yılı tahminlerine göre kırsal kesim nüfus oranının TR41 bölgesinde azalacağı, TR42 bölgesinde ise aynı oranda kalacağı tahmin edilmiştir Bursa ve Kocaeli illeri sanayinin hızlı gelişmesine paralel olarak diğer illere göre önemli oranda nüfus artış hızına ulaşmışlardır. Artışlar her zaman şehir nüfusunda, köylerden daha hızlı gerçekleşmiştir. 3.1.2.2. Sağlık TR4 Doğu Marmara Bölgesi sağlık hizmetleri açısından Türkiye ortalamasının üzerinde değerlere sahip bulunsa da, ihtiyaçlar açısından ülke genelinden farklı bir yapı taşımamaktadır. Aşağıdaki verilerden görüleceği gibi, bölgede toplam 97 adet sağlık kurumu hizmet vermesine karşılık, çarpık kentleşme ve hızlı nüfus artışlarından dolayı kişiye ve çevreye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri, ilk yardım ve acil müdahale, birinci basamak tedavi hizmetleri, hasta takibi, laboratuar hizmetleri, kayıt bildirimi ve istatistik işlemlerin yürütülmesi gibi konularda sağlık hizmetlerinin güçlendirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Tablo 6 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sağlık Verileri (2004)

Kamu Özel Yer Hastane

Sayısı Yatak Sayısı

Hastane Sayısı

Yatak Sayısı

Bursa 25 5.158 3 99 Eskişehir 13 2.996 2 39 Bilecik 5 278 - - TR41 Bursa alt Bölgesi 43 8.432 5 138 Kocaeli 14 2.268 6 156 Sakarya 10 1.225 4 146 Düzce 5 922 - - Bolu 8 1.280 - - Yalova 2 364 - - TR42 Kocaeli Alt Bölgesi 39 6.059 10 302 TR4 Doğu Marmara Bölgesi 82 14.491 15 440 TR4 / TR (%) 8.80 10 5.61 3.04 TÜRKİYE 931 144.828 267 14.462

Kaynak : TUİK Bölgenin güneyinde Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi ve Anadolu Üniversitesi Tıp Fakülteleri ile kuzey doğuda Kocaeli, Sakarya, Bolu, Düzce Tıp Fakülteleri sağlık konusunda önemli merkezler olup, bulundukları bölge illerine hizmet verdikleri gibi diğer bölge illerine de hizmet sunmaktadırlar. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde 59.188 kişiye bir hastane, 384.5 kişiye bir yatak düşmektedir. (kamu+özel) Ülke genelinde ise 56.978 kişiye bir hastane, 395 kişiye bir yatak düşmektedir. TR4 Doğu Marmara Bölgesi kişi başına düşen hastane sayısı ve yatak sayısı bakımından Türkiye ortalamasının altındadır. (2000 nüfus sayımına göre) TR4

30

Doğu Marmara Bölgesinde sağlık kuruluşlarında çalışan personele ait veriler, iller bazında ve toplam olarak aşağıda verilmiştir. Tablo 7 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sağlık Kuruluşlarında Çalışan Personel Verileri

TUİK Düzey İller / Bölgeler Uzman Hekim Pratisyen

Hekim Diş Hekimi Hemşire Sağlık Memuru Ebe Eczacı

Bursa 1500 1707 455 2561 1452 1292 696 Eskişehir 533 695 146 1352 789 651 361 Bilecik 63 82 12 225 129 134 47 TR41 Alt Bölgesi 2.081 2.524 634 4.109 2.329 2.042 1.104 Kocaeli 786 862 252 1.378 755 743 337 Sakarya 295 347 159 608 527 450 196 Düzce 206 264 44 380 174 130 75 Bolu 116 170 69 472 231 246 83 Yalova 79 129 47 168 123 94 61 TR42 Alt Bölgesi 1.482 1.772 571 3.006 1.810 1.663 752 TR4 Doğu Marmara 3.563 4.296 1.205 7.115 4.139 3.705 1.856 TR4 / TR (%) 8.2 8.3 7 9 8.4 8.9 TÜRKİYE 43.660 51.530 17.108 79.059 49.324 41.513

Kaynak: TUİK TR4 Doğu Marmara bölgesinde 3.827 kişiye bir uzman hekim, 3.363 kişiye bir pratisyen hekim, 4.764 kişiye bir diş hekimi, 383 kişiye ebe, hemşire ve sağlık memuru düşmektedir. Ülkemiz genelinde ise; 1.553 kişiye bir uzman hekim, 1.316 kişiye bir pratisyen hekim, 3.963 kişiye bir diş hekimi, 396 kişiye bir ebe, hemşire ve sağlık memuru düşmektedir. 2000 nüfus sayımına göre TR4 Doğu Marmara Bölgesi, kişi başına düşen sağlık personeli bakımından Türkiye ortalamasının altındadır. 3. 1.2.3. Eğitim Tablo 8 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Öğrenim İstatistikleri

TUİK Düzey İller / Bölgeler Okuma Yazma Bilen Okuma Yazma Bilmeyen Bursa 1.949.178 175.962 Eskişehir 656.165 49.844 Bilecik 177.905 16.421 TR41 Alt Bölgesi 2.783.248 242.227 Kocaeli 1.110.080 96.004 Sakarya 686.978 69.189 Düzce 281.079 33.188 Bolu 242.587 28.069 Yalova 156.673 11.919 TR42 Alt Bölgesi 2.477.397 238.369 TR4 Doğu Marmara 5.260.645 480.596 TR4 / TR (%) 8,89 5,58 TÜRKİYE 59.192.828 8.611.099

Kaynak : TUİK -2003

31

Tablo 9 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Öğrenim İstatistikleri

Kriterler TR41 TR42 TR4

Doğu Marmara Bölgesi

TR4/ TR (%) TÜRKİYE

OKUL ÖNCESİ Öğrenci Sayısı 20.749 20.081 40.830 9.39 434.771 Öğretmen Sayısı 1.067 918 1.985 8,9 22.152 Okul Sayısı 629 796 1.425 8,9 15.978 İLKÖĞRETİM Öğrenci Sayısı 430.553 424.506 855.059 8,1 10.565.389 Öğretmen Sayısı 17.758 16.187 33.945 8,4 401.288 Okul Sayısı 948 1.106 2.054 5,7 35.611 ORTAÖĞRETİM (Genel) Öğrenci Sayısı 79.228 74.554 153.783 7,9 1.937.055 Öğretmen Sayısı 4.191 3.506 7.697 8,2 93.209 Okul Sayısı 122 123 245 8,3 2.939 ORTAÖĞRETİM (Mesleki) Öğrenci Sayısı 77.311 74.083 151.394 13,7 1.102.394 Öğretmen Sayısı 4.687 4.080 8.767 11,7 74.405 Okul Sayısı 213 195 408 10,5 3.877 YÜKSEK ÖĞRENİM Öğrenci Sayısı 769.271 88.023 857.294 46,5 1.841.546 Öğretim Görevlisi 5.784 3.868 9.652 28,2 34.198 Okul Sayısı 66 80 146 9,5 1.532 TOPLAM ÖĞRENCİ SAYISI 1.377.112 33.487 2.058.361 14,6 14.039.609 TOPLAM ÖĞRETMEN SAYISI 33.487 28.559 62.046 9,5 591.054

TOPLAM OKUL SAYISI 1.978 2.300 4.278 13,6 58.405 Kaynak : TUİK ( 2004-2005 ) TR41 Bursa Alt Bölgesinde Eskişehir ilinde bulunan Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi, öğrenci sayısı bakımından ülkemizde birinci sırada bulunmaktadır. Bu nedenle TR4 Doğu Marmara Bölgesi ülkemizdeki toplam üniversite öğrenci sayısının % 46’sını oluşturmaktadır. TR4 Doğu Marmara Bölgesi’nde ilköğretim öğrenci sayısı ülkemizdeki öğrenci sayısının % 8,1’ini oluştururken, okul sayısı ise % 5,7’sini kapsamaktadır. Bu oranda bize okul sayısının yetersiz olduğunu göstermektedir. TR41 Alt Bölgesinde Bursa ilinde 1 adet, Eskişehir ilinde 2 adet üniversite, TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde Kocaeli , Sakarya, Düzce ve Bolu illerinde birer adet üniversite mevcuttur.

3.1.2.4. Ulaşım -Haberleşme

TR4 Doğu Marmara Bölgesinde tüm iİllerin bağlantısı kara yolu ile bunun yanırsa bazılarının hava, deniz ve demir yolları ile bağlantısı sağlanabilmektedir. Aynı zamanda deniz yolu ile kıtalar arası ve kısmen de Türkiye’nin bazı bölgeleri ile ulaşım bağlantıları sağlanmaktadır. Karayolları TR4 Doğu Marmara Bölgesinden geçen karayolları trafik yükü ve önemli merkezlerin bağlantı yolları üzerinde bulunması açısından ülke ölçeğinde önemli bir yer sahiptir. TR41 Bursa Alt Bölgesindeki Bursa ili, Ege ile Marmara’yı biribirine bağlayan İstanbul-İzmir devlet karayolu üzerinde bulunmaktadır. Eskişehir ili Güney Marmara ve Ege bölgelerini İç Anadolu’ya , Bilecik ili ise Marmara ile Akdeniz bölgesini biribirine bağlayan karayolları üzerinde bulunmaktadırlar. TR42 Kocaeli Alt Bölgesindeki Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu illeri İstanbul’u Trakya dışında tüm ülkeye bağlayan devlet karayolu (D100) ve TEM otoyolu (E80) üzerinde yer almaktadırlar. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde yolu olmayan köy yoktur.

32

Tablo 10 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Yol Durumu (2004)

Alt Bölge Asfalt (km)

Stabilize (km)

Tesviyeli ve

Ham Yol (km)

Toplam (km)

Eskişehir 1.426 1.740 160 3.326 Bursa 2.209 1.403 292 3.904 Bilecik 732 975 103 1.814 TR41 4.367 4.118 555 9.040 Kocaeli 1.293 583 78 1.954 Yalova 218 76 33 327 Sakarya 1.584 785 149 2.518 Düzce 680 972 1.652 Bolu 1.042 2.189 115 3.349 TR42 4.781 4.605 375 9.800 TR4 Doğu Marmara Bölgesi 9.148 8.723 930 18.840

TÜRKİYE 144.898 131.399 61.347 337.644 Kaynak : K.H.G.M. Havayolları TR4 Doğu Marmara Bölgesi İstanbul ve Ankara gibi merkezlere yakın olması nedeniyle havacılık açısından gelişmiş bir konumda değildir. TR41 Bursa Alt Bölgesindeki Bursa ilinde kargo ve tarifeli yolcu uçak seferlerinin yapıldığı Yenişehir Havalimanı, Eskişehir ilinde ise sivil havayolu ulaşımı sivil havacılık yüksekokuluna bağlı havaalanı ile sağlamaktadır. Ayrıca askeri taşımacılıkta kullanılan bir adet askeri havaalanı bulunmaktadır. TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde yolcu taşımacılığında kullanılan havalimanı bulunmamaktadır. Yalnız Kocaeli ve Bolu illerinde askeri taşımacılıkta kullanılan birer adet askeri havaalanı bulunmaktadır. Deniz yolları TR41 Bursa Alt Bölgesindeki Bursa ili Gemlik ilçesinde serbest bölgede yer alan GEMPORT limanı, Bursa ve yakın bölgelerde üretilen sanayi ve tarım ürünlerinin ihracat ve ithalat kapısıdır. Ayrıca Mudanya limanından İstanbul bağlantılı yolcu ve feribot seferleri ile ihtiyaç durumuna göre ithal ve ihraç ürünlerin kargo taşımacılığıda yapılmaktadır. TR42 Kocaeli Alt Bölgesindeki Yalova ilinde İstanbul bağlantılı feribot seferleri ile civardaki üretilen ürünlerin taşımacılığında da kullanılmaktadır. İzmit Liman Başkanlığından alınan verilere göre; Kocaeli ilinde kuru yük, kimyasal, petrol ürünleri, petrol türevleri, akaryakıt, LPG, otomotiv ürünleri, konteyner, nebati yağ, kostik, dökme çimento, ham petrol ve türevleri, kum, kömür, kum ve kalsit taşı yükleri için izin almış irili ufaklı 40 adet liman mevcuttur. Bunlardan Seka ve Körfez limanları kapatılmış olup, Tüpraş, Pektim, Shell v.b. firmaların rafinerisine hammade taşıyan tankerlerin yanaştığı liman sayısı 11, GÜBRETAŞ ve İGSAŞ gübre fabrikalarına hammadde taşıyan tankerlerin yanaştığı liman sayısı 2, Nuh ve Aslan Çimento firmalarının fabrikalarına hammadde taşıyan tankerlerin yanaştığı liman sayısı 2, kuru yük ve otomotiv ürünleri taşımacılığı yapılan başta Ford Otosan, Rota, TCDD Derince limanları mevcuttur. Demir yolları TR4 Doğu Marmara Bölgesi’nde bölgeyi diğer bölgelere ve İç Anadolu’yu Ege Bölgesi’ne bağlayan ülkenin önemli kavşak noktaları bulunmaktadır. TR41 Bursa Alt Bölgesindeki Eskişehir ilinden, Ankara’nın Ege bölgesi ile İstanbul’un tüm Anadolu illeri ile demiryolu bağlantısı sağlanmaktadır. Eskişehir ili sınırları içerisinde 248 km demiryolu uzunluğu bulunmaktadır. İstanbul-Ankara arasında yapılmakta olan hızlı tren çalışmasının Eskişehir - Ankara arası ray döşeme çalışmaları bitmek üzeredir. Yine Bilecik ilinin 90 km’lik kısmından İstanbul-Ankara demiryolu geçmektedir. Bursa ilinin diğer illere demiryolu bağlantısı bulunmamaktadır. TR42 Kocaeli Alt Bölgesindeki Kocaeli ve Sakarya İlleri de İstanbul’u Anadolu’ya bağlayan devlet demiryolu üzerinde bulunmaktadır. Sakarya ili sınırları içerisinde uzunluğu 65 km. olan demiryolu hattı bulunmaktadır.

33

3.1.2.5 Ana Ekonomik Sektörler ve Faaliyetler

Tablo 11 İBBS’ na Göre İstihdam Edilenlerin Sektörel Dağılımı (%) TUİK Düzey İller / Bölgeler Tarım (%) Sanayi (%) Hizmetler (%)

TR41 Bursa Alt Bölgesi 18.30 42.60 39.10 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi 20.35 32.28 47.37 TR4 Doğu Marmara Bölgesi 19.15 38.35 42.50 TÜRKİYE 29.45 24.73 45.82

Kaynak : TUİK ( 2005 ) TR4 Doğu Marmara Bölgesinde tarım kesiminde istihdam edilen nüfus oranı Türkiye ortalamasının altında olup, diğer sanayi ve hizmet kollarında çalışan nüfusun oransal üzerinde kalmaktadır. TR41 Bursa Alt Bölgesinde sanayinin diğer alt bölgeye göre ve Türkiye ortalamasına göre oldukça gelişmiş olduğu tabloda görülmektedir. TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde ise hizmet sektörünün ağırlıklı olduğu görülmekle birlikte sanayi sektörü açısındanda Tüykiye ortlamasının üzerindedir. 3.1.2.5.1 Tarım Tablo 12 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Bazı Tarımsal Göstergeler (2000)

Sıralama Sıralama

İller ve Alt Bölgeler

Kırsal Nüfus BaşınaTarımsal Üretim Değeri

( YTL) Bölge İçinde

Ülke İçinde

Tarımsal Üretimin Türkiye

İçindeki Payı (%)

Bölge İçinde

Ülke İçinde

Bursa 1.729 5 12 3,19 1 6 Eskişehir 2.057 2 4 1,15 4 35 Bilecik 1.780 4 8 0,47 7 64 Kocaeli 487 8 77 0,88 5 45 Sakarya 1.850 3 6 2,05 2 14 Düzce 815 6 60 0,56 6 60 Bolu 3.865 1 1 1,85 3 17 Yalova 649 7 73 0,17 8 80 TR4 Doğu Marmara 1.694 10,32 TÜRKİYE 1.124 100

Kaynak : DPT Tablo 12 den de anlaşılacağı gibi Türkiye'nin toplam tarımsal üretim değerinin % 10,32' si TR4 Doğu Marmara Bölgesinden karşılanmaktadır. Bölgedeki toplam istihdamın %19,15'i tarım sektöründe yer almaktadır. Bölge içerisinde kırsal nüfus başına tarımsal üretim değeri bakımından Bolu ili 3.865 YTL ile ilk sırada yer almakta, Kocaeli ili ise 487 YTL ile son sırada yer almaktadır. Tarımsal üretimin Türkiye içindeki payı (%) dikkate alınacak olursa Bursa ili % 3,19 la ilk sırada yer almakla birlikte , %0,17 ile Yalova son sırada yer almaktadır.

34

3.1.2.5.2. Sanayi: Tablo 13 TR4 Doğu Marmara Bölgesine Ait Bazı Sanayi Göstergeleri

İmalat Sanayi Gelişmişlik

Sırası

Genel Gelişmişlik

Sırası İstatistiki Bölge Birimleri

Organize Sanayi Bölgesi Parsel Sayısı

İmalat Sanayi İşyeri Sayısı

Fert Başına İmalat Sanayi

Katma Değeri (YTL) Bölge

İçinde Ülke İçinde

Ülke İçinde

Bursa 921 968 822 2 4 5 Eskişehir 561 165 467 5 16 6 TR 41

Bursa Bilecik 315 56 1208 3 9 18 Kocaeli 285 523 2556 1 3 4 Sakarya 126 154 347 6 22 23 Düzce 84 71 233 8 35 45 Bolu 102 57 533 7 23 14

TR 42 Kocaeli

Yalova - 25 1037 4 10 9 TR4 Doğu Marmara Bölgesi 2.394 2.019 - TÜRKİYE 28.726 11.118 350 - - -

Kaynak : İllerin ve Bölgelerin Sosyo Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması- 2003 DPT TR4 Doğu Marmara Bölgesi imalat ve otomotiv sektöründe ülkenin kalbi durumundadır. Ayrıca sanayinin gelişmiş olması ve ulaşımda önemli geçit noktalarında bulunması ticaret imkanlarını üst seviyelere taşımaktadır. TR41 Bursa Alt bölgesinde Bursa, Demirtaş, Hasanağa, Nilüfer ve İnegöl Organize Sanayi Bölgeleri olmak üzere 5 adet faal durumda organize sanayi bölgesi bulunmaktadır. Bursa bölgesinde otomotiv, tekstil, gıda, imalat, sanayi, makine sanayi, orman ve orman ürünleri önemli yer işgal etmektedir. Bilecik ilinde 1.Organize Sanayi Bölgesi, 2.Organize Sanayi Bölgesi, Bozüyük Organize Sanayi Bölgesi, Söğüt Organize Sanayi Bölgesi olmak üzere 4 adet Organize Sanayi Bölgesi bulunmaktadır. Bu bölgelerde ağırlık seramik sektörü olmak üzere, tekstil , madencilik, kimya sektöründe faaliyet gösteren tesisler yeralmaktadır. Bilecik ili proje bazında kalkınmada ikinci derece öncelikli bölgeler arasındadır. Eskişehir ilimizde merkezde 1 adet kurulu Organize Sanayi Bölgesine sahiptir. 1973 yılında hizmete sunulan Eskişehir Organize Sanayi Bölgesi daha sonra ilave edilen alanlarla 32 milyon m2 lik alana ulaşarak ülkemizin en büyük ve doğalgaz kullanılan ilk organize sanayi bölgesi olmuştur. Bu bölgede ağırlık metal eşya , tekstil, gıda ve yan sanayi ürünleri üreten tesisler yer almaktadır. TR42 bölgesinde bulunan Kocaeli ilinde, ülke bazındaki imalat sanayinin %13 ü toplanmıştır. Bunlar kimya, makine, metal, toprak, kağıt ve otomotiv sanayisidir. Kocaeli ilimizde Gebze, Dilovası, Taşıt araçları, Güzeller, Arslanbey, Asım Kibar ve Plastikale Organize Sanayi Bölgeleri olmak üzere faal durumda 7 adet Organize Sanayi Bölgesi bulunmaktadır. Sakarya ili sanayileşme açısından bölge bazında Kocaeli sanayisini takip etmektedir. Sakarya 1. Organize Sanayi Bölgesinde otomotiv, plastik, tekstil, orman ürünleri, elektrik-elektronik gıda, inşaat ve kimya sanayi dallarında faaliyet gösteren tesisler yer almaktadır. Düzce ilinde; orman ürünleri, tekstil sanayi gelişmektedir. Sanayide teşvik verilen iller arasında yer alan ilde 2 adet organize sanayi bölgesi kurulmuş olup, yatırımlarına başlanmıştır. Bolu ilinde; çimento sanayi ve beyaz eşya sektöründe üretim yapan iki adet büyük sanayi kuruluşu mevcuttur. İlde kurulu bulunan 1 adet organize sanayi bölgesinde kablo, izolasyon, tekstil ve orman ürünleri alanında faaliyet gösteren tesisler yer almaktadır. 3.1.2.5.3. Hizmetler (Turizm, Ticaret, vb.) Turizm Turizm sektörü çalışanı ve misafiriyle birlikte düşünüldüğünde, tüketici potansiyeli olarak tarım sektörüne artı değer kazandırmak gibi bir etkiye sahiptir. Bunun yanında, tarımda atıl kalan iş gücünün değerlendirilmesi açısından da önem arzeder. Ancak, turizm tesislerinin ilde yaygınlaşmasıyla birlikte gelişen bu sektördeki işgücü talebi, zaman zaman tarım sektöründe işgücü temini noktasında zorluklarla karşılaşılmasına da sebep olmaktadır. Başka bir açıdan bakıldığında, kırsaldan turizme geçen işgücünün nitelikli işgücü olmaması durumu, sosyal yapıda bazı problemlerin oluşmasına neden olmaktadır. TR41 Bursa Bölgesi Bursa : Turizm potansiyeli açısından İstanbul'dan sonra en önemli merkezlerden biri olan Bursa, tarihi eserlerinin zenginliği ile gözleri kamaştırmaktadır. Bursa ve İznik erken Hıristiyanlık ve Osmanlı döneminin eşsiz eserleri ile süslüdür. Türkiye'nin kış turizm merkezi olan Uludağ Kayak Merkezi Bursa'ya 40 dakika uzaklıktadır ve kış

35

turizminin bütün olanaklarına sahiptir. Marmara Denizi kıyıları uzun yıllardan beri bütün Türkiye'nin tercih ettiği tatil yöreleridir. Bursa kaplıcaları Roma Dönemi'nden beri kullanılan sağlık merkezleridir. Bursa içinde Çekirge semti bir kaplıcalar merkezidir. Bursa ilçelerinin çoğunda da kaplıcalar yılın her döneminde büyük rağbet görmektedir. İznik ve Uluabat (Apolyont) gölleri yüzme, kano ve sörf gibi su sporları için ideal alanlardır. Bilecik : Osmanlı İmparatorluğunun doğduğu topraklardır. Sakarya Irmağının etrafında kurulan, göletleri ve derelerinin zenginliği ile tanınan yöre antik çağların izlerini taşır. Eskişehir : Geçmişten kalan antik kentleri, geleneksel evleri, kaplıcaları, mağaraları, hava sporları turizmi ve kültürümüzün bir parçası olan Yunus Emre ile Nasrettin Hocanın doğum yeri olması dolayısısyla turizm değeri artmaktadır. TR42 Kocaeli Alt Bölgesi Kocaeli : Batı bölümündeki 7 km2 'si Kocaeli sınırları içerisinde kalan Sapanca Gölü'nün yüzölçümü 47 km2'dir. Körfez'in 17 km doğusundan başlayarak 16 km boyunca doğuya uzanan Sapanca Gölü'nün genişliği kuzey-güney doğrultusunda 5.5 km'dir. Çarpıcı bir güzelliğe sahip gölde su ürünleri olarak yayın, turna, alabalık, tatlısu kefali, sazan ve kerevit bulunmaktadır.Tarih öncesinden beri kesintisiz iskan gören eski bir kent olan Nikomedia'dan ilk çağın yanı sıra Helenistik, Roma ve Bizans döneminden günümüze ulaşmış az da olsa bazı kalıntı ve buluntular vardır. Bugünkü yeni kent dokusu eski antik yerleşim üzerine kurulduğu için, antik kalıntıların çoğu yeni binaların temelleri altında kalmış durumdadır. Bunlardan taşınabilenler müzede sergilenmektedir. Düzce : Düzce’nin kuzeyinde ve Karadeniz kıyısında yer alan şirin bir ilçe olan Akçakoca, bir tatil ve turizm cennetidir. Karadeniz sahilinde doğal yapısı ile dikkat çekin bu ilçe yaz ayları boyunca özellikle çevre ilçelerde yaşayanların ve bir çok turistin uğrak yeridir. Pırıl pırıl denizi ve yalnızca Akçakoca’ya özel ince, kara kumu gerçekten övgüye değerdir. Bu sahil şehrinde çok sayıda kaliteli otel, pansiyon, kamping ve restorantlar turizme hizmet vermektedir. Güzeldere Şelalesi, Düzce’nin Gölyaka ilçesinin sınırları içerisinde Düzce’ye 28, Gölyaka’ya ise 16 km mesafedeki Gölyaka Güzeldere Köyü’ndedir ve rakımı 630 metredir. 18 Kasım 1994 tarihinde açılan, Roma, Bizans ve Osmanlı dönemlerine ait eserlerin sergilendiği Konuralp Müzesi’nde, 3 teşhir salonu, 1 laboratuar, 2 depo, 1 konferans salonu, idari kısım ve hizmet odası mevcuttur. Müzede 1.831 arkeolojik, 456 etnoğrafik ve 3.837 adet çeşitli devirlere ait sikke olmak üzere toplam 6.124 eser yer alıyor Bolu : Bolu ili Yedigöller, Abant gibi dinlenme yerleri ve kaplıca turizmi açısından zengindir. Kartalkaya kış turizmi açısından ülke genelinde ilgi gören yerlerdendir. Ayrıca balıkçılık, spor ve kamp alanları bakımından zengin kaynaklara sahiptir. Adapazarı : İlde yer alan 20 km uzunluğunda geniş bir kumsala sahip olan Karasu sahili romatizmal rahatsızlıklara iyi gelen ince taneli kumu ve temiz suyu ile doğal bir plajdır. Sakarya ili, iklimin, toprak yapısının kendisine verdiği avantajlar sayesinde çok zengin florasını insanların rehabilitasyonuna sunmaktadır. Sakarya ili’nin zengin florası içinde, geniş yapraklı ağaçlardan; meşe, kayın, gürgen, kestane, kızılağaç, kavak, dişbudak, ıhlamur, huş, akça ağaç ve çınar, iğne yapraklı ağaçlardan; sarıçam, kızılçam, karaçam, fıstık çamı, göknar, ladin, sedir, ardıç, selvi türleri ile onlarca değişik süs bitkisi bulunmaktadır. Sakarya’nın oldukça bol ve güçlü akarsu kaynakları olması neticesinde doğal olarak şelaleri de boldur. Bunların başta geleni Doğançay (Maksudiye) Şelaleleri’dir. Ayrıca Sapanca gölüde önemli turizm alanlarındandır. Yalova : Roma ve Bizans dönemi eserlerinden olan Yalova Termal Kaplıcaları sağlık turizmi açısından önemli yerlerdir. Çınarcık, Esenköy ve Armutlu sahilleri, plajları ve mesire yerleriyle eğlence ve dinlenme merkezlerindendir.

36

Tablo 14 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Bazı Turizm Göstergeleri (2003)

Belediye Belgeli Bakanlık Belgeli Konaklayan Kişi Sayısı

Konaklayan Kişi Sayısı

İller ve Alt

Bölgeler Tesis Sayısı

Yatak Sayısı Yerli Yabancı

Tesis Sayısı

Yatak Sayısı Yerli Yabancı

Bursa 132 6.600 268.649 4.769 289.092 100.570 Eskişehir 11 615 44.882 1.033 51.023 2.223 Bilecik 14 598 19.058 1.325 6.103 929 TR41 Bursa Alt Bölgesi 157 7.813 332.589 7.127 346.218 103.722

Kocaeli 43 1.935 65.845 1.228 40.414 8.119 Sakarya 44 2.167 44.134 1.201 19.677 1.629 Düzce 42 1.931 77.532 1.223 35.477 1.678 Bolu 28 1.922 69.576 644 157.219 10.337 Yalova 59 2.922 15.687 3.261 42.777 4.351 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi 173 8.942 206.929 6.329 255.150 17.995

TR4 Doğu Marmara

330 16.755 539.518 13.456 601.368 121.717

TR4/TR 4,3 4,20 7,09 0,57 7,13 1,35 TÜRKİYE 7.637 399.369 7.610.259 2.356.304 8.429.868 8.991.456

Kaynak : Kültür ve Turizm Bakanlığı Web Sitesi ( www.turizm.gov.tr ) Tablo 14’de görüldüğü gibi TR41 Kocaeli Alt Bölgesi daha fazla turist çekmektedir. Yabancı turistlerin turizm işletme belgeli konaklama yerlerini tercih ettikleri görülmektedir. Ülke genelindeki turist sayısına oranla yerli turistlerin daha ağırlıkta olduğu görülmektedir. 3.1.2.6. Ekonomik ve Sosyal Kalkınma Göstergeleri Ekonomik ve Sosyal Kalkınma Göstergeleri çok çeşitli değişkenlerden oluşmaktadır. Devlet Planlama Teşkilatı İllerin ve bölgelerin sosyo- ekonomik gelişmişlik düzeylerini belirlemek amacıyla 58 adet kriter belirlemiş olup bunları ayrı ayrı ve toplu olarak değerlendirmiştir. Bu bölümde bu değişkenlerden önemli olanlara ve hepsinin değerlendirilmesi sonucu hesaplanan gelişmişlik indeksine yer verilmiştir. 3.1.2.6.1 Gelişmişlik ve Büyüme Tablo 15 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İlleri Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması

1996 Yılı Araştırması

2003 yılı Araştırması

İSTATİSTİKİ BÖLGELER

İndeks Ülke

İçindeki Sırası

İndeks

Ülke İçindeki

Sırası

Bölge İçindeki

Sırası

TR411 Bursa 1,56168 5 1,67890 5 2

TR412 Eskişehir 1,01024 6 1,10368 6 3 TR41 Bursa Alt Bölgesi

TR413 Bilecik 0,47494 17 0,50429 18 6 TR421 Kocaeli 1,74564 4 1,94329 4 1 TR422 Sakarya 0,15478 27 0,40404 23 7 TR423 Düzce - - 0,27995 45 8 TR424 Bolu 0,14719 28 0,60860 14 5

TR42 Kocaeli Alt Bölgesi

TR425 Yalova - - 0,93541 9 4 Kaynak : İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralamaları 2003, DPT Tablo 15’da DPT tarafından 1996 ve 2003 yıllarında yapılan araştırmalara yer verilmiştir. 1996 yılında yapılan çalışmalarda kullanılan değerler 1990 yılı verileri, 2003 yılı çalışmalarında kullanılan değerler de 2000 yılı verileri olduğundan dolayı iki araştırmadaki fark on yıllık süreyi kapsamaktadır. 1990-2000 yılları arasında Bursa, Eskişehir ve Kocaeli sıralamada yerini korurken Bolu ili yüksek oranda gelişme göstererek 13 sıra, Sakarya 4 sıra atlarken Bilecik 1 sıra gerilemiştir.

http://www.turizm.gov.tr/

37

3.1.2.6.2 Kişi Başına Gelir Tablo 16 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Kişi Başına Gelir ($) (GSYİH)

İSTATİSTİKİ BÖLGE BİRİMLERİ 1997 1998 1999 2000 2001

TR411 Bursa 3442 3706 3270 3491 2507 TR412 Eskişehir 3314 3781 3387 3369 2513 TR41 Bursa

Alt Bölgesi TR413 Bilecik 4089 3993 3540 3521 2584

TR41 Bursa Alt Bölgesi Ortalaması 3456 3743 3315 3465 2513 TR421 Kocaeli 7882 7501 6236 7556 6165 TR422 Sakarya 2719 3199 2702 2953 2108 TR423 Düzce - - - 1639 1142 TR424 Bolu 3078 3758 3308 5687 4216


TR425 Yalova 4980 4769 4133 4665 3463 TR41 Kocaeli Alt Bölgesi Ortalaması 5238 5357 4534 5225 4109 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Ortalaması 4317 4522 3903 4299 3268 TR - TÜRKİYE 3.021 3.176 2.847 2.941 2.146

Kaynak: TUİK Tablo 16’da TR4 Doğu Marmara Bölgesindeki İllere ait kişi başına gelir rakamları verilmiş olup 1997-2001 yıllarını kapsamaktadır. 2001 yılında yaşanan ekonomik kriz nedeniyle Bölge ve Türkiye rakamları bir önceki yıla oranla oldukça düşük gerçekleşmiştir. Tablo 17 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Bazı Mali Göstergeler (2001 Yılı), Kişi Başına Düşen İhracat ve İthalat Miktarı ( DPT-2003 )

İSTATİSTİKİ BÖLGE BİRİMLERİ

GSYİH İçindeki

Payı

Kişi Başına GSYİH Payı

(YTL)

İllerin GSYİH'da

Türkiye Sıralaması

Kişi Başına İhracat-2003

($) (1995-2000)

Kişi Başına İthalat-2003

($) (1995-2000)

TR411 Bursa 3,6 6.510,1 5 3.950 7.011 TR412 Eskişehir 1.2 2.159,2 18 941 1.734 TR41 Bursa

Alt Bölgesi TR413 Bilecik 0,3 611,5 56 0 0

TR41 Bursa Alt Bölgesi 5,1 9.280,8 1.630 2.915 TR421 Kocaeli 5,1 9.160,1 4 5.487 33.107 TR422 Sakarya 1,1 1.913,4 22 919 199 TR423 Düzce 0,2 438,4 61 0 0 TR424 Bolu 0,8 1.381,5 29 111 246


TR425 Yalova 0.4 438,4 50 81 4.880

TR41 Kocaeli Alt Bölgesi 7,60 13.331.8 1319,6 7686,4

TR4 Doğu Marmara Bölgesi 12,70 22.613 1.475 5300,7 TR - TÜRKİYE 100,00 178.412 12 2.249 3.967

Kaynak:DPT TR4 Doğu Marmara Bölgesinin GSYİH içindeki payı % 12,7 düzeyindedir. Bölgede en düşük pay % 0,2 ile Düzce ilindeyken, en yüksek pay % 5,1 ile Kocaeli ilindedir. 1995-2000 yılları arası Türkiye’den kişi başı 2.249 dolar ihracat ve 3.967 dolar ithalat yapılmış iken Doğu Marmara Bölgesinde aynı yıllar arasında bu rakamlar sırasıyla 1.475 ve 5300,7 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye’de aynı yıllarda İhracatın İthalatı karşılama oranı % 57 iken, Bölgede % 28’dir.

38

3.1.2.6.3. Sosyal Göstergeler TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sosyal Göstergeler bakımından genel olarak ülke rakamlarına göre daha iyi durumdadır. Şehirleşme oranı ülke ortalamasının altında olup bunun nedeninin kırsal kesimlerdeki sosyal durumun ülke genelinden daha iyi olduğu söylenebilir. Doğurganlık hızı ve hane halkı büyüklüğü ülke rakamlarından daha düşüktür. Tablo 18 TR4 Doğu Marmara Bölgesine Ait Bazı Sosyal Göstergeler Türkiye Kıyaslaması

Demografik Göstergeler

İSTATİSTİKİ BÖLGE BİRİMLERİ Şehirleşme

Oranı (%) Doğurganlık

Hızı (%)

Ortalama Hane Halkı Büyüklüğü

(kişi)

Nüfus Yoğunluğu (kişi/km2)

TR411 Bursa 76,75 1,98 3,91 203.91 TR412 Eskişehir 78,90 1,74 3,66 51,00 TR41 Bursa

Alt Bölgesi TR413 Bilecik 64,01 1,98 3,73 45,17

TR41 Bursa Alt Bölgesi 73,22 1,9 3,77 100,03 TR421 Kocaeli 59,94 2,13 4,16 333,91 TR422 Sakarya 60,81 2,23 4,51 156,30 TR423 Düzce 41,57 2,18 4,56 122,43 TR424 Bolu 52,72 1,93 4,23 32,53


TR425 Yalova 58,52 1,93 3,79 199 TR41 Kocaeli Alt Bölgesi 54,71 2,08 4,25 168,83 TR4 Doğu Marmara Bölgesi 63,97 1,99 4,01 134,43 TR - TÜRKİYE 64,90 2,53 4,50 88

Kaynak : Bölgesel Gelişmişlik Performansı DPT-2003 Tablo 19 TR4 Doğu Marmara Bölgesine Ait Bazı Sosyal Göstergeler Türkiye Kıyaslaması (Devam)

Eğitim Göstergeleri İSTATİSTİKİ

BÖLGE BİRİMLERİ Okur Yazar Nüfus Oranı

(%)

Okur Yazar Nüfus Oranı

(%)


(%)


(%)

TR411 Bursa 91,72 87,27 107,38 37,58 TR412 Eskişehir 92,94 89,10 102,84 52,09 TR41 Bursa

Alt Bölgesi TR413 Bilecik 91,55 86,80 97,87 33,31

TR41 Bursa Alt Bölgesi 276,20 263,17 308,09 122,98 TR421 Kocaeli 92,04 87,13 109,36 39,15 TR422 Sakarya 90,85 85,28 108,41 30,66 TR423 Düzce 89,44 83,13 105,67 26,25 TR424 Bolu 89,63 84,03 88,68 32,43


TR425 Yalova 92,93 88,67 112,17 54,87 TR41 Kocaeli Alt Bölgesi 454,90 428,20 524,29 183,36 TR4 Doğu Marmara Bölgesi 91,39 86,43 104,05 38,29 TR - TÜRKİYE 87,30 80,62 98,01 36,92

Kaynak : Bölgesel Gelişmişlik Performansı DPT-2003 TR4 Doğu Marmara Bölgesinin Eğitim Göstergeleri incelendiğinde bütün rakamlar ülke ortalamalarının üzerindedir. Bölge içerisinde en yüksek rakamlar Eskişehir iline, en düşük rakamlar ise Düzce iline aittir.

39

Tablo 20 TR4 Doğu Marmara Bölgesine Ait Bazı Sosyal Göstergeler Türkiye Kıyaslaması (Devam)

Sağlık Göstergeleri İSTATİSTİKİ

BÖLGE BİRİMLERİ Bebek Ölüm Oranı (Binde)

Bebek Ölüm Oranı (Binde)



TR411 Bursa 39,0 12 3 20

TR412 Eskişehir 40,0 16 4 41 TR41 Bursa Alt Bölgesi

TR413 Bilecik 42,0 9 2 15

TR41 Bursa Alt Bölgesi 121 37 9 76 TR421 Kocaeli 42,0 11 3 17 TR422 Sakarya 42,0 7 3 18 TR423 Düzce 50,0 1 0 17 TR424 Bolu 38,0 11 5 44


TR425 Yalova 43,0 11 1 12 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi 215 41 12 108 TR4 Doğu Marmara Bölgesi 42 10 21 23 TR - TÜRKİYE 43,0 13,0 3,0 23,0

Kaynak : Bölgesel Gelişmişlik Performansı DPT-2003 Sağlık göstergelerinde de Bölge Türkiye ortalamasına yakındır, Bölge içerisinde en iyi rakamlara TR42 Alt Bölgesi, en düşük rakamlara da TR41 Alt Bölgesi sahiptir. 3.2.Doğal ve Tarımsal Kaynaklar Verimli topraklar, ormanlar, akarsular, göller, güneş enerjisi, denizaltı zenginlikleri gibi doğadan kullanılan kaynaklar doğal kaynaklar doğal kaynaklar olarak tanımlanmaktadır. Doğal kaynaklardan su ve toprak diğerlerinden farklı özellikler taşımakta, yaşamın sürdürülebilmesi için alternatifi olmayan, yeniden üretilemeyen, çoğaltılamaz nitelikleriyle ekonomik olarak kıt, politik olarak gıda ve kullanım bakımından stratejik konumda bulunmaktadır. Ülkemizin doğal kaynak potansiyeli su ve toprak - yerüstü, yeraltı suyu, deniz, göl, akarsu, ıslak alanlar, orman, çayır, mera, yayla, maden rezervleri ve buna bağımlı tarım, enerji ve çevre; sektörel ve kaynak olarak ciddi tehlike boyutunda yok edilmektedir. Bir ülkenin varlığı sahip olduğu doğal kaynakları su ve toprağın alansal içeriğinde üzerinde ve altında bulunan diğer kaynakları ve bu oluşumun içinde yer alan, en ilkelinden gelişmişine canlı materyali ile ifade edilebilir. Doğal kaynaklardan su ve toprak diğerlerinden farklı özellikler taşımakta, yaşamın sürdürülebilmesi için alternatifi olmayan, yeniden üretilemeyen, çoğaltılamaz nitelikleriyle ekonomik olarak kıt, politik olarak gıda ve kullanım bakımından stratejik konumda bulunmaktadır. Ülkemizin doğal kaynak potansiyeli su ve toprak - yerüstü, yeraltı suyu, deniz, göl, akarsu, ıslak alanlar, orman, çayır, mera, yayla, maden rezervleri ve buna bağımlı tarım, enerji ve çevre; sektörel ve kaynak olarak ciddi tehlike boyutunda yok edilmektedir. 3.2.1.Doğal Enerji Kaynakları: Yenilenebilir Enerji olarak da ifade edilen Doğal Enerji Kaynakları, Canlıların ve Dünyanın yaşam haklarına saygılı olması nedeniyle de Evrensel Bir Kimlik kazanmaktadır. Yenilenebilir enerji, "doğanın kendi evrimi içinde, bir sonraki gün aynen mevcut olabilen enerji kaynağı" olarak tanımlanıyor. Bugün yaygın olarak kullanılan fosil yakıtlar, yakılınca biten ve yenilenmeyen enerji kaynakları. Oysa hidrolik (su), güneş, rüzgar ve jeotermal gibi doğal kaynaklar yenilenebilir olmalarının yanı sıra temiz enerji kaynakları olarak karşımıza çıkıyor. Yenilenebilir enerji kaynakları dünyada olduğu kadar Türkiye’de de enerji konusunun en önemli başlıklarından birini oluşturuyor. Enerji maliyetlerinin gittikçe yükselmesi karşısında yenilenebilir enerji kaynakları Türkiye gibi enerji ihtiyacını büyük ölçüde dışardan sağlayan ülkeler için daha da önem kazanıyor. Günümüzde Yaşam için gerekli olan enerji kaynakları büyük bir oranda insanlar tarafından tüketilmiş ve artık azda da olsa Doğanın Hareket Dinamiğinden faydalanılarak elde edilen bir takım enerji kaynakları kullanılmaya başlanmıştır. Doğal Enerji Kaynaklarının temelini oluşturan güneş ve rüzgar enerjileri hem doğayı tüketmemekte hem de kirletmemektedir. Bu nedenle Temiz Enerjiler olarak da adlandırılmaktadırlar. Ülkemizde enerji üretiminde kullanılan enerji santralleri; Hidrolik, Jeo-termal ve Termik olarak üç ayrı grupta toplanmaktadır. 1994 yılından itibaren bu santrallere doğalgaz çevrim santralleri de eklenirken rüzgâr enerjisinden ve güneş enerjisinden elektrik enerjisi üretimi ile ilgili çalışmalar hız kazanmıştır. 2000’li yılların başında enerji açığının kapatılması için yurt dışından Sinop sahiline getiren petrol enerjisini elektrik enerjisine çeviren yüzer elektrik santrali de ülkemizde enerji üretimi literatürüne girmiştir.

40

Rüzgar Ülkemiz Rüzgar Potansiyeli OECD araştırmalarına göre Ülkemizin rüzgar potansiyeli 83.000 MW ( 83 GW ) (yıllık 250 milyar kwh) tır. Ülkemizde Elektrik Enerjisi Sektörü Üretiminde Rüzgar Payı 2000 yıl sonu itibariyle ülkemizde elektrik enerjisinin % 75'i termik santrallerden, % 24'ü hidrolik santrallerden, yaklaşık % 1'i de rüzgar santrallerinden sağlanmaktadır. ( Kaynak: Türkiye Vakıflar Bankası T.A.O. Planlama ve İktisadi Araştırmalar Grup Yönetmenliği, Mevzuatı İzleme, Değerlendirme ve Ekonomik Araştırmalar Yönetmenliği; Sektör Araştırmaları Serisi No: 26 Elektrik Enerjisi Sektörü Aralık 2001 ) Türkiyede Rüzgar Enerjisi İçin mümkün hedefler ( Yekab- Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynak ve Teknolojileri Araştırma Birimi-Öngörümü) 2020 yılı için 20 000 MW’ tır. ETKB’ nin (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 9 Eylül 1999 ’da açtığı YİD (Yap İşlet Devret Modeli) ile Rüzgar Güç Santralları Yaptırılması konusundaki resmi ihale gündemdeki toplam proje sayısını 55 e çıkartmıştır. Böylece Türkiye’de gerçekleşme aşamasına girmiş rüzgar güç santrallarının toplam kurulu gücü 1,700 MW ‘a ulaşmıştır. Bugüne kadar ETKB tarafından değerlendirilen Rüzgar Çiftliği projelerinden Bölgemiz ile ilgili; İzmir - Çeşme , Çeşme Alaçatı , Çeşme - Kocadağ ; İzmir- Karaburun ; İzmir -Aliağa ; İzmir-Hacıömerli, ; Muğla – Datça, Bodrum Yalıkavak, Manisa-Akhisar da yaklaşık toplam 750 MW lık projeler hazırlanmıştır. (Kaynak: Türkiye Enerji Sektöründe Karar Verme ve Rüzgar Enerjisinin Entegrasyonu Dr. Tanay Sıdkı UYAR Kocaeli Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakültesi Yeni ve Yenilebilir Enerji Kaynak ve Teknolojileri Araştırma Birimi . Kyoto protokolünün , AB ülkelerinde 2010 yılında CO2 emisyonlarının 1990 yılı baz alınarak %8 azaltılması için , kullanılan enerjinin %12 si yenilebilir enerjilerden faydalanılması öngörülmüştür. Ülkemizde rüzgar enerjisine yönelik olarak , ilk aşamada belirlenmiş olan rüzgar enerjisi yönünden umut verici yörelerde rüzgar enerjisi gözlem istasyonları kurularak etüt çalışmaları yapılamaktadır. Ayrıca tarımsal açıdan önemli olabilecek, elektrik işleri etüt idaresi tarafından minimum 3m/sn. rüzgar hızı ile çalışabilen iki adet deneme amaçlı su pompaj istasyonu kurularak deneme çalışmaları yapılmaktadır. TR4 bölgesinde güneyden kuzeye doğru gidildikçe rüzgar potansiyeli artmaktadır. Bölgenin karadenize kuzey kıyılarındaki açık arazilerde 6.5 m/sn., kıyılarda 7,0 m/sn., tepe ve bayırlarda 10,0 m/sn. rüzgar hızları görülmekte olup, daha güneye indikçe bu rüzgar hızları düşmektedir. TR4 bölgesinde rüzgar enerjisinde faydalanılmamaktadır. Güneş

Ülkemiz, coğrafi konumu nedeniyle sahip olduğu güneş enerjisi potansiyeli açısından birçok ülkeye göre şanslı durumdadır. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğünde (DMİ) mevcut bulunan 1966-1982 yıllarında ölçülen güneşlenme süresi ve ışınım şiddeti verilerinden yararlanarak EİE tarafından yapılan çalışmaya göre Türkiye'nin ortalama yıllık toplam güneşlenme süresi 2640 saat (günlük toplam 7,2 saat), ortalama toplam ışınım şiddeti 1311 kWh/m²-yıl (günlük toplam 3,6 kWh/m²) olduğu tespit edilmiştir. Güneş enerjisi potansiyeli ve güneşlenme süresi değerlerinin bölgelere göre dağılımı da Tablo ….' de verilmiştir. Ancak, bu değerlerin, Türkiye’nin gerçek potansiyelinden daha az olduğu, daha sonra yapılan çalışmalar ile anlaşılmıştır. 1992 yılından bu yana EİE ve DMİ, güneş enerjisi değerlerinin daha sağlıklı olarak ölçülmesi amacıyla enerji amaçlı güneş enerjisi ölçümleri almaktadırlar. Devam etmekte olan ölçüm çalışmalarının sonucunda, Türkiye güneş enerjisi potansiyelinin eski değerlerden %20-25 daha fazla çıkması beklenmektedir. Türkiye'nin en fazla güneş enerjisi alan bölgesi Güney Doğu Anadolu Bölgesi olup, bunu Akdeniz Bölgesi ve daha sonra Ege Bölgesi izlemektedir. ( www.eie.gov.tr ) TR41 Bursa Alt bölgesindeki Bursa ilinde güneşli gün sayısı yılda 126,6, Eskişehir’de 122 , Bilecik 96 gün olup bu alt bölgenin ortalama yıllık güneşli gün sayısı 114,8 gün , ortalama yıllık güneşlenme süresi 2390 saatdir. TR42 Kocaeli Alt bölgesindeki illerden Kocaeli ilinde güneşli gün sayısı 75 , Sakarya ilinde 55,4, Düzce ili 96 , Bolu ilinde 83 , Yalova ilinde 109 gündür. Bu alt bölgede ortalama yıllık güneşli gün sayısı 88,9’dur. Ortalama yıllık güneşlenme süresi yaklaşık 2010 saattir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde kuzey kesimlere doğru ilerledikçe güneşlenme süreleri düşmekte, güneye indikçe bu süre artmaktadır. En uzun güneşlenme saati Temmuz ve Ağustos, en kısa güneşlenme saati Aralık ve Ocak aylarında görülmektedir. Jeotermal Dünyada kullanılan jeotermal enerjinin %12 si seracılık, % 13ü balık üretiminde kullanılmaktadır. Ülkemiz, dünya üzerinde önemli jeotermal kuşakta yer almakta olup , bu konuda önemli bir potansiyele sahiptir. Bu potansiyele paralel olarak, dünyada jeotermalin doğrudan kullanımında ülkemiz son beş yılda 11. sıradan, 5. sıraya yükselmiştir.

http://www.eie.gov.tr/

41

TR41 bölgesi önemli jotermal kaynaklara sahiptir. Bunlardan Bursa ili merkezde kükürtlü kaplıcaları, İnegöl ilçesinde Oylat kaplıcaları bulunmaktadır. Eskişehir ilinde, merkez, Alpu, Mihalıçık, Mihalgazi ve Sivrihisar ilçelerinde önemli kaynaklar bulunmaktadır. TR42 alt bölgesindeki, Kocaeli ilinde mrkez ilçeye bağlı Bahçecik ve Gölcük ilçemize bağlı Yazlıkköy de, Yalova ili Armutlu ilçesinde, Bolu ili Seben ve Mudurnu ilçeleri ile Karacasu ve Taşkesti beldelerinde jeotermal enerji kaynakları bulunmaktadır. TR4 bölgesindeki jeotermal kaynaklardan sadece şifa ve kaplıca turizmi olarak faydalanılmaktadır. Bu kaynaklar üzerinde bulunan tesisler önemli bir turizm merkezi konumundadırlar. 3.2.2. Madenler Tablo 21 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Maden Rezervleri

Madenin Adı Bulunduðu Yer

Altın İnegöl (Bursa), Eskişehir, Bilecik Alüminyum Gebze (Kocaeli), Kurşun İnegöl (Bursa), Kocaeli, Sakarya Çinko İnegöl (Bursa), Kocaeli Kuvars İnegöl (Bursa), Sakarya Vollastonit İnegöl (Bursa) Bakır İnegöl (Bursa),Gebze (Kocaeli), Düzce, Sakarya Bentonit İnegöl (Bursa) Krom Eskişehir, Bursa Demir Osmangazi, Yıldırım,Gebze(Kocaeli), Ferizli (Sakarya), Bolu, Baryum Derince-Gebze (Kocaeli) Kömür Osmangazi , Yıldırım (Bursa) Kükürt Gebze (Kocaeli) Çimento Kocaeli, Bolu Mermer İnegöl- Osmangazi- Yıldırım (Bursa),Yalova, Eskişehir, Kocaeli, Bilecik Kil Eskişehir Kalsiyum Gebze (Kocaeli) Silisyum Gebze (Kocaeli) Potasyum Gebze (Kocaeli) Bütümlüsist İzmit (Kocaeli) Koalen Gerede-Yeniçağa (Bolu), Eskişehir, Bursa, Bilecik Jips Bolu, Bursa Lületaşı Eskişehir Manyezit Eskişehir, Bolu, Bursa, Bilecik Bor Eskişehir, Bursa Perlit Eskişehir, Bolu Manganez Bolu, Eskişehir, Bursa, Bilecik, Düzce, Sakarya Nikel Bolu, Eskişehir, Bursa, Düzce Sepiyolit Bolu, Eskişehir Talk Bolu, Eskişehir, Bursa Linyit Bolu, Eskişehir, Bursa, Bilecik Civa Kocaeli Dolamit Kocaeli Barit Kocaeli Asbest Eskişehir, Bursa Florit Eskişehir Toryum Eskişehir, Vermikulat Eskişehir Antımuan Bursa Feldispat Bursa, Bilecik Kalsit Bursa, Bilecik Kireçtaşı Bursa Volfran Bilecik Titan Sakarya Kaynak : MTA

42

Madenlerimiz, sanayinin temel girdilerini sağlayacak, kaynak yaratacak ve üzerleri ne yeni sanayi tesisleri kurulacak yeraltı servetleridir. Madenlerin bir diğer önemli özelliği de tükenebilir olmalarıdır. Oluşumu için milyonlarca yıl ve olağanüstü doğal koşulların gerekli olduğu madenlerimizin üretim ve tüketiminde toplumsal faydanın önde tutulması bilimsel ve teknik bir zorunluluktur. Madencilik sektörüne genel olarak bakıldığında Cumhuriyet’in ilanını izleyen dönemde sağlanan önemli ilerlemelere rağmen Türkiye hiçbir zaman bir madencilik ülkesi olarak tanımlanabilecek konumda olmamış ve madenciliğin ülke ekonomisi içindeki yeri sınırlı düzeyde kalmıştır. Ülkemiz, bor, linyit, mermer, trona, barit, krom, manyezit gibi madenler açısından dikkate değer rezervlere sahip ve mevcut demir cevherinin büyük çoğunluğunun düşük tenörlü oluşundan dolayı değerlendirilememektedir. Halen ülkede 50’nin üzerinde madenin üretiminin yapılmakta ancak en önemli kalem linyittir. En önemli ihracat kalemlerimiz bor tuzları, mermer, krom, manyezit, feldspat ve bakırdır. 3.2.3. Su Kaynakları (Yüzey ve Yer Altı Su Kaynakları) Tablo 22 TR 4 Doğu Marmara Bölgesinin Su Kaynakları ( hm3 / yıl )

Kaynak : DSİ TR4 Doğu Marmara Bölgesinin Yer altı ve Yerüstü su kaynaklarının toplamı 71.423,3 hm3/yıl dır. Toplam su kaynaklarından en fazla paya sahip alt bölge % 91,8 ile TR 42 Kocaeli Alt Bölgesidir. TR 41 alt bölgesi % 8.2’lik paya sahiptir. Tablo 23 TR 4 Doğu Marmara Bölgesinin Su Yüzeyleri ( ha )

İstatistiki Bölge Birimleri

Doğ

al G

öl

Yüz

eyle

ri

Bar

aj

Rez

ervu

ar

Yüz

eyle

ri

Göl

et

Rez

ervu

ar

Yüz

eyle

ri

Aka

rsu

Y

üzey

leri

Sedd

elem

eli

Rez

ervu

ar

Yüz

eyle

ri

TO

PLA

M

%

TR411 Bursa 45.463 596 105 1.466 - 47.630 TR412 Eskişehir - 8.912 209 1.771 - 10.892 TR41 Bursa

Alt Bölgesi TR413 Bilecik - 245 9 454 - 708

TR41 Bursa Alt Bölgesi 45.463 9.753 323 3.691 59.230

77,7

TR421 Kocaeli 4.700 174 3.501 - - 8.375 TR422 Sakarya 5.720 - 143 1.136 - 6.069 TR423 Düzce 450 279 - 505 - 1.234 TR424 Bolu 478 131 127 260 - 997


TR425 Yalova 100 133 - 169 - 302

22,3

TR42 Kocaeli Alt Bölgesi 11.448 717 3.771 2.070 - 16.977 TR4 Doğu Marmara Bölgesi 56.911 10.470 4.094 5.761 - 76.207 100

Kaynak : DSİ

İstatistiki Bölge Birimleri

Yerüstü Suları

(hm3/yıl)

Yer altı Suları

(hm3/yıl)

TOPLAM (hm3/yıl) %

TR411 Bursa 3.536,0 409,5 3.945,5 TR412 Eskişehir 1.029,0 509,5 1.538,5 TR41 Bursa

Alt Bölgesi TR413 Bilecik 320,0 54,7 374,7

TR41 Bursa Alt Bölgesi 4.885 973,7 5.858,7

8,2

TR421 Kocaeli 42,1 2.091,0 2.133,1 TR422 Sakarya 1.710,0 248,0 1958,0 TR423 Düzce 1.650,0 120,0 1.770,0 TR424 Bolu 1.250,0 100,0 1.350,0


TR425 Yalova 342,0 7,5 349,5 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi 4.994,1 2.566,5 7.560,6

91,8

TR4 Doğu Marmara Bölgesi 9.879.1 3.530,2 13.419.3 100 TR - TÜRKİYE 98.000,0 14.000,0 112.000,0

43

TR4 Doğu Marmara Bölgesi toplam Su Yüzeyi 76.207 ha’dır. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde en fazla su yüzeyine sahip alt bölge TR41 alt bölgesidir. TR41 alt bölgesinin payı % 77,7 dir. TR 42 alt bölgesinin payı %22,3’dir

3.2.4. Ormanlık, Fundalık Orman; ağaçlarla birlikte diğer bitkiler, hayvanlar, toprak, su, iklim gibi canlı ve cansız tabiat faktörlerinin birlikte oluşturduğu doğal bir bütünlüğü ifade etmektedir. Türkiye ormanları çeşitli tıbbi, aromatik, endüstriyel ve süs bitkileri ile çok sayıda flora (bitki) ve fauna (hayvan) türlerine sahiptir. Ülkemiz ormanları küresel öneme sahip değerli biyoçeşitlilik kaynakları içermektedir. Bunlardan Göknar, Ladin, Sedir, Ardıç ve Sığla'nın gen merkezi ülkemizdir. Bir başka deyişle, bu ağaç türleri yeryüzüne ülkemizden yayılmışlardır. 77.945.200 hektar olan ülkemiz arazisinin 20.763.248 hektarlık kısmı ormanlarla kaplıdır. Bunu yüzde olarak ifade edersek, topraklarımızın % 26.6’sı ormanlık alandır. Bu alanların yaklaşık 9 milyon hektarı oldukça iyi, geriye kalan 11 milyon hektarı ise bozuk ormanlardır. Türkiye'deki orman alanlarının büyük bir kısmını doğal orman alanları oluşturmaktadır. Ülkemizde kişi başına düşen orman alanı 0,34 ha olup, gelişmiş ülkelere göre düşük bir düzeydedir. Yaklaşık % 25’i ağaçlandırma ile verimli hale getirilmesi mümkün görülen ormanlarımızın 3,5 milyon hektarı aynı zamanda orman üstü ve orman içi mera niteliğindedir. Bozuk ve verimsiz karakteri ağır basan ormanlarımızın biyolojik çeşitlilik ve miktar olarak da ülke yüzeyine dengeli dağılım göstermemektedir. Ormancılık sektörü yılda yaklaşık 3,5 milyon ton fuel-oil’e eşdeğer bir enerji katkısı sağlamaktadır ve doğal yaşamın ve biyolojik çeşitliliğin korunmasında önemli bir işleve sahiptir. Keza ülkemizde önemli olan erozyonun önlenmesi, su rejiminin düzenlenmesi, toplum sağlığı, iklimi düzenleme, çevresel, rekreasyon, turizm vb. kolektif faydaları nedeniyle önemli ve vazgeçilmez bir sektördür. Çünkü ormanlar, bir ülkenin hiç şüphesiz ki en önemli doğal kaynaklarından birisidir, belki de en önemlisidir. Ormanlarımızın % 48'i verimli ormanlardır. Mülkiyet bakımından ise % 99'u devlete aittir. Ormanların korunması, işletilmesi, yeni orman alanları oluşturulması ve ağaçlandırmalar yapılması ile milli parkların işletilmesi Çevre ve Orman Bakanlığı'nın sorumluluğunda bulunmaktadır. Ormanlar yüksek derecede ekonomik değer taşıyan doğal kaynakların başında gelmektedir. Ürettikleri odun hammaddeleri dışında tüm canlıların yaşamında önemli yeri olan ekolojik süreçler bakımından da büyük değerlere sahiptir. Yakın zamana kadar orman 2000'den çok kullanılış yerleri olan odun hammaddeleri için eşsiz bir doğal kaynak olarak algılanmaktaydı. Günümüzde ise ormanın çevresel etkileri ön plana çıkmıştır. Toprak koruma ve erozyonu önleme, su ekonomisini düzenleme yağışları artırma, yeraltı sularını düzenleme, suları temizleme ve niteliğini iyileştirme, oksijen üretip, karbondioksit tüketme, şiddetli rüzgar, kar fırtınası, toprak kayması ve ekstrem sıcaklık zararlarına karşı çevresini koruma, hava hareketlerinin yönünü ve hızını değiştirme, havanın tozlarını süzerek havayı temizleme, iklim rejimini düzenleme, insanların ruh sağlığı ve dinlenmeleri için ortam oluşturma, gürültüyü önleme özellikleri ormanların çevreye olumlu etkilerini oluşturmaktadır. Ormanlar; doğal dengenin korunmasına olan katkıları yanında sosyal ve ekonomik gelişmeye paralel sürekli artan orman ürünleri ihtiyacını karşılamaktadır. Ormancılık sektöründe 20 yıldan az olmayan üretim süresi, bazı ağaç türleri için 200 yıla kadar çıkmaktadır. Ormanların devlet mülkiyetinde olması, başta yasamanın yasalara aykırı ek geçici maddeleri ve kararnameleri olmak üzere, orman alanlarının küçülmesinin önüne geçememiştir. Yasaların yetersiz olması yanında mevcut yasaların yaptırımlarının uygulanmaması ve gerekli önlemlerin alınmaması sonucu, usulsüz kesimler, aşırı hayvan otlatılması böcek ve mantar arızı, rüzgar ve kar devirmesi, asit yağmurları, açma, yerleşme, yangın ve düzensiz işletme gibi biotik ve abiotik nedenler ve yasal düzenlemeler sonucunda ormanlarımız nitelik ve nicelik olarak sürekli azalmıştır. TR 41 Bursa Alt Bölgesi : Orman varlığı bakımından Bursa ili 489.412 ha ile en çok ormanlık alana sahip olup, Bursa ilinden sonra Eskişehir ve Bilecik illeri gelmektedir.TR41 Bursa Alt Bölgesinin %37 lik kısmı orman alanıdır. Ormanlar kızılçam, sarıçam, karaçam, ardıç, sedir, meşe, köknar, ladin,ceviz, çınar, kızılağaç, dişbudak, akçaağaç, fıstıkçamı, defne,kestane,ıhlamur, pırnal meşesi ve sığla v.b orman ağaçlarından oluşmaktadır. Orman içi ve civarındaki köyler orman köyleri olarak kabul edilmiş olup buralara muhafaza amaçlı özel yardımlar sağlanmıştır. TR 42 Kocaeli Alt Bölgesi : Orman varlığı bakımından Bolu ili 471.514 ha ile en çok ormanlık alan sahip olup, Yalova ili ise 46.809 ha ile son sırada yer almaktadır.TR42 Kocaeli Aly Bölgesinin % 48’i ormanlık alanla kaplıdır. Ormanlar kızılçam, sarıçam, karaçam, ardıç, sedir, meşe, köknar, kayın, kavak, Gürgen, ladin, ceviz, çınar, kızılağaç, dişbudak, akçaağaç, fıstıkçamı, defne,kestane,ıhlamur, pırnal meşesi ve sığla v.b orman ağaçlarından

44

oluşmakta olup, orman içi ve civarındaki köyler orman köyleri olarak kabul edilmiş olup buralara muhafaza amaçlı özel yardımlar sağlanmıştır. TR4 Bölgesinde toplam orman ve fundalık alan 2.030.394 ha olup, Ülkenin Toplam orman varlığının %9,8 ne denk gelmektedir.

3.2.5. Flora, Fauna ve Yöreye Özgü Tarımsal Çeşitler TR4 Doğu Marmara Bölgesi flora ve fauna açısından geniş bir potansiyele sahiptir. Bu bölgede gerek orman arazileri, gerekse açık otlaklar, meralar ile yaylalar flora ve fauna bakımından zengindir. Kapari, kekik, salep, adaçayı, biberiye, oğulotu, fesleğen,defne bölgede doğal olarak yetişen aromatik bitkilerdir. Fauna bitkileri olarak ayrıca mazı palamut, sumak,mahlep, menengiç, eğrelti otu, nane, gelinotu ve kardelen sayılabilir. Bölge gerek Milli Parklar, gerek tabiat parkları ve tabiat koruma alanları (Türkiye Tabiatı Koruma Alanları Toplamı = 83.023,5 ha) gerekse de özel çevre koruma ve ramsar alanları açısından geniş alanları barındırmaktadır. 2003 yılı sonu itibariyle Yurdumuzda; 33 Milli Park (Türkiye’nin toplam milli park alanı 686.631 ha.) , 35 adet Tabiat Koruma alanı, 102 adet Tabiat anıtı ile 16 adet Tabiat parkı ( Türkiye Tabiat Parkları toplamı: 69.505 ha.), 14 adet Özel Çevre Koruma alanı bulunmaktadır. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde dağılımları aşağıda çıkarılmıştır. TR41 Bursa Alt Bölgesinde; Bursa ilinde; Uludağ Milli Parkı Bursa ovasına kısa mesafede ve 2543 metre yükseklikte olan Uludağ, Marmara Bölgesi’nin en yüksek noktasıdır. Aras çağlayanı ve doruklarda görülen buzul izleri Uludağ’ın jeomorfolojik yapısının ilgi çekici özellikleridir. Milli Parkın bir başka özelliği de Bursa ovasından Uludağ’ın doruklarına doğru değişen bitki topluluklarının meydana getirdiği orman kuşaklarıdır. Milli Parkın elverişli tabiat şartları ayı, kurt, çakal, tilki, karaca, geyik, tavşan, domuz, keklik, yabani güvercin, akbaba, kartal, çaylak, bülbül, çalıkuşu gibi hayvanların yaşamasına ve çoğalmasına imkan vermiştir. Eskişehir ilinde ; 3 adet Yaban Hayatını Koruma Sahası mevcut olup, bu sahalarda ayı, kurt, geyik, tilki, tavşan, sansar, domuz, keklik, şahin, kartal, kara akbabaları ve göçmen kuşlar ile çeşitli sürüngenler bulunmaktadır.Eskişehir’deki Balık Damı Türkiye de Önemli sulak alanlarından biri olup denizden yüksekliği 799 m ve 1470 ha bir alana sahip olup,birçok kuş türü mevcuttur. TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde; Kocaeli ilinde; Balıkkayalar Tabiat Parkı; 1847 hektar alana sahip olupi. İlgi çekici Jeomorfolojik yapıda olması, ziyaretçilere sunduğu peyzaj güzellikleri yanında rekreasyonel potansiyele de sahiptir. Zengin flora ve faunaya sahiptir. Beşkayalar Tabiat Parkı; 1154 hektar alana sahip olup,. İlgi çekici Jeomorfolojik oluşumların yanında (Kanyon) zengin bitki örütüsü (Karaçam, Porsuk, Göknar, Kayın, Meşe,Gürgen,Ihlamur, Akçaağaç, Kestane, Dişbudak, Çınar,Papaz Külahı, Yabani Elma, Kızılcık, Böğürtlen vs.) ve zengin yaban hayatı (Kurt, Ayı, Çakal, Domuz, Tavşan,Yaban Kedisi,Sansar,Sincap, Şahin, Atmaca, Doğan vs.)bulunmaktadır. Sakarya ilinde; Sakarya ili, doğal bitki örtüsü yönünden çok zengindir. Kuzey Anadolu kıyı dağlarının uzantısı olan dağlar, gür ormanlarla kaplıdır. Hemen hemen her yerde kayın başta olmak üzere gürgen, kavak, kestane, ıhlamur, çınar, akçaağaç ve meşe başlıca ağaç türlerini oluşturur. 700 metre yükselti kuşağından sonra iğne yapraklı ağaçlar da yer almaya başlar. Adapazarı’nı doğusunda bol dişibudak ormanlarına rastlanır. Aynı şekilde Karasu’nun batısında Acarlar Gölü çevresinde de dişibudak ormanları vardır. Burada dişibudak ağaçlarının arasına karaağaç ve kızılağaçlar karışmıştır. Ovalık kesimlerde aşağı Sakarya vadisi çevresinde bitki örtüsü zayıflar. Sakarya il florasında endemik bitkiye fazla rastlanmamaktadır. Cyclamen repandum yani sıklamen endemik bitki olarak göze çarpmaktadır. Ancak bu bitkinin endemizmi bölgeye değil Anadolu’ya hastır. Bunun yanı sıra Türkiye

45

‘de sadece Sakarya bölgesinde Acarlar gölünde Hottonia palustris (su menekşesi) türü bulunmaktadır. Bu nedenle Ulusal ölçekte nadir bir türdür ve korunması gerekir. Anadolu üzerinden geçen iki önemli göç yolunun birisi üzerinde bulunması ve Orta Karadeniz bölümünün sulak alanları ile Trakya’nın sulak alanları arasında bulunan çok az sayıdaki sulak alanların en önemlileri olması, Sakarya ili sulak alanlarını göçmen kuşlar için eşsiz kılmaktadır. Bu alanlardaki ekolojik dengenin bozulması, genetik içgüdü ile buraya göçen kuşların konaklayamayıp telef olmalarına sebep olabilecektir.

- Taraklı Kayaboğazı Mağaralı Kanyon Milli Parkı, - Karasu Acarlar Tabiat Parkı, - Karasu Maden Deresi Tabiat Parkı, - Ferizli Akgöl Tabiat Parkı, - Hendek Kurtköy Tabiat Parkı,

Düzce ilinde; Demirciönü Tabiatı Koruma Alanı; 430 hektar alana sahip olup, Sahada, kayın, gürgen, kestane ve meşe türlerinin yer yer saf, yer yer karışık meşcereler oluşturması, bu özelliğe sahip ekosistemler içerisinde doğal özelliği bozulmamış bir örnek olmasının yanı sıra zengin bir alt flora ve fauna potansiyeline sahip olması kaynak değerleridir. Efteni Gölü Yaban Hayatı Geliştirme Sahası;766,34 ha alana sahip olup, Sahanın özellikleri göç yolları üzerinde bulunması sebebiyle sahada 150-180 civarı göçmen ve kalıcı kuş türleri barınmaktadır.Başlıca kuş türleri ise; Kuğu, Boz kaz, Sakarca, Suna, Angıt, Yeşilbaş, Boz Ördek, Fiyu, Bekri, Çıkrıkçın, Kılkuyruk, Kaşıkçın, Macar, Elmabaş, Pasbaş, Gri Balıkçık, Karabatak, Toy, Mezgemdek gibi türler mevcut olup, Sibirya Kazı gibi nadir görülen türlere de rastlanmaktadır. Bolu ilinde; Yedigöller Milli Parkında; İbrelilerden; sarıçam, karaçam, göknar, porsuk. Yapraklılardan; meşe, kayın, kavak, kızılağaç, karaağaç, akçaağaç, ıhlamur, dişbudak ve fındık, Ağaçcıklardan; kızılcık, mürver, orman gülü, papazkülahı, sandal, üvez ve alıç. Çalı formunda bulunan bitkiler; böğürtlen ve ahududu otsu bitkilerden; sıklamen, kabalak, yabani zambak, sahlep, öksürük otu ve kesili kiraz olmak üzere 238 çeşit türdür. Ormanda hakim ağaç türü kayın ağacıdır. Milli Parkta ayrıca anıtsal nitelikte 25 m boy, 6 m çevresinde karaçam bulunmaktadır. Ayrıca bu ağaç yörenin en yaşlı ağacı olma niteliğindedir. Yedigöller Milli Parkında koruma altına alınan Geyik, karaca, ayı, domuz, tilki, kurt, sincap ve diğer yaban hayvanları türleri bulunmaktadır. Ayrıca park içerisinde 100 çeşit değişik kuş türüne rastlanılmıştır. Ayrıca geyik üretme ve yetiştirme istasyonunda bulunan geyikler zaman zaman yaban hayatına bırakılmakta ve yaban hayatının dengesi sağlanmaktadır. Abant Gölü Tabiat parkı; 1150 hektar alana sahip olup, Bitki örtüsü ve yaban hayatı özelliğine sahip, manzara bütünlüğü içerisinde halkın dinlenme ve eğlenmesine uygun bir tabiat parçasıdır. Göknar, Sarıçam, Kayın, Karaçam, Meşe, Kavak, Dişbudak, Gürgen, Söğüt, Ardıç, Orman gülü, Ilgın, Fındık, Muşmula, Papaz Külahı, Kuşburnu gibi zengin bitki örtüsü, ayrıca Geyik, Karaca, Yaban Domuzu, Ayı, Tilki, Çakal, Tavşan ve çok sayıda yırtıcı-ötücü kuş alanda bulunmaktadır. Kökez Tabiat Koruma Alanı;324 hektarlık bir alana sahip olup, çok yaşlı ve boylu Uludağ köknarı ve kayın ağırlıklı bakir bir orman ekosistemi özelliğine sahip bulunmaktadır. Ayrıca münferit olarak yabani kiraz, çilek ve fındık gibi türler de alanda mevcuttur. Geyik, Karaca, domuz, ayı, kurt, tilki, tavşan gibi türler yaban hayatını oluşturur. Sülüklügöl Tabiat Koruma Alanı;809,5 hektar bir alana sahiptir. İhtiva ettiği sulak saha ve orman ekosistemleri ve bu ekosistemlerde yaşayan bitki ve hayvan türü çeşitliliği ile ilginç peyzaj özelliğine sahip bir alandır. Sahada Karaçam, Sarıçam, Göknar, Kayın, Saplı Meşe,Sapsız Meşe, Palamut Meşesi, Titrek Kavak, Ak Kavak, Gürgen, Çınar, Ihlamur, Akçaağaç, Kızılağaç, Yaban Kirazı, Dişbudak ayrıca; Karaca, Yaban Domuzu,Ayı, Kurt, Tilki, Tavşan, Atmaca, Ağaç Kurbağası yaşayan türlerdir. Akdoğan Ve Rüzgarlar Ebe Çamı Tabiatı Koruma Alanı;174 ha bir alana mevcuttur. Nadir ve tehlikeye düşmüş Ebe Çamı’nın yayılış alanı, ayrıca Karaçam, Meşe, Ahlat, Karayemiş,Orman gülü, Fındık, Böğürtlen, Kızılcık, Çilek ökseotu, Karanfil, Kabalak, Ebegümeci, Sütleyen bitki örtüsünü oluşturur. Domuz, Tilki, Gelincik, Tavşan, Sincap, Kirpi, Keklik, Üveyik, Tahtalı, Kumru, Guguk, Baykuş, Arı kuşu, Ağaçkakan, Saka gibi türlerle zengin yaban hayatına sahiptir. Kale-Bolu Fındığı Tabiatı Koruma Alanı; 460 hektar bir alana sahip olup, Bolu Fındığı başta olmak üzere, Uludağ Göknarı, Sarıçam, Karaçam, Meşe, Kayın, Titrek Kavak, Gürgen, Karaağaç, Çınar, Ihlamur, Dişbudak gibi türlerin oluşturduğu bitki örtüsüne sahiptir.

46

Yalova ilinde; Armutlu-Mecidiye-Hayriye havzasında sülün ve keklik; Hasanbaba korusunda geyik koruma alanları mevcuttur. Merkez Samanlı köyünde Türkiye’nin tek canlı ağaç müzesi olan Karaca Arbereoutum bulunmaktadır.Çınarcık İlçesi Şenköy ve Merkez İlçesi Kurtköy de 1500-2000 yaşlarında 2 adet çınar ağacı bulunmakta olup koruma altına alınmamıişlardır. 3.3. İnsan ve Kurumsal Kaynakları 3.3.1. İnsan Kaynakları Tablo 24 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Nüfus Grubu ve Cinsiyete göre Nüfus Dağılımı

BÖLGE İLLER Çalışan Toplam Erkek Kadın Bursa 825.531 550.355 275.176

Eskişehir 244.128 170.809 73.319 TR41 Bursa Alt Bölgesi

Bilecik 85.543 58.057 27.486

Alt Bölge Toplamı 1.155.202 779.221 375.981

Kocaeli 502.950 331.236 171.714

Sakarya 314.903 200.514 114.389

Düzce 156.841 92.465 64.376

Bolu 133.928 79.750 54.178


Yalova 72.800 48.389 24.411

Alt Bölge Toplamı 1.181.422 752.354 429.068

TR4 Doğu Marmara Bölgesi 2.336.624 1.531.575 805.049 Kaynak : TUİK 2000 Genel Nüfus Sayımı Ülkemiz nüfusunun %50.6’sının erkek nüfusu, %49,4’ünü kadın nüfusu oluşturur. TR4 Doğu Marmara bölgesinde çalışan nüfusun % 66’sını erkek nüfusu, geri kalan % 34’ünü kadın nüfusu oluşturmaktadır. TR4 Doğu Marmara bölgesinde en fazla çalışan nüfusa sahip il Bursa, en az nüfusa sahip il Yalovadır.

47

Tablo 25 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Ekonomik Faaliyet ve Cinsiyetlere Göre İstihdam Edilen Nüfus

Kaynak : TUİK 2000 Genel Nüfus Sayımı Tablo 26 TR41 Bursa Alt Bölgesi Ve TR42 Kocaeli Alt Bölgesi Ekonomik Faaliyete Göre İstihdam Edilen Nüfus

Kaynak : TUİK 2000 Genel Nüfus Sayımı Tablo 27 TR41 Bursa Alt Bölgesi ve TR42 Kocaeli Alt Bölgesi İşgücü Durumu (2000)

TR41Bursa Alt Bölgesi TR42 Kocaeli Alt Bölgesi TÜRKİYE Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

12+yaş 2.433.118 1.213.835 1.219.283 2.149.049 1.106.750 1.042.299 51.724.194 26.040.972 25.683.222 İşgücü 1.266.910 852.245 414.665 1.272.883 817.861 455.022 28.544.359 18.379.819 10.164.540 İstihdam 1.155.382 779.401 375.981 1.181.422 752.354 429.068 25.997.141 16.567.405 9.429.736 İşsiz 111.528 72.846 38.682 91.461 65.507 25.954 2.547.218 1.812.414 734.804 Kaynak : TUİK 2000 Genel Nüfus Sayımı

BÖLGE 1. Alt Bölge 2. Alt Bölge

İLLER Bursa Eskişehir Bilecik

Alt Bölge

Toplamı Kocaeli Sakarya Düzce Bolu Yalova

Alt Bölge

Toplamı

TR4 Toplamı

E 118.495 41.713 18.454 178.662 69.678 68.676 36.837 29.855 11.458 215.504 394.166Ziraat, Avcılık, Ormancılık ve Balıkçılık K 158.580 44.564 21.328 224.472 126.670 94.864 54.164 45.910 16.569 338.177 562.649

E 1.953 2.039 431 4.423 1.447 771 197 530 102 3.047 7.470Madencilik ve Taş Ocakçılığı K 93 60 32 185 90 7 5 3 7 112 297

E 170.381 37.061 13.213 220.655 85.748 32.775 13.865 11.637 6.985 151.010 371.665İmalat Sanayii K 56.770 6.244 2.571 65.585 13.383 6.095 4.902 2.382 2.583 29.346 94.931E 3.067 741 225 4.033 1.381 869 274 295 285 3.104 7.137Elektrik, Gaz ve Su K 322 108 29 459 147 82 23 36 18 306 765E 40.143 10.687 2.854 53.684 41.114 20.863 14.004 7.902 9.355 93.238 146.922İnşaat K 719 278 56 1.053 706 184 101 75 87 1.153 2.206E 81.891 21.334 4.281 107.506 39.112 25.255 9.986 8.413 6.492 89.258 196.764Toptan ve

Perakende Ticaret Lokanta ve Oteller K 15.663 4.307 756 20.726 7.201 3.284 1.265 1.388 1.377 14.515 35.241

E 26.557 10.394 2.427 39.378 18.106 8.578 3.687 3.929 2.513 36.813 76.191Ulaştırma, Haberleşme ve Depolama K 1.561 572 88 2.221 953 315 113 170 143 1.694 3.915

E 15.861 4.922 1.053 21.791 9.177 4.321 2.219 1.772 1.624 19.113 40.904Mali Kurumlar,Sigorta Taşınmaz Mallara Ait İşler ve Kurumları,Yardımcı İş Hizmetleri

K 8.109 2.335 376 10.820 4.476 1.590 678 696 787 8.227 19.047

E 91.535 41.246 14.775 147.556 65.054 38.282 12.036 15.385 9.523 140.550 288.106Toplum Hizmetleri, Sosyal ve Kişisel Hizmetler K 33.221 14.801 2.206 50.228 17.982 7.941 3.097 3.510 2.827 35.357 85.585

E 517 672 344 1.533 419 124 90 32 52 717 2.250İyi Tanımlanmamış Faaliyetler K 138 50 44 232 106 26 28 8 13 181 413

TR41Bursa Alt Bölgesi TR42 Kocaeli Alt Bölgesi TÜRKİYEToplam İstihdam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

Tarım 403.134 178.662 224.472 553.681 215.504 338.177 12.576.827 5.443.771 7.133.056 Sanayi 295.340 229.111 66.229 186.925 157.161 29.764 3.470.360 2.835.100 635.260 İnşaat 54.737 53.684 1.053 94.391 93.238 1.153 1.196.246 1.176.827 19.419 Hizmet 400.226 316.231 83.995 345.527 285.734 59.793 8.719.693 7.083.430 1.636.263

48

Ülkemizde tarımsal yayım faaliyetlerinden birinci dereceden sorumlu olan kurum Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’dır. Bakanlık bu hizmetini İl ve İlçe teşkilatlarındaki teknik personeli ile yürütmektedir. Türkiye’de tarımsal yayım hizmetlerini ağırlıklı olarak kamu kesimi yürütmektedir. Özel sektörde tarımsal yayım hizmetlerini son zamanlarda sayıları artmaya başlayan özel danışmanlık şirketleri ile çiftçilere girdi sağlayan kuruluşlar ve veteriner hekim klinikleri sağlamaktadır.. “Tablo 28’de TR4 Doğu Marmara Bölgesinde üreticiye bire bir hizmet veren teknik personellere ilişkin rakamlar verilmiş olup Kamu sektörü için yalnızca Tarım İl ve İlçe Müdürlüklerindeki personele yer verilmiştir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde de yayım faaliyetlerini ağırlıklı olarak kamu kesimi yürütmektedir. Tablo 28 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İllerinde Kamu ve Özel Sektördeki Tarımsal Hizmet Veren Personel

Tarım İl Ve İlçe Müdürlükleri Tarım Danışmanları

İlaç Bayi-Klinik- Danışmanlık Vb.

İstatistiki Bölgeler

Müh

endi

s

Vet

erin

er

Hek

im

Vet

erin

er

Sağ.

Tek

n.

Zir

aat T

ekn.

Ev

Eko

. T

ekn.

Müh

endi

s

Vet

erin

er

Hek

im

Müh

/Tek

n.

Vet

erin

er

Hek

im

Bursa 154 50 47 175 7 13 3 925 136 Eskişehir 69 30 32 46 8 12 1 164 39 Bilecik 34 14 14 28 1 6 3 20 20 TR41 Bursa Alt Bölgesi 257 94 93 249 16 31 7 1109 195

Kocaeli 55 26 16 60 7 5 1 509 110 Bolu 39 23 18 28 5 6 1 8 42 Düzce 37 15 13 20 4 9 - 28 11 Yalova 30 9 12 12 7 6 1 82 6 Sakarya 53 28 16 48 1 10 4 73 62 TR42 214 101 75 168 24 36 7 700 231 TR4 Doğu Marmara 471 195 168 417 40 67 14 1.809 426

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü Verileri 2005-2006 3.3.2. Kurumsal Kaynaklar

3.3.2.1.Tarıma Hizmet ve Girdi Sağlayan Kuruluşlar Tarımsal üretimi destekleme hizmetleri ( Tarımsal teknoloji, hayvan sağlığı, tohum ve damızlık gibi girdi dağıtımı ve pazarlama ) büyük ölçüde devlet kuruluşları, kooperatifler, sivil toplum örgütleri ve özel sektör kuruluşları tarafından sağlanmaktadır. TR 4 Doğu Marmara Bölgesi illerinde tarıma destek veren kuruluşlar ve sağladığı hizmetler tablo 28’de gösterilmiştir. TR4 Doğu Marmara Bölgesi İllerindeki kurumsal yapılara baktığımızda; Tarım İl Müdürlüğü, Devlet Su İşleri, İl Özel İdaresi Köy Hizmetleri, Toprak Mahsulleri Ofisi gibi kamu kurumlarının yanında aşağıdaki ana başlıklar altında incelediğimiz kurumlar da tarıma hizmet sağlayan kuruluşlardandır. DSİ Bölge Müdürlüğü Su ve toprak kaynakları ile hidroelektrik enerji potansiyeli gibi konular üzerinde etüt,planlama, proje gibi çalışmalar yapmaktadır.

Valilik İl Özel İdaresi Köy Hizmetleri Sulama hizmetleri, toprak muhafaza hizmetleri, tarla içi geliştirme, drenaj ve laboratuvar hizmetleri vermektedir.

Orman İşletme Müdürlüğü Orman içi ve civarındaki halkın sosyal ve ekonomik durumunun iyileştirilmesine yönelik çalışmaların yanında, ağaçlandırma çalışmaları, orman yaygınlarını önleme ve mücadele gibi çalışmalar yapmaktadır.

49

Toprak Mahsulleri Ofisi TMO bir kamu iktisadi teşekkülü olup, amacı yurtta hububat fiyatlarının üreticiler yönünden normalin altına düşmesini ve tüketici halk aleyhine anormal derecede yükselmesinin engellemektir.

KOOPERATİFLER

Tarım Kredi Kooperatifleri ( TKK ) TKK Türkiye genelinde yaygın olarak örgütlenmişlerdir. Çiftçiye üretimde girdi desteği ( tohum, gübre, zirai ilaç, yem ve yem katkıları, motorin, madeni yağ, zirai alet ve makine, damızlık hayvan, sera naylonu ) ve nakit kredi olanağı sağlamaktadır.

Marmara Birlik Sadece zeytin ve zeytin ürünleri üzerine hizmet vermektedir.

Trakya Birlik Ayçiçeği üreticilerine yönelik hizmet vermektedir.

Fiskobirlik Fındık üreticilerine yönelik hizmet vermektedir.

Panko Birlik Çiftçiye üretimde girdi desteği ( tohum, gübre, zirai ilaç, yem ve yem katkıları, motorin, madeni yağ, zirai alet ve makine, damızlık hayvan, sera naylonu ) ve nakit kredi olanağı sağlamaktadır. Sebze Üreticileri Birliği TR42 Kocaeli Alt Bölgesi’nde ki Yalova ilinde 42 üretici üyeye sahiptir olup, 2006 yılında faaliyete başlamıştır. Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri Genel kooperatif ilkelerine sahip olup, kuruluş amaçları doğrultusunda belli ürünler bazında kalite ve istikrarı sağlayacak ürünleri üretimden pazarlanmasına kadar ortaklarına destek olmak amacıyla kurulmuştur. Sulama Kooperatifleri Bu kooperatiflerle yer altı ve yer üstü suların çiftçiler tarafından kullanımı amaçlanmıştır. Su Ürünleri Kooperatifi Su ürünleri yetiştiriciliği ve pazarlama amacı kurulmuştur. Tarımsal Şirketler Genellikle büyük aile işletmeleri şeklinde olup, genelde limitet ve az da olsa anonim şirketler mevcuttur. Ürün Borsaları Ticaret Borsalarında süs bitkileri ve kesme çiçek başta olmak üzere tüm ürünler tescil edilmektedir. Tüccar tarafından müracaat edildiği takdirde muamele gören ürünlerde fiyat tespitleri yapılmaktadır. Ziraat Odası Tüzel kişiliğe sahip kamu yararına çalışan “ Ziraat Odaları ve Ziraat Odaları Birliği” bağımsız politika üretememeleri ve üreticilerin ekonomik örgütleri olan kooperatiflerle işbirliği yapmamaları gibi nedenlerle üreticilere yeterince hizmet verememekte olup, ülke düzeyinde tüm kesimini temsil eden devlet müdahalesinin olmadığı bir örgüt yapısına da kavuşamamıştır. ÇİFTÇİ BİRLİKLERİ Köylere Hizmet Götürme Birlikleri Köyün alt yapısını iyileştirme, köye içme suyu, yol gibi hizmetleri götürmek amacıyla kurulmuş birlikler olup, Türkiye’de bir zamanlar yaygın olan bir örgütlenme biçimidir. Sulama Birlikleri DSİ tarafından yapılan sulamaların kullanıcılara devri sonucu oluşan birliklerdir.

50

Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği Birlik, veterinerlik hizmetleri ( Suni tohumlama, aşılama, muayene v.s.), soy kütüğü ve ön soy kütüğü çalışmaları içerisinde kulak küpesi temini, küpeleme ile kayıt tutma, yem tohumluğu temin etme ve satma, çiftlik malzemeleri temini ve satışı, damızlık satışı, yayım (gazete,dergi) gibi faaliyetlerde bulunmaktadır. Arı Yetiştiriciliği Birliği Arı Yetiştiricileri Birlikleri; 4631 sayılı Hayvan Islahı Kanunu ve 19 Aralık 2001 tarihinde Resmi Gazete'de yayınlanan 'Islah Amaçlı Yetiştirici Birliklerinin Kurulması ve Hizmetleri hakkında yönetmelik 'esaslarına göre kurulur. Bakanlık onaylı Ana sözleşme kapsamında faaliyet sürdürür . aynı il hudutları içinde 50 adet arılı kovanı bulunan ya da Bakanlıktan üretim izni almış Ana Arı üreticisi olan asgari 7 kişi / tüzel kişi Valiliğe müracaat ederek Arı Yetiştiriciliği Birliğini kurabilir. Tarım Danışmanları 2004 yılı başında Bakanlığımızın uygulamaya koymuş olduğu Köy Merkezli Tarımsal Üretime Destek Projesi kapsamında ülke genelinde 1022 tarım danışmanı ile sözleşme imzalanmıştır. Proje kapsamında 2006 yılı içerisinde TR4 Doğu Marmara Bölgesi İllerinde 67’si Ziraat Mühendisi ve 14’u Veteriner Hekim olmak üzere 81 Tarım Danışmanı hizmet vermekte olup Finansmanı İl Özel İdareleri ve bazı sivil toplum örgütlerince karşılanmaktadır. Tarım Danışmanları belirlenen köy ve beldelerde çiftçilerin sorunlarını yerinden çözmekte ve eğitimlerini sağlamaktadır.

51

Tablo 29 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Tarımsal Organizasyon Fonksiyonları ve Sorumlulukları

Verilen Hizmetler İlgili Kurum

Yayım-Eğitim-Araştırma

Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri, Tarım Danışmanları, Ziraat Odaları Üniversiteler Sakarya Tarımsal Araştırma Enstitüsü, ( Sakarya) Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü (Yalova) Çayırova Tohum Test ve Sertifikasyon Müdürlüğü (Kocaeli) Kavakçılık Araştırma Enstitüsü (Kocaeli) Tübitak Test ve Araştırma Enstitüsü (Kocaeli-Bursa) Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü (Eskişehir) Toprak Su ve Kaynaklarını Araştırma Enstitüsü (Eskişehir)

Sulama DSİ (Büyük ölçekli), İl Özel İdaresi ( Köy Hizmetleri) Sulama Kooperatifleri ve Birlikleri

Orman Köylerini Kalkındırma Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri Çevre ve Orman Bakanlığı İl Müdürlükleri

Veteriner Hizmetleri-Suni Tohumlama ve Damızlık

Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri Serbest Veteriner Hekimler Hayvan Yetiştiricileri Birliği Belediyeler

Tarımsal Girdiler (Tohum, gübre, zirai mücadele ilaçları)

Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri TİGEM Tarımsal Kooperatifler Hayvan Yetiştiricileri Birliği Özel Kuruluşlar Diğer çiftçiler

Tarımsal Kredi T.C. Ziraat Bankası, Tarım ve Kredi Kooperatifleri Diğer (Özel Bankalar)

Ürün Pazarı

TMO Marmara Birlik Koza Birlik Fisko Birlik Trakya Birlik Panko Birlik Sebze Üreticileri Birliği ( Yalova ) Kivi Yetiştiricileri Birliği (Yalova) Mantar Yetiştiricileri Birliği (Yalova) Çeltik Üreticileri Birliği (Bursa) Meyve Fidan Yetiştiricleri Birliği (Bursa) Kesme Çiçek Borsası Kooperatifler Tüccarlar ,Canlı hayvan pazarı Semt Pazarları,Haller Süs Bitkileri Yetiştiricileri Birliği (Sakarya-Yalova)

Süt Toplama ve Pazarlama Çiftçi Örgütleri Özel Sektör Köylere Hizmet Götürme Birlikleri

Et İşleme Özel Kuruluşlar Belediyeler

Diğer Finansman Kaynakları

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İl Özel İdaresi Köylere Hizmet Götürme Birlikleri Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Dünya Bankası AB Fonları Çiftçi Örgütleri

52

3.4. Fiziki Sermaye Kaynakları 3.4.1. Tarımsal Araç – Gereç Varlığı (Sulama ve drenaj amaçlı tarla içi şebekeler, süt sağma makineleri, kombine biçer döverler, tarımsal işlemler için gerekli tarımsal makineler, traktörler, ürün toplama-soğutma ve işleme tesisleri v.b) Tablo 30 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Traktör ve Bazı Tarımsal Araç Gereç Sayıları

B

UR

SA

ESK

İŞE

HİR

BİL

ECİK

TR

41

KO

CA

ELİ

SAK

AR

YA

DÜ

ZC

E

BO

LU

YA

LO

VA

TR

42

TR

4

TÜ

RKİY

E

TR

4 D

oğu

Mar

mar

a (%

)

Toplam Traktörler 41.220 15.992 6.651 63.863 7.175 21.463 6.125 12.312 1.568 48.643 112.506 1.009.065 11,15

Tek Akisli Traktörler 362 475 200 1.037 187 1.212 712 21 90 2.222 3.259 15.004 21,72

İki Akisli Traktörler Toplam

40.842 15.990 6.451 63.283 6.988 20.190 6.125 12.292 1.458 47.053 110.336 993.860 11,10

<10 447 490 207 1.144 17 1.441 927 69 116 2.570 3.714 18.908 19,64 11-24 678 346 225 1.249 223 1.851 112 327 58 2.571 3.820 21.075 18,13 25-34 3.462 733 753 4.948 1.726 2.245 307 1.455 102 5.835 10.783 77.747 13,87 35-50 18.978 4986 429 24.393 1.862 10.679 3.419 8.112 817 24.889 49.282 458.677 10,74 51-70 16.497 8354 1418 26.269 399 5.160 1.360 2.207 363 9.489 35.758 376.108 9,51 >70 1.142 1.081 19 2.242 399 80 - 143 115 737 2.979 56.349 5,29 Kulaklı Traktör Pull 41.278 11.195 7.300 59.773 6.981 15.919 3.899 11.974 1.575 40.348 100.121 947.416 10,57

Kulaklı Anız Pulluğu 526 302 84 912 105 1.040 - 10 8 1.163 2.075 26.285 7,89

Biçerdöver 116 811 13 940 91 137 - 38 2 268 1.208 11.519 10,49 Diskli Tırmık 13.733 3.349 367 17.449 469 1.893 32 7.720 304 10.418 27.867 191.739 14,53 Taş Toplama makina - 8 - 8 - - - - - 0 8 356 2,25

Toprak Tesviye mak. 226 189 2 417 - 85 - 60 - 145 562 14.106 3,98

Set Yapma makinesı 15 13 2 30 - - - 2 - 2 32 12.303 0,26

Kim.Güb. Dağ.mak. 10.296 6.976 981 18.253 788 4.361 277 2.068 144 7.638 25.891 320.609 8,08

Fide Dikim makinesı 372 4 - 376 - - - 21 - 21 397 10.621 3,74

Sap Döver Harman mak. 1.227 1.489 - 2.716 90 607 321 5.254 22 6.294 9.010 193.930 4,65

Ürün Kurutma mak 9 6 - 15 - 16 - - - 16 31 392 7,91

Mısır Silaj Makinası 359 150 47 556 82 496 101 76 9 764 1.320 7.416 17,80

Ot Silaj makinesı 162 26 7 195 4 43 - 17 1 65 260 5.715 4,55

Mısır Hasat mak. 1 4 - 5 - 47 9 4 - 60 65 506 12,85

Yem Hazırlama mak.

619 435 305 1.359 35 649 60 578 32 1.354 2.713 18.604 14,58

Sap Parçalama mak.

28 151 5 184 - 8 2 267 - 277 461 12.876 3,58

Sırt Pulverizatörü 26.484 3.418 2.831 32.733 3.577 7.241 3.755 2.318 667 17.558 50.291 580.547 8,66

Yağmurlama Tesisi 19.396 14.954 869 35.219 330 4.396 180 1.347 182 6.435 41.654 194.055 21,47

Damla Sul Tesisi 11.171 85 3.560 14.816 330 822 180 233 122 1.687 16.503 142.350 11,59

Kaynak : TUİK Tarımsal Yapı,2004 Tarım İl Müdürlüğü 2004

53

Tablo 31 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Traktör ve Bazı Tarımsal Araç Gereç Sayıları (Adet) (Devamı)

BU

RSA

ESK

İŞE

HİR

BİL

ECİK

TR

41

KO

CA

ELİ

SAK

AR

YA

DÜ

ZC

E

BO

LU

YA

LO

VA

TR

42

TR

4

TÜ

RKİY

E

TR

4 D

oğu

Mar

mar

a (%

)

Süt Sağım Tesisi (Sabit) 460 50 11 521 - 52 34 36 63 185 706 5.637 12,52 Seyyar Süt Sağım mak. 7.722 2.597 1.016 11335 1.290 1.696 90 1.874 226 3886 15221 121.537 12,52 Römork 39.250 15.176 6.383 60809 7.091 20.553 4.460 11.450 1512 37975 98784 986.313 10,02 Su Tankeri 5.725 1.396 659 7780 552 3.000 79 421 231 3731 11511 176.576 6,52 Kültüvatör 8.796 5.757 771 15324 158 1.987 1.325 1.245 4557 19881 430.074 4,62 Komb.Hububat Ek.Mak 751 6.404 871 8026 140 962 140 597 10 1709 9735 166.897 5,83 Pnomatik Ek.Mak. 96 248 1 345 52 48 30 27 3 108 453 20.668 2,19 Patates Dikim Mak. 97 114 - 211 - 5 - 1.455 - 1460 1671 11.875 14,07 Balya makinesı 443 332 17 792 712 354 - 133 12 499 1291 9.072 14,23 Patates Sökme Mak. 77 114 10 201 - 12 - 711 - 723 924 15.637 5,91 Kuyruk Milinden Hareketli Pülverizatör

12.873 4.651 1.621 19145 240 3.189 92 1.211 849 5341 24486 239.126 10,24

Atomizör 2.715 461 379 3555 1.150 1.399 502 619 177 2697 6252 100.823 6,20 Motopomp 22.615 9.407 2.374 34396 853 3.538 134 205 378 4255 38651 353.881 10,92 Derin Kuyu Pompası 912 1.121 113 2146 43 100 12 269 205 586 2732 99.623 2,74

Kaynak : TUİK Tarımsal Yapı,2004 Tarım İl Müdürlüğü 2004 Türkiye tarımında makineleşme yaklaşık elli yıllık bir geçmişe sahiptir. Bu süre zarfında traktör ve tarım makineleri varlığında ve bunların kullanımında önemli kazanımlar elde edilmiştir. Değerleriyle dünya ortalamasının üzerinde mekanizasyon düzeyleri sağlanmıştır. Ancak, ulaşılan düzey gelişmiş ülke değerlerinin henüz çok gerisindedir. Ayrıca, mevcut parkın yaş ortalaması çok yüksek (16 yaş), güç ortalaması çok düşük(42 KW)’tür; traktör başına düşen makine sayısı ancak 4 kadardır. Bunların yanı sıra tarımsal yapının elverişsizliği nedeniyle mekanizasyon etkinliği düşüktür. Tarımsal nüfus ve işletme sayısı fazla, dolayısıyla fert ve işletme başına düşen gelir ve alan değerleri küçüktür. Ayrıca, işletmelerdeki parsel sayısı fazladır. Bu nedenlere bağlı olarak mekanizasyon araçları edinimi zor, kullanımında ve bu bağlamda tarımsal üretimin genelinde verimlilik düşüktür. Türkiye’deki ve TR4 Doğu Marmara Bölgesindeki tarımsal araç-gereç sayıları; tarımsal üretim deseni ve tarımın gelişmişlik düzeyine göre değişiklik göstermektedir. TR4 Doğu Marmara Bölgesi tarımsal araç-gereç modernliği ve sayısı açısından Türkiye ortalamalarına baktığımızda orta düzeyde verilere sahip olduğu görülmektedir.

54

Tablo 32 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Traktör Verileri (2004)

İLLER Tarım Alanı (ha)

Traktör Sayısı (adet)

Biçerdöver Sayısı

Hektara Düşen Traktör Sayısı

Traktör Başına Düşen Ortalama Tarım Alanı (ha.)

Bursa 348.977 41.220 116 0,12 8,47 Eskişehir 567.147 15.992 811 0,03 35,46 Bilecik 107.136 6.651 13 0,06 16,11 TR41 1.023.260 63.863 940 0,06 16,02 Kocaeli 98.140 7.175 91 0,07 13,68 Sakarya 195.778 21.463 37 0,11 9,12 Düzce 89.699 6.125 - 0,07 14,64 Bolu 134.832 12.313 0,09 10,95 Yalova 12.227 1.571 2 0,13 7,78 TR42 530.676 48.647 130 0,09 10,91 TR4 Doğu Marmara Bölgesi 1.553.936

112.510 1.070 0,07 13,81 TÜRKİYE 26.579.218 1.009.065 11.519 0.04 26,34

Kaynak : TUİK,Tarımsal yapı 2004

Türkiye’de traktör sayısı bugün bir milyon civarındadır.

Türkiye’deki tarım alanlarının %5,84’ü Doğu Marmara Bölgesinde bulunmasına karşın traktör varlığının %11.13’u oranında traktör bulunmaktadır.Traktör başına düşen ortalama tarım alanı ise 13.81 ha’dır.Doğu Marmara Bölgesinde hektara düşen traktör sayısı bakımından Yalova ili en önde gelirken Eskişehir ise en sonda yer almaktadır. Traktör yoğunluğu olarak Mısır, Meksika, Pakistan gibi ülkeleri geçmemize rağmen Avrupa ülkelerinin çok gerisinde bulunmaktayız. Marmara, Orta-Güney, Orta-Kuzey ve Ege bölgeleri Türkiye ortalamasının üstünde, diğerleri ise altında yoğunluk değerlerine sahiptir.

3.4.2. Toprak Koruma ve Sulama Tesisleri Tarımsal üretimde en büyük fiziki sermaye toprak ve sudur. Bu kaynakların etkin olarak kullanılabilmesi, sel ve erozyon gibi zararların meydana gelmemesi için DSİ ve Köy Hizmetlerince çalışmalar yapılmakta olup bölgemizde kamu tarafından yapılan tesislerin ve bu tesislerden yararlanan alanların miktarı aşağıda tablo 36’da verilmektedir. Tablo 33 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde DSİ ve KHGM Tarafından yapılan Toprak ve Sulama Tesisleri

Sulama Tesisleri

Toprak Muhafaza

Tarla İçi Gel.

Drenaj Ve Top.Isl.


Proj

e A

dedi

Saha

(H

a)

Proj

e A

dedi

Saha

(H

a)

Proj

e A

dedi

Saha

(H

a)

Proj

e A

dedi

Saha

(H

a)

TR411 Bursa 338 21.588 16 696 15 24.622 10 2.884 TR412 Eskişehir 384 31.099 33 2.613 18 27.760 34 2.813

TR41 Bursa Alt Bölgesi TR413 Bilecik 164 11.180 9 325 0 0 8 1.119 TR41 Bursa Alt Bölgesi 886 63867 58 3634 33 52382 52 6816

TR421 Kocaeli 104 7.545 6 2.260 0 0 16 3.150 TR422 Sakarya 72 8.437 5 332 0 0 139 36.512 TR423 Düzce 19 892 6 898 0 0 4 1.150 TR424 Bolu 176 8.920 6 385 0 0 10 2.036


TR425 Yalova 36 2.277 0 0 0 0 0 0 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi 407 28.071 23 3.875 0 0 169 42.848 TR4 Doğu Marmara Bölgesi 1.293 91.938 81 7.509 33 52.382 221 49.664

Kaynak : www.khgm.gov.tr (Toprak ve Su Kaynakları Envanteri -2005)

http://www.khgm.gov.tr/

55

3.5. Finans Kaynakları Öz Sermayesi yetersiz tarımsal işletmeler, işletmelerini büyütmek , yeni yatırımlar yapabilmek için ve hatta zaman zaman üretim faaliyetlerini sürdürebilmeleri için kredi kaynaklarına ihtiyaç duyarlar. Tarımsal üretimde sermayenin devir hızının yavaş olması nedeniyle, dünyanın hemen her ülkesinde, tarım sektörü , piyasa faiz oranlarının altında faiz oranları ile kredilendirilmektedir. 3.5.1. Ziraat Bankası ve Tarım Kredi Kooperatifleri 1888 yılında kurulmuş olan Ziraat Bankası üreticilerin finansman ihtiyaçlarının uygun koşullarda karşılamak üzere görevlendirilmiştir. Devletçe sağlanan her türlü tarımsal destekler Ziraat Bankası tarafından üreticilere ulaşmaktadır. 2005 yılı içerisinde tarımsal üretimin geliştirilmesi, verimliliğin ve kalitenin artırılması amacıyla, 2005/8378 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı kapsamında üreticilere Ziraat Bankası ve Tarım Kredi Kooperatifleri’nce tarımsal üretime yönelik yatırım ve işletme kredisi kullandırılmaktadır. Bu kredilerde sertifikalı tohumluk, organik tarım vb. konularda değişik oranlarda indirim uygulanmaktadır. Tarım Kredi Kooperatifleri üyelerine ayrıca, ayni kredi de kullandırmaktadır. 3.5.2. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Fonu Düşük gelir düzeyine sahip insanlara yardım etmek amacı ile kurulmuş olan vakıf, kırsal kesimde yaşayan insanların mesleki eğitim ve istihdamına yönelik çalışmalar da yapmaktadır. 2004 yılında Dünya Bankasının vakfa aktarmış olduğu kaynak ile SRAP (Sosyal Riski Azaltma Projeleri) uygulanmaktadır. Bu kaynak kapsamında tarımsal projelere de kredi sağlanmaktadır. 3.5.3. İl Özel idareleri ve Köylere Hizmet Götürme Birlikleri İlin ihtiyaçlarını kendileri için belirtilmiş sınırlar içerisinde karşılamakla sorumlu olan İl Özel idareleri, belirlenen ihtiyaçlar doğrultusunda Tarım kesimine de kaynak aktarmaktadır. Köylere Hizmet Götürme Birlikleri de tarımsal kesimin ihtiyaçlarını karşılamak üzere kaynak sağlamaktadır. 3.5.4. Sivil Toplum Örgütleri Bölgemizde faaliyet gösteren Ticaret odaları, borsalar ve diğer bazı sivil toplum örgütleri ile TEMA Vakfı’da tarıma kaynak sağlamaktadır. 3.5.5. Diğer Kredi Kaynakları Ülkemizin AB, Dünya Bankası, FAO ve diğer yabancı ülkeler ile yapmış olduğu anlaşmalar doğrultusunda belirli projelere hibe ya da kredi olarak finansman sağlanabilmektedir.

56

BÖLÜM 4 - BÖLGENİN TARIMSAL MEVCUT DURUMU 4.1. Arazi Dağılımı Tablo 34 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Arazinin Kullanım Biçimlerine Göre Dağılımı

Tarım Alanı

Çayır Mera

Orman Fundalık

Tarım Dışı Alan Toplam Yüzölçümüİller ve Alt Bölgeler

Ha % Ha % Ha % ha % Ha % Bursa 430.975 40 47.780 4 489.412 45 113.787 11 1.081.954 100 Eskişehir 573.329 42 343.918 25 347.455 26 100.456 7 1.365.248 100 Bilecik 140.743 33 26.550 6 217.710 51 45.196 10 430.200 100 TR41 Alt Bölgesi 1.145.047 40 418.248 14 1.054.577 37 259.529 9 2.877.402 100 Kocaeli 156.759 45 13.537 4 138.170 39 42.061 12 350.527 100 Sakarya 245.356 50 16.443 3 208.178 42 21.667 5 491.644 100 Düzce 91.949 35 7.932 3 111.146 43 48.093 19 259.300 100 Bolu 149.664 17 124.440 15 471.514 56 100.182 12 845.802 100 Yalova 25.032 30 737 1 46.809 56 11.320 13 83.900 100 TR42 Alt Bölgesi 668.760 33 163.089 8 975.817 48 223.323 11 2.030.991 100 TR4 Doğu Marmara Bölgesi 1.813.807 37 581.337 12 2.030.394 41 482.852 10 4.908.393 100

TR4/TR (%) 7,0 4,0 9,8 2,8 6,3 TÜRKİYE 26.013.732 33,2 14.616.700 18,6 20.703.000 26,4 17.022.806 21,7 78.356.238 100 Kaynak : Valilik ve İl Tarım Müdürlüğü Verileri,Türkiye İstatistik Yıllığı 2004 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde toplam yüzölçümün %37 sını tarım alanları teşkil etmektedir ve bu oran ülke ortalamasının %3,8 oranında üstünde kalmaktadır. Alt bölgeler sıralamasında ise en fazla tarım alanı %40 ile TR41 Bursa alt Bölgesinde bulunmaktadır. İller bazında ise Bolu % 17 ile en düşük , Sakarya % 50 ile en fazla orana sahiptir. Çayır mera alanlarına baktığımızda ise, TR4 Doğu Marmara Bölgesindeki % 4 ile ülke ortalamasının altında olduğunu ve bölgenin çayır mera alanlarından önemli düzeyde yoksun olduğunu görmekteyiz. Çayır Mera oranının en yüksek olduğu il %25 ile Eskişehir dir.En fakir il ise Yalova’dır(%1). Bunun yanı sıra, TR4 Doğu Marmara Bölgesi orman ve fundalık alanların oranı %41 dir. Bu oranla, %26 olan ülke ortalamasının çok üzerindedir. Orman bakımından en zengin alan %48 ile TR42 Kocaeli Alt Bölgesidir. İl bazında ise Bolu % 56 ile en yüksek orana sahiptir. Eskişehir ili ise %26 ile en düşüktür. Tarım dışı alanlar karşılaştırıldığında ise, Türkiye’deki oranın %13, TR4 Doğu Marmara Bölgesinde ise %10 olduğunu görmekteyiz. Sonuçta, Doğu Marmara Bölgesi’nin, tarımsal bakımdan önem taşıyan tarım alanı kaynakları itibariyle tarım alanları ortalaması ülke ortalamasının üzerinde , çayır mera alanları itibariyle altında olduğu, orman ve fundalık alan bakımından ise zengin ve ülke ortalamasının önünde olduğu görülmektedir.

57

4.1.1. Arazinin Kullanım Biçimlerine Göre Dağılımı Tablo 35 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Arazinin Kullanım Biçimine Göre Dağılımı (ha)

İşlenen Tarla Alanı İller ve Alt Bölgeler Tarım Alanı

(ha) Ekilen Nadas

Sebze Bahçeleri Meyvelikler

Bursa 357.166 217.030 14.703 49.493 75.940Eskişehir 563.984 379.055 176.118 6.220 2.591Bilecik 102.473 67.746 14.291 8.607 11.829

TR41 Bursa Alt Bölgesi 1.023.623 663.831 205.112 64.320 90.360

Kocaeli 105.971 71.002 18.243 3.421 13.305Sakarya 196.165 104.684 3.300 10.205 77.976Düzce 91.318 24.840 - 1.304 65.174Bolu 131.668 104.048 23.160 1.460 3.000Yalova 15.189 3.953 3.961 674 6.601

TR42 Kocaeli Alt Bölgesi 540.311 308.527 48.664 17.064 166.056

TR4 Doğu Marmara Bölgesi 1.563.934 972.358 253.776 81.384 256.416

TR4/TR (%) 6 5,5 5,1 10 9,7TÜRKİYE 26.013.732 17.549.148 4.990.882 817.852 2.655.850

Kaynak : İl Tarım Müdürlüğü Verileri Türkiye İstatistik Yıllığı 2004

Türkiye tarım alanlarının %6’sı TR 4 Doğu Marmara Bölgesinde olup 1.563.934 ha.’dır. Bunun %5,5’ini tarla alanı, %10’u sebze bahçeleri, %9,7’si meyvelikler ve %5,5’ini nadas alanı oluşturmaktadır. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde en fazla tarım alanı Eskişehir’de, en az tarım alanı ise Yalova’da bulunmaktadır. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde tarım alanının yaklaşık 2/3’ü ekilen tarla alanıdır.

TR4 Doğu Marmara bölgesinde ekilen tarla alanlarının %65,5’i TR41Bursa alt bölgesinde bulunmaktadır. Sonra TR42 Kocaeli alt bölgesi gelmektedir.

Türkiye’nin örtü altı dahil sebze alanları; oransal olarak Ege ve Marmara bölgelerinde yoğunlaştığı görülmektedir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde ise sebze bahçelerinin alt bölgeler arasında TR41 Bursa Alt Bölgesinde daha fazla olduğu görülmektedir.En fazla Sebze Ekiliş alanı Bursa ilinde, en az sebze ekiliş alanı ise Yalova ilidir.

Türkiye’de işlenen tarım arazisinin %10,20’si bahçe bitkileri tarımında kullanılmasına karşın bahçe bitkilerinin bitkisel üretim değerindeki payı ise %55,76’dır. Ülkemizde meyvelik alanının en yüksek olduğu bölge %10,4 ile Karadeniz bölgesi olup, onu %9,7 ile TR4 Doğu Marmara Bölgesi izlemektedir. TR4 Doğu Marmara bölgesinde meyveliklerin yarısından fazlasına TR42 Kocaeli alt bölgesi sahiptir.

TR4 Doğu Marmara Bölgesinde en fazla nadas alanı Eskişehir’de (176.118 ha.), en az nadas alanı Sakarya (3.300 ha.) ve Yalova (3.961 ha) olup, Düzce ilinde nadasa bırakılan alan yoktur. 4.1.2. Toprak Yapısı ve Arazinin Kullanım Kabiliyetlerine Göre Dağılımı: Anamadde, iklim, topografya, bitki örtüsü ve zamanın etkisi ile çeşitli büyük toprak grupları oluşmuştur. Büyük toprak gruplarının yanısıra toprak örtüsünden ve profil gelişmesinden yoksun bazı arazi tipleri de görülmektedir. Toprakların kullanma kabiliyet sınıfları 8 adet olup, toprak verimlilik durumu ve sınıflandırmaları I. sınıftan VIII. sınıfa doğru giderek azalmaktadır. İlk dört sınıf arazi, iyi bir toprak idaresi altında bölgeye adapte olmuş kültür bitkileri ile orman, çayır-mera bitkilerini iyi bir şekilde yetiştirtme yeteneğine sahiptir. V., VI. ve VII. sınıflar adapte olmuş yerli bitkilerin yetişmesine elverişlidir. Bunlardan V. ve VI. sınıflarda, toprak ve su koruma önlemleri alındığı taktirde bazı özel bitkiler de yetiştirilebilir. VII. sınıf arazilerde çok etkin ve pahalı ıslah çalışmaları ile ürün alınabilirse de, mevcut piyasa şartlarında elde edilecek ürün yatırım harcamalarını karşılayamaz. TR4 Doğu Marmara Bölgesine ait arazi kullanım kabiliyet sınıfına göre toprak dağılımı aşağıdaki tabloda verilmiştir.

58

Arazi kabiliyet sınıflarına göre dağılımda I - IV. sınıf topraklar tarımsal üretimde kullanılan işlemeli tarıma uygun arazileri, V - VIII. sınıf işlemeli tarıma uygun olmayan arazileri göstermektedir. Tablo 36 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Kullanım Kabiliyetine ve Toprak Sınıflarına Göre Arazi Dağılımı (ha)

Kaynak : KHGM İl Arazi Varlığı

Tablo 36’dan anlaşıldığı üzere TR4 Doğu Marmara Bölgesindeki toplam arazi varlığı içerisinde oran olarak en fazla toprak işlemeli arazi varlığına TR41 Bursa Alt Bölgesi (%67,5) olup, en fazla toprak işlemeli arazi varlığına sahip Eskişehir ilidir. (%40,94). En az il ise Yalova’dır(%1,03). Toprak işlemeli tarıma elverişli arazi varlığı olarak TR4 Doğu Marmara Bölgesinin Türkiye’ye oranı ise %5,68’ dir. İşlemeli tarıma uygun olmayan arazileri de ise TR4 Doğu Marmara Bölgesinin oranı %6,44’tür. 4.2. Sulama Potansiyeli (Tarım Arazilerinin Sulanabilirlik Durumu) Tablo 37 TR4 Doğu Maramara Bölgesi’nde Arazilerin Sulanabilirlik Durumu

Devlet Sulaması (ha)


Tarım

Ara

zisi

(h

a)

Sula

nabi

lir

Ara

zi (h

a)

KHGM DSİ Hal

k Su

lam

ası

(ha)

Top

lam

Su

lana

n A

razi

(ha

) Su

lana

n ar

azin

in

Tarım

ar

azis

ine

or

anı

(%)

TR411 Bursa 430.950 250.543 17.639 69.540 40.215 127.394 30 TR412 Eskişehir 573.329 202.609 27.509 54.355 45.295 127.159 22

TR41 Bursa Alt Bölgesi TR413 Bilecik 140.743 68.927 11.183,6 5.372,5 5.372,5 21.928,6 16 TR41 Bursa Alt Bölgesi 1.145.022 522.079 56.331,6 129.267,5 90.882,5 276.481,6 24

TR421 Kocaeli 156.759 19.239 7.319 1.470 5.175 13.964 9 TR422 Sakarya 245.356 93.000 6.197 7.900 5.739 19.836 8 TR423 Düzce 91.949 119.019 34.607 13.000 7.022 54.629 60 TR424 Bolu 149.664 54.490 8.290 8.958 16.458 34.336 23


TR425 Yalova 25.032,8 4.277 389 767,6 5.375,1 6.531,7 26 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi 668.760,8 290.025 54.556 32.095,6 42.645,1 129.296,7 20 TR4 Doğu Marmara Bölgesi 1.813.782,8 812.104 110.887,6 161.363,1 133.527,6 405.778,3 22

TÜRKİYE 26.968.000 8.500.000 1.100.000 2.800.000 1.000.000 4.900.000 18 Kaynak: İl Tarım Master Planları

Toprak Sınıfı İller ve Alt Bölgeler I II III IV V VI VII VIII

Bursa 71,482 87,483 79,972 54,010 1,903 186,195 508,162 1,857Eskişehir 124.461 198.610 149.308 142.811 3.270 171.496 508.067 67.225Bilecik 13.724 18.850 34.864 38.452 - 64.066 254.432 5.812

TR41 Bursa Alt Bölgesi 209.667 304.943 264.144 235.273 5.173 421.757 1.270.661 74.894

Kocaeli 6.477 23.702 20.737 50.826 - 47.842 191.371 10.570Sakarya 14.166 62.805 40.857 40.620 2.900 70.618 238.054 11.631Düzce 24,269 8,148 6,546 17,548 376 26,769 157,796 11,034Bolu 38.963 24.469 38.557 54.383 594 104.964 593.856 3.769Yalova 2.085 4.850 3.433 5.116 - 22.959 38.510 321

TR42 Kocaeli Alt Bölgesi 85.960 123.974 110.130 168.493 3.870 273.152 1.219.587 37325

TR4 Doğu Marmara Bölgesi

295.627 428.917 374.274 403.766 9.043 694.909 2.490.248 112.219

TR4/TR (%) 5.81 6.33 5.14 5.44 7.07 6.42 6.95 2.47TÜRKİYE 5.086.087 6.772.873 7.282.763 7.425.045 127.934 10.825.762 35.836.340 4.542.896

59

Ülkemizde tarım arazilerinin 12,5 milyon hektarı sulanabilir özelliktedir. Ancak yapılan etütlere göre; mevcut su potansiyeli ile teknik ve ekonomik olarak sulanabilecek arazi miktarı 8,5 milyon hektardır. Bu değerin 6,5 milyon ha’nın DSİ, 1,5 milyon ha’ının KHGM ve 0,5 milyon ha’ının halk sulamaları kapsamında kalacağı öngörülmektedir. Türkiye’de 2003 yılı sonu itibariyle toplam 4,9 milyon hektar (4,4 milyon ha net) arazi sulamaya açılmıştır. Teknik ve ekonomik olarak sulanabilecek 8,5 milyon hektar alanın, %58’i sulamaya açılmış bulunmaktadır. Sulamaya açılmış tarım alanlarının %57’si DSİ tarafından işletmeye açılmıştır.Geliştirilen sulamada, sulanan alanın %93’ü yüzeysel sulama yöntemleriyle (karık, tava ve salma) sulanmaktadır. Sulanan alanın %6’sında yağmurlama yöntemi, %1’inde ise damla sulama yöntemi uygulanmaktadır. Teknik ve ekonomik olarak sulanabilir arazi potansiyeli olan 8,5 milyon ha brüt, 7,4 milyon ha net alanın tamamının (%90) sulama oranıyla sulanması halinde sulama ile sağlanan üretim değeri artışının 19,3 milyar YTL, GSMZG artışının ise 13,4 milyar YTL olması beklenmektedir. Yukarıdaki tablodan da görüleceği gibi TR4 Doğu Marmara Bölgesinde ekonomik olarak toplam sulanabilir alan 812.104 ha.olup, bunun ancak % 50’si sulanmaktadır. TR4 bölgesi içerisinde sulanan tarım arazisi varlığı bakımın dan Bursa ili birinci sırayı alırken Yalova ili son sırada yer almaktadır.Ayrıca sulanabilen arazi oranı bakımında ise en yüksek sulama oranına sahip il Düzce ilidir. En düşük sulama oranına sahip il ise Sakarya’ dır. TR 4 bölgesinde sulanan arazi varlığı oranı , Türkiye oranının üzerindedir. Grafik 1 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sulanabilir Arazi Varlığı (%)

50%50%

Toplam SulananArazi % 50

Sulamaya ElverişliOlup SulanmayanArazi %50

Yukarıdaki Grafikten de görüleceği gibi TR4 Doğu Marmara Bölgesinde ekonomik olarak toplam sulanabilir alan 812.104 ha.olup, bunun ancak % 50’si sulanmaktadır. Grafik 2. Türkiye–TR4Doğu Marmara Bölgesi Sulama Hizmetleri

110.

888

161.

363

133.

528

1.10

0.00

0 2.80

0.00

0

1.00

0.00

0

0

250.000

500.000

750.000

1.000.000

1.250.000

1.500.000

1.750.000

2.000.000

2.250.000

2.500.000

2.750.000

3.000.000

Doğu Marmara Bölgesi Türkiye

Sulanan Alan(Ha)

KHGM

DSİ

HalkSulaması

60

Türkiye’de 2.800.000 ha. alanın sulama hizmetleri DSİ tarafından yapılmasına karşılık, bunun aksine TR4 Doğu Marmara Bölgesinde sulama hizmetinin 133.528 ha.’lık alanı halk sulaması kanalıyla gerçekleştirilmektedir. 4.3. Tarımsal Yapı ve Üretim Sistemi Tablo 38 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu

Toplam Bitkisel ve

Hayvansal Üretim Yapan

Yalnız Bitkisel Üretim Yapan

Yalnız Hayvansal

Üretim Yapan Hayvan Sayısı

Arazi Büyüklüğü

(da) İşletme Sayısı

Arazi Miktarı

(da)

İşletme Sayısı

Arazi Miktarı

(da)

İşletme Sayısı

Arazi Miktarı

(da)

İşletme Sayısı

Arazi Miktarı

(da) Küçükbaş Büyükbaş

Arazisi Olmayan 2545 - - - - 2545 - 53.148 18.646

<5 10.800 26.505 4.317 12.415 5.978 13.455 505 635 25.366 14.8975-9 18.719 125.205 8.596 58.416 10.123 66.789 - - 41.971 27.52510-19 40.139 559.601 22.179 311.808 17.771 245.522 189 2.271 303.169 88.04520-49 90.448 2.825.383 64.408 2.023.387 25.783 793.484 257 8.512 281.940 300.08150-99 47.336 3.160.339 36.103 2.415.705 11.233 744.634 - - 381.239 231.635100-199 16.086 2.125.336 12.970 1.705.990 3.116 419.346 - - 264.443 99.312200-499 7.260 2.091.430 5.559 1.607.704 1.701 483.726 - - 261.406 37.798500-999 979 639.016 545 356.535 434 282.481 - - 28.710 3.0611000-2499 208 254.502 49 59.964 159 194.538 - - 7.430 2.9932500-4999 35 104.252 35 104.252 - - - - - 3055000< 2 124.636 2 124.636 - - - - 1.934 2.392Toplam 234.557 12.036.205 154.763 8.780.812 76.298 3.243.975 3.496 11418 1.650.756 826.690Kaynak : KHGM İl Arazi Varlığı 2001 Genel Tarım sayımı Tarımsal İşletmeler (hanehalkı) Anketi sonucuna göre toplam 3.076.650 adet tarımsal işletmenin %67,42'sinde hem bitkisel üretim hem de hayvan yetiştiriciliği, %30,22'sinde yalnız bitkisel üretim, %2,36'sında ise yalnız hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır. Mevcut işletmelerin büyük çoğunluğu, ekonomik işletmecilikten uzak, orta ölçekli veya küçük aile işletmeciliği tarzındadır. Verim kontrolleri ve kayıt işlemleri genelde yapılmadığından ıslah faaliyetleri ve üretim planlamaları yapılamamaktadır. Çok sayıdaki küçük aile işletmeleri eğitim ve teknik elemandan yoksundur ve de kaliteli üretim yapılamamaktadır. Bu işletmeler, devletin işletmelere hizmet etkinliğini düşürmektedir. Bölgesel bazda optimum işletme büyüklükleri tespit edilmelidir. Bu ölçü yetiştirici birliklerine üye olma ile devletin teşvik, kredi ve damızlık dağıtımında kriter olarak kullanılmalıdır. Bölgemizde tarımsal işletmelerin büyük bir bölümü 50 dekardan küçük işletmeler şeklinde faaliyetlerini sürdürmektedirler. Tablo 38’de görüldüğü gibi TR4 Doğu Marmara Bölgesinde 50 dekardan az arazi büyüklüğüne sahip işletme sayısı (arazisi olmayanlarla beraber) 162.651 adet olup bu işletmelere ait toplam arazi miktarı 3.536.694 dekardır. En fazla işletme sayısının olduğu 50 dekardan az arazi varlığı olan işletmelerinin ortalama arazi büyüklüğü 21,74 dekardır. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde işletme başına düşen arazi büyüklüğü ise 51,31 dekardır. 2001 yılı Genel Tarım Sayımında Türkiye’de işletme başına düşen arazi varlığı 61,01 dekardır. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde işletme başına düşen arazi büyüklüğü, Türkiye ortalamasından (51,31 / 61,01) düşüktür. Avrupa Birliğinde ise işletme başına düşen arazi büyüklüğü 197 dekar olup Türkiye ortalamasından yaklaşık 3,2 kat daha büyüktür.

61

Tablo 39 TR41 Bursa Alt Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu

Toplam Bitkisel ve



Yalnız Hayvansal




Arazi Miktarı

(da)

İşletme Sayısı

Arazi Miktarı

(da)

İşletme Sayısı

Arazi Miktarı

(da)

İşletme Sayısı

Arazi Miktarı


Arazisi Olmayan 1.397 - - - - - 1.397 - 18.580 11.375

<5 3.032 6.662 1.278 3.648 1.751 2.981 33 33 20.035 1.4415-9 4.406 30.964 1.489 10.751 2.917 20.213 - - 24.127 3.93510-19 13.344 186.526 7.194 97.257 6.128 89.050 22 219 271.045 24.32420-49 31.322 1.015.392 19.230 632.105 12.052 381.490 40 1.797 205.402 75.89450-99 21.056 1.461.283 15.456 1.067.488 5.600 393.795 - - 265.656 83.448100-199 10.595 1.444.367 7.765 1.061.877 2.830 382.490 - - 227.830 49.167200-499 6.993 2.023.071 5.309 1.543.307 1.684 479.767 - - 255.006 34.926500-999 954 625.702 545 356.535 409 269.167 - - 27.664 2.6731000-2499 208 254.502 49 59.964 159 194.538 - - 7.430 2.9932500-4999 34 100.506 34 100.506 - - - - - 2355000< 2- 124.636 2 124.636 - - - - 1.934 2.392Toplam 93.343 7.273.611 58.351 5.058.074 33.500 2.213.488 1.492 2.049 1.324.709 292.703Kaynak: TUİK 2001 Genel Tarım Sayımı TR41 Bursa Alt Bölgesinde işletme başına düşen ortalama arazi büyüklüğü 77,92 dekardır. Bu değer 61,01 dekar olan Türkiye ortalamasından yüksek, 197 dekar olan Avrupa Birliği ortalamasından düşük olduğu görülmektedir. Ayrıca toplam işletme sayısı içinde bitkisel ve hayvansal üretim yapan işletmelerin oranı %62’dir. Tablo 40 TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu

Toplam Bitkisel ve



Yalnız Hayvansal




Arazi Miktarı

(da)

İşletme Sayısı

Arazi Miktarı

(da)

İşletme Sayısı

Arazi Miktarı

(da)

İşletme Sayısı

Arazi Miktarı


Arazisi Olmayan 1.148 - - - - - 1.148 - 34.568 7.371

<5 7.768 19.843 3.039 8.767 4.257 10.474 472 602 5.331 13.4565-9 14.313 94.241 7.107 47.665 7.206 46.576 - - 17.844 23.59010-19 26.795 373.075 14.985 214.551 11.643 156.472 167 2.052 32.124 63.72120-49 59.126 1.809.991 45.178 1.391.282 13.731 411.994 217 6.715 76.538 224.18750-99 26.280 1.699.056 20.647 1.348.317 5.633 350.839 - - 115.583 148.187100-199 5.491 680.969 5.205 644.113 286 36.856 - - 36.613 50.145200-499 267 68.359 250 64.397 17 3.962 - - 6.400 2.872500-999 25 13.314 - - 25 13.314 - - 1.046 3881000-2499 - - - - - - - - - -2500-4999 1 3.746 1 3.746 - - - - - 705000< - - - - - - - - - -Toplam 141.214 4.762.594 96.412 3.722.738 42.798 1.030.487 2.004 9.369 326.047 533.987

Kaynak: TUİK 2001 Genel Tarım Sayımı TR41 Kocaeli Alt Bölgesinde işletme başına düşen ortalama arazi büyüklüğü 33,72 dekardır. Bu değer 61,01 dekar olan Türkiye ve 197 dekar olan Avrupa Birliği ortalamalarından düşük olduğu görülmektedir. Toplam işletme sayısı içinde bitkisel ve hayvansal üretim yapan işletmelerin oranı %68’dir.

62

Tablo 41 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Tarımsal Üretim ve Arazi Durumu ile Türkiye Kıyaslaması

Toplam Bitkisel ve



Yalnız Hayvansal


Ara

zi B

üyük

lüğü

(d

a)

İşle

tme

Sayı

sı Arazi

Miktarı (da) İş

letm

e Sa

yısı

Arazi Miktarı

(da) İşle

tme

Sayı

sı Arazi

Miktarı(da) İş

letm

e Sa

yısı

Arazi Miktarı

(da) Küçükbaş

Büy

ükbaş

TR41 93.343 7.201.418 57.433 5.051.600 34.418 2.147.769 1.492 2.049 1.238.396 292.734TR41/TR 3,03 3,90 2,77 3,79 3,70 4,25 2,05 0,47 4,49 2,62TR42 141.214 4.834.777 97.330 3.729.212 41.880 1.096.196 2.004 9.369 394.598 569.325TR42/TR 4,59 2,62 4,69 2,79 4,50 2,17 2,76 2,17 1,43 5,11TR4 234.557 12.036.195 154.763 8.780.812 76.298 3.243.965 3.496 11.418 1.632.994 862.059TR4 /TR 7,62 6,52 7,46 6,58 8,20 6,42 4,81 2,64 5,92 7,73TR 3.076.650 184.348.232 2.074.439 133.438.277 929.582 50.477.939 72.629 432.014 27.551.003 11.147.438Kaynak : 2001 Genel Tarım Sayımı TR4 Doğu Marmara Bölgesindeki işletmeler Türkiye toplamının % 7,62’ si iken kullanılan arazi bakımından % 6,52 sini teşkil etmektedir. Tablo 42 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde İşletme Sayıları ve Büyüklüklerinin Oransal Mukayesesi

TR41 TR42 TR4 TR İşletme

Büyüklüğü (da)

İşletme Sayısı %

Ort. İşl.

Büyük. (da)


Ort. İşl.

Büyük.(da)


Ort. İşl.

Büyük. (da)


Ort. İşl.

Büyük. (da)

0-50 53.501 57,32 23 109.150 77,29 21 162.651 69,34 22 2.013.646 65 2051-100 21.056 22,56 69 26.280 18,61 65 47.336 20,18 67 560.049 18 68101-200 10.595 11,35 136 5.491 3,89 124 16.086 6,86 132 327.363 11 134201-500 6.993 7,49 289 267 0,19 256 7.260 3,10 288 153.685 5 274501-501+ 1.198 1,28 923 26 0,02 656 1.224 0,52 917 21.907 1 955Toplam 93.343 100 78 141.214 100 34 234.557 100 51 3.076.650 100 60

Kaynak : 2001 Genel Tarım Sayımı 100 dekarın altında araziye sahip işletmelerin oranı TR41 Bursa Alt Bölgesinde %79,9 TR 42 Kocaeli Alt Bölgesinde %95,9 iken TR4 Doğu Marmara Bölgesinde %89,5 dir. Bu oranın TR deki değeri ise %83,7 dir. Bu değerler TR4 Doğu Marmara Bölgesinde tarımsal faaliyetlerin küçük ölçekli arazilerde yapıldığını göstermektedir. Toplam değerlere bakıldığında ise TR4 Doğu Marmara bölgesinde ortalama işletme büyüklüğü 51 dekar iken TR de 60 dekardır.

63

4. 3.1. Örtü Altı (Sera) Alanları Tablo 43 Örtü Altı Alanların TR4 ve Türkiye Genelinde Dağılımı (2003)

Düzey Cam Sera Alanı

Plastik Sera Alanı

Yüksek Plastik

Tünel Alanı

Alçak Plastik

Tünel Alanı

Toplam Kapalı Alan

Bursa - 275 63 - 338 Eskişehir - 60 - 279 339 Bilecik - 333 76 10 419 TR41 - 668 139 289 1096 Kocaeli - - 454 - 454 Sakarya - 348 - - 348 Düzce - - 47 - 47 Bolu - 23 - - 23 Yalova 21 2.090 - - 2.111 TR42 21 2.461 501 - 2.983 TR4 Doğu Marmara 21 3.129 640 289 4.079 TR4 / TR (%) 0,029 1,75 1,03 0,15 0,82 TÜRKİYE 71.604 178.763 62.179 184.113 496.661

Kaynak: Tarım İl Müdürlüğü Dünya ülkelerinde sera alanları genellikle Akdeniz ikliminin hüküm sürdüğü Asya ülkelerinde bulunmaktadır. Bu alanların %27 si Kuzey Avrupa ülkelerinde, %15 i Akdeniz Ülkelerinde %7 si Amerika Kıtasındadır. Kurulu bulunan sera işletmelerinin % 85 i plastik, % 15 i ise cam seradır.

Türkiye’de örtü altı yetiştiricilik denildiğinde sebze üretimi akla gelmektedir. Sera alanlarımızın büyük bir kısmı domates olmak üzere % 96’sı sebze, %3’ü süs bitkileri ve %1’inde meyve üretimi (özellikle çilek ve muz) yapılmaktadır. Ülkemizde mevcut seraların %38,37’si alçak plastik tünel, %34,48’i plastik, %14,51’i cam sera ve %12,64’ü yüksek plastik tünel şeklindedir. Türkiye’deki örtü altı tarımını irdelediğimizde % 84,64’ünün ilk sırada yer alan Akdeniz Bölgesinde yer aldığı görülmektedir. Ege ve Karadeniz bölgeleri bu bölgeyi takip etmektedir. Doğu Marmara Bölgesiise % 0,82`lük (binde seksen iki) kapasiteyle üretimde yer almaktadır.

TR4 Doğu Marmara Bölgesindeki sera alanlarının %73,13’ ü TR42 Kocaeli Alt Bölgesindedir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinin örtü altı sera alanlarının %51,75’i Yalova, %11,13’ü Kocaeli, %10,27’si Bilecik, %8,53’ü Sakarya, %8,31’i Bursa, %8,31’i Eskişehir,%1,71’i de Düzce ve Bolu da yer almaktadır. TR4 Doğu Marmara Bölgesindeki örtü altı tarımı alanlarının %76,71’i plastik sera, %15,69’u yüksek plastik tünel, %7,08’i alçak plastik tünel ve %0,51’i de cam seralardan oluşmaktadır. Tablo 44 TR4 Doğu Marmara Bölgesi’nde İllere Göre Örtü-Altı Sebze Ekiliş Alanları ve Üretim Miktarları (2004)

Meyvesi Yenen Sebzeler

Yaprağı Yenen Sebzeler Baklagil Sebzeleri Toplam

Düzey Ekiliş Alanı (da)

Üretim (ton)

Ekiliş Alanı (da)

Üretim(ton)

Ekiliş Alanı (da)

Üretim (ton)

Ekiliş Alanı (da)

Üretim (ton)

Bursa 287,17 3.941,2 108,6 219,43 6,24 49,83 402,01 4.210,46Eskişehir 83,5 706,2 566 1183 - - 649,5 1889,2Bilecik 392 7.077 244 491 - - 636 7.568TR41 762,67 11.724,4 918,6 1.893,43 6,24 49,83 1.687,51 13.667,66Kocaeli 428,22 5.289 475,82 914,1 17,52 44,5 921,56 6247,6Sakarya 259,2 4.463 135,12 768 13 18,80 407,32 5249,8Düzce 35,5 280 35,5 60 - - 35,5Bolu 26,44 629,5 35,52 52,8 - - 61,96 682,3Yalova 1.509,65 17.310,5 1.243,8 2.916,3 8,7 11,1 2.762,15 20.237,9TR42 2.259,01 27.972 1925,76 4711,2 39,22 74,4 4188,49 32.417,6TR4 Doğu Marmara Bölgesi 3.021,68 39.696,4 2.844,36 6.604,63 45,46 124,23 5.876 46.085,26

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü TR4 Doğu Marmara Bölgesinde örtü altı sebze ekiliş alanları ve üretim miktarları (Tablo-44) incelendiğinde, meyvesi yenen sebzelerin ekiliş alanları %54,42 ve üretim miktarı %86,14; yaprağı yenen sebzelerin ekiliş alanları

64

%48,40 ve üretim miktarı %14,33 ve baklagil sebzelerin ekiliş alanları %0,77 ve üretim miktarı %0,27 olduğu görülmektedir.

4.4. Tarımsal Üretim: 4.4.1. Bitkisel Üretim: TR4 Doğu Marmara Bölgesinde üretilen tarla bitkileri, sebze (açık ve örtü-altı), meyve, yem bitkileri ve süs bitkileri üretimleri incelenmiştir. Tablo 45 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Arazinin Kullanım Biçimine Göre Dağılımı (ha)

İşlenen Tarla Alanı İller ve Alt Bölgeler Tarım Alanı

(ha) Ekilen Nadas

Sebze Bahçeleri Meyvelikler

Bursa 429.850 249.884 14.703 53.919 30.661Eskişehir 582.505 385.013 188.830 6.172 2.490Bilecik 106.439 68.663 14.291 9.400 11.735

TR41 Bursa Alt Bölgesi 1.118.794 703.560 217.824 69.491 44.886

Kocaeli 148.635 94.437 26.953 3.493 13.587Sakarya 245.386 116.182 3.300 10.898 74.335Düzce 91.415 24.758 - 1.328 62.729Bolu 149.664 109.810 23.160 1.460 3.046Yalova 22.173 4.625 1.767 997 8.281

TR42 Kocaeli Alt Bölgesi 657.273 349.812 55.180 18.176 161.978

TR4 Doğu Marmara Bölgesi 1.776.067 1.053.372 273.004 87.667 206.864

TR4/TR (%) 6,6 5,8 5,5 10,9 7,60TÜRKİYE 26.593.163 18.109.842 4.956.378 805.237 2.721.706Kaynak : İl Tarım Müdürlüğü Verileri

Türkiye İstatistik Yıllığı 2004 TR4 Doğu Marmara Bölgesi, Türkiye toplam tarım alanının % 6,6 sını oluşturmaktadır. Bölgenin ekolojik özelliklerinden dolayı sebze ve meyve tarımı ön plana çıkmakta, Türkiye üretiminin % 10 unu oluşturmaktadır. 4.4.1.1. Tarla Bitkileri Üretimi İnsanların gereksinim duyduğu gıda maddeleri ile hayvan yemleri ve endüstri hammadde ve ihracat mallarını geniş ölçüde tarla bitkileri tarımı sağlamaktadır. Tarla bitkileri tarımı ülkemiz tarımının belkemiği, tarım işletmelerinin çekirdeği ve zenginliğimizin kaynağıdır. Ülkemizde tarla bitkileri tarımı oldukça geniş değişik bir biyolojik yapıya sahiptir. Her ülkede bu kadar geniş çeşitlilik gösteren tarla kültürünü bulabilmek mümkün değildir.

65

Tablo 46 TR4 ve Türkiye Tarla Bitkileri Ekiliş Alanları (ha) (2004)

İLLER Tahıllar Baklagiller Endüstri Bitkileri

Yağlı Tohumlar

Yumrulu Bitkiler Toplam

Bursa 154.182 8.354 6.307 20.966 7.757 197566Eskişehir 336.393 6.711 17.080 9.345 2.499 372028Bilecik 55.843 2.046 630 4.403 907 63829TR41 546.418 17.111 24.017 34.714 11.163 633423Kocaeli 61.096 195 171 1.265 209 62.936Sakarya 78.851 708 3.813 3.245 1.821 88.438Bolu 84.569 1.532 186 227 10.181 96.695Düzce 21.043 260 1.909 9 682 23.903Yalova 2.709 36 0 54 0 2.799TR42 248.268 2.731 6.079 4.800 12.893 274.771TR4Doğu Marmara Bölgesi 749.686 19.842 30.096 39.514 24.056 908.194

TR4 % 5,7 1,5 2,4 3,0 8,8 5,1TÜRKİYE 13.832.585 1.326.350 1.238.367 1.305.848 272.140 17.975.290

Kaynak:* TÜİK 2004 Tablo 47 TR4 ve Türkiye Tarla Bitkileri Üretim Miktarları (ton) (2004)

İLLER Tahıllar Baklagiller Endüstri Bitkileri

Yağlı Tohumlar

Yumrulu Bitkiler Toplam

Bursa 458.737 13.854 276.028 29.640 173.004 492.526Eskişehir 894.773 6.219 774.874 18.415 95.179 1.789.460Bilecik 147.874 2.308 19.987 4.405 18.867 193.441TR41 1.501.384 22.381 1.070.889 52.460 287.050 2.475.427Kocaeli 159.033 201 2.639 1.250 3.503 166.626Sakarya 457.128 1.898 177.459 4.585 36.343 677.413Bolu 196.663 3.028 6.748 397 284.296 491.132Düzce 75.376 646 15.754 38 10.809 102.623Yalova 6.893 64 0 56 0 7.013TR42 895.093 5.837 202.600 6.326 334.951 1.444.807TR4 Doğu Marmara Bölgesi 2.396.477 28.218 1.273.489 58.786 622.001 3.920.234TR4 % 7,1 1,8 8,7 2,4 8,8 6,6TÜRKİYE 33.957.910 1.583.800 14.668.527 2.501.419 7.084.000 59.795.656Kaynak:* TÜİK 2004 TR4 Doğu Marmara Bölgesi tarla bitkileri tarımı incelendiğinde; toplam üretimin % 72,83’ünü tahıl ürünlerinin oluşturduğu görülmektedir. Sonra sırasıyla baklagiller (% 0,85), yağlı tohumlar (%1,78), endüstri bitkileri (%38,70) ve yumrulu bitkiler (%15,86) tarımı takip etmektedir. Tarla bitkileri tarımı en fazla Eskişehir’de en az ise Yalova’da yapılmaktadır. Tahıl üretimi ise yüzde olarak en fazla Eskişehir (%36) en az ise Yalova ‘da(%0,2) yapılmaktadır. Türkiye geneli üretim miktarlarına göre bölge bazında en fazla üretimi yapılan yumrulu bitkiler (%8,8), en az ise baklagiller(%1,8) üretimi yapılmaktadır.

66

Tablo 48 Türkiye'de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Önemli Bazı Tarla Bitkilerinin Ekiliş Alanlarının Kıyaslaması

Tarla Bitkileri Türkiye * AB ** Dünya ** TR/AB (%)

TR/Dünya (%)

Arpa 3.400.000 10.623.856 57.237.857 32,0 5,9Buğday 9.100.000 17.132.983 208.765.010 53,1 4,4Mısır (dane) 560.000 4.397.737 142.685.295 12,7 0,4Yulaf 130.000 2.066.305 12.553.292 6,3 1,0

Tahıllar Ekiliş Alanları

(ha) Çavdar 140.000 872.014 6.932.622 16,1 2,0Bakla 17.000 240.282 2.632.353 7,1 0,6Nohut 630.000 87.194 10.374.133 722,5 6,1

Baklagiller Ekiliş Alanları

(ha) Fasulye 162.000 48.032 27.148.787 337,3 0,6Pamuk (Çiğit) 637.000 441.900 32.167.954 144,2 2,0Tütün 183.610 124.126 3.938.073 147,9 4,7

End. Bitkileri Ekiliş Alanları

(ha) Şeker Pancarı 315.303 1.777.990 85.864.776 17,7 0,4Ayçiçeği 545.000 1.747.839 22.332.614 31,2 2,4Susam 44.000 280 6.565.524 15.714,3 0,7

Yağlı Tohumlar

Ekiliş Alanları (ha) Yerfıstığı 28.000 740 26.462.857 3.783,8 0,1

Soğan 82.000 103.717 3.011.081 79,1 2,7Sarımsak 11.500 32.898 1.142.052 35,0 1,0

Yumrulu Bit. Ekiliş Alanları

(ha) Patates 195.000 1.237.635 18.896.832 15,8 1,0Kaynak :* TUİK - TARYAP 2003

** Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 2003 Tablo-48 incelendiğinde AB ülkeleri ile Türkiye üretimi kıyaslandığında; Türkiye’nin susam, yerfıstığı, nohut, fasulye, tütün ve pamuk ekiliş alanlarının fazla olduğu görülmektedir. Türkiye,dünya ülkeleri ekiliş alanları kıyaslanırsa; Türkiye’nin arpa, buğday, nohut, tütün, susam, pamuk (çiğit), fasulye ve yerfıstığı konularında ekiliş alanlarının önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Türkiye,dünya ülkeleri ekiliş alanları kıyaslanırsa; Türkiye’nin arpa, buğday,nohut, tütün, susam, pamuk , fasulye ve yerfıstığı konularında üretim miktarlarının önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Tablo 49 Türkiye'de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Önemli Bazı Tarla Bitkilerinin Üretim Miktarlarının Kıyaslaması

Tarla Bitkileri Türkiye * AB ** Dünya ** TR/AB (%)

TR/Dünya (%)

Arpa 8.100.000 46.512.099 141.503.090 17,4 5,7Buğday 19.000.000 91.099.082 556.348.627 20,9 3,4Mısır (dane) 2.800.000 33.667.379 638.043.432 8,3 0,4Yulaf 270.000 6.703.039 26.268.713 4,0 1,0

Tahıllar Üretim Miktarları

(ton) Çavdar 240.000 3.190.384 14.850.509 7,5 1,6Bakla 33.000 566.959 4.033.346 5,8 0,8Nohut 600.000 73.534 7.122.650 815,9 8,4Baklagiller

Üretim Miktarları (ton) Fasulye 250.000 76.326 19.038.458 327,5 1,3Pamuk (Çiğit) 637.000 1.593.600 56.097.090 40,0 1,1Tütün 183.610 314.244 6.194.666 58,4 3,0End. Bitkileri

Üretim Miktarlrı (ton) Şeker Pancarı 315.303 105.744.868 233.487.073 0,3 0,1Açiçeği 800.000 2.689.122 27.740.270 29,7 2,9Susam 22.000 1.786 2.942.494 1.231,8 0,7Yağlı Tohumlar

Üretim Miktarları (ton) Yerfıstığı 85.000 2.112 35.658.427 4.024,6 0,2Soğan 1.750.000 3.781.487 52.546.545 46,3 3,3Sarımsak 98.000 268.334 13.696.311 36,5 0,7Yumrulu Bit.

Üretim Miktarları (ton) Patates 5.300.000 41.506.825 310.810.336 12,8 1,7Kaynak :* TUİK - TARYAP 2003

** Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 2003 Tablo-49’ a bakılarak AB ülkeleri ile Türkiye üretimi kıyaslandığında; Türkiye’nin susam, yerfıstığı, nohut ve fasulye üretim miktarlarının fazla olduğu görülmektedir. Tütün ve pamuk üretim alanları AB ülkelerinden yüksek olmasına rağmen verimler düşüktür.

http://www.tarim.gov.tr/


67

Tablo 50 TR4 Doğu Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Tarla Ürünleri Ekiliş Alanları (ha) 2004

İLLER B

uğda

y

Arp

a

Yul

af

Mısır

Noh

ut

Fasu

lye

Tüt

ün

Şeke

r Pa

ncarı

Haş

haş

(kap

sül)

Kim

yon

Şerb

etçi

O

tu

Ayç

içeğ

i

Kur

u Soğa

n

Pata

tes

Bursa 122.349 14.621 1.685 21.242 3.538 3.695 1.051 4.098 - - - 20.412 4.403 3.186Eskişehir 188.985 136.307 2.740 3.144 5.899 516 0 15.476 755 849 - 8.507 1.930 522Bilecik 39.837 12.649 2.041 875 1.275 511 0 390 - - 240 4.403 703 115TR41 351.171 163.577 6.466 25.261 10.712 4.722 1.051 19.964 755 849 240 33.322 7.036 3.823Kocaeli 31.078 9.099 13.350 10.669 25 170 17 58 - - - 1.169 56 135Sakarya 28.366 4.022 2.622 51.751 75 522 882 2.931 - - - 3.245 701 1.076Düzce 12.114 83 0 9.306 5 255 1.644 265 - - - 0 75 585Bolu 60.530 19.475 3.739 1.682 203 799 0 186 - - - 227 1 10.157Yalova 2.176 300 207 339 2 0 0 0 - - - 54 0 0TR42 134.264 32.979 19.918 73.747 310 1.746 2.543 3.440 0 0 0 4.695 833 11.953TR4 Doğu Marmara Bölgesi 485.435 196.556 26.384 99.008 11.022 6.468 3.594 23.404 755 849 240 38.017 7.869 15.776TR4 % 5,2 5,5 20,5 14,1 1,8 4,2 1,9 7,4 2,5 3,0 100,0 6,9 10,0 8,8 TÜRKİYE 9.300.000 3.600.000 129.000 700.000 606.000 155.000 192.710 315.344 30343 28.540 240 550.000 78.800 179.000

Kaynak:* TÜİK 2004 Tablo 51 TR4 Doğu Marmara Bölgesi'nde Öncelikli Tarla Ürünleri Üretim Miktarları (ton) 2004

Kaynak:* TÜİK 2004 TR4 Doğu Marmara Bölgesi öncelikli tarla bitkileri tarımı incelendiğinde en fazla buğday tarımı (483.435 ha) yer almaktadır. İl olarak da Eskişehir ilk sırayı, Bursa ikinci sırayı oluşturmaktadır. Türkiye genelinde Şerbetçi otu üretiminin tamamı bölgemiz Bilecik ilinde yapılmaktadır. Bölgemiz yulaf üretimi bakımından önemli bir paya sahip olup Türkiye üretiminin % 22,2 sini oluşturmaktadır. Ayrıca mısır üretimi önemli bir paya sahip olup, Türkiye üretiminin % 15,1 ini oluşturmaktadır. Kuru soğan üretimi ile Bursa (99.625 ton) , şeker pancarı üretimi ile Eskişehir (773.961 ton), patates üretimi ile Bolu (283.283 ton) üretimde öne çıkan illeridir.

İLLER

Buğ

day

Arp

a

Yul

af

Mısır

Noh

ut

Fasu

lye

Tüt

ün

Şeke

r p

anca

rı

Haş

haş

(kap

sül)

Kim

yon

Şerb

etçi

Otu

Ayç

içeğ

i

Kur

u Soğa

n

Pata

tes

Bursa 319.717 38.780 3.119 497.827 4.424 7.015 858 274.398 - - - 28.854 99.625 67.284Eskişehir 486.532 381.017 5.044 92.865 5.338 583 0 773.961 418 495 - 17.894 74.904 17.980Bilecik 102.757 37.915 4.339 42.132 1.412 639 0 18.887 - - 1.100 4.405 14.362 1.724TR41 909.006 457.712 12.502 632.824 11.174 8.237 858 1.067.246 418 495 1.100 51.153 188.891 86.988Kocaeli 76.334 21.317 30.377 103.337 28 173 11 2.620 0 0 0 1.220 952 2.448Sakarya 84.730 11.526 9.793 800.338 52 909 2.310 175.149 0 0 0 4.585 11.910 22.957Düzce 29.587 194 0 82.070 11 635 3.435 12.319 0 0 0 0 1.483 9.217Bolu 137.157 49.603 7.777 71.973 298 1.529 0 6.748 0 0 0 397 12 283.283Yalova 5.319 936 565 8.113 1 0 0 0 0 0 0 56 0 0TR42 333.127 83.576 48.512 1.065.831 390 3.246 5.756 196.836 0 0 0 6.258 14.357 317.905TR4 Doğu Marmara Bölgesi 1.242.133 541.288 61.014 1.698.655 11.564 11.483 6.614 1.264.082 418 495 1.100 57.411 203.248 404893TR4 % 5,9 6,0 22,2 17,3 1,9 4,6 4,9 9,4 2,6 3,3 100,0 6,4 10,0 8,4 TÜRKİYE 21.000.000 9.000.000 275.000 9.800.000 620.000 250.000 133.913 13.517.241 16190 15000 1.100 900.000 2.040.000 4800000

68

4.4.1.2. Sebze Üretimi Tablo 52 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sebze Ekiliş Alanları (ha)

İLLER Yaprağı Yenen Baklagil Meyvesi

Yenen

Soğansı, Yumru,

Kök Diğer

Toplam Ekiliş Alanı

(ha) Bursa 6.279,5 4.533 37.674,5 5.066.5 667 54220,5Eskişehir 1.573 486 4.392 2686 295 9432Bilecik 1.029 1.714 5228,7 1.392 3 9.366,7TR41 Bursa 8.881,5 6.733 47.295,2 9.144 965 73.019,2Kocaeli 733 365,9 1.497,5 213.2 3 2812,6Sakarya 2.427,7 522,5 3.657,3 701 535 7843,5Düzce 716 357 434 104 0 1611Bolu 328,2 552 438 139 0 1457,2Yalova 182 243,1 413,2 9,4 11 858,7TR42 Kocaeli 4.386,9 2.040,5 6.440 1166,6 539 14.573TR4 Doğu Marmara 13.268,4 8.773,5 53.735,2 10.311,1 1504 87.592,2

Kaynak: İl Müdürlüğü verileri -2004 Bölgemizde meyvesi yenen sebzelerin ekiliş alanlarının (%61,35), yaprağı yenen (%15,15), soğansı, yumru, kök (%11,77), baklagil (%10,01) ve diğer (%1,72) gruba giren karnabahar, brokoli, kuşkonmaz vb. sebzelerin ekiliş alanları takip etmektedir. Bölgemizde Bursa ilinin açıkta sebze yetiştiriciliğinde tartışılmaz bir yeri vardır. Alt bölge bazında sebze ekiliş alanlarında TR41 Bursa Alt Bölgesi öndedir. Meyvesi yenen sebzeleri en fazla eken il Bursa (%70,11) olup, onu sırasıyla Bilecik (%9,73), Eskişehir (%8,17), Sakarya (%6,81) ve Kocaeli (%2,79) takip etmektedir. Tablo 53 TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve Türkiye Sebze Üretim Miktarları (ton)

İLLER Yaprağı Yenen Baklagil Meyvesi

Yenen

Soğansı, Yumru,

Kök Diğer

Toplam Üretim (ton)

Bursa 132.470 47.279 1.383.570 10.478 10.512 1.584.309Eskişehir 35.666 5719 147.216 20.393 1752 210.746Bilecik 16.980 16.799 208.528 13.198 105 255.610TR41 Bursa 185.116 69.797 1.739.314 44.069 12.369 2.050.665Kocaeli 18.097 4228 47.152 1858 - 71.335Sakarya 48.306 4205 112.195 2434 10.655 177.795Düzce 10.175 2408 7854 40 - 20.477Bolu 4617, 5984 7825 1472 - 19.898Yalova 5002 2927 22.219 135 30 30.313TR42 Kocaeli 86.197 19.752 197.245 5939 10.685 319.818TR4 Doğu Marmara 271.313 89.549 1.936.559 50.008 23.054 2.370.483TR4 % 16,09 11,84 9,80 5,94 20,95 10,24TR TÜRKİYE 1.686.100 756.000 19.747.000 841.560 110.012 23.140.672

Kaynak : TUİK 2004 Bölgemiz; Türkiye’deki sebzenin %20,24’ünü üretmektedir. Bölgemizde meyvesi yenen sebzelerin üretim miktarlarının, ekiliş alanlarıyla doğru orantılı olarak fazla olduğu Tablo-56 incelendiğinde görülecektir. Bölgemizde üretilen sebzelerin %9,80’i meyvesi yenen sebzeler, %16,09’u yaprağı yenen, %5,94’ü soğansı ve yumrulu bitkiler, 20,95’i ile diğer sebze grubu gelmektedir. Alt Bölgeler bazında Bursa Alt bölgesi öndedir. Türkiye’de yaklaşık 50 sebze türü yetiştirilmekte, buna ek olarak 20 kadar bitki türünün de kültürü yapılmamakla birlikte doğadan toplanıp tüketildiği bilinmektedir. Ülkemiz 22 milyon tonluk sebze üretimi ile dünyada ilk 4 ülke arasında yer almaktadır. Sebze üretiminin %87’si açıkta, %13’lük kısmı da örtü altında gerçekleştirilmektedir. Ülkemizde sanayiye yönelik sebze üretimi de önemli bir sektördür. Yaklaşık 300.000 ton salça üretimi ile dünya salça üretiminde ABD, İtalya, Yunanistan’dan sonra 4. sırayı almaktadır. Toplam üretimin 2/3’ünü ihraç eden sektör; 150.000.000 $ civarında gelir sağlanmaktadır.

69

Tablo 54 Türkiye'de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Önemli Bazı Sebzelerin Üretim Miktarlarının Kıyaslaması Sebze Üretim

Miktarları (ton) Türkiye * AB ** Dünya ** TR/AB (%)

TR/Dünya (%)

Lahana 721.000 2.808.451 65.956.162 25,7 1,1 Marul 340.000 3.004.187 20.810.400 11,3 1,6 Ispanak 220.000 466.821 11.862.060 47,1 1,9

Yaprağı Yenen Sebzeler

Enginar 28.000 728.566 1.170.543 3,8 2,4 Fasulye 545.000 779.081 5.933.264 70,0 9,2 Baklagiller

Sebzeleri Bezelye 54.000 1.235.860 8.913.904 4,4 0,6 Domates 9.820.000 15.100.193 113.308.298 65,0 8,7 Hıyar 1.780.000 1.649.586 39.598.853 107,9 4,5 Patlıcan 935.000 680.854 28.993.563 137,3 3,2 Kavun 1.735.000 1.886.810 19.441.209 92,0 8,9

Meyvesi Yenen Sebzeler

Karpuz 4.215.000 1.901.133 91.790.226 221,7 4,6 Havuç 405.000 3.543.376 1.051.680 11,4 38,5 Soğansı, Yumru,

Kök Sebzeler Y.Soğan 220.000 146.746 4.423.653 149,9 5,0 Diğer Karnabahar 108.000 1.686.649 15.948.166 6,4 0,7

Kaynak : İl Müdürlüğü verileri -2003 **TUİK TARYAP 2003 Tablo 55 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Öncelikli Açıkta Sebze Ürünlerinin Ekiliş Alanları (ha)

İLLER Bursa Eskişehir BilecikTR41 Bursa Kocaeli Sakarya Düzce Bolu Yalova

TR42 Kocaeli

TR4 Doğu Marmara

Lahana 1.143 182 74 1.398 146 1.059 352 85 25 1.667 3.065

Pırasa 1.481 212 189 1.882 62 96 76 71 1 305 2.187

Ispanak 1.651 255 678 2.584 239 564 203 99 5 1.110 3.694

Marul 839 716 86 1.641 167 699 78 74 24 1.041 2.683

Enginar 1.038 0 0 1.038 3 0 0 0 7 9 1.047

Fasulye 2.796 450 868 4.114 227 344 315 436 21 1.343 5.457

Bakla 326 5 21 352 58 39 12 21 74 204 556

Bezelye 744 12 548 1.304 37 62 18 9 146 271 1.575

Barbunya 667 19 277 963 44 78 12 86 2 222 1.185

Kavun 1.266 630 1.058 2.954 49 157 0 22 74 302 3.256

Karpuz 2.943 689 850 4.482 369 335 70 20 20 814 5.296Kabak (sakız) 443 122 16 581 65 282 38 21 8 414 995

Patlıcan 2.121 172 57 2.350 134 100 5 7 11 256 2.606

Domates 22.801 2.095 2.605 27.500 563 1.128 77 154 27 1.948 29.448

Biber 6.621 196 403 7.220 163 1.363 81 106 9 1.721 8.941

Hıyar 1.335 301 84 1.720 74 143 121 37 8 383 2.103 Kaynak : İl Müdürlüğü verileri -2004 **TUİK TARYAP 2004

70

Tablo 56 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Öncelikli Açıkta Sebze Ürünlerinin Üretim Miktarları (ton)

İLLER Bursa Eskişehir Bilecik TR41 Bursa Kocaeli Sakarya Düzce Bolu Yalova

TR42 Kocaeli

TR4 Doğu Marmara TR4%

TR TÜRKİYE

Lahana 31.885 5.781 2.952 40.618 10.060 33.239 8.060 1.600 720 53.679 94.297 14 694.767

Pırasa 53.481 4.093 5.373 62.947 1.004 773 1.510 1.432 15 4.734 67.681 23 295.000

Ispanak 22.561 3.675 678 26.914 2.942 5.047 1.992 931 125 11.037 37.951 18 213.000

Marul 10.915 18.690 208 29.813 3.729 8.370 270 909 350 13.628 43.441 12 377.000

Enginar 13.210 0 0 13.210 20 0 0 0 25 45 13.255 44 30.000

Fasulye 29.615 5.244 9.696 44.555 2.646 2.766 2.440 5.005 150 13.007 57.562 10 582.000

Bakla 2.152 88 403 2.643 741 235 79 210 1.230 2.495 5.138 10 49.000

Bezelye 9.269 120 4.034 13.423 311 393 70 56 1.527 2.357 15.780 27 58.000

Barbunya 6.194 257 2.860 9.311 484 715 60 713 7 1.979 11.290 21 54.000

Kavun 24.332 13.858 22.705 60.895 1.436 2.624 0 380 740 5.180 66.075 4 1.750.000

Karpuz 106.020 23.220 36.090 165.330 10.153 10.833 3.500 400 500 25.386 190.716 5 3.825.000Kabak (sakız) 9.803 5.194 467 15.464 1.017 4.790 1.550 282 284 7.923 23.387 8 292.000

Patlıcan 69.594 4.815 1.645 76.054 2.415 1.410 90 97 100 4.112 80.166 9 900.000

Domates 942.215 82.818 125.861 208.679 13.095 55.569 1.080 2.922 710 73.376 282.055 3 9.440.000

Biber 196.037 3.354 5.284 204.675 9.440 21.424 401 1.250 96 32.611 237.286 14 1.700.000

Hıyar 30.836 8.791 2.742 42.369 2.409 3.110 1.815 443 230 8.007 50.376 3 1.725.000Kaynak : İl Müdürlüğü verileri -2004 **TUİK TARYAP 2004 Not : Örtü altı üretimi dahil edilmemiştir TR4 Doğu Marmara Bölgesinde sebze ekiliş alanı toplamı 169.908 ha olup, TR4 Doğu Marmara Bölgesisebze ekiliş alanları incelendiğinde en fazla ekilen ürün %33,99 ile domatestir. Onu sırasıyla biber (%9,8 ), fasulye (%5,92), Karpuz (%5,31), ıspanak (%4,51), lahana (%4,13), kavun (%3,13), patlıcan (%2,86), marul (%2,80), hıyar (%2,49), pırasa (%1,81), bezelye (%1,59), barbunya (%1,20) izlemektedir. Domatesin en fazla ekiliş yapıldığı illerimiz, Bursa, Bilecik ve Eskişehir olup, ekiliş alanının % 31,8’ine tekabül etmektedir. Biberde Bursa, Kocaeli ve Bilecik en çok ekiliş yapan illerimiz olup, toplam ekilişin %7,81’ini oluşturmaktadır. Fasulye; Bursa, Bilecik ve Eskişehir illerinde yetiştirilmekte olup, toplam ekilişin %4,64’ini oluşturmaktadır. TR4 Doğu Marmara Bölgesinin toplam sebze üretimi 2.662.170 ton olup Türkiye sebze üretiminin %11,08’ine tekabül etmektedir. TR4 Doğu Marmara Bölgesi toplam sebze üretiminin; %14,71’si domates, %8,21’i biber, %4,08’i lahana, % 5,01’ikarpuz, %3,13’ü patlıcan, %2,48’i kavun, %2,28’i pırasa, %2,23 ıspanak,% 2,05’i hıyar, %1,56 marul, %0,80’ sakız kabağı, %0,50 enginar, %0,40’ını barbunya oluşturmaktadır. 4.4.1.3. Meyve Üretimi Türkiye birçok meyve türünün ana vatanı ve meyvecilik kültürünün beşiğidir. Bugün meyvecilikte önem kazanmış birçok tür (elma, armut, ayva, erik, kiraz, vişne, fındık, antep fıstığı, badem, ceviz, kestane, zeytin, incir, nar, üzüm vb.) hep bu topraklarda ortaya çıkmış ve evrimini burada tamamlamıştır. Ayrıca, Yurdumuzun gerek göç yollarının üzerinde bulunması, gerek tarih boyunca bir çok medeniyetin yaşadığı bir ülke olması ve gerekse sahip olduğu iklim koşulları nedeniyle bugün dünyadaki bahçe bitkileri üreticisi ülkeler içerisinde önemli bir konuma sahiptir. Söz konusu bu husus, ülkemizde yetişen 66 farklı meyve türünün varlığı ile de doğrulanmaktadır. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü’nün (FAO) 2002 yılı istatistik verilerine göre;dünyada 471.4 milyon ton olan meyve üretiminde 68.4 milyon tonla birinci olan Çin’i, 48.6 milyon tonla Hindistan, 34.5 milyon tonla Brezilya takip etmektedir. Türkiye yaklaşık 11 milyon tonluk üretimle 11’nci sırada yeralmaktadır. En fazla üretilen meyveleri üzüm, narenciye, elma, armut, şeftali ve erik olarak sıralamak mümkündür.Yine 2002 yılı istatistik verilerine göre; üzüm ve keçiboynuzu üretiminde dünya altıncısı olan Türkiye erik ve şeftalide yedinci, greyfurt ve bademde sekizinci, çilek ve armutta dokuzuncu, limonda onuncu olmuştur.

71

Ülkemizin uluslararası meyve üretimindeki önemli konumuna rağmen üretilen pek çok meyve ve sebzenin ne yazık ki sadece az bir bölümü (%1-2) dış ticaret gelirlerimize katkıda bulunmaktadır. Cumhuriyet Döneminden başlayıp 1970 yılına kadar olan süre içerisinde ülkemizden Avrupa, Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkelerine çeşitli sebze ve meyve ihracatı yapılmıştır. Ancak söz konusu bu ihracat sınırlı türlerde ve çok az miktarlarda gerçekleşebilmiştir. Meyve-sebze ihracatındaki ciddi anlamdaki artışlar ise 1980 yılından sonra olmuştur. 2002 yılındaki verilere göre ihracı yapılan yaş meyve ürünleri içerisinde ilk sırayı mandarinin almakta olduğu, bunu limon ve portakal dışsatımının izlediği anlaşılmaktadır.Toplam İhracatımız 990 ton olup, 376.000.000 USA $ gelir sağlanmıştır. 2002 yılı meyve ihracatımızın değer olarak yaklaşık %22’si Rusya Federasyonu’na, %12’si Almanya’ya, %10’u Suudi Arabistan’a, %8’i Ukrayna’ya gerçekleşmiştir. Uluslararası ticari veriler incelendiğinde, tarımsal üretim potansiyeli son derece yüksek olan ülkemizin ihracatta arzu edilen düzeylere ulaşamadığı gerçeği ortaya çıkmaktadır. Söz konusu bu olumsuz sonuçların alınmasında pek çok faktör etken olup bunların arasında ülkemizde üretilen ürünlerin ithalatçı ülkelerin isteklerine uygun kalite ve miktarda üretilememesi ve üretimde belli standartların yakalanamamış olması ilk sıraları almaktadır. Son yıllarda ambalajlama konusunda önemli gelişmeler olmasına rağmen özellikle standardizasyonda olması gereken düzeylere ve sürekliliğe ulaşılamadığı açık bir gerçektir. Diğer taraftan ulaşım olanaklarındaki çeşitli sıkıntıların varlığı ve ayrıca fiyatların ve taleplerin üst düzeyde olduğu dönemlerde uluslararası pazarlara girmekte gecikilmesi gibi sebeplerden dolayı da ihracat miktarlarında ve gelirlerinde beklenilen düzeylere ulaşılamamaktadır. Halbuki yukarıda da ifade edildiği gibi ülkemizin meyve üretimi yönünden büyük potansiyellere sahip olduğu bilinen bir gerçektir. Nitekim ülkemiz özellikle kuru fındık, kuru üzüm, kuru incir, kuru kayısı ve antep fıstığı gibi bahçe ürünlerinde ciddi ihracat değerlerine ulaşabilecek ender ülkeler arasında yer almaktadır. Yukarıda yapılan açıklamalar ve yeralan tablolardaki veriler toplu olarak değerlendirildiğinde, ülkemizin cumhuriyetin kuruluşundan bugüne kadarki süreç içerisinde bahçe bitkileri yetiştiriciliği yönünden önemli atılımlar yaptığı sonucu ortaya çıkmakta ancak pek çok ülkede bulunmayan ekolojik koşullara sahip olmamıza rağmen bu avantajdan yeteri kadar yararlanamadığımız da anlaşılmaktadır. Tablo 57 Türkiye’de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Meyve Üretimi Bilgileri (2003)

Meyve Üretim Miktarları (ton) Türkiye * AB ** Dünya ** TR/AB

(%) TR/Dünya

(%) Elma 2.600.000 8.523.772 57.967.289 30,5 4,5 Armut 370.000 2.761.469 17.191.205 13,4 2,2

Yumuşak Çekirdekli Meyveler Ayva 110.000 14.332 391.704 767,5 28,1

Kayısı 460.000 465.247 2.529.259 98,9 18,2 Kiraz 265.000 500.047 1.872.436 53,0 14,2 Erik 210.000 1.165.716 10.109.515 18,0 2,1 Şeftali 470.000 3.875.011 14.787.539 12,1 3,2

Taş Çekirdekli Meyveler

Zeytin 850.000 12.849.856 17.168.915 6,6 5,0 Portakal 1.250.000 6.524.089 60.046.286 19,2 2,1 Mandarin 550.000 2.450.328 16.612.858 22,4 3,3 Limon 550.000 1.786.108 12.451.680 30,8 4,4 Turuçgiller

Altıntop 135.000 53.741 4.696.707 251,2 2,9 Badem 41.000 961.482 1.679.444 4,3 2,4 Ceviz 130.000 124.046 1.446.498 104,8 9,0 Sert Kabuklu A.Fıstığı 90.000 11.000 541.957 818,2 16,6 Üzüm 3.600.000 24.034.615 60.883.454 15,0 5,9 Çilek 150.000 744.428 3.198.689 20,1 4,7 Muz 110.000 439.600 69.286.046 25,0 0,2 Üzümsü

İncir 280.000 173.360 1.087.405 161,5 25,7 Kaynak :* TUİK - TARYAP 2003

** Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 2003

72

Tablo 58 TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve Türkiye Meyve Ağaç Sayıları ve Üretim Miktarları (ton) (2004)

Ağaç Bursa Eskişehir Bilecik TR41 Kocaeli Sakarya Düzce Bolu Yalova TR42 TR4 Doğu Marmara

TR4 % TR Türkiye

Meyve Veren 2.478.385 157.207 441.242 3.076.834 366.400 1.429.980 232.200 581.407 362.765 2.972.752 6.049.586 12,2 49.586.800

Meyve Vermeyen 241.645 55.279 80.498 377.422 24.602 69.265 15.510 38.776 10.835 158.988 536.410 5,8 9.226.800

Yum

uşak

Ç

ekir

dekl

i

Üretim 107.156 2.816 7.843 117.815 1.823 58.029 9.425 32.708 15.511 117.496 235.311 9,4 2.513.450 Meyve veren 12.816.406 229.553 1.273.005 14.318.964 500.085 827.910 165.800 348.052 1.041.232 2.883.079 17.202.043 3,8 455.990.000

Meyve Vermeyen 1.300.605 145.266 584.954 2.030.825 31.615 67.845 22.150 89.042 6.142 216.794 2.247.619 4,4 51.325.000 T

aş

Çek

irde

kli

Üretim 137.574 2.814 18.411 158.799 16.076 18.951 5.326 5.102 12.059 57.514 216.313 9,9 2.192.000 Meyve Veren - - - - - - - - - - - - 28.432.000

Meyve Vermeyen - - - - - - - - - - - - 3.069.000

Tur

unçg

il

Üretim - - - - - - - - - - - - 2.707.500 Meyve veren 455.732 71.365 44.664 571.761 5.162.496 34.007.330 28.824.250 108.750 107.400 68.210.226 68.781.987 19,1 361.040.000

Meyve Vermeyen 54.990 17.725 27.472 100.187 10.577 47.790 6.189.453 2.245 41.990 6.292.055 6.392.242 16,3 39.175.000 Se

rt

Kab

uklu

Üretim 6.491 168 593 7.252 11.744 128.627 85.886 1.433 1.754 229.444 236.696 40,0 592.000 Meyve veren 293.311 51.141 169.474 513.926 35.351 99.103 24.002 15.800 95.097 269.353 783.279 4,7 16.710.600

Meyve Vermeyen 58.719 5.592 18.901 83.212 7.106 11.585 3.050 635 17.670 40.046 123.258 4,2 2.906.500

Üzü

msü

Üretim 133.362 5.482 9.705 148.549 2.776 54.330 535 3.517 2.014 63.172 211.721 5,0 4.220.600 Meyve Veren 16.043.834 509.266 1.928.385 18.481.485 6.064.332 36.364.323 29.246.252 1.054.009 1.606.494 74.335.410 92.816.895 10,2 911.759.400

Meyve Vermeyen 1.655.959 223.862 711.825 2.591.646 73.900 196.485 6.230.163 130.698 76.637 6.707.883 9.299.529 8,8 105.702.300

Top

lam

Üretim 384.583 11.280 36.552 432.415 32.419 259.937 101.172 42.760 31.338 467.626 900.041 9,9 12.225.550 Kaynak : TUİK-2004 TR4 Doğu Marmara Bölgesindeki toplam meyve üretimi, Türkiye’deki toplam meyve üretiminin %9,9’unu oluşturmaktadır. Türkiye’de üretilen meyvelerden üzümsü meyvelerin %5’İ, yumuşak çekirdekli meyvelerin %9,4’ü, sert kabuklu meyvelerin %40’ını, Doğu Marmara bölgesinde üretilmektedir. Bölgedeki toplam meyve üretiminin %26,29’unu en fazla sert kabuklu meyve üretimi oluşturmaktadır.

73

4.4.1.4 Yem Bitkileri Tablo 59 TR4 Doğu Maramara Bölgesi ve Türkiye Yem Bitkileri Ekiliş Alanları (ha) (2004)

İLLER Mısır Fiğ Yonca Korunga Toplam Bursa 2.554 5.554 6.031 397 14.536Eskişehir - 1.011 4.836 106 5.953Bilecik 82 1.801 865 401 3.149TR41 2.636 8.366 11.732 904 23.638Kocaeli 56 3.874 1.154 7 5.091Sakarya 1.996 3.057 5.153 108 10.314Düzce - 41 239 - 280Bolu 35 2.012 2.388 1.444 5.879Yalova 9 809 26 - 844TR42 2.096 9.793 8.960 1.559 22.408TR4 4.732 18.159 20.692 2.463 46.046TR4 /TR%

TÜRKİYE 24.957 219.580 318.590 106.664 669.791

Kaynak:TUIK-2004 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde en fazla yem bitkisi ekim alanının Sakarya ilinde olup, bu ilimizi Bursa ili takip etmektedir. Bölgede en fazla ekim alanı olarak Mısır ekimi yapılmakta olup bunu yonca, fiğ, korunga takip etmektedir. Grafik 3 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Varlığı ve Yem Bitkisi Ekilişlerinin Kıyaslaması

0

100000

200000

300000

400000

500000

600000

Bursa Eskişehir Bilecik Kocaeli Sakarya Düzce Bolu Yalova0

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

14.000

16.000

K.BaşB.BaşYem Bit.

Yukarıdaki grafikten de görüleceği üzere yem bitkisi ekiliş alanı ile hayvan sayısı arasında Bolu ve Sakarya illeri hariç bir paralellik söz konusudur. Sakarya ilinde hayvan sayısına göre yem bitkisi ekilişi fazla, Bolu ilinde düşük olduğu gözlenmektedir.

74

Tablo 60 TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve Türkiye Yem Bitkileri Üretim Miktarı (ton) (2004)

Kaynak :TUIK-2004 Grafik 4 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Yem Bitkileri Üretimi

0

50000

100000

150000

200000

250000

Üre

tim (

Ton

)

Bursa Eskişehir Bilecik Kocaeli Sakarya Bolu Düzce Yalova

Hasıl

Yeşil Ot

Kuru Ot

TR4 Doğu Marmara Bölgesinde en çok silajlık mısır üretimi, en az korunga üretimi yapılmıştır. En fazla üretilen ise Sakarya ili olmuştur., yeşil yonca en fazla Eskişehir de , fiğ üretiminde ise Bursa ili birinci sıradadır. Türkiye’de yemlik mısır ekilişinin %20,7 si TR4 Doğu Marmara bölgesinde ekilmekte olup, %30’luk kısmı da bu bölgede üretilmektedir. Ayrıca Ülkedeki kuru ve yaş yonca üretiminin % 10,5’lik kısmı TR4 bölgesinde üretilmektedir.

Mısır Fiğ Yonca Korunga Toplam

Ürünler H

asıl

Yeş

il O

t

Kur

u O

t

Dan

e

Yeş

il O

t

Kur

u O

t

Dan

e

Yeş

il O

t

Kur

u O

t

Dan

e

Hasıl

Yeş

il O

t

Kuru Ot

Bursa 100.244 2.430 13.455 10.930 49.615 105 1.048 - 100.244 13.465 64.118Eskişehir - 7.133 1.890 214.791 57.518 1.184 292 - - 223.108 59.700Bilecik 4.030 4.747 2.902 2.215 8.377 68 1.251 - 4.030 7.030 12.530TR41 104.274 14.310 18.247 227.936 115.510 1.357 2.591 - 104.274 243.603 136.348Kocaeli 259 6.463 4.661 251 16.438 - 33 - 259 6.714 21.132

Sakarya 104.250 2.270 9.483 - 76.851 - 737 - 104.250 2.270 87.071Düzce - 529 - - 1.624 - - - - 529 1.624

Bolu 1.593 - 5.260 - 16.470 - 4.845 - 1.593 - 26.575

Yalova - 583 926 - 233 - - - - 583 1.159

TR42 106.132 9.845 20.330 251 111.616 - 5.615 - 106.132 9.513 137.561TR4 Doğu Marmara Bölgesi

210.406 24.155 38.577 228.187 227.126 1.357 8.206 - 210.406 253.116 273.909

TR4 % 35,1 4,5 9,4 9,9 14,1 0,5 2,5 0 35,1 8,1 11,7TÜRKİYE 600.000 540.000 410.000 2.300.000 1.608.700 270.000 330.000 5.500 600.000 3.110.000 2.348.700

75

4.4.1.5. Süs Bitkileri Üretimi Türkiye’de ve bazı ülkelerde bitkisel üretim içinde süs bitkileri önemli bir yer almakta, pek çok ülkede ekonomiye katkı sağlayan etkili bir sektör olarak kabul edilmektedir. Dünyada 145 ülkede yaklaşık 220.000 hektar alanda süs bitkileri üretimi yapılmaktadır. Dünyadaki süs bitkileri ticaret hacmi yaklaşik 50 milyar Dolardır. Bunun içerisinde kesme çiçek 25 milyar Dolar, iç mekan bitkileri 14 milyar Dolar, dış mekan süs bitkileri 10 milyar Dolar ve doğal çiçek soğanları 1 milyar Dolar ticaret hacmine sahiptir. Ülkemiz iklim ve toprak özellikleri bakımından süs bitkileri yetiştiriciliğine uygundur ve aynı zamanda bir çok süs bitkisinin gen kaynağıdır. Kırsal alanlardan kentlere olan göçler sonucu betonlaşmanın artması, eğitim seviyesinin yükselmesi ve çevre bilincinin artmasına paralel olarak süs bitkilerine olan talepde artış göstermiştir. Gittikçe artan talep, birim alandan fazla ürün alınarak gelir seviyesinin yükselmesi ve ihracat olanaklarının doğması bir çok ülkede olduğu gibi ülkemizde de bu sektörün hızla gelişmesine neden olmuştur. Süs bitkileri; genel anlamda kesme çiçek, iç ve dış mekan süs bitkileri, yabani soğanlı, yumrulu, rizomlu bitkiler olarak gruplandırılabilir. Süs bitkileri içinde en önemli yere sahip olan kesme çiçekler buket, sepet, çelenk yapımında kullanılmak üzere kesilmiş taze çiçekler olarak tanımlanabilir. 2003-2004 üretim dönemi itibariyle Ülkemizde en fazla süs bitkileri üretimi yapılan 26 il içerisinde sırasıyla Izmir, Antalya, Yalova, Istanbul, Sakarya ve Bursanın ilk sıralarda yer almakta olduğu görülmüştür. Bu iller, toplam üretim alanı içerisinde %90 paya sahiptir. Söz konusu illerin dağılımında ise; %29 Izmir, %20 Antalya, %16 Yalova, %15 Istanbul, %8 Sakarya ve %2 ile Bursa yer almaktadır. Tablo 61 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Süs Bitkileri Ekiliş Alanları (da) 2004

Kesme Çiçek İç ve Dış Mekan Bitkiler

Yabani Soğanlı Yumrulu, Rizomlu Bitkiler Toplam

Düzey Örtü Altı

Açık Tarla

Örtü Altı

Açık Tarla Örtü Altı Açık Tarla Örtü

Altı Açık Tarla

Bursa 74.73 1259.7 6.7 963 - 6.7 81,43 2.229,4Eskişehir 0.6 - 19.9 74 - - 20,50 74Bilecik - - - - - - - -TR41 75.33 1.259.7 26,6 1037 6.7 101,93 2.303,4Kocaeli 29 1.23 - - - - 29 1,23Sakarya - - - 3126.5 - - - 3.126,5Düzce - - - - - - - -Bolu - - - - - - - -Yalova 1.627 717 200 2.550 40 40 1.867 3.307TR42 1.656 718.23 200 5.676.5 40 40 1.896 6.434,73TR4 Doğu Marmara Bölgesi 1.731.73 1.977.93 226,6 6.713.5 40 46.7 1.997,93 8.738,13

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Yalova, Bursa, Kocaeli, Sakarya ve Eskişehir İllerinde süs bitkisi üretimi yapılmaktadır. Bölgenin üretim alanlarına bakıldığında kesme çiçekte %95 payla , yabani soğanlı yumrulu rizomlu bitkilerde %85 payla Yalova, İç ve dış mekan süs bitkilerinde %55 payla Sakarya ilk sıradadır.TR42 Bölgesi’nde daha yoğun bir üretim mevcuttur. Tablo 62 Türkiye İç ve Dış Mekan Süs Bitkileri Üretim Alanları İller Sıralaması (2002-2003)

Kaynak : TUİK

Iller Alan (da) Izmir 2.244Istanbul 2.015Yalova 1.650Sakarya 1604Antalya 806Kocaeli 363Bursa 218Ankara 173Muğla 100Diğer iller 456Toplam 8.717

76

Dünya, Türkiye ve TR4 Doğu Marmara Bölgesi Kesme Çiçek Üretimi Kesme çiçek yetiştiriciliği, süs bitkileri sektörü içinde yer alan ve bu sektör içerisinde tüm Dünyada hem üretim hacmi, hem de ekonomik değer olarak en geniş paya sahip olan faaliyet alanıdır. Dünyada 50 den fazla ülkede kesme çiçek üretimi yapıldığı bilinmektedir. En fazla üretim Hollanda’da yapılmaktadır. Hollanda üretiminin yanısıra, reexport yaptığından Dünya sıralamasında ihracatta da lider ülke konumunda bulunmaktadır. Hollanda ekolojik dezavantajlarına karşın geliştirdiği yüksek teknolojiler ile büyük ilerleme kaydetmiştir. Iklim özellikleri açısından büyük avantajlara sahip olan ülkemizde ticari anlamda kesme çiçek üretimi 1940’lı yıllarda Istanbul ve Yalova çevresinde başlamış daha sonra Ege ve Akdeniz Bölgelerine yayılmıştır. Kesme çiçek üretim alanı bakımından Istanbul ve Izmir uzun yıllar önde gelmiş olup, sektörün ihracata yönelik olarak hızla gelişmesi ile Antalya ili en önemli üretim merkezi haline gelmiştir. Ülkemiz bugün kesme çiçek üretiminde miktar ve kalite açısından diğer ülkeler ile rekabet edebilecek düzeye gelmiştir. Ülkemizde, ihracata yönelik kesme çiçek üretiminin yaklaşık onbeş yıllık bir geçmişi vardır. 1985 yılında sprey karanfil ile başlayan üretim 2002-2003 döneminde 1.126 hektara çıkmıştır. Ihracata yönelik kesme çiçek üretiminin ağırlığı tek bir çiçek türünde toplanmış olup, kesme çiçek ihraç paletimizin diğer türlerle zenginleşmesi henüz istenilen düzeye ulaşamamıştır. Bölgede kesme çiçek türlerinden en fazla Gül, Karanfil, Glayöl, Şebboy, Frezya, Krizantem, Lilyum ve Gypsophilla üretilmektedir. Ayrıca son yıllarda Lale, Anthurium, Aster, Hüsnüyusuf, Orkide ve Lisianthus gibi türler de yetiştirilmeye başlanmıştır. Bölgede iç mekan ve salon bitkileri üretimi yapan üreticilerin tamamı, dış mekan süs bitkisi üretim yapan firmaların büyük çoğunluğu toprak ürünleri (torf, ponza vb.) kullanarak üretim yapmaktadır. TR42 Kocaeli Bölgesinde Yalova ilinde bir firma doku kültürü ile fide üretimi yapmaktadır. Ayrıca bir firma 15 da alanda topraksız kültürde kesme orkide ve anthurium üretimi yapmakta, bu üretim şeklinde daha kaliteli ürünler elde edilmektedir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde 2003-2004 üretim döneminde süs bitkisi ithalatı ve ihracatı ile uğraşan 40 firma mevcuttur. Bunlardan 25 adedi Yalova’da, 15 adedi Sakarya’dadır. Tablo 63 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde En fazla Üretimi Yapılan Kesme Çiçek Türleri (da) Kesme Çiçek Türleri 2004 Karanfil 423.5Gerbera 6.5Şebboy 109.22Gypsophilla 40.4Gül 638Glayöl 177Krizantem 91.77Lilyum 54.1Orkide 5.5Lale 3.4Anthurium 2Aster 11Hüsnüyusuf 6Frezya 102.5Lisianthus 2TOPLAM 1581.12

Kaynak :Tarım İl Müdürlüğü TR4 Doğu Marmara Bölgesinde süs bitkisi üretiminde en yüksek paya sahip il Yalova’dır.Daha sonra Sakarya ve Bursa gelmektedir.Yalova ilinde tarımsal gelirde en yüksek payı süs bitkileri oluşturmaktadır.Süs Bitkisi sektörü İl de önemli bir istihdam alanı sağlamaktadır. Özellikle saksılı süs bitkisi yetiştiriciliğinde sektörde fazla sayıda kalifiye eleman istihdam edilmekte ve mekanizasyon yoğun bir şekilde kullanılmaktadır. İlde mevcut Süs Bitkileri Meslek Lisesi ve Meslek Yüksek Okulu sektörde çalışabilecek teknik eleman yetişmesine katkı sağlamaktadır. Damlama, yağmurlama, mini sprink ve sisleme sulama teknikleri; yaprak ve sıvı gübre uygulamaları, toprak ilaçlamaları, toprak ve yaprak tahlilleri yapılarak kaliteli ürünler elde edilmektedir. Bölgede süs bitkisi yetiştiriciliği genellikle örtü-altında yapılmaktadır. Bundan dolayı sera yapımında kullanılan demir, boya, plastik malzemelere talep her geçen gün artmaktadır. Bunun sonucunda da imalat ve montaj sanayi kolları gelişmiştir. Ayrıca elektrik, makine yan sanayi (hidrofor, dalgıç pompa, soğutucular, jeneratör, sulama,

77

ilaçlama, gübreleme, iklimlendirme sistemleri otomasyon aletleri, bilgisayar v.s) ambalajlama, paketleme ve nakliye sektörünün de gelişmesine neden olmuştur. Bu sektörlerin gelişmesi ile de iş hacmi artmış ve işçi istihdamı çoğalmıştır. Kesme Çiçek Ihracatı Tablo 64 Yalova’dan İhraç Edilen Süs Bitkileri

2003 2004 Ülkeler Miktar (dal) Değer (US $) Miktar (dal) Değer (US $) ALMANYA 0,00 0,00 3.250,00 573,23BİRLEŞİK DEVLETLER 0,00 0,00 74.000,00 6.674,78BİRLEŞİK KRALLIK 150.000,00 10.134,08 1.569.010,00 87.130,39HOLLANDA 33.864.029,00 2.173.121,91 28.908.731,00 2.084.173,21İSVİÇRE 232.200,00 21.349,26 255.020,00 25.981,14İTALYA 2.680,00 4.356,10 200.000,00 12.134,00ROMANYA 4.486.085,00 291.598,00 5.977.500,00 437.800,00RUSYA FEDERASYONU 0,00 0,00 10.000,00 700,00SIRBİSTAN 81.000,00 10.061,78 1.359.660,00 158.514,00TÜRKMENİSTAN 770,00 6.500,00 0,00 0,00YUNANİSTAN 19.630.240,00 594.928,52 18.816.656,00 415.670,71TOPLAM 58.447.004,00 3.112.04,.65 57.173.827,00 3.229.351,46Kaynak :Antalya İhracatçılar Birliği TR4 Doğu Marmara Bölgesin’de süs bitkisi ihracatı yapan tek il Yalova’dır. 2004 Yılında 57.173.827 adet kesme çiçek, iç mekan, dış mekan ve çiçek soğanı Almanya, Birleşik Devletler, Birleşik Krallık, İsviçre, Sırbistan, Rusya Federasyonu, Yunanistan, Romanya, Hollanda ve Türkmenistan’a ihraç edilmiştir. Tablo 65 Türkiye’den Ihraç Edilen Süs Bitkileri Miktarları ve Değerleri

2004 2003 Süs Bitkileri Miktar

(dal - adet) Değer

FOB (USD)Miktar

(dal - adet) Değer

FOB (USD) Çiçek Soğanları Toplamı 37.043.446 2.285.280 46.222.842 2.881.404Karanfil 181.275.190 10.003.430 233.704.418 12.750.252Gül 1.755.130 176.660 1.967.854 112.630Krizantem 33.774 3.824 2.360 188Orkide 190.231 9.358 157.875 3.393Gladiol 17.820 1.496 21.350 1.464Diğer taze çiçekler 3.407.930 323.086 9.513.301 813.372Taze olmayan-kurutulmuş diğer çiçekler 670.572 114.711 242.837 99.481Kesme Çiçek Toplamı 187.350.647 10.632.565 245.609.995 13.780.782Çelik ve Fideler 13.768.363 2.551.446 18.602.749 3.853.005Yosun ve Ağaç Dalları 2.806.520 5.185.864 3.783.278 8.974.788Türkiye Genel Toplamı 241.639.548 20.769.866 314.218.864 29.489.979

Kaynak : Antalya Kesme Çiçek Ihracatçıları Birliği 2003 yılı Türkiye kesme çiçek ihracatı 245.882.743 dal olup, karanfil 1. sıradadır. Ihraç edilen karanfil 233.925.155 dal ile %95 paya sahiptir. Bunu gerbera ve gül izlemektedir. Kesme çiçek ihracatında en önemli pazarlarımız sırasıyla Ingiltere, Yunanistan, Rusya, Romanya, Hollanda, Japonya ve Ukrayna’dır.

78

4.4.2. Hayvansal Üretim Tablo 66 Türkiye'de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Bazı Hayvan Varlıklarının Kıyaslaması

Veriler Türkiye AB Dünya TR/AB (%)

TR/Dünya (%)

Sığır 10.069.346 81.165.095 1.334.551.290 12,4 0,7 Koyun 25.251.155 102.856.752 1.038.765.370 24,55 2,4 Keçi 6.609.937 12.439.768 780.099.948 53,14 0,8

Hayvan Sayıları

Tavuk 238.101.895 -.- 15.526.260.000 -.- 1,4 Sığır 366.950 7.453.897 56.096.074 4,4 0,6 Koyun 69.715 952.211 7.596.935 9,0 1,1 Keçi 10.300 81.492 3.885.320 19,8 0,4

Et Üretimi

Tavuk 914.458 -.- 61.228.725 -.- 1,0 İnek 9.648.604 122.147.126 495.837.481 6,9 1,7 Koyun 771.716 2.181.382 8.145.693 33,2 8,9 Süt

Üretimi Keçi 259.087 1.443.782 11.767.278 15,2 1,9

Kaynak : TUİK – 2004 2002 yılındaki Dünya nüfusunun yaklaşık % 1 inin; AB(15) nüfusunun yaklaşık % 18,5 inin yaşadığı ülkemizde, hayvan varlığı bakımından Türkiye, AB ve Dünya ile karşılaştırıldığında: Hindi ve ördek mevcudu hariç tüm türlerde AB Ülkelerindeki hayvanlardan daha fazla bir oranda yetiştirildiği; özellikle keçi ve koyunda bu sayıların daha da arttığı dikkat çekmekte; aynı şekilde kanatlı hayvanlarda da kaz ve tavuk yetiştiriciliğinin önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Bununla birlikte arı kovanı sayısı bakımından AB(15)’ mevcudunun %57 sine ve Dünyanın da yaklaşık %7 sine sahip olması bu konuda söz sahibi olabileceğimizi göstermektedir. 1980 – 2002 yılları arasında toplam büyükbaş ve küçükbaş hayvan sayısı %50,5, sığır sayısı %38,3, manda sayısı %88,3, koyun sayısı %48,2 ve keçi sayısı %64,4 azalmıştır. Belirtilen dönemler arasında nüfus %55,9 oranında artarken, hayvan sayısındaki bu azalma düşündürücüdür. Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren süregelen ıslah çalışmalarına rağmen mevcut sığır varlığının 2004 yılı itibariyle yaklaşık %30’u kültür, %52’si kültür melezi ve %18’i yerli ırklardan oluşmaktadır. Tavukçuluk sektöründe Türkiye’nin dışsatımı günümüzde oldukça kısıtlıdır. Dünya dış ticaretindeki piliç etinin 1/3’lük kısmı Ortadoğu ülkeleri ve Rusya Devletler Topluluğu tarafından satın alınmaktadır. Bu ülkelerin komşusu olan Türkiye’nin, bu pazardan aldığı pay %0,1’in altındadır. Piliç eti dış ticaretinde ithalat yok denecek kadar azdır. Avrupa Birliğine uygunluk norm numarası alınması ve ülkemizin Kalıntı İzleme Planının onaylanması sonrasında Türkiye’nin Avrupa Birliğinin ithalat yapabileceği ülkeler listesine girmesiyle beyaz et ihracatımızda sıçrama yaşanabilir.

Türkiye’de piliç eti üretimi 1980’li yıllarda entegre üretim tesislerinin çoğalması ve sözleşmeli üretim modelinin uygulanması ile önemli bir yapısal değişim göstermiştir. 1990’lı yıllarda dünya standartları yakalanmış ve üretim sürekli artarak devam etmiştir. Hindicilik ise 1995 yılından itibaren hibrit beyaz hindilerin ülkemize gelmesi ile başlamış, sözleşmeli üretim modeliyle önemli gelişmeler olmuştur. 1990’lı yıllarda yumurta üretiminde %50 oranında artışlar olmuş,1998’de rekor düzeye çıkmıştır. 2002 yılı istatistiklerine göre Türkiye, Dünya piliç eti üretiminde 25. sırada yumurta üretiminde 17. sırada bulunmaktadır. Kanatlı eti ihracatına AB ülkelerinde 310 $/Ton, ABD 600 $/Ton civarında yüksek sübvansiyonlar uygulanmaktadır. Ülkemizde ise ihracat sübvansiyonu beyaz ette 26 $/Ton, 1000 adet yumurta da 4,7 $’dır.

79

Tablo 67 TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve Türkiye Hayvan Sayıları (2004)

Kaynak (*) : TÜİK * Danalar toplama dahil edilmiştir.

Hayvan Sayısı

BU

RSA

ESK

İŞE

HİR

BİL

ECİK

TR

41

KO

CA

ELİ

SAK

AR

YA

DÜ

ZC

E

BO

LU

YA

LO

VA

TR

42

TR

4 D

OĞ

U

MA

RA

MA

RA

TR

4 %

TÜ

RKİY

E

Koyun 207.302 422.492 47.289 677.083 38.906 29.305 11.135 79.568 9.964 168.878 845.961 3,35 25.201.155 Keçi 56.467 60.419 27.443 144.329 13.223 4.332 380 23.302 2.612 43.849 188.178 2.84 6.609.937

Kültür 68.156 38.615 12.635 119.406 9.568 36.203 1.773 11.094 3.768 62.406 181.812 6.38 2.109.393 K.Melezi 50.145 47.775 19.320 117.240 40.111 74.046 24.775 53.559 3.642 196.133 313.373 4,47 4.395.090 Yerli 5.101 13.576 2.365 21.042 4.393 9.756 20.929 49.079 1.598 85.755 106.797 3,12 3.564.863 Sığır

Toplam 123.402 99.966 34.320 257.688 54.072 120.005 47.477 113.732 9.008 344.294 601.982 5,97 10.069.346 Manda * 861 332 15 1.208 1.448 1.127 804 1.147 0 4.526 5.734 3,16 103.900

T. Etçi 4.543.460 2.200.155 1.826.960 8.570.575 11.164.000 16.305.310 15.955.564 86.158.639 10.000 129.593.513 138.164.088 58,02 238.101.895 T. Ymrt. 1679774 725.032 159.530 2.564.336 932.000 900.650 280.750 200.250 106.350 2.420.000 4.984.336 8,48 58.774.172 Hindi 5.110 266.507 6.440 278.057 7.800 44.599 870 313.710 60 367.039 645.096 16,52 3.902.946 Ördek 7.476 16.393 2.095 25.964 975 12.565 475 12.080 30 26.125 52.089 6,76 770.436 Kaz 3.814 26.540 2.540 32.894 350 6.577 880 40.060 5 47.872 80.766 6,45 1.250.634

Kanatlı

Toplam 6.239.634 3.234.627 1.997.565 11.471.826 12.105.125 17.269.701 16.238.539 86.724.739 116.445 132.454.549 143.926.375 47,53 302.800.083 Arılı Kovan 40.904 9.390 8.026 58.320 32.591 25.974 23.326 22.024 10.186 114.101 172.421 3,91 4.399.725 ipek B. Kutusu 231 305 947 1.483 6 409 0 205 0 620 2103 40,74 5.161

80

Tablo 68 TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve Türkiye Hayvansal Ürünler Üretim Miktarları (2004)

Kaynak :TÜİK (*) Mezbaha, kombine ve kurban bayramı kesimlerini kapsar. Büyükbaş ve küçükbaş hayvan varlığımız Cumhuriyetin kuruluşundan beri sürekli artarken, 1980 – 2002 yılları arasında hayvan sayısı aniden düşmüştür. Buna karşın birim hayvan başına verim artışları olmuştur. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde, Bursa ilinde; kültür ırkı büyükbaş hayvan varlığının diğer illerden yüksektir, Sakarya ilinde ise kültür melezi büyükbaş hayvan varlığı bölgedeki diğer illerden fazladır. Yerli ırkı büyükbaş hayvan sayısı en yüksek ili ise Bolu’ dur. Ayrıca Bolu ili etçi Broiler tavuk üretimiyle bölgede birinci sırada yer almakta ve Türkiye üretiminin % 23,39 unu karşılamaktadır. İpek Böcekçiliği üretimi bakımından Bilecik ili Türkiye’ de birinci sırada yer almaktadır. Bölgede ipek böcekçiliği üretimi Türkiye üretiminin % 44,75’ ini karşılamaktadır.

Hayvansal Ürünler

BU

RSA

ESK

İŞE

HİR

BİL

ECİK

TR

41

KO

CA

ELİ

SAK

AR

YA

DÜ

ZC

E

BO

LU

YA

LO

VA

TR

42

TR

4 D

OĞ

U

MA

RA

MA

RA

TR

4 /T

R

TÜ

RKİY

E

Süt (ton) 164.888 143.777 44.098 352.763 57.666 126.233 38.454 96.761 8641 327.755 680.518 6,37 10.679.407 Kırmızı Et (ton)* 22.928 4.007 2.954 29.889 5.104 5.607 1.648 2.282 1.624 16.265 46.154 10,32 447.154

Beyaz Et (ton) 36.492 10.339 19.462 66.293 106.190 116.579 0 213.876 0 436.645 502.938 55,00 914.458 Yumurta (ton)(x16000 ad) 23.066 9.135 1.766 33.967 9.865 10.456 3.612 2.201 1.175 27.309 61.276 8,86 690.972

Bal (ton) 486 150 126 762 603 411 295 356 133 1.798 2.560 3,46 73.929 Balmumu (ton) 16 4 5 25 8 32 1 9 1 51 76 2,18 3.471 İpek Kozası (ton) 6 10 31 47 0 10 0 7 0 17 64 44,75 143

Yapağı (ton) 462 1.232 110 1.804 82 60 19 159 16 336 2.840 6,91 41.089 Kıl (ton) 29 22 11 62 4 5 - 5 1 15 77 2,81 2.741 Deri (adet) 445.648 60.149 29.381 535.178 36.030 33.807 13.037 25.634 25.655 134.163 669.341 14,11 4.742.010

81

Grafik 5 . TR4 Doğu Marmara Bölgesi Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Durumu ile Süt ve Kırmızı Et Üretimi Kıyaslanması

0

100.000

200.000

300.000

400.000

500.000

600.000

Bursa Eskişehir Bilecik Kocaeli Sakarya Düzce Bolu Yalova

Hay

van

Sayı

sı (A

det)

0

20.000

40.000

60.000

80.000

100.000

120.000

140.000

160.000

180.000

200.000

Üre

tim M

ikta

rı (T

on)

Büyükbaş

Küçükbaş

Süt Üretimi

Et Üretimi

Türkiye’de hayvansal ürünlerde birim başına üretim, hayvancılıkta gelişmiş ülkelerin 1/3 ile 1/5’i kadardır. Nüfus artışına paralel olarak kırmızı et üretiminde yeterli artış sağlanamamıştır. Hayvancılıkta örgütsüzlük, dağınık yapıya ve plansız üretime sebep olmaktadır. Türkiye’nin %6,37 lik süt üretimi TR4 Doğu Marmara bölgesinde gerçekleşmektedir. TR4 bölgesi süt üretiminde, Bursa ili %24,22 lik oranı ile önde gelmektedir. Sonra sırasıyla gelen Eskişehir, Sakarya, Bolu,Kocaeli,Bilecik,Düzce illerinin süt üretimleri gelmektedir.. En az üretim ise Yalova ilinde yapılmaktadır. Türkiye kırmızı et üretiminin %10,32’si bölgemizde gerçekleşmektedir. Kırmızı et üretiminde yine TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Bursa ili en fazla üretimin yapıldığı yerdir. Onu Sakarya, Kocaeli , Eskişehir, Bilecik, Bolu, Düzce takip etmektedir yapmaktadır. En az üretim ise Yalova ilinde yapılmaktadır.

82

Grafik 6 TR4 Doğu Marmamra Bölgesi Bal ve Balmumu Üretimi ile Arı Kovan Sayısı Kıyaslaması

Arı gen merkezlerinden biri sayılan Türkiye, 4.400.000 koloni varlığı, 74.000 ton bal, 3.471 ton balmumu üretimi ve 32 milyon $ değerindeki arıcılık ürünü ile sayılı ülkeler arasındadır. Türkiye koloni sayısı bakımından 2. durumda, bal üretiminde ise 4. durumdadır. Koloni başına üretim 16 kg. ile 8. sırada bulunmaktadır.

Türkiye bal üretiminin %3,46’sı bölgemizde gerçekleşmektedir. Bal üretiminde Kocaeli ili %24 oranı ile TR4 Doğu Marmara Bölgesinin birincisidir. Sonra Bursa (%19) , Sakarya (%16), Bolu (%14), Düzce (%12), Eskişehir (%6) ,Yalova (%5), Bilecik (%4) takip etmektedir. Türkiye balmumu üretiminin 2,19’u bölgemizde gerçekleşmektedir. Balmumu üretiminde; Bölge üretiminin %42’ sini karşılayan Sakarya İli birinci sırada yer almaktadır. Bunu Bursa (%21) ve Düzce (%12) takip etmektedir.

Türkiye, Dünyanın en büyük çam balı üreticisidir. Türkiye 2002 yılında 12.000 ton bal satmış ve 23,8 milyon $ döviz kazanmıştır. Diğer önemli bal dış alımcı ülkeler Arap ülkeleridir. 4.4.3. Su ürünleri Üretimi: 2003 yılı itibariyle Türkiye’de toplam su ürünleri üretimi 550.482 ton olup, bunun % 83 ’ü deniz balıklarından, %9’u diğer deniz ürünleri (yumuşakça ve kabuklular), % 8 i iç su ürünlerinden, %13’ü de yetiştiricilik yoluyla elde edilen ürünlerden oluşmaktadır. Doğu Marmara Bölgesinde üretilen deniz balıklarının Türkiye toplamı içindeki payı 39.638 ton ile %7,2’dir. Tablo 69 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Tekne Sayısı ve Su Ürünleri Avcılık İstihsali (ton) (2004)

Yer Tekne Sayısı Deniz Balıkları Diğer Deniz Ürünleri

Tatlısu Ürünleri

Bursa 383 1640 0 2348 Eskişehir 17 0 0 723 Bilecik 0 0 0 11 TR41 Bursa Alt Bölgesi 400 1640 0 3082 Kocaeli 162 5546 2664 152 Sakarya 145 807 135 370 Düzce 47 595 0 94 Bolu 4 0 0 40 Yalova 298 23.243 200 1070 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi 656 31.831 2.999 1.726 TR4 1087 31.831 2.999 4.808 TR4 % 2,98 6,61 6,23 3,79 TÜRKİYE 22.026 456.752 48.145 45.585

Kaynak : İl Müdürlüğü Verileri -2004-TÜİK-2004

0

100

200

300

400

500

600

700

Bursa

Eskişe

hir

Bilecik

Kocae

li

Sakary

aDüz

ceBolu

Yalova

İller

Bal

Üre

timi (

Ton)

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

35.000

Arı

Kov

anı(A

det)

BalBal MumuArı

83

Tablo 70 TR4 doğu Marmara Bölgesinde Su Ürünleri Kültür Üretimi (ton) (2004) Yer Alabalık Sazan Yayın Sudak Kerevit Çipura Levrek Orkinos Karides

Bursa 692 71 - - - - - - - Eskişehir 104 12 - - - - - - - Bilecik 3526 - - - - - - - - TR41 4322 83 - - - - - - - Kocaeli 579 - - - - - - - - Sakarya 479 8 - - - - - - - Düzce 384 12 - - - - - - - Bolu 498 - - - - - - - - Yalova 267 - - - - - - - - TR4 2 2207 20 - - - - - - - TR4 6529 103 - - - - - - - TR% 15,03 15,08 TÜRKİYE 43432 683 - - - - - - -

Kaynak : TÜİK 2004 verileri Tablo 71 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Su Ürünleri Potansiyeli Göstergeleri (ton) (2004)

Yer Proje Kapasitesi (ton/yıl)

Üretim Durumu (ton/yıl)

Yapılış durumu Kara, Deniz, Göl

Bursa 481.5 466,5 kara Eskişehir 50 46 kara Bilecik 1.697 770 kara TR41 2.228,5 1.282,5 Kocaeli 152 110 kara Sakarya 306 208 kara Düzce 300 73 kara Bolu 264,3 124,96 kara Yalova 105 96 kara TR4 2 1.127,3 611,96 TR4 3.355,8 1.894,46 TÜRKİYE 77.934

Kaynak : İl Müdürlüğü Verileri -2004 -Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Verileri Tablo 72 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Lagün Bilgileri

Alt Bölge İl Adı Lagün Adı Yüzey Alanı (ha)

Poyraz (Karacabey ilçesi) 217 TR41 Bursa Arap Çiftliği(Karacabey

ilçesi) 337

TR42 Sakarya Küçükboğaz 30 Kaynak : İl Müdürlüğü Verileri -2004 -Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Verileri 4.4.4. Diğer Uygulamalar 4.4.4.1. Organik Tarım Uygulamaları Organik tarım, ekolojik sistemde hatalı uygulamalar sonucu kaybolan doğal dengeyi yeniden kurmaya yönelik, insana ve çevreye dost üretim sistemlerini içermekte olup, esas itibariyle sentetik ilaçlar ve gübrelerin kullanımının yasaklanmasının yanında organik ve yeşil gübreleme, münavebe, toprağın muhafazası, bitkinin direncini artırma, parazit ve predatörlerden yararlanmayı tavsiye eden, bütün bu olanakların kapsamlı bir sistemde oluşturulmasını talep eden, üretimde miktar artışını değil ürünün kalitesinin yükselmesini amaçlayan bir üretim şeklidir. Organik ürün pazarı tüm dünyada hızla artarak önemli bir sektör durumuna gelmiştir. Yıllık %20-30’luk büyüme hızı ile önümüzdeki 10 yıl içinde dünya ticaret hacminin 11 milyardan 100 milyar dolara yükseleceği tahmin edilmektedir. Halen Avrupa Birliği ülkeleri, ABD. ve Japonya ana pazarlar konumundadır. Günümüzde birçok önemli uluslararası kuruluş organik ürün pazarına girmiş durumundadır. Uluslararası Organik Tarım Hareketleri Federasyonu (IFOAM) tüm dünyada organik tarım faaliyetlerinin liderliğini yürütmektedir. Ayrıca Birleşmiş Milletler Gıda- Tarım örgütü (FAO), Dünya Ticaret Organizasyonu (WTO),

84

Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) gibi uluslararası kuruluşlarla da ekolojik üretimle ilgili sıkı bir işbirliği yapmaktadır. Avrupa’da organik tarım 1900’lü yılların başlarında başlamıştır. Bir çok işletme organik tarım faaliyetine 1960’larda başlamış ve bu faaliyet devlet yardımları ile desteklenmiştir. Avrupa, Kuzey Amerika ve Japonya’da Organik ürün talebinin artması nedeniyle Türkiye gibi bir çok ülke bu gelişmelerden etkilenmiştir. Organik tarım tüm Avrupa ülkelerinde 1990’lardan itibaren çok hızlı bir gelişme göstermiştir. Dünyada 130’dan fazla ülkede yaklaşık 16 milyon hektar alanda organik tarım yapılmaktadır. AB ülkeleri içinde en fazla organik ürün ekiliş alanına sahip ülkeler İtalya, İngiltere, Almanya, İspanya ve Fransa olup, bu 5 ülke AB ülkelerindeki toplam ekiliş alanının %77,6’sına sahiptir. Türkiye’de organik ürün üretimi Avrupa ülkelerinin tersine üretici ve tüketici talepleri doğrultusunda tabandan değil, özellikle yabancı firmaların isteği doğrultusunda yukarıdan aşağıya doğru gelişmiştir. Buna göre yerli ve yabancı firmalar gelen talebe bağlı olarak üreticilerle sözleşmeli üretim yapmaktadırlar. 1992 yılında Organik Tarım Organizasyon Derneğinin kurulmasıyla ilk resmi organik tarım hareketi başlamıştır. Daha sonra Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği içinde “Bitkisel ve Hayvansal Ürünlerin Organik Metotlarla Üretilmesine İlişkin Yönetmeliği” hazırlamış ve ilgili yönetmelik 24 Aralık 1994 tarihinde 22145 sayılı Resmi Gazete’ de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Adı geçen yönetmeliğin bazı maddelerinde uygulamada rastlanılan aksaklıkları gidermek amacıyla değişiklik yapılmıştır. Düzeltme metni 29 Haziran 1995 gün 22328 sayılı Resmi Gazete’ de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Avrupa Birliğine uyum çerçevesi de dikkate alınarak hazırlanan “Organik Tarımın Esasları ve Uygulamasına İlişkin Yeni Yönetmelik” 11 Temmuz 2002 tarih ve 24812 sayılı Resmi Gazete’ de yayımlanmıştır. Aşağıdaki tabloda AB Ülkelerinin ve Türkiye’nin organik ürün üretim alanları ve işletme sayıları verilmektedir. Tablo 73 AB ve Türkiye Organik Ürün Üretim Alanı ve İşletme Sayısı (2000)

Üretim Alanı İşletme Sayısı Ülke Adı Miktar (ha) Oran (%) Adet Oran (%) İtalya 1.230.000 27,7 56.440 39,97İngiltere 679.631 15,31 5.270 3,73Almanya 632.165 14,24 14.703 10,41İspanya 485.079 10,93 15.607 11,05Fransa 420.000 9,46 10.400 7,36Avusturya 285.500 6,43 18.292 12,95İsveç 193.611 4,36 3.589 2,54Danimarka 174.600 3,93 3.525 2,50Finlandiya 150.000 3,38 5.225 3,7Portekiz 70.857 1,60 917 0,65Hollanda 38.000 0,86 1.510 1,07İrlanda 32.355 0,73 1.014 0,72Yunanistan 24.800 0,56 3.981 2,82Belçika 22.410 0,50 694 0,49Lüksemburg 1.030 0,02 51 0,04Toplam AB-15 4.440.038 100 141.218 100Türkiye 59.649 1,32 18.385 13,02

Kaynak: AB ve Türkiye’de Ekolojik Tarım Danışmanlık Hiz., Orhan ÖZÇATALBAŞ, Akdeniz Üniv. Ziraat Fak. Türkiye’de Organik Tarım Yürütme ve İzleme Organları Organik Tarım Ulusal Yönlendirme Komitesi;Bakanlık Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürü başkanlığında, Devlet Planlama Müsteşarlığı, Dış Ticaret Müsteşarlığı, Gümrük Müsteşarlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Çevre ve Orman Bakanlığı, İhracatı Geliştirme Etüt Merkezi, TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası, Veteriner Hekimler Birliği Merkez Konseyi, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, Türk Ziraat Yüksek Mühendisleri Birliği Derneği, Türkiye Ziraat Odaları Birliği, İhracatçı Birlikleri, sivil toplum örgütleri ile Komitenin toplantı gündemiyle ilgili görüşlerinin alınmasında yarar gördüğü kurum ve kuruluşların temsilcilerinden oluşur. Organik Tarım Proje ve Ulusal Araştırma Komitesi ‘nde de benzer bir yapılanma vardır. Organik Tarım Komitesi (OTK); Bakanlık Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü başkanlığında; Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü, Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, Dış İlişkiler ve Avrupa Topluluğu

85

Koordinasyon Dairesi Başkanlığı tarafından gönderilecek temsilcilerden oluşur.Komite başkanlığı ve sekreteryası Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü tarafından belirlenen Daire Başkanlığınca yürütülür. Bu Komite ülkedeki ekolojik tarım faaliyetlerinin takip ve kontrolünden sorumludur.Bu nedenle kontrol kuruluşlarına çalışma izni verir; çalışmalarını denetler.Yaptığı çalışmalarda Ulusal Yönlendirme Komitesinin tavsiyelerini dikkate alır.. Bugüne kadar Bakanlığımız adına Türkiye’de organik tarımı kontrol etme ve sertifikalandırma yetkisi yedisi İzmir’de, biri Mersin’de olmak üzere toplam 8 firmaya verilmiştir. Organik tarım faaliyetlerinin Ülkemizde ilk olarak Doğu Marmara Bölgesinde ve İzmir’de başlamış olması, ürün işleme tesislerinin büyük kısmının İzmir’de bulunması ve üretilen ürünlerin büyük kısmının İzmir Limanından ihraç edilmesi nedenleri ile organizasyon kuruluşları, kontrol ve sertifikasyon kuruluşları gibi organik tarım sektörünün hemen tüm kuruluşlarının merkez büroları İzmir’de yer almaktadır. Ülkemiz iklim, toprak, su kaynakları, ürün çeşitliliği ve iş gücü bakımından organik tarım için elverişli koşullara sahiptir. Ancak Ülkemizdeki mevcut potansiyelin çok az bir bölümü kullanılmaktadır. 1990 yılında toplam 313 çiftçi tarafından 8 üründe 1.037 hektar alanda üretim yapılmakta iken; 2005 yılında 9.427 çiftçi 95 üründe, 175.073 hektar alanda, 289.082 ton üretim gerçekleştirilmiştir. Organik tarım konusunda son 10 yıl içerisinde çok önemli ve hızlı gelişmeler olmuş, kuru meyvelerle başlayan üretim, bitkisel ürünler, işlenmiş gıda ürünleri ve diğer tarım ve gıda ürünleri olarak sınıflandırabileceğimiz sektörel yelpazeye ulaşmıştır. Organik tarım ürünleri ihracatının yapıldığı ülke sayısı 20 civarında olduğu ayrıca AB Ülkelerinin de bu ihracatta en önemli pazarlarımızı oluşturduğu görülmektedir.1996 yılında 3.678 ton ürün ihraç edilerek 8.032.358 dolar gelir elde edilmiştir. 2005 yılı verilerine göre, 9.319 ton ürün ihraç edilerek 26.230.259 dolar gelir sağlanmıştır. Bu durum organik ürün ihracatının hızla geliştiğini göstermektedir. Türkiye’de Üretimi Yapılan ve Ticarete Konu Olan Organik Tarım Ürünleri Sert Kabuklu Meyveler: Fındık, Ceviz, Antepfıstığı, Yerfıstığı, Kestane Kuru Meyveler: Üzüm, Kayısı, Dilimlenmiş Kayısı, Zerdali, Erik, İncir (tüm ve dilimlenmiş), Elma, Kiraz, Vişne, Armut, Çilek Kurutulmuş Sebzeler: Domates, Mantar Yaş Meyve ve Sebze: Elma, İncir, Çilek, Erik, Armut, Vişne, Kiraz, Trabzon Hurması, Üzümsü Meyveler, Karpuz, Limon, Portakal, Altıntop, Mandarin, Şeftali, Üzüm, Domates, Biber, Salatalık, Ispanak, Pırasa, Karnabahar, Patlıcan, Maydanoz, Havuç, Patates, Kuru Soğan, Sarımsak, Kereviz, Balkabağı, Bezelye Bakliyat : Mercimek, Nohut, Kuru Fasulye Baharatlar ve Tıbbi-Itri Bitkiler: Defne Yaprağı, Kekik, Kimyon, Adaçayı, Biberiye, Ihlamur, Rezene, Nane, Isırgan Otu Hububat: Buğday, Pirinç, Mısır, Yulaf, Arpa Sanayi Bitkileri: Pamuk, Haşhaş Tohumu, Anason, Şeker Pancarı Yağlı Tohumlar: Ayçekirdeği, Susam Diğerleri: Kapari, Çam Fıstığı, Zeytin, Kuşburnu, Toz Biber, Fındık Unu İşlenmiş Gıda Ürünleri : Dondurulmuş Meyve- Sebze: Kayısı, Çilek, Kiraz, Vişne, Üzümsü Meyveler, Erik, Soğan, Kabak, Domates, Biber Meyve Suyu ve Konsantreleri: Kayısı Püresi, Armut Suyu Konsantresi, Vişne Suyu Konsantresi, Elma Suyu Konsantresi, Elma Püresi, Kuşburnu Püresi Diğerleri: Zeytinyağı, Bulgur, Pekmez, Domates Ezmesi,Reçel, Şarap, Közlenmiş Biber Diğer Tarımsal Ürünler: Bal, Kayısı Çekirdeği, Vişne Çekirdeği, Gül Kurusu, Gülyağı, Gül Suyu, Mersin Yağı, Mersin Suyu, Kekik Yağı, Lavanta Yağı

86

TR 4 Doğu Marmara Bölgesinde Organik Tarım Tablo 74. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde İller Bazında Organik Tarım Uygulama Tablosu (2005)

BİTKİSEL ÜRETİM HAYVANSAL ÜRETİM

İLİ Çiftçi Sayısı

Üretim Alanı (Da)

Üretim Miktarı (Ton)

Ürün Sayısı

İhracat Miktarı ÇiftçiSayısı Hayvan

Sayısı

Bursa 200 566 10.907 17 1.099 - -- Eskişehir 5 50 96 14 - - - Bilecik 38 18 53 20 - - - TR41 243 634 11.056 1.099 - - Kocaeli - - - - - - - Sakarya 8 55 87 2 - - - Düzce 114 647 1.411 15 452 1 17 Bolu 1 5 337 6 - - - Yalova 2 5 18 23 - - - TR4 2 125 712 1.853 452 1 17 TR4 368 1.346 12.909 1 17 TÜRKİYE 9.427 175.073 289.082 2 1.238

Kaynak : www.tarim.gov.tr Tablo 75 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde İller Bazında Önemli Bitkisel Organik Tarım Üretim Miktarları (2005)

Bölge İçerisinde Üretilen Önemli Organik Bitkisel Ürünler

Bur

sa

Esk

işeh

ir

Bile

cik

TR

41

Koc

aeli

Saka

rya

Düz

ce

Bol

u

Yal

ova

TR

42

TR

4

Çilek 2.051,6 5.4 19 2124.60 - - - - - - 2124,60 Domates 6000 - - 6000 - - 12 180 - 192 6192 Elma 380 - - 380 - - - - - - 380 Erik 498 - - 498 - - - - - - 498 Kiraz 319 - - 319 - - - - - - 319 Şeftali 384 - - 384 - - - - 0.05 0.05 384,05 Mısır 320 - - 320 - - 20 - - 20 340 Ahududu 273 - 1,75 448 - - - - - - 448 Buğday 370 - - 370 - - 1 - - 1 371 Mercimek - 8 2.5 33 - - - - - - 33 Nohut - 55 - 55 - - - - - - 55 Kimyon - 25 - 25 - - - - - - 25 Fındık - - - - - 77 - - - 77 77 Ihlamur - - - - - 10 - - - 10 10 Karpuz - 0.23 - 0.23 - - 19 - - 19 19.23 Marul - 0.75 - 0.75 - - - 150 - 150 150.75 Zeytin - - 0.06 0.06 - - - - 5.55 5.55 5.61

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü Konvansiyonel tarımın yoğun olarak yapıldığı İl’de son yıllarda organik tarım felsefesi hızla yayılmaya başlamıştır. İlde girdi kullanımının yoğunlaşması insan ve çevre sağlığını tehdit eder duruma gelmiştir. Başta örtü-altı yetiştiriciliği olmak üzere tüm bitkisel üretimde yoğun girdinin kontrol altına alınabilmesi önem taşımaktadır. Organik tarımsal üretimin talep ettiği çevre dostu girdilerin belli yörelere girmesi konvansiyonel tarım sistemini sürdüren üreticilerinde o girdileri kullanmasına katkı yapacak, böylece sürdürülebilirlik sağlanmış olacaktır. TR41 Alt Bölgesi olarak Bursa ilinde 200 kayıtlı adet üretici ile çalışılmaktadır. Bu ilimizde Uludağ Bölgesi etrafında organik tarım yaygınlaşmıştır.


87

4.4.4.2. İyi Tarım Uygulamaları (İTU) Günümüzde küreselleşme sürecinde, tarım ve gıda ticareti alanında üretim ve tüketim çevreleri ( hükümetler, çiftçiler, gıda işleme firmaları, perakendeciler vb); gıda güvenliği, gıda güvencesi, kalite ve çevre ile ilgili sorunlarına daha fazla ilgi göstermeye başlamışlardır. Temelde, tarımsal üretime ilişkin çevresel, ekonomik ve sosyal sürdürülebilirliğin sağlanması hedeflenmektedir. Bu çerçevede geçtiğimiz yıllarda öncelikle düşük dış girdili tarım ve organik tarım uygulamalarına yönelik çalışmalar yapılmış ve son yıllarda da İTU (İyi Tarım Uygulamaları) üzerinde yoğun çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. İTU, esasen tarafların anlaşmaları ile çiftçi ve hükümetlerin ihtiyaçlarının giderilmesi ve tarımsal üretim ile gıda işleme zincirine uygulanması gereken işlemler üzerinde odaklanmıştır. Ülke ve kuruluşlar arasında uygulamada farklılıklar gözlenmesine rağmen İTU’nın temelinde yatan felsefe aynıdır. Bu felsefe, tarım ürünleri üretiminin, insanlara ve çevreye zarar vermeyecek şekilde yapılması üzerine kurulmuştur. İTU, tarımsal üretimin planlanması, kayıt altına alınarak geliştirilmesi, pazarlanması, güvenli ürünlerin gıda güvenlik zinciri içinde tüketicilere ulaştırılması ile ilgili bütün iş ve işlemler olarak tanımlanabilir. Bu anlamda İTU çevreye duyarlı, asgari hijyen standartlarını karşılayan, kimlik-kayıt sistemi olan ve yaygın kabul gören bir tarım biçimidir. 1980’li ve 1990’lı yıllarda Entegre Savaşım Yöntemi (IPM), Entegre Yetiştiricilik Yöntemi (ICM), Tarımın Korunması (CA) ve Entegre Besin Yönetimi (INM) gibi konular gündeme gelmiştir. İyi Tarım Uygulamaları, IPM, ICM,CA ve INM’nin, gıda güvenliği, kalite yönetimi, ekonomik üretim, çevresel ve sosyal sürdürülebilirlik konularının genel prensipleri ile entegre edilmesidir. İTU, tarımda kimyasal kullanımının program dahilinde azaltılması, toprak ve çevreye zarar veren uygulamaların minimize edilmesi, verimliliğin artırılması ve böylece tarımın sürdürülebilirliğinin sağlanmasını hedeflemektedir. Temel amacı, mevcut tarımsal uygulamaları yeni ve çevre ile uyumlu tarım tekniklerine, sürdürülebilirlik çerçevesi içinde adapte etmektir. FAO tarafından ortaya konan İTU onbir ana başlık altında toplanmıştır. Bunlar: Toprak, su, bitkisel ve yem bitkileri üretimi, bitki koruma, hayvansal üretim, hayvan refahı, hasat, çiftlik içi işleme ve depolama, enerji ve atık yönetimi, insan refahı, sağlığı ve güvenliği ile yaban hayatı ve çevre konularıdır. Europgap Günümüzde İTU’nı en kapsamlı şekilde ele alan uygulama, 1999 yılında Avrupa’lı perakendecilerden oluşan bir organizasyon tarafından hazırlanmış olan EUROPGAP isimli (EUREP: Euro-Retailer Produce Working Group – Avrupa Perakendeciler Çalışma Grubu; GAP: Good Agricultural Practice – İyi Tarım Uygulamaları) protokoldür. Bu belge, tarımsal ürünlerin üretimindeki İTU standartlarını sunmakta, aynı zamanda bu uygulamayı takip eden üreticilerin sertifika almasını talep etmektedir. Avrupa’da şekillenen EUROPGAP belgesini diğer İyi Tarım Uygulamalarından farklı kılan temel nokta, İTU prensiplerinin bir kalite güvence sistemi olan HACCP prensipleri ile birleştirilmiş olmasıdır. Diğer bir ifade ile, EUROPGAP belgesi sadece İyi Tarım Uygulamalarının prensiplerini vermekle kalmayıp, bunlara uyulması için alınması gereken önlemleri, uygunluk kontrollerini ve uygunsuzluk halinde alınması gereken tedbirleri de ortaya koymaktadır. EUROPGAP dokümanında kontrol edilmesi ve uygunluk sağlanması beklenen toplam 210 adet kritik kontrol noktası vardır. Bunlardan 47’si “büyük zorunluluk”, 48’i “küçük zorunluluk”, 65’i ise “tavsiye” niteliğindedir. EUROPGAP tarafından talep edilen İTU standartları 5 konuyu kapsamaktadır:

1. Yaş Meyve ve Sebze 2. Çiçek ve Süs Bitkileri 3. Entegre Tarım İşletmeleri Güvence Sistemi 4. Entegre Su Ürünleri Güvence Sistemi 5. Kahve (yeşil)

Halen dünyada 40’a yakın ülkede 12.000 üretici yaklaşık 4 milyon dekarlık alanda yaş meyve sebzede EUROPGAP disiplinine uygun üretim yapmaktadır. Dünyanın çeşitli bölgelerindeki 50 ülkede, 65 sertifikasyon kuruluşu tarafından sertifikalandırma işlemi yapılmaktadır. Türkiye Tarımı Açısından İTU’nın Değerlendirilmesi İTU, kapsamı ve amaçları bakımından esasen tüm ülkelerde izlenmesi gereken bir uygulamadır. Ancak İTU’nun uygulanabilirliği, ülkelerin gelişmişlik düzeyi ve tarımsal alt yapıları ile yakından ilgilidir.

88

Ülkemizde olduğu gibi işletmelerin önemli bir kısmının küçük ölçekli, çiftçilerin büyük bir kısmının eğitim düzeyinin düşük ve çiftçi örgütlenmesinin yetersiz olduğu gelişmekte olan ülkelerde söz konusu yeni standartlara uyumda ciddi anlamda sıkıntılar yaşanması muhtemeldir. Özellikle Avrupa’nın İTU standartlarını ortaya koyan EURPOGAP belgesi oldukça kapsamlı olup ülkemizdeki çiftçiler tarafından bireysel düzeyde uygulanması son derece zordur. Ancak, büyük ölçekli ve uzman bir kadro ile çalışan işletmeler EUROPGAP’ı kurumsal düzeyde uygulayabilme şansına sahiptirler. Ayrıca, Ülkemizdeki tarımsal üretimin oldukça düşük bir oranının ihraç edilmesi ve çiftçilerin üretim standartlarının düşük olması, bu uygulamadaki olumsuzlukları yaratan diğer önemli faktörlerdir. Bu konuda alınması gereken ilk tedbir üreticilerinin ve firmaların bilgilendirilmesi ile mevcut üretici örgütlerinin bu konuda çalışmaya başlaması konusunda destek olunmasıdır. Ülkemiz, dünyanın önemli yaş meyve ve sebze üreticilerinden biri olmasına rağmen, 2003 yılı itibari ile ihracatın üretime oranı çok düşük düzeydedir ve bu oranın % 3,5’i geçmediği tahmin edilmektedir. İhracata konu olan meyve ve sebze çeşitlerinin, uluslararası piyasalarda talep edilen çeşitlere uygun olmayışı, üretimden tüketime kadar geçen süreçte miktar ve kalite kayıplarının yüksekliği, bu düşüklüğün en önemli nedenleri arasındadır. Türkiye yaş meyve ve sebze ihracatının % 26’sını Almanya’ya, %12’sini Hollanda’ya, %9’unu Fransa’ya, diğer %9’unu da Yunanistan’a, dolayısı ile çoğunluğu AB üyesi ülkelere yapmaktadır. Türkiye’nin akreditasyon işlemlerini uluslararası normlara uygun olarak yürütmesi ve Avrupa Akreditasyon Birliği’ne üye olması, ülkemizde verilen sertifikaların uluslararası alanda tanınması ve ihraç ürünlerimizin önünde teknik engellerin kaldırılması açısından önemli bir avantajdır. Avrupa Birliği ülkelerinde EUROPGAP sertifikalı ürün talep eden perakendecilerin toplam süper - hipermarketler içerisindeki oranları açısından % 90 ile Hollanda ilk sırada olup, bu ülkeyi sırası ile % 65 ile İngiltere, % 51 ile Belçika ve % 43 ile İsveç izlemektedir. Bununla birlikte, Avrupa ülkelerindeki birçok perakendecinin EUROPGAP sertifikası olmayan üreticilerden bahçe ürünlerini satın almama eğilimlerinde olduğu gözlemlenmektedir. 4.4.4.3. Kültür Mantarı Yetiştiriciliği Tablo 76 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Kültür Mantarı Üretim Alanı ve Miktarı ( 2005 )

İller ve Alt Bölgeler Alan (m2) Üretim (ton) Bursa 600 60 Eskişehir 300 33 Bilecik - - TR41 Bursa Alt Bölgesi 900 93 Kocaeli 22.750 2.275 Sakarya 3050 201 Düzce 34.89 314 Bolu - - Yalova 14.428 1.500 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi 37.178 3.775 TR4 80.895 8.065 TÜRKİYE

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü TR4 Doğu Marmara Bölgesinde mantar üretiminde en büyük paya sahip il Kocaeli’dir.Yalova’da 58 üyesi bulunan Mantar Üreticileri Birliği mevcuttur. Kültür mantar üretimi yanısıra, TR4 Bölgesinde toplam 8 işletmede kompost üretimi yapılmaktadır. Mantar üretiminin ham maddesi tavuk gübresi, at gübresi, buğday sapı gibi tarımsal atıklarımızdır. Bunların geri dönüşümü sağlanabildiği zaman çok kaliteli gübreler elde edilebilecektir.

89

4.4.4.4. İpek Böcekçiliği Tablo 77 Dünya Ülkelerinde Yaş Koza ve Ham İpek Üretimleri ve Fiyatları (2002)

Ülkeler Yaş Koza Üretimi ton

Ham İpek Üretimi

Yaş Koza Fiyatı($/Kg)

Brezilya 10.238 1.607 1,5 Bulgaristan 50 7 2,5 Çin 560.000 64.000 1,3 Kolmbiya 35 2,1 Mısır 14 2 3,2 Yunanistan 60 4 2,5 Hindistan 141.155 17.351 2,5 İran 3.500 630 2,7 Japonya 880 391 15 Romanya 3 2 Tayland 1.500 2 Türkiye 100 17 5 Vietnam 21.000 2.450 1,5

Kaynak : FAO Dünya yaş koza üretiminin yaklaşık % 70 ini karşılayan ,iklim ve ucuz işgücü gibi avantajlara sahip Çin dünya yaş koza ve ham ipek fiyatlarını istediği gibi değiştirebilmektedir. Bunun yanında kişi başına milli gelirin çok düşük seviyelerde olduğu Hindistan,Vietnam gibi ülkelerde de fiyatlar çok düşük olmaktadır. Bu olumsuz gelişmeler nedeniyle Dünya ham ipek fiyatları 55-60 $ dan 20-25 $’a kadar gerilemiştir. Çin’de 1 kg yaş kozanın 1 $ civarında olduğu bilinmektedir. Yaş koza fiyatlarında ülkelere göre büyük farklılıklar göstermektedir.1997 yılı verilerine göre ülkemizde 4.60 $ olan yaş koza fiyatı Japonya’da 12.88 $ Hindistan’da 3.11 $ düzeyindedir. 1980 yılından sonra Türkiye de yaş kozanın destekleme kapsamı dışına çıkarılması ile fiyatlar serbest piyasa koşullarında dünya fiyatları ile uyumlu şekilde oluşmaya başlamıştır. Ancak 1989 yılından sonra rejim ve iklim avantajları nedeniyle Çin’in ham ipek fiyatlarını önemli ölçüde düşürmesi dünya piyasalarını ve dolayısıyla ülkemizdeki fiyatları olumsuz yönde etkilemiş,daha sonra Körfez savaşı nedeniyle turistik bölgelerdeki ipek halı satışlarının düşmesi gibi faktörler yaş koza ve ham ipek fiyatlarının düşmesine bu da koza üretiminin azalmasına yol açmıştır.

Tablo 78 2000-2005 Türkiye İpekböcekçiliği

Yıllar İl Sayısı Köy Sayısı Aile Sayısı Açılan KutuSayısı

Alınan YaşKoza (Kg)

Ham İpek Tüketimi(Ton)

2000 12 230 2210 3143 59.780 10 2001 13 213 1555 2288 46.621 8 2002 21 327 2356 3885 10.001 15 2003 24 280 2758 5094 169.221 28 2004 24 278 2919 5161 143.173 24 2005 22 278 2729 5669 156.936 27

Kaynak : TÜİK İpekböcekciliği Bursa ili ile özdeşleşmiş olup; Bursa önce Bizanslılar, daha sonrada Osmanlı İmparatorluğu ve günümüzde çok canlı bir ticaret merkezi, İpekleriyle ünlü bir kent ve tarihi ipek yolunun düğümlendiği bir yer olmuştur. 1990 yılında Türkiye de 2.172 ton yaş koza üretilmiştir. 1990 yılına kadar istikrarlı bir şekilde devam eden yaş koza üretimi , daha sonra yaşanan iç ve dış kaynaklı olumsuzluklar nedeniyle öncelikle Bursa ilinde ve diğer bölgelerde gerilemeye başlamış ve 2001 yılında 46,6 tona kadar gerilemiştir. Ancak son yıllarda yukarıdaki tabloda da görüleceği gibi azda olsa bir canlanma görülerek yaş koza 156,9 tona kadar yükselmiştir.

90

Grafik 7 Türkiye Yaş Koza Üretimi ( Ton )

0500

1000150020002500

Yılla

r19

9119

9319

9519

9719

9920

0120

03

Türkiye Yaş Koza Üretimi (Ton)

Tablo 79 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İpekböcekçiliği Verileri (2004)

İller İpek Böceği

Besleyen Köy Sayısı

İpek Böceği Besleyen

Aile Sayısı

Açılan Kutu Sayısı

Elde Edilen Yaş

Koza (kg)

Kutu Başına Ortalama

verim

Yaş Kozayı Satın

Alan Kuruluş

Bursa 25 134 231 5.744 24,9 Kozabirlik Eskişehir 14 196 305 9.560 31,3 Kozabirlik Bilecik 37 428 947 31.045 32,8 Kozabirlik TR41 76 758 1.483 46.349 31,2 Kozabirlik Kocaeli 2 2 6 122 20,3 Sakarya 45 203 409 10.032 24,5 Kozabirlik Düzce - - - - - Kozabirlik Bolu 17 159 205 7.409 36,1 Kozabirlik Yalova - - - - - Kozabirlik TR42 64 364 620 17.563 28,3 TR4 140 1.122 2.102 63.912 30,4 Türkiye 273 2.888 5.161 143.408 27,8

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere Türkiye’de üretilen 143,4 ton yaş kozanın % 44,6’lık kısmı olan 63,9 ton yaş koza TR4 Doğu Marmara bölgesinde üretildiği görülmektedir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde üretilen yaş kozanın %72,5 lik kısmı TR41 Bursa bölgesinde üretilmektedir. Yurt içinde üretilen yaş kozanın önemli bir kısmı kozabirlik tarafından bir kısmı da tüccarlar tarafında satın alınmaktadır. Ham ipek haline getirildikten sonra tamamına yakını ipek halı dokumacılığında kullanılmakta ve ipek halı olarak ihraç edilmektedir. Yurt içi ham ipek üretimi ipek halı sektörünün ihtiyacını karşılamaktan uzaktır. Bu nedenle son yıllarda , yılda yaklaşık 200 ton ham ipek ithal edilmektedir. Çin’in tekelci konumu ile Türkiye deki dut plantasyonlarının azalmış olması, gelecekte de koza üretimini engelleyecek en önemli faktörler olarak karşımıza çıkacaktır.

91

4.4.4.5. Sebze Fide veTohumluk Çalışmaları, Sertifikalı Fidan ve Tohumluk Tablo 80 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sertifikalı Fidan Üretim Miktarları

Çeşitler

Bur

sa

Esk

işeh

ir

Bile

cik

TR

41

Koc

aeli

Saka

rya

Düz

ce

Bol

u

Yal

ova

TR

42

TR

4

Elma 773.257 773.257 60.680 15.000 75.680 848.937 Dut 38.875 38.875 2.000 2.000 40.875 Badem - 2.000 12.050 14.050 14.050 Kayısı - 2.105 2.105 2.105 Şeftali 753.380 75.380 10.562 15.525 26.087 779.467 Ayva 111.650 111.650 4.750 1.500 6.250 117.900 Armut 446.745 446.745 29.933 11.750 41.683 488.428 Kivi - 50.000 50.000 50.000 Asma - 100 14.400 14.500 14.500 T.Hurması - 100 500 600 600 Erik 337.870 337.870 9.919 4.250 14.169 352.039 Kiraz 489.900 489.900 43.049 27.000 70.048 559.948 Vişne - 2.307 2.307 2.307 İncir - 400 400 400 Ceviz - 200 200 200 Nektarin - 1.307 1.307 1.307 Zeytin 6.831.900 6.831.900 6.831.900 Kavak 240.900 240.900 240.900 Diğer 12.076.048 12.076.048 107.885 107.885 12.183.933 Toplam 22.100.525 22.100.525 275.394 163.300 438.694 22.539.219 Kaynak:Tarım İl Müdürlüğü. (2005) Fidan üretiminde amaç, ismine doğru , sağlıklı ve sertifikalı fidan üretmektir. Türkiye de ise fidan üretimi, sadece çoğaltma amacına yönelik olarak 1930 lu yıllarda başlamış, ismine doğru, sağlıklı ve sertifikalı fidan üretimi 1963 yılında Tohumluk Tescil Kontrol ve Sertifikasyon Kanunu çıkmasına rağmen 1991 yılında başlanabilmiştir. Toprak ve iklim özellikleri ile Türkiye, Dünya’daki en elverişli fidan üretim merkezlerinden birisidir. AB ülkelerinden daha kaliteli ve buna dayalı olarak daha fazla ihraç etme potansiyeline sahiptir. TR4 doğu Marmara bölgesinde toplam 22.529.219 adet fidan üretilmiştir. Sertifikalı fidan üretiminin en fazla Bursa ilinde yoğunlaşmış olup bu ili Düzce ve Yalova takip etmektedir. Diğer illerde bu konuda üretim yoktur. TR4 Doğu Marmara bölgesinde üretilen fidanın % 98’lik kısmı Bursa ilinde üretilmektedir. Çeşit olarak en fazla zeytin fidanı üretilmekte olup, Marmara bölgesinin zeytin fidanı ihtiyacı bu ilişmizden karşılanmaktadır. Zeytin fidanından sonra en çok elma , şeftali, kiraz ve armut çeşitleri üretilmektedir. Üretilen fidanların büyük çoğunluğu yurt içine satılmakta olup küçük bir kısmı da ihracata gitmektedir. Bursa ilinde fidan üreten firma sayısı 1998 yılında 5 iken 2005 yılında 85 adet firmaya yükselmiştir. Fidan üretim sayısında da yıllara göre ciddi artışlar söz konusudur.

92

Tablo 81 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sertifikalı Tohum Üretim Miktarları(Ton)

Çeşitler Bursa Eskişehir Bilecik TR41 Kocaeli Sakarya Düzce Bolu Yalova TR42 TR4

Domates 1,5 1,5 0,035 0,035 1,535 Biber 4,3 4,3 0,173 0,173 4,473 Patlıcan 0,3 0,3 0,037 0,037 0,337 Karpuz 7,7 7,7 0,036 0,036 7,736 Pırasa 1 1 0,026 0,026 1,026 Bamya 0,253 0,253 0,253 Fasulye 101 0,29 101,29 0,566 0,566 101,856 Ispanak 2 2 0,235 0,235 2,235 Soğan 34,8 34,8 0,072 0,072 34,872 Lahana 0,14 0,14 0,185 0,185 0,325 Marul 4,1 4,1 0,005 0,005 4,105 Kereviz 0,007 0,007 0,007 Hıyar 0,22 0,38 0,6 0,6 Kavun 4,5 1 5,5 5,5 Patates 174 174 174 Bezelye 130 130 130 Karpuz 7,7 7,7 7,7 Havuç 2,2 2,2 2,2 Bakla 26,2 26,2 26,2 Buğday 9.335 8.906 18.241 260 18.241 Mısır 9.987 415 10.402 108 10.402 Tritikale 95 95 95 Arpa 175,8 175,8 175,8 Yonca 83,3 83,3 83,3 Ayçiçeği 63,8 116 179,8 179,8 Mercimek 1,8 1,8 1,8 Haşhaş 0,45 0,45 0,45 Ş.Pancarı 12 12 12 Kanola 0,5 0,5 0,5 Nira 0,33 0,38 0,38 B.Onion 0,85 0,85 0,85 Toplam 19.724,69 9.971,02 29.695,71 1,63 29.697,34

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü Sebze fidesi üretim TR4 Doğu Marmara Bölgesi içerisinde sadece Bursa ilinde 4 adet firma tarafından üretilmekte olup, firmaların 2005 yılı fide üretimleri yaklaşık 273 milyon adet olmuştur. Bu konuda ki yönetmelik 2005 yılında yürürlüğe girmiştir.Bir bitkinin ortaya koyduğu verim veya ürün kalitesi o bitkiyi yetiştirmede kullanılan tohumun taşıdığı potansiyel ile yakından ilgilidir. Gübreleme, çapalama, sulama, ilaçlama vb. gibi bitki yetiştirme uygulamalarından hiç birisi üretimi artırmada tohum tarafından belirlenen genetik limitin ötesinde bir katkıda bulunmaz. 1980’li yılların başına kadar Türkiye’de uygulanan tohumluk politikaları çoğunlukla kamu ağırlıklı ve ülke tohumluk ihtiyacının yurtiçi üretimlerle karşılanması yönünde olmuştur. 1980’li yıllardan sonra uygulanmaya başlanılan serbest piyasa ekonomisi, 1983 yılında tohumluk fiyatlarının ve 1984’de de tohumluk ithalatının serbest bırakılması suretiyle tohumculuk sektörü üzerinde etkisini hissettirmiş ve izleyen yıllarda özel sektör tohumculuğu hızlı bir gelişme imkânı bulmuştur. Sebze üretiminde ağırlıklı olarak hibrit tohum kullanılmakta olup, açık tarla üretiminde ise bir miktar standart tohum da kullanılmaktadır. Kullanılan hibrit sebze tohumluklarının çok önemli bir kısmı ithal yoluyla karşılanmaktadır. Bu sektörde çeşit yenileme veya çeşit değiştirme sürelerinin son derece kısa, yatırım masraflarının çok yüksek olması ve ıslah çalışmalarının uzun yıllar sürmesi özel sektör kuruluşlarının yurtiçi üretimini kısıtlamaktadır. Bugüne kadar ülkemizde ıslahçı haklarını garanti altına alan Çeşit Koruma Kanunu’nun olmayışı, çeşit sahibi yurtdışı kuruluşlarının özellikle hibrit çeşitlerde üretim lisansı verme yerine daha çok her yıl F1 hibrit tohum satmayı tercih etmelerine fırsat vermektedir. Ancak 2004 yılında Çeşit Koruma Kanununun çıkması dolayısıyla bundan sonraki çalışmalarda Özel Sektör Kuruluşları Patent hakkını satın alarak üretime ağırlık vermelidirler. TR4 Doğu Marmara da üretilen tohumluğun %66’ sı Bursa İlinde üretilmiş olup, bu ili Eskişehir, Sakarya ve Yalova İlleri takip etmiştir. Bölgede en fazla buğday tohumluğu üretilmekte olup, çeşit olarak en fazla sebze tohumluğu üretilmiştir. Bursa ilinde hem tarla ve sebze , Eskişehir ilinde tarla, Yalova ilinde de ağırlıklı olarak sebze tohumu üretilmektedir.

93

4.5.Üretim Trendleri 4.5.1. Tarla Bitkileri Üretim Trendleri Tablo 82 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünlerinin Üretim Miktarları (ton)

Tarla Ürünü 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Buğday 1.586.405 1.343.571 1.410.230 1.506.163 1.371.598 1.441.269 1.565.202 1.547.639 1.360.726 1.381.115 1.066.227 1.585.180 Arpa 439.849 812.867 395.951 451.452 491.371 508.658 470.943 453.559 416.844 479.252 458.527 593.916 Yulaf 54.314 51.607 48.256 52.155 61.029 67.002 72.619 73.966 46.100 52.274 66.509 69.721 Mısır 655.951 595.944 673.722 764.160 800.516 781.294 827.322 875.353 1.062.859 685.663 1.792.938 2.064.017 Çavdar 6.213 4.919 5.653 7.620 10.454 12.026 11.440 14.565 18.727 21.828 - 15.064 Nohut 19.734 18.987 21.140 24.113 21.033 20.341 20.948 17.515 15.472 19.712 17.328 11.641 Fasulye 9.660 9.222 9.499 10.258 10.122 9.430 9.329 9.830 10.535 11.250 9.254 11.529 Şekerpancarı 2.462.779 2.424.525 1.832.627 2.063.967 2.118.889 2.369.947 2.140.082 2.114.100 1.507.893 1.745.743 1.187.633 1.335.683 Ayçiçeği 64.408 47.205 46.857 51.934 51.532 50.823 49.118 43.289 39.175 60.728 34.397 68.296 Şerbetçi Otu 1.145 1.077 1.464 1.292 1.492 1.794 931 741 709 933 900 1.203 Kimyon 551 589 441 383 465 575 458 389 596 3.021 1.659 485 Patates 435.726 440.137 440.827 423.043 426.001 418.199 444.472 468.064 398.013 392.644 419.290 398.409 Soğan 198.949 228.242 266.984 176.399 181.555 184.560 202.113 188.070 196.337 170.089 163.225 205.348 Tütün 4.226 3.276 3.626 3.857 3.590 3.872 3.859 6.123 6.282 6.832 4.759 6.723 Çeltik 5.300 4.950 5.180 4.946 3.517 4.940 4.520 5.320 5.651 6.195 6.910 9.645 Bakla(kuru) 1.566 1.423 1.291 1.310 1.314 1.275 1.534 1.525 1.509 1.002 1.230 1.741 Bezelye 1.540 1.444 1.501 1.512 1.465 1.465 1.465 1.605 1.423 1.224 1.707 1.127

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü Verileri

94

Grafik 8 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Önemli Tarla Ürünleri Trendleri (%)

100

85 8995

86 9199 98

86 87

67

10010091

103116

122 119126

133

162

105

273

315

100 98

7484 86

9687 86

6171

4854

100

73 7381 79 76

6761

94

53

106100 101 101 97 98 96

107

91 9096 91

80

102

0

50

100

150

200

250

300

350

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Yıllar

(%)YüzdeBuğday Mısır Şekerpancarı Ayçiçeği Patates

95

TR4 Doğu Marmara Bölgesinde diğer ürünlerin ekildiği alanların yerine mısır ekilmesi ile mısır üretimi 1993 yılına göre 2004 yılında %315 artmıştır. Mısır üretim miktarı 655.951 tondan 2.064.017 tona çıkmıştır. Şekerpancarı üretimi 1993 yılından 2004 yılına kadar %54 düşüş olmuştur. Bunun sebebi de kota uygulamasıdır. Buğday ve patates üretim miktarlarında bir değişiklik gözlenmemektedir. Yıllar arasında ekim ve üretim alanlarında düşüş olmasına rağmen son yıllarda üretim %6 oranında artmıştır. Tablo 83 TR41 Bursa Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünlerinin Üretim Miktarları (ton) Tarla Ürünü 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Buğday 1.006.409 901.713 902.724 971.818 887.819 988.171 1.072.662 1.087.202 945.857 972.002 755.549 1.161.846 Arpa 351.537 326.968 314.317 359.601 391.249 409.300 389.552 364.871 336.823 399.236 384.118 468.772 Yulaf 3.886 3.944 3.722 3.890 3.465 4.000 4.136 3.758 3.433 2.973 12.089 14.049 Mısır 65.988 102.513 171.875 278.308 357.468 331.330 362.823 399.224 371.642 610.383 798.452 713.894 Çavdar 6.213 4.919 5.653 7.620 10.454 12.026 11.440 14.565 18.727 11.828 15.896 14.959 Nohut 19.289 18.564 20.651 23.511 20.534 19.861 20.389 17.180 15.108 17.824 16.855 11.181 Fasulye 6.005 5.703 5.560 6.067 5.754 5.790 6.042 5.815 5.800 7.031 7.014 8.235 Şekerpancarı 1.965.785 1.820.190 1.380.231 1.603.142 1.642.542 1.932.136 1.592.754 1.708.469 1.100.501 1.343.799 1.018.533 1.125.969 Ayçiçeği 62.678 45.738 45.318 50.821 48.389 44.983 43.225 41.291 35.132 54.044 31.046 59.009 Şerbetçi Otu 1.145 1.077 1.464 1.292 1.492 1.794 931 741 709 933 900 1.203 Kimyon 551 589 441 383 465 575 458 389 596 302 400 485 Patates 107.781 99.375 90.362 100.750 100.143 98.490 94.098 106.305 96.431 102.367 103.258 86.894 Soğan 175.736 203.548 233.004 147.768 151.391 173.130 181.923 170.085 187.134 150.424 144.600 188.903 Tütün 4.226 3.276 1.976 1.989 1.799 1.995 2.014 2.015 1.855 2.382 587 2.283 Çeltik 5.300 4.950 4.700 4.610 3.500 4.900 4.450 4.550 5.365 5.574 6.800 8.814 Bakla(kuru) 1.566 1.425 1.291 1.310 1.314 1.275 1.534 1.525 1.509 1.002 1.230 818 Bezelye 1.540 1.444 1.501 1.512 1.465 1.465 1.465 1.605 1.423 1.224 1.707 1.100

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü

96

Grafik 9 TR41 Bursa Alt Bölgesi Yıllara Göre Tarla Ürünleri Üretimi (%)

100 90 90 97 88 98 107 108 94 97 75115100

155

260

422

542502

550605

563

925

1.210

1.082

100 93 70 82 84 98 81 8756 68 52 57

10073 72 81 77 72 69 66 56

8650

94100 92 84 93 93 91 87 99 89 95 96 81

0

200

400

600

800

1.000

1.200

1.400

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Yıllar

Yüzde(%) Buğday Mısır Şekerpancarı Ayçiçeği Patates

TR41 Bursa Alt Bölgesinde Şekerpancarında kota uygulamasına olduğundan dolayı yerine mısır ekimi yapılmıştır.Hayvancılıkta silajlık mısırın öneminin artması ve dane mısıra prim uygulamalarından dolayı üretim 1993 ve 2004 yılları arsında %1082 artmıştır. TR41 Bursa Alt Bölgesinde ayçiçeği ve patates üretiminde de %16 oranında düşüşler olmuştur. Buğday üretimi de ise 1993 ve 2004 yılları arasında %15 lik bir artış söz konusudur.

97

Tablo 84 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Tarla Ürünlerinin Üretim Miktarları (ton)


Tarla Ürünü 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Buğday 579.996 565.400 507.506 561.332 483.779 453.098 492.540 460.437 414.869 409.103 310.678 423.334 Arpa 88.309 85.903 81.634 91.851 100.122 92.358 89.591 88.688 80.621 80.016 74.409 85.144 Yulaf 40.644 38.792 35.743 39.666 48.374 54.616 60.083 60.873 36.086 40.370 54.420 48.672 Mısır 617.771 593.342 764.173 860.122 936.388 950.582 1.005.256 1.104.416 1.473.547 970.323 994.486 1.350.123 Çavdar - - - - - - - - - - - - Nohut 445 423 489 589 499 480 559 335 364 268 443 460 Fasulye 3.655 3.519 3.939 4.191 4.368 3.640 3.287 4.015 4.735 4.219 2.240 3.295 Şekerpancarı 496.994 604.335 452.396 460.825 476.347 437.811 547.328 405.631 407.392 401.944 169.100 209.714 Ayçiçeği 1.730 1.467 1.539 1.113 1.144 1.000 924 2.061 2.146 2.056 3.351 9.288 Şerbetçi Otu - - - - - - - - - - - - Kimyon - - - - - - - - - - - - Patates 327.945 340.762 350.465 322.235 316.508 323.749 350.374 361.759 309.527 299.662 316.032 311.515 Soğan 23.213 24.694 33.980 28.631 30.164 11.433 20.190 17.985 9.203 19.665 18.625 16.445 Tütün - - 1.650 1.868 1.791 1.877 1.845 4.108 4.427 4.450 4.172 4.440 Çeltik - - 480 336 17 40 72 770 286 621 1.018 831 Bakla(kuru) - - - - - - - - - - - - Bezelye - - - - - - - - - - - - Sarımsak - - - - - - - - - - - -

98

Grafik 10 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi Yıllara Göre Tarla Ürünleri Üretimi (%)

100 9788

9783 78

85 7972 71

54

73

100 96

124

139152 154

163

179

239

157 161

219

100

122

91 93 9688

110

82 82 81

3442

100 104 10798 97 99

107 110

94 91 96 95

0

50

100

150

200

250

300

Yıllar

Yüzde(%) Buğday Mısır Şekerpancarı Patates

TR4 Doğu Marmara Bölgesinde olduğu gibi TR42 Kocaeli alt bölgesinde de şekerpancarı ekilen alanlarının yerine mısır ekilmeye başlanmış, 1993 yılına göre 2004 yılında ise %219’luk bir artış göstermiştir. Şekerpancarı üretim miktarında, 1993 yılına göre 2004 yılında %58’lik bir azalış göstermiştir. Bu ekim alanlarının ve üretimin azalmasına sebep şekerpancarında kota uygulamasıdır.Buğday üretiminde de 1993 yılından 2004 yıllana göre%5’lik bir azalma mevcuttur.

99

4.5.2. Sebze Üretim Trendi Tablo 85 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İçin Önemli Görülen Sebzelerin Üretim Miktarları (ton)

Sebzeler 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Lahana 65.865 87.537 90.736 95.874 94.490 103.244 100.098 99.134 92.864 91.269 108.563 90.924

Pırasa 60.988 66.243 74.394 71.023 64.354 64.609 64.292 61.892 52.778 55.799 60.673 67.368

Ispanak 31.018 40.553 41.843 42.016 37.681 50.720 51.145 50.779 50.677 56.736 59.327 37.595

Marul 21.432 18.853 24.526 26.952 22.613 30.263 30.272 31.056 51.368 47.575 41.600 43.342

Enginar 3.990 10.035 8.342 8.738 9.635 11.020 11.115 11.304 12.861 13.291 13.256 13.255

Fasulye 52.604 49.642 50.549 54.796 48.471 57.714 59.301 53.525 57.018 61.393 65.083 57.432

Bakla 4.490 5.924 5.530 5.453 4.896 5.058 4.265 3.646 3.674 4.828 3.598 8.732

Bezelye 18.261 15.433 16.638 17.503 17.399 18.872 21.714 22.901 33.249 35.008 13.384 15.765

Barbunya 7.224 6.757 6.704 6.583 8.902 9.126 9.527 10.065 9.274 10.717 10.731 11.281

Kavun 82.482 107.760 118.885 122.848 89.492 95.265 101.268 69.919 94.147 101.517 87.979 66.075

Karpuz 175.162 173.750 185.906 205.075 158.662 167.927 171.980 201.342 213.070 232.045 133.450 189.070 Kabak (sakız) 16.270 19.115 20.676 22.765 23.859 20.982 17.541 16.724 19.504 21.557 21.310 23.136

Patlıcan 79.665 78.968 81.072 82.477 67.161 68.904 88.299 86.773 88.581 94.611 83.448 80.216

Domates 1.174.237 1.314.949 1.465.973 1.888.979 763.369 1.490.506 2.158.753 1.545.254 1.306.199 1.406.096 391.589 1.224.850

Biber 195.019 186.683 188.948 228.693 179.620 192.254 194.308 172.092 249.149 246.157 218.478 237.697

Hıyar 61.415 68.641 54.977 55.364 44.319 44.835 45.801 51.905 47.279 65.753 54.448 50.041

Maydanoz 4.593 1.877 3.690 3.287 3.725 3.886 3.846 4.398 4.831 4.321 4.282 4.498

T.Soğan 29.679 32.313 35.695 38.301 39.088 42.933 43.239 72.589 42.303 40.026 40.081 39.187

Balkabağı 16.959 17.144 17.050 18.002 15.486 16.203 16.852 14.156 15.720 17.383 21.710 18.974

Karnabahar 5.200 6.190 7.925 8.209 7.100 7.925 8.325 10.805 11.935 18.682 23.135 21.066

Kereviz 2.200 2.550 3.200 3.000 3.600 3.800 3.880 3.800 3.818 5.040 4.010 5.300 Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü

100

Grafik 11 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Önemli Sebze Üretimleri (%)

0

50

100

150

200

250

300

350

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

YILLAR

YÜZD

E (%

)Lahana Bezelye KarpuzDomates Biber Hıyar

TR4 Doğu Marmara Bölgesinde 1993-2004 tarihleri arasında lahana ve domates yıllar itibariyle dalgalı bir şeklinde artış göstermiştir.Bunun yanında bezelye, karpuz, biber ve hıyar istikrarlı bir seyir takip etmiştir.

101

Tablo 86 TR41 Bursa Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Sebzelerin Üretim Miktarları (ton)

Sebzeler 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Lahana 56.635 56246 57707 58338 54130 58753 59065 63192 59605 45906,5 50.524 38518

Pırasa 54.723 59.005 67250 64375 58086 57725 57757 59.540 50.781 51539 56.314 62947

Ispanak 26.208 34128 34503 35265 30775 43698 44011 43.922 44.084 46753 49.023 26914

Marul 17.627 15314 20785 20633 14998 21485 22592 23.082 43.090 37162 30.538 29732

Enginar 3.990 9990 8330 8728 9625 11010 11105 11.294 12.851 13281 13.225 13210

Fasulye 45.057 42433 43079 44044 37079 44474 45379 42.822 43.811 47596 51.476 44555

Bakla 3.620 4644 4158 4466 3898 3705 3011 2.634 2.492 3131 2.288 6274

Bezelye 17.977 14576 16049 16630 16375 16820 19884 19.626 30.973 32350 12.098 13423

Barbunya 6.335 5639 5354 5083 6968 7723 7923 8.458 7.748 8659 8.980 9311

Kavun 82.482 99343 110386 115115 83399 88577 93234 64.749 89.877 97082,3 62.169 60895

Karpuz 160.106 158439 168975 188420 140317 149656 153520 185.439 195.110 207717,2 107.640 165330 Kabak (sakız) 12.725 15600 16492 16989 15690 15117 11750 12.404 15.010 16765 16.514 15464

Patlıcan 73.912 73106 74979 76491 61979 63979 83641 82.645 84.248 89795 79.432 76054

Domates 1.124.058 1263928 1410807 1828627 720004 1425130 2092380 1.473.861 1.228.981 1307860 300.583 1150894

Biber 181.223 169659 176466 214761 166039 162421 165111 154.952 233.810 232659,5 185.566 204675

Hıyar 52.542 59769 44956 44568 33707 32654 33635 41.384 37.500 55873,5 46.297 42369

Maydanoz 4.548 1838 2499 2455 2709 2434 2684 2.902 3.347 2822,5 2860 3058

T.Soğan 27.079 28969 32265 34145 34560 38056 39080 69.828 39.847 36236 37411 36463,8

Balkabağı 8.709 8884 8432 8448 6186 7203 8152 5.156 7.620 9361 13465 10301

Karnabahar 5.200 5640 7375 7534 6540 6795 6815 6.945 8.315 9655 13715 10890

Kereviz 2.200 2400 2800 2600 3600 3800 3880 3.800 3.818 4010 4010 4020 Kaynak: Tarım İl Müdürlüğü

102

Grafik 12 TR41 Doğu Marmara Alt Bölgesi Önemli Sebze Üretimleri (%)

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

YILLAR

YÜZ

DE

(%)

MarulBarbunyaKarpuzPatlıcanDomates

TR41 Bursa Alt Bölgesinde domates üretimi 2004 yılında yüksek bir değere çıkmış olup, 1993-2004 yılları arasında marul, barbunya karpuz, patlıcan ve domates üretimi dalgalanmalar şeklinde gerçekleşmiştir.

103

Tablo 87 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi İçin Önemli Görülen Sebzelerin Üretim Miktarları (ton)

Sebzeler 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Lahana 9.230,0 31.291,0 33.029,0 37.536,0 40.360,0 44.491,0 41.032,5 35.942,0 33.259,0 45.362 58.039 5.2406,1

Pırasa 6.265,0 7.238,0 7.144,0 6.648,0 6.268,0 6.884,0 6.535,0 2.352,0 1.997,0 4.260 4.359 4.421

Ispanak 4.810 6.425 7.340 6.751 6.906 7.022 7.134 6.857 6.593 9.983 10.304 10.680,5

Marul 3.805 3.539 3.741 6.319 7.615 8.778 7.680 7.974 8.278 10.413 11.062 13.609,6

Enginar 45 12 10 10 10 10 10 10 10 31 44,5

Fasulye 7.547 7.209 7.470 10.752 11.392 13.240 13.922 10.703 13.207 13.797 13.607 12.877,2

Bakla 870,0 1.280 1.372 987 998 1.353 1.254 1.012 1.182 1.697 1.310 2458

Bezelye 284,0 857,0 589,0 873,0 1.024,2 2.052,2 1.830,0 3.274,5 2.275,5 2.658 1.286 2342

Barbunya 889 1.118 1.350 1.500 1.934 1.403 1.604 1.607 1.526 2.058 1.751 1.969,5

Kavun 8417 8499 7733 6092,5 6687,5 8034 5169,5 4270 4.435 37.99,9 5.180,4

Karpuz 15056 15311 16931 16655 18345 18271 18460 15903 17960 24.328 25.810 2.3739,5 Kabak (sakız) 3545 3515 4184 5776 8169 5865 5791 4320 4494 4.792 4.796 7.672

Patlıcan 5753 5862 6093 5986 5182 4925 4658 4128 4333 4.816 4.016 4.162

Domates 50179 51021 55166 60351,5 43365,2 65376 66373 71393 77218 98.236 91.006 7.3956

Biber 13796 17024 12482 13931,5 13581 29833,3 29196,5 17140 15338,5 13497 32912 33022

Hıyar 8873 8872 10021 10796 10612 12181 12166 10521 9779 9879 8151 7672

Maydanoz 45 39 1191 832 1016 1452 1162 1496 1484 1498 1421,5 1440,3

T.Soğan 2.600,0 3.344,0 3.430,0 4.156,0 4.528,0 4.877,0 4.159,0 2.761,0 2.456,0 3790 2670 2723

Balkabağı 8250 8260 8618 9554 9300 9000 8700 9000 8100 8022 8245 8672,5

Karnabahar 550 550 675 560 1130 1510 3860 3620 9027 9420 10176

Kereviz 0 150 400 400 0 0 0 0 0 1030 0 1280 Kaynak: Tarım İl Müdürlüğü

104

Grafik 13 TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde Önemli Sebze Üretimleri (%)

0

100

200

300

400

500

600

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

YILLAR

YÜZ

DE

(%)

LahanaIspanakFasulyeDomatesBiberBalkabağı

TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde lahana ve Ispanağın 1994 ve 2002’deki ani yükselişleri hariç, grafikteki bütün ürünlerin üretiminde 1993-2004 yılları arasında aşırı bir dalgalanma olmayıp istikrarlı bir seyir göstermiştir.

105

4.5.3. Meyve Üretim Trendleri Tablo 88 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İçin Önemli Görülen Meyvelerin Üretim Miktarları (ton)

Seçilmiş Meyveler 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Armut 80.189 77,211 79,823 81.127 89,709 71,739 86,883 97,273 80,776 90,138 99.033 78.569 Ayva 22,952 28,743 16,423 27,637 35,660 47,709 53,948 56,914 47,948 59,180 58.989 23.906 Elma 176,812 160,658 145,496 184,884 171,948 145,333 135,989 146,004 125,666 132,625 141.657 141.929 Erik 27,025 28,275 23,906 25,616 28,753 22,656 23,190 23,346 28,201 24,153 35.219 35.876 Kiraz 36,680 37,688 35,241 40,490 42,595 30,077 41,525 33,494 36,422 26,654 38.143 32.414 Şeftali 109,243 107,451 85,899 106,631 108,808 129,644 127,658 147,782 154,111 147,289 147.518 84.319 Üzüm 161,884 203,473 196,333 213,867 160,766 133,991 144,957 146,483 130,877 120,112 145.931 167.819 Vişne 5,918 6,173 4,957 4,948 9,775 5,639 8,945 8,208 8,470 6,038 10.432 8.444 Çilek 28,957 28,432 24,631 32,741 32,974 35,147 33,830 36,110 23,156 32,390 32.290 27.191 Trabzon Hurması 287 336 375 434 521 632 661 651 689 713 772 482 Ceviz 6,858 6,588 5,314 6,942 7,297 7,084 7,528 8,247 8,302 6,494 13.152 10.923 Zeytin 81,888 83,794 87,459 91,455 66,396 88,658 122,503 101,258 91,454 99,424 126.570 103.352 Kivi - - 40 40 147 326 340 384 510 1485 1.791 1.691 Nar 3,348 7,125 5,164 4,731 5,921 4,053 4,220 4,232 4,244 2,336 4.384 839 İncir 4,583 4,564 5,454 5,680 6,243 6,898 7,443 10,992 11,259 11,260 12.922 10.805 Fındık 84,000 98,649 84,301 132,131 109,723 168,457 149,083 162,083 189,126 184,238 150.175 202.993 Kestane 3,335 3,078 3,088 4,062 4,027 2,877 2,426 2,362 2,253 1,984 4.288 4.163 Badem 855 903 775 809 824 787 964 836 845 358 910 734 Dut 1,004 998 987 1,089 978 993 1,043 1,052 960 757 2.693 2.381 Kayısı 1,002 1,570 369 698 483 503 666 918 170 918 996 285 Muşmula 1,129 973 704 1,082 1,067 831 830 610 608 316 750 725 Kızılcık 225 213 171 150 150 151 151 169 233 175 1.495 1.688 Ahududu - 1,184 1,184 1,740 1,742 1,601 1,741 1,741 1,781 1,780 1.941 1.944


106

Grafik 14.TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Önemli Sebze Üretimleri (%)

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

YILLAR

YÜZD

E(%

) ZEYTİN

ŞEFTALİ

FINDIK

ÇİLEK

TR4 Doğu Marmara Bölgesinde zeytinin yıllara göre üretim grafiği incelendiğinde periyodisite gösterdiğinden dolayı zikzaklar çizmektedir. Şeftali Doğu Marmara Bölgesigenelinde yetiştirilen bir ürün olup 1995 yılından 2003 yılına kadar artan bir üretim miktarına sahip iken 2004 yılında yaşanan doğal afetlerden (don,kırağı) üretimde ciddi düşüşe sebep olmuştur. Fındık, yıllara göre istikrarlı bir üretim oranına sahip olup Doğu Marmara Bölgesinin spesifik ürünlerinden biri haline gelmiştir. Çilek, üretim oranı olarak inişli çıkışlı bir trend izlemektedir. Özellikle TR41 Bursa alt bölgesinin önemli ürünlerinden biri olmaya devam etmektedir.

107

Tablo 89 TR41 Bursa Alt Bölgesi Önemli Görülen Meyvelerin Üretim Miktarları (ton) Meyveler 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Armut 54.742 53039 56532 50.534 59535 53163 63852 75621 59178 66812 71.413 54.561 Ayva 9975 9001 7410 12348 17877 16866 18020 20241 18452 18035 19125 12734 Elma 73963 69045 47588 67110 67636 66530 56592 54753 52552 44868 50011 46334 Erik 17692 18509 14106 17887 21498 15368 16354 15932 16815 12927 16027 15181 Kiraz 9682 9783 8743 11881 14604 9872 15490 14428 15665 8427 16569 16002 Şeftali 85872 84012 62879 80311 85195 99290 90282 113994 122282 112356 118481 65962 Üzüm (Yaş) 107173 115092 99368 86306 115348 93439 111555 104927 88518 80716 106833 111843

Vişne 3626 3757 2920 3848 6997 6825 6168 5281 5474 2930 5961 5983 Çilek 28271 27776 23834 31856 32757 31241 34662 36600 21741 31052 30991 29565 T.Hurma 11 10 5 6 5 5 4 4 7 12 27 35 Ceviz 5708 5378 3929 5197 5685 5617 6098 6052 6269 4332 6236 5049 Zeytin 79990 81453 85431 81177 56714 70741 109344 90139 80072 87414 115197 91742 Kivi 0 0 0 0 0 0 0 0 13 88 298 310 Nar 3324 4157 5144 5423 5904 5431 4213 4223 4237 2326 4374 700 İncir 4939 4911 5799 6008 6107 7240 7672 11361 11064 11056 10678 9096 Fındık 277 279 222 412 358 358 371 366 378 245 304 514 Kestane 2338 2134 2083 3059 3053 1990 1450 1249 1270 1213 1179 1168 Badem 1147 1027 883 943 924 843 1010 879 900 419 762,6 473 Dut 1064 1053 1043 1117 1027 1035 1074 1081 992 758 906 733 Kayısı 1254 1755 518 873 695 881 838 1103 1095 360 716 222 Muşmula 1225 1058 770 1140 1165 896 884 622 608 316 426 433 Kızılcık 348 302 224 207 178 176 168 184 238 179 125 65 Ahududu 0 1184 1184 1740 1742 1601 1742 1741 1783 1786 1941 1944

Kaynak: Tarım İl Müdürlüğü

108

Grafik 15 TR41 Bursa Alt Bölgesinde Önemli Sebze Üretimleri (%)

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

YILLAR

YÜZD

E(%

)

ZEYTİNKİRAZŞEFTALİ

TR41 Bursa alt bölgesi, meyve ürün deseni bakımından zengin bir bölgedir. Zeytin üretiminde görülen trend, inişli ve çıkışlı olmasına rağmen genel bir artış görülmektedir. Kiraz üretiminde çok sert iniş ve çıkışlar görülmekle birlikte son iki yılda yükselen bir trend izlemektedir. Şeftali Doğu Marmara Bölgesigenelinde yetiştirilen bir ürün olup 1995 yılından 2003 yılına kadar artan bir üretim miktarına sahip iken, 2004 yılında yaşanan doğal afetlerden dolayı (don,kırağı) üretimde ciddi düşüş meydana gelmiştir.

109

Tablo 90 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi Önemli Görülen Meyvelerin Üretim Miktarları (ton) Meyveler 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Armut 33857 30999 34932 38144 39396 26488 29979 25015 25646 27263 27620 24008 Ayva 17088 29641 10818 16450 19279 29423 37428 37266 30082 41727 39864 11172 Elma 108457 94339 122559 121231 109091 84274 84074 96100 77932 92097 91646 95595 Erik 16098 15029 17733 12595 12727 13239 7836 9524 13430 13198 19192 20695 Kiraz 26998 27631 28830 28544 27429 21818 26036 19066 21556 18226 21574 16412 Şeftali 19144 18445 23971 21695 19060 23839 32813 28955 26597 21381 29037 18356 Üzüm (Yaş)

54711 83561 94228 103373 45421 30051 33402 44556 42359 39305 39698 55971

Vişne 2292 2130 2224 2615 2778 1298 2178 2927 2995,5 3107 3471 2460 Çilek 1033 1015 1250 1247 1490 2873 2974 1725 1415 1338 1299 1626 T.Hurma 287 336 375 434 521 632 670 651 688 709 745 747 Ceviz 3869 3590 3891 4549 4323 4162 4237 3345 3462 3651 6916 5874 Zeytin 1898 2032 2027 2071 1668 1458 1992 2392 2750 9920 11373 11610 Kivi 0 0 60 40 147 326 340 384 859 887 1493 1381 Nar 24 22 20 22 17 7 7 9 7 10 10 139 İncir 536 597 687 838 608 638 658 389 398 396 2244 1709 Fındık 124680 152625 132907 181555 151877 230279 211321 162626 188955 184300 149891 202479 Kestane 1947 1724 2249 2361 2114 2277 2455 1697 1392 1075 3109 2995 Badem 222 160 125 173 166 147 152 161 155 157 148 161 Dut 0 1310 1784 1792 1444 1375 1472 467 465,5 502 1786 1648 Kayısı 51 41 38 0 0 0 0 372 272 250 280 73 Muşmula 230 161 152 146 134 106 97 50 47,4 48 324 292 Kızılcık 1594 1480 1248 1666 1386 1467 1665 1239 1090 1090 1370 1623 Ahududu 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Kaynak: Tarım İl Müdürlüğü

110

Grafik 16 TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde Önemli Sebze Üretimleri (%)

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

YILLAR

YÜZD

E(%

)

ARMUT

FINDIK

ELMA

TR42 Kocaeli alt bölgesi, fındık üretiminde 1997-1999 yılları arasında en yüksek seviyesine ulaşmıştır.1999-2003 yılları arasında üretimde azalmalar görülmekte olup; 2003 yılından itibaren yükselmeler yaşanmaktadır.Elma üretimindeki trende de ise fazla dalgalanma görülmemektedir.

111

4.5.4. Yem Bitkileri Üretim Trendleri Tablo 91 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Yem Bitkileri Üretim Miktarları (ton) (1995-2004)

Kaynak : Tarım İl Müd. , TUİK Grafik 17 Yem Bitkileri Üretiminin Yıllara Göre Dağılımı

0

200000

400000

600000

800000

1000000

1200000

1400000

1600000

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

ton

Mısır (hasıl+silaj) Fiğ (ot) Yonca (yeşil+kuru ot)

Korunga (yeşil+kuru ot) Hayvan Pancarı(yumrulu)

TR4 Doğu Marmara Bölgesinde mısır (hasıl+silaj) üretiminin yıllara göre değişim grafiği incelendiğinde; üretim miktarının sürekli artmış olduğu, 1995 yılında üretim 262.329 ton iken, 2004 yılında 1.333.937 tona çıkmıştır. Bunda silajlık yem bitkilerine verilen desteklemelerin rolü büyüktür.Yonca üretiminde de yaklaşık % 50, fiğ üretiminde %18 lik, bir artış olmuş , hayvan pancarı ve korunga üretiminde herhangi bir artış kaydedilmemiştir.

Yem Bitkileri

Ekilişleri 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Mısır (hasıl+silaj) 262329 384868 493340 344295 562735 662807 825300 881381 841589 1333937

Fiğ (ot) 70035 80960 76749 77017 87054 83762 100920 94634 66924 83960Yonca (yeşil+kuru ot) 402120 316071 541860 490065 497485 459393 405713 589250 465174 616781

Korunga (yeşil+kuru ot) 13963 18700 19787 17878 18318 23491 19135 17060 11592 11191

Hayvan Pancarı (yumrulu)

9900 10920 12150 11040 10010 9920 8388 10825 8403 10505

112

Tablo 92 TR41 Bursa Alt Bölgesi Yem Bitkileri Üretim Miktarları (ton) (1995-2004) Yem

Bitkileri Ekilişleri

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Mısır (hasıl+silaj) 118.102 225.938 305.420 277.690 307.340 342.312 319.035 541.032 372.603 558.840

Fiğ (ot) 21.386 27.673 25.994 27.975 26.576 20.169 35.792 41.640 35.523 38.591Yonca (yeşil+kuru ot) 349.579 257.657 483.737 415.436 422.202 379.280 329.002 480.796 395.685 486.324

Korunga (yeşil+kuru ot) 9.687 11.320 12.546 10.046 11.886 15.020 9.832 10.174 5.254 4.496

Hayvan Pancarı (yumrulu)

9.900 10.920 12.150 11.040 10.010 9.920 8.388 10.825 8.403 10.505

Kaynak : Tarım İl Müd. , TUİK TR41 Bursa Bölgesinde 1995-2004 yılları arasında en fazla silajlık mısır, bunu yonca, fiğ ve korunga takip etmektedir Tablo 93 TR42 Kocaeli Bölgesi Yem Bitkileri Üretim Miktarları (ton) (1995-2004) Yem Bitkileri

Ekilişleri 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Mısır (hasıl+silaj) 144.227 148.930 187.920 66.605 255.395 320.495 506.265 340.349 468.986 775.097

Fiğ (ot) 48.649 53.257 50.755 49.042 60.478 63.593 45.076 52.994 31.401 45.369Yonca (yeşil+kuru ot)

52.538 58.414 58.123 74.629 74.995 80.113 76.878 108.454 69.489 130.457

Korunga (yeşil+kuru ot)

4.276 7.470 7.241 6.288 6.432 8.471 9.303 6.886 6.338 6.695

Kaynak : Tarım İl Müd. , TUİK TR42 Kocaeli Bölgesinde Silajlık yem bitkilerine verilen desteklemeden dolayı mısır (hasıl+silaj) hızlı bir artış göstermiştir. İkinci sırada Yonca, en fazla üretilen yem bitkisi olup, onu fiğ ve korunga takip etmektedir 4.5.5. Süs Bitkileri Üretim Trendleri Tablo 94 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Süs Bitkileri Üretim Miktarları (adet)

Süs Bitkisi 2002 2003 2004

Kesme Çiçek (dal) 8.174.700 23.526.430 69.039.900İç - Dış Mekan (adet) 193.750 430.450 1.132.490Soğansı-Yumrulu-Rizomlu (adet) 28.777.951 33.855.520 45.066.000

TOPLAM 37.146.401 57.812.400 115.238.390Kaynak :Tarım İl Müdürlüğü

113

Grafik 18 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Süs Bitkileri Üretim Miktarları ( Adet )

0

100,000,000Üre

tim M

ikta

rı (A

det)

2002 2003 2004

Yıllar

Doğu Marmara Süs Bitkileri Üretim Miktarları (Adet)

Kesme Çiçek (dal)İç - Dış Mekan (adet)Soğansı-Yumrulu-Rizomlu (adet)

Tablo 95 TR41 Bursa Alt Bölgesi Süs Bitkileri Üretim Miktarları (adet)

Süs Bitkisi 2002 2003 2004

Kesme Çiçek (dal) 3.847.900 4.105.450 4.154.460İç - Dış Mekan (adet) 92.750 348.450 100.100Soğansı-Yumrulu-Rizomlu (adet)

TOPLAM 3.940.650 4.453.900 4.254.560Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü Grafik 19. TR41 Bursa Alt Bölgesinde Süs Bitkileri Üretim Miktarları (adet)

0500000

10000001500000200000025000003000000350000040000004500000

ADET

2002 2003 2004

kesme çiçek iç ve dış mekan soğansı ve yumrulu

114

Tablo 96 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi Süs Bitkileri Üretim Miktarları (adet)(2004)

Süs Bitkisi 2002 2003 2004

Kesme Çiçek (dal) 4.326.800 19.420.980 64.885.440İç - Dış Mekan (adet) 101.000 82.000 1.032.390Soğansı-Yumrulu-Rizomlu (adet) 28.777.951 33.855.510 45.066.000TOPLAM 33.205.751 53.358.490 110.983.830Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü Grafik 20 TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde Süs Bitkileri Üretim Miktarları (adet)

010000000 2000000030000000 40000000 50000000 60000000 70000000

Ade

t

2002 2003 2004

Kesme Çiçek Iç Ve Dış Mekan Soğansı Ve Yumrulu

115

4.5.6. Hayvansal Üretim Trendleri Tablo 97 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Hayvan Varlığı 1993-2004

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Koyun 998.462 1.482.059 1.391.807 1.394.835 1.342.570 1.274.377 1.227.373 1.118.869 1.061.139 909.189 849.079 844.085 Keçi 332.586 330.907 330.584 320.820 318.232 287.111 274.467 249.220 238.419 207.982 194.914 192.857

Kültür 146.459 150.797 175.914 181.122 187.878 195.349 198.645 193.964 207.920 177.935 172.267 185.413 K.Melezi 441.694 445.641 466.050 479.688 432.522 419.748 407.534 353.544 344.453 303.843 314.379 309.894

Yerli 308.528 213.942 191.462 180.444 183.602 156.604 159.946 119.428 131.509 123.249 110.921 103.393 Sığır *

Toplam 896.681 810.380 833.426 841.254 804.002 771.701 766.125 666.936 683.882 605.027 597.567 598.700 Manda * 16.414 15.100 13.826 12.981 10.588 10.663 9.025 8.408 7.719 7.392 6.142 6.475

Tavuk – Etçi 6.800.900 8.588.100 51.990.670 118.656.600 93.213.400 104.923.400 78.538.940 93.920.000 78.052.100 104.169.747 105.144.949 140.386.969

Tavuk – Ymrt. 3.902.178 5.159.112 6.069.954 7.784.140 8.241.658 8.024.380 7.064.691 7.132.184 5.450.285 5.101.105 5.141.134 4.922.846

Hindi 202.697 173.485 183.936 258.671 343.088 227.582 165.655 265.347 190.266 271.729 625.073 802.257 Ördek 71.841 66.980 65.648 127.251 118.612 115.544 61.376 101.167 80.789 72.126 41.633 56.418

Kaz 277.091 279.254 309.133 339.315 333.445 330.810 86.741 86.876 94.206 104.208 79.478 78.767

Kanatlı

Toplam 11.254.707 14.266.931 58.619.341 127.165.977 102.250.203 113.621.716 85.917.403 101.505.574 83.867.646 109.718.915 111.032.267 146.247.257 Arı Kovanı 83.275 112.386 118.089 164.054 177.562 186.165 147.166 165.115 141.316 162.349 167.285 176.726 İpek Böceği

Kutusu 14.405 8.446 6.905 3.794 2.727 2.661 2.227 1.000 747 1.305 2.603 1.936

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü-TARYAP

116

Tablo 98 TR41 Bursa Alt Bölgesi Yıllar İtibari İle Hayvan Sayıları 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Koyun 630.692 1.122.892 1.032.886 1.017.460 1.003.441 943.900 921.631 872.180 832.396 715.988 672.446 677.176 Keçi 262.925 258.363 254.152 236.540 236.147 210.453 211.898 191.665 183.983 154.149 143.691 144.283

Kültür 94.083 97.064 113.341 114.437 125.631 129.592 133.194 125.228 136.715 112.389 111.710 119.316 K.Melezi 162.319 165.531 161.116 153.416 140.418 133.312 126.062 127.940 126.678 117.435 121.467 117.165

Yerli 133.245 41.066 37.020 35.189 35.899 30.898 31.641 26.215 27.052 23.111 24.110 21.142 Sığır *

Toplam 389.647 303.661 311.477 303.042 301.948 293.802 290.897 279.383 290.445 252.935 257.287 257.623 Manda * 1.586 1.479 1.875 2.008 1.974 1.445 1.312 1.330 861 1.106 1.198 1.208

Tavuk – Etçi 1.597.700 2.378.300 3.708.670 2.637.100 5.532.400 4.052.700 3.689.940 4.269.000 4.596.100 9.850.705 5.245.910 8.555.360

Tavuk – Ymrt. 1.207.362 2.476.962 3.055.654 2.923.140 3.690.558 3.818.080 3.471.771 2.615.514 2.461.555 2.400.142 2.438.174 2.564.336

Hindi 65.447 57.075 57.610 79.350 174.753 63.002 61.845 98.442 63.482 162.135 291.353 285.947 Ördek 12.481 7.445 4.890 30.600 32.997 28.174 28.391 27.292 18.588 13.391 13.658 20.688

Kaz 6.511 4.994 4.505 42.845 40.175 38.560 37.721 17.656 28.160 26.559 28.349 30.280

Kanatlı


Kutusu 14.405 8.446 5.257 3.669 2.616 2.166 2.172 950 702 1.265 1.911 1.481

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü- TARYAP TR41 Bursa alt bölgesinde 1993-2004 yılları arasında hayvan sayıları değişimi incelendiğinde; Büyükbaş hayvanlar içerisinde kültür ırkı sığır varlığı 1999 yılına kadar yükseldiği bu yıldan sonra az da olsa bir düşüş olmuştur. Ancak 1993 - 2004 yılları arasında artış gözlenmiştir. 2003 yılında büyükbaş hayvanlar içerisinde kültür ırkı sayısı en düşük olmasına rağmen 2004 yılında ise durum tam tersi olarak kültür ırkı sayısı diğer melez ve yerli ırka öre en yüksek seviyeye ulaşmıştır. Koyun ve keçi varlığında 1994 yılından itibaren önemli düşüşler gözlenmiştir. Tavuk sayısında 1993 yılından itibaren oransal olarak en fazla artış etlik tavuk sayısında gözlenmiştir. Yumurta tavuğu ise 1999 yılına kadar artmış bu yıldan sonra azda olsa düşmüştür. Hindi sayısı ise yıllara devamlı artış göstermiştir. Arı kovanı sayısı da yine yıllara göre önemli artışlar göstermektedir.

117

Tablo 99 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi Yıllar İtibari İle Hayvan Sayıları

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Koyun 367.770 359.167 358.921 377.375 339.129 330.477 305.742 246.689 228.743 193.201 176.633 166.909 Keçi 69.661 72.544 76.432 84.280 82.085 76.658 62.569 57.555 54.436 53.833 51.223 48.574

Kültür 52.376 53.733 62.573 66.685 62.247 65.757 65.451 68.736 71.205 65.546 60.557 66.097 K.Melezi 279.375 280.110 304.934 326.272 292.104 286.436 281.472 225.604 216.775 186.408 192.912 192.729

Yerli 175.283 172.876 154.442 145.255 147.703 125.706 128.305 93.213 104.457 100.138 86.811 82.251 Sığır *

Toplam 507.034 506.719 521.949 538.212 502.054 477.899 475.228 387.553 392.437 352.092 340.280 341.077 Manda * 14.828 13.621 11.951 10.973 8.614 9.218 7.713 7.078 6.858 6.286 4.944 5.267

Tavuk – Etçi 5.221.200 6.209.800 48.282.000 116.019.500 87.681.000 100.870.700 74.849.000 89.651.000 73.456.000 94.319.042 99.899.039 131.831.609

Tavuk – Ymrt. 2.694.816 2.682.150 3.014.300 4.861.000 4.551.100 4.206.300 3.592.920 4.516.670 2.988.730 2.700.963 2.702.960 2.358.510

Hindi 137.250 116.410 126.326 179.321 168.335 164.580 103.810 166.905 126.784 109.594 333.720 516.310 Ördek 59.360 59.535 60.758 96.651 85.615 87.370 32.985 73.875 62.201 58.735 27.975 35.730

Kaz 270.580 274.260 304.628 296.470 293.270 292.250 49.020 69.220 66.046 77.649 51.129 48.487

Kanatlı


Kutusu - - 1.648 125 111 495 55 50 45 40 692 455

Kaynak :Tarım İl Müdürlüğü-TARYAP TR42 Kocaeli alt bölgesinde 1993-2004 yılları arasında hayvan sayıları değişimi incelendiğinde; Büyükbaş hayvanlar içerisinde kültür ırkı sığır varlığı 2004 yılına kadar azda olsa yükselmiş diğer melez ve yerli sığır varlığında düşüş gözlenmiştir. Yıllar itibari ile kültür melezi ırk hayvan sayısı diğer kültür ve yerli sığıra göre her zaman yüksek seviyede seyretmiştir. Bu alt bölgede kültür ırkı sayısı nisbi olarak diğer sığır ırklarına göre en düşük seviyededir. K üçükbaş hayvan varlığında yıllar içinde düşüşler görülmektedir. Tavuk sayısında 1993 yılından itibaren Bolu ilinin et tavukçuluğunda önemli bir merkez olması dolayısıyla oransal olarak en fazla artış etlik tavuk sayısında gözlenmiştir. 1993-2004 yılları arasında etlik tavuk sayısı yaklaşık 26 kat artmıştır. Yumurta tavuğu ise 2000 yılına kadar artmış bu yıldan sonra düşüş gözlenmiştir. Hindi ve arılı kovan sayısı yıllara göre önemli artışlar göstermektedir.

118

Grafik 21 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Küçükbaş Hayvan Varlığı ( 1993-2004 )

0

200000

400000

600000

800000

1000000

1200000

1400000

1600000

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

YILLAR

HA

YVA

N S

AYI

SI A

DET

Koyun Keçi

TR 4 Doğu Marmara Bölgesinde küçük baş hayvan varlığı yıllara göre incelendiğinde keçi ve koyun varlığında azalış gözlenmiştir. 1993 yılında koyun sayısı keçi sayısının yaklaşk 3 katı olamasına rağmen 2004 yılında bu oran 4 katı olmuştur. Keçi sayısı , koyun sayısına göre nisbi olarakta azalış göstermiştir. Grafik 22 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sığır Varlığı ( 1993-2004 )

0

100000

200000

300000

400000

500000

600000

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

YILLAR

HA

YVA

N S

AYI

SI (A

DET

)

Yerli Kültür Melezi Kültür

Toplam sığır varlığında düşme görülürken zamanla yerli ırk popülasyonunda bir azalma, kültür ırkında da artış olmuştur. Yerli ırk 308 binden 110 bine düşerek yerini kültür melezine ve daha sonra da kültür ırkına

119

bırakmıştır. 1993 yılından 2004 yılına gelindiğinde kültür ırkı sığır üretiminin payı %16,33 den %30,97 ye, kültür melezinin payı %49,26 dan %51,76 ya çıkmış, yerli ırkın payı ise %34,41 den %17,27 ye düşmüştür. 2003 yılı verilerine göre TR4 Doğu Marmara bölgesindeki hayvan varlığı Türkiye üretiminin %6,11 ini kapsamaktadır Grafik 23 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Manda Varlığı ( 1993-2004 )

TR4 Doğu Marmara Bölgesi Manda Varlığı 1993-2004

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Manda *

Manda sayıları gittikçe düşerek 16 binden 6 bin dolaylarına gerilemiştir. Ancak 2003-2004 yılları arasında az da olsa bir artış söz konusudur. Grafik 24 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Etçi Ve Yumurta Tavuk Sayıları ( 1993–2004 )

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

140000

160000

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

yıllar

adet Et Tavuğu

Yum.Tav.

120

Broiler tavuk üretimi 1994-1996 yıllarında hızlı bir yükselme göstererek 118 milyon adet seviyelerine yükselmiş, bundan sonraki dönemlerde azalma süreci hız kesmiş daha sonra da üretim artış göstererek 140 milyon seviyelerine gelmişti Grafik 25 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Diğer Kanatlılar ( 1993-2004 )

Son yıllarda kaydedilen artışlarla hindi üretimi 200 bin adetten 800 bin adede yükselmiş olup, kaz üretimi 1999 yılından beri seviyesini koruyarak 80 bin adet dolaylarında gerçekleşmiştir. Ördek üretiminde belirgin bir değişme görülmemekle beraber üretim 2003 yılında 41 bin 633 adet olmuştur. Grafik 26 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Toplam Kanatlı Varlığı (1993-2004)

(Adet)

020000000400000006000000080000000

100000000120000000140000000160000000

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

Toplam kanatlı üretimi grafiği de etçi tavuk üretim grafiğine benzer nitelikte gerçekleşmiştir. Üretimde esas ağırlık broiler yetiştiricilidir. TR4 Doğu Marmara Bölgesi, Türkiye broiler yetiştiriciliğinin yaklaşık % 48,42’sini karşılamaktadır.

0100000200000300000400000500000600000700000800000900000

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

HindiÖrdekKaz

121

Grafik 27 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Arı Kovanı Varlığı( 1993-2004)

(Adet)

020000400006000080000

100000120000140000160000180000200000

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

Arı Kovanı

Arılı kovan sayılarında 1998 yılında ulaşılan 186 bin adet seviyesi, daha sonra düşüş göstermesine rağmen, son yıllardaki toparlanma ile 167 bin adet seviyesine gelmiştir. Grafik 28 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Açılan İpek Böceği Kutusu ( 1993-2004)

Açılan ipekböceği kutu sayısı 1993 yılında 14405 adet iken 2003 yılında bu rakam 2603 adet olarak gerçekleşmiştir. 2001 yılına kadar seyreden düşüş trendi, 2001 yılından sonra toparlanma gösterse de 2003 yılından sonra tekrar düşme eğilimindedir. Buna rağmen 2003 yılı verilerine göre Türkiye’de açılan ipek böceği kutusunun %51’i TR4 Doğu Marmara Bölgesinde açılmıştır.

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

122

Tablo 100. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Hayvansal Ürünler Üretim Miktarları (Ton)

Hayvansal Ürünler 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Süt (ton) 908409 1394260 1265506 1277289 1271775 1208979 1208231 1259351 925877 962490

Kırmızı Et (ton) 50229 65667 71317 67836 56928 52820 52491 46078 43015 50783

Beyaz Et (ton) 60465 193679 219974 247357 264842 321176 318278 317534 509822 497712

Yumurta (1000 ad.) 39612 70442 63256 71046 65616 62097 57067 49378 85251 76790

Bal (ton) 1953 2747 2862 3163 2882 2624 2413 2646 2759 2647

Bal Mumu (ton) 35 38 61 50 48 42 37 69 40 36

Yapağı (ton) 845 947 837 841 909 770 767 658 735 514

Kıl (ton) 13 31 111 105 98 91 85 111 222 221

Deri (adet) 167386 270309 261386 243847 209174 187133 87151 102515 352844 109275

Kaynak : TUİK - TARYAP

TR4 Doğu Marmara bölgesinde 1995-2004 yılları arasında yumurta üretimi %51, beyaz üretimi 8 kat, bal üretimi %74, süt üretimi ise azda olsa artış göstermiştir. Kırmızı et seviyesi aynı düzeyde kalmış, deri ve yapağı üretiminde ise düşüşler gözlenmiştir.

123

Grafik 29 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Hayvansal Ürünler Üretim Miktarı

TR4 Doğu Marmara bölgesinde yıllara göre süt üretiminde düşüş, beyaz et üretiminde yükseliş gözlenmektedir.Kırmızı et üretimi genel seviyesini korumuş, yumurta üretimi piyasa hareketlerinden etkilendiği için dalgalı bir seyir izlemiştir.

0

200000

400000

600000

800000

1000000

1200000

1400000

1600000

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Süt (ton) Kırmızı Et (ton) Beyaz Et (ton) Yumurta (1000 ad.) Bal (ton)Bal Mumu (ton) Yapağı (ton) Kıl (ton) Deri (adet)

124

Tablo 101. TR41 Bursa Alt Bölgesi Hayvansal Ürünler Üretim Miktarları (Ton) Hayvansal Ürünler 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Süt (ton) 544.740 593.517 609.003 637.501 642.798 603.452 612.721 731.423 419.097 443.335

Kırmızı Et (ton) 27.430 30.877 39.510 32.677 28.583 28.403 20.770 20.640 21.203 29.291

Beyaz Et (ton) 7.291 8.026 12.376 11.176 12.281 24.779 20.537 25.398 60.145 65.225

Yumurta (1000 ad.) 11.033 49.694 40.448 47.956 41.349 28.788 26.027 18.303 34.913 28.044

Bal (ton) 644 1.369 682 785 742 761 641 729 699 762

Bal Mumu (ton) 2 4 3 4 4 4 8 6 22 21

Yapağı (ton) 635 645 448 479 649 549 543 490 579 356

Kıl (ton) 10 10 40 37 36 43 42 67 185 188

Deri (adet) 105.936 138.729 158.010 159.916 137.401 114.003 52.296 49.902 335.406 87.930

Kaynak : TUİK - TARYAP TR41 Bursa alt bölgesinde süt üretimi, yapağı ve deri üretiminde düşüşler gözlenmiş, beyaz et üretimi ile yumurta üretiminde önemli bir artış gözlenmiştir.Diğer kırmızı et üretimi ise dalgalı bir seyir izleyerek azda olsa yükselmiştir.

125

Tablo 102. TR42 Kocaeli Bölgesi Hayvansal Ürünler Üretim Miktarları (Ton)

Kaynak : TUİK - TARYAP

TR42 Kocaeli bölgesinde süt üretimi 1995-2004 yılları arasında %74, beyaz et üretimi 8 kat , bal üretimi %70 , yumurta üretimi %59 oranında artış göstermiş, kırmızı et üretimi aynı seviyelerde kalmıştır. Diğer ürünlerden deri ve yapağı üretiminde ise düşüş gözlenmiştir.

Hayvansal Ürünler 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Süt (ton) 363.669 800.743 656.503 639.788 628.977 605.527 595.510 527.928 506.780 519.155

Kırmızı Et (ton) 22.799 34.790 31.807 35.159 28.345 24.417 31.721 25.438 21.812 21.492

Beyaz Et (ton) 53.174 185.653 207.598 236.181 252.561 296.397 297.741 292.136 449.677 432.487

Yumurta (1000 ad.) 28.579 20.748 22.808 23.090 24.267 33.309 31.040 31.075 50.338 48.746

Bal (ton) 1.309 1.378 2.180 2.378 2.140 1.863 1.772 1.917 2.060 1.885

Bal Mumu (ton) 33 34 58 46 44 38 29 63 18 15

Yapağı (ton) 210 302 389 362 260 221 224 168 156 158

Kıl (ton) 3 21 71 68 62 48 43 44 37 33

Deri (adet) 61.450 131.580 103.376 83.931 71.773 73.130 34.855 52.613 17.438 21.345

126

4.5.7. Örtü Altı Üretim Sistemleri Trendleri Tablo 103 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Yıllar Bazında Örtü Altı Alanlar (da)

Ürün Ekiliş Şekli 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

A. Tünel 0.1 6.6 8.9 9.8 6.3 15.2 11.28 24.6 37.91 26.5Y. Tünel 15.25 18.8 32.18 57.88 75.08 97.88 137.15 209.52 1001.4 1088.12Plastik 836.72 2170.13 1414.27 854.60 1341.40 2795.84 2927.64 2894.20 2338.55 3848.13

Sebze

Cam 7.7 7 6 8.2 0.2 0.2 5.2 21 88A. Tünel 2.1 8.5 2 1.5 1.5 1.7 1.7 Y. Tünel 0.06 0.9 0.7 0.7Plastik 14.07 18.24 14.7 3.86 4.7 4.39 4.3 96.8 85.39 157.38

Süs Bitkileri

Cam 9.9 9.9 10.1 3.1 2.2 1.74 1.59 8.09 8.5 17Toplam 885.84 2239.17 1488.15 938.94 1431.38 2917.01 3088.86 3234.11 3493.45 5225.83

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü TR4 Doğu Marmara Bölgesinde örtü altı tarımında en fazla plastik seralar kullanılmakta olup 1995 – 2004 yılları arasında 866,79 dekardan 5094,3 dekara çıkmıştır. Doğu Marmara Bölgesiörtü altı üretimi konusunda çok iddialı olmamakla birlikte, günden güne daralan tarım alanlarının açıkta ekonomik üretime yeterli olmaması ve çiftçilerin bilinçlenmesi sonucunda yaygınlaşmaya devam etmektedir. Örtü altı üretimini teşvik eden bir başka husus ise sebze ve süs bitkilerine yönelik pazar taleplerinin sürekli artmasıdır. Bu bölgede yer alan yüksek rakımlı Bolu ve Eskişehir gibi yörelerde bitkisel üretimi zorlaştıran ve üretim dönemini kısıtlayan iklim şartlarının etkisini azaltmak amacıyla örtü altı üretimi artış eğilimi göstermektedir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde yüksek tünel ve Plastik seralarda örtü altı tarımı tercih edilmektedir. Üretim Sebze ve süs bitkileri üretimi olarak şekillenmektedir. Meyve üretimi daha fazla güneş ve sıcak iklim istekleri nedeniyle tercih edilmemektedir. Çok yıllık bitkilerde ekstrem soğuklara dayanıklı türler olan iç ve dış mekan süs bitkilerinin örtü altında üretildiği görülmektedir. Cam seraların bölgede yaygınlaştırılması için projelerin üretilmesi ve teşvik edilmesinin uygun olacağı düşünülmektedir. Grafik 30 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Örtü Altı Alanlarının Yıllara Göre Değişimi (da)

0

1000

2000

3000

4000

5000

Ekiliş

Ala

nı (d

a)

Alçak Tünel Yüksek Tünel Plastik Cam

Alçak Tünel 2.2 15.1 10.9 11.3 7.8 16.9 12.98 24.6 37.91 26.5

Yüksek Tünel 15.25 18.8 32.18 57.88 75.08 97.94 137.15 210.42 1002.1 1088.8

Plastik 850.79 2188.3 1428.9 858.46 1346.1 2800.2 2931.9 2991.0 2423.9 4005.5

Cam 17.6 16.9 16.1 11.3 2.4 1.94 6.79 8.09 29.5 105

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

127

Tablo 104 TR41 Bursa Alt Bölgesi Yıllar Bazında Örtü Altı Alanlar (da) Ürün Ekiliş Şekli 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

A. Tünel 0.1 6.4 6.7 7.7 5.5 14.4 11.28 24.6 37.91 26.5Y. Tünel 7.25 12.5 19.5 38.3 55.5 61.3 64.7 130.74 138 100.6Plastik 62.45 73.15 80.3 81.55 93.85 131.7 498.385 666.53 612.03 746.33Sebze

Cam 7 7 6 8 5 A. Tünel Y. Tünel 0.06 0.7 0.7 0.7Plastik 0.57 0.64 0.5 0.56 0.9 0.59 0.5 81.8 73.64 72.63

Süs Bitkileri

Cam 0.24 0.09 1.59 2 2Toplam 77.37 99.69 113 136.11 155.75 208.29 579.955 905.96 864.28 948.76

Kaynak: Tarım İl Müdürlüğü TR41 Bursa alt bölgesinde, TR4 Doğu Marmara bölgesinde olduğu gibi plastik sera, örtü altı tarımında tercih edilmektedir. Yıllara göre bakıldığında en fazla plastik sera alanlarının 63,02 dekardan 818,96 dekara çıktığı görülmektedir. Yüksek tünel alanları da benzer bir artış göstererek 7,25 dekardan 138 dekara çıkmıştır. Cam sera alanlarının bölgede gelişiminin yavaş olması kış aylarında düşük sıcaklıkların üretimi olumsuz etkilemesi ve ısıtma giderleri nedeniyle üretim ve sera inşaat maliyetlerinin yüksek olmasından dolayıdır. Grafik 31 TR41 Bursa Alt Bölgesinde Örtü Altı Alanlarının Yıllara Göre Değişimi (da)

Tablo 105 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi Yıllar Bazında Örtü Altı Alanlar (da)

Ürün Ekiliş Şekli 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 A. Tünel 0.2 2.2 2.1 0.8 0.8 Y. Tünel 8 6.3 12.68 19.58 19.58 36.58 72.45 78.78 863.4 987.52Plastik 774 2097 1334 773 1248 2664 2429 2228 1727 3102Sebze

Cam 0.7 0.2 0.2 0.2 0.2 21 88A. Tünel 2.1 8.5 2 1.5 1.5 1.7 1.7 Y. Tünel 0.2 Plastik 14 18 14 3 4 4 4 15 12 85

Süs Bitkileri

Cam 9.9 9.9 10.1 3.1 2.2 1.5 1.5 6.5 6.5 15Toplam 808.47 2139.48 1375.15 802.83 1275.63 2708.72 2508.91 2328.15 2629.17 4277.07


0100200300400500600700800

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004Yıllar

Üre

tim A

lanı

(da)


128

Grafik 32 TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde Örtü Altı Alanlarının Yıllara Göre Değişimi (da)

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004Yıllar

Üre

tim A

lanı

(da)


TR42 Kocaeli alt bölgesinde de, TR41 Bursa alt bölgesinde olduğu gibi plastik sera örtü altı tarımında tercih edilmektedir. Bu alt bölgede yer alan Bolu ve Düzce İlleri sera üretiminin daha güç şartlarda yapıldığı soğuk ilim kuşağında yer almaktadır. Bolu ilinde vejetasyon dönemini kısıtlayan erken ve geç donlar nedeniyle mikro klima iklim alanlarında örtü altı tarımına yönelme zorunluluğu bulunmaktadır. 4.6. Üretim Projeksiyonları 4.6.1. Tarla Bitkileri ve Yem Bitkileri Üretimi TR4 Doğu Marmara Bölgesinde önem arz eden bazı tarla bitkileri ürünleri ile mısır (hasıl+silaj) yem bitkisi üretimine ait ürün projeksiyonu aşağıda çıkarılmıştır. Tablo 106 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İçin Önemli Görülen Bazı Tarla Bitkileri ile Yem Bitkilerinin (Mısır) Üretim Projeksiyonu (ton)

Tarla Ürünleri Yem Bitkileri Dane Mısır Buğday Patates Şerbetçi otu

1995 673.722 1.410.230 440.827 1.464 1996 764.160 1.506.163 423.043 1.292 1997 800.516 1.371.598 426.001 1.492 1998 781.294 1.441.269 418.199 1.794 1999 827.322 1.565.202 444.472 931 2000 875.353 1.547.639 468.064 741 2001 1.062.859 1.360.726 398.013 709 2002 685.663 1.381.115 392.644 933 2003 1.792.938 1.066.227 419.290 900 2004 2.064.017 1.585.180 398.409 1.203 2005 1.700.536 1.366.315 402.503 768 2006 1.821.946 1.355.911 398.796 699 2007 1.943.355 1.345.507 395.088 631 2008 2.064.765 1.335.104 391.380 562 2009 2.186.174 1.324.700 387.672 493 2010 2.307.589 1.314.296 383.964 423

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü-TUİK(1995-2004)

129

4.6.2. Sebze Üretimi TR4 Doğu Marmara Bölgesinde önem arz eden bazı sebzelerin, üretim projeksiyonu aşağıda çıkarılmıştır. Tablo 107 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İçin Önemli Görülen Bazı Sebzelerin Üretim Projeksiyonu (ton)

Sebze Biber Domates

1995 194.948 1.365.973 1996 228.693 1.888.194 1997 179.620 657.448 1998 192.256 1.411.938 1999 194.308 1.658.753 2000 171.992 1.545.254 2001 249.149 1.306.199 2002 250.856 1.406.096 2003 218.478 391.589 2004 237.697 1.224.850 2005 239.059 1.004.502 2006 244.015 953.388 2007 248.971 902.274 2008 253.928 851.160 2009 258.884 800.046 2010 263.840 748.932

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü-TUİK(1995-2004) 4.6.3. Meyve Üretimi TR4 Doğu Marmara Bölgesinde önem arz eden bazı Meyvelerin üretim projeksiyonu aşağıda çıkarılmıştır. Tablo 108 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İçin Önemli Görülen Bazı Meyvelerin Üretim Projeksiyonu (ton)

Meyve Fındık Zeytin Şeftali Kiraz Elma Kivi

1995 84.301 87.459 85.889 35.241 145.496 40 1996 102.101 91.455 106.631 40.490 184.884 40 1997 109.720 66.496 108.808 42.595 171.948 147 1998 168.457 88.658 129.644 30.077 145.333 326 1999 141.083 122.503 127.658 41.525 135.989 340 2000 162.083 101.258 147.782 33.494 146.004 394 2001 189.126 91.454 154.111 36.422 125.666 510 2002 184.238 99.424 147.289 26.654 132.625 1.485 2003 150.175 126.570 147.518 38.143 141.657 1.791 2004 202.993 103.352 84.319 32.414 141.929 1.691 2005 211.439 115.884 142.563 32.020 127.810 1.823 2006 222.714 119.160 145.945 31.350 124.293 2.032 2007 233.989 122.437 149.326 30.679 120.776 2.241 2008 245.264 125.713 152.707 30.009 117.259 2.449 2009 256.538 128.990 156.089 29.339 113.742 2.658 2010 267.813 132.266 159.470 28.669 110.225 2.866

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü-TUİK(1995-2004)

130

4.6.4. Hayvansal Ürünler Üretimi TR4 Doğu Marmara Bölgesinde önem arz eden bazı hayvansal ürünlerin üretim projeksiyonu aşağıda çıkarılmıştır. Tablo 109 TR4 Doğu Marmara Bölgesi İçin Önemli Görülen Bazı Hayvansal Ürünlerin Üretim Projeksiyonu (ton)

Hayvansal Ürünler

Süt (ton)

Kırmızı Et (ton)

Beyaz Et (ton)

Yumurta (1000 ad.)

1995 908.409 50.229 60.465 39.612 1996 1.394.260 65.667 193.679 70.442 1997 1.265.506 71.317 219.974 63.256 1998 1.277.289 67.836 247.357 71.046 1999 1.271.775 56.928 264.842 65.616 2000 1.208.979 52.820 321.176 62.097 2001 1.208.231 52.491 318.278 57.067 2002 1.259.351 46.078 317.534 49.378 2003 925.877 43.015 509.822 85.251 2004 962.490 50.783 497.712 76.790 2005 1.065.127 44.719 525.255 74.836 2006 1.046.383 42.720 567.104 76.796 2007 1.027.640 40.720 608.953 78.756 2008 1.008.896 38.721 650.802 80.716 2009 990.152 36.721 692.651 82.677 2010 971.409 34.722 734.501 84.637

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü-TUİK(1995-2004) 4.7. Üretim Değerleri 4.7.1. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Tarla Bitkileri Tarımsal Üretim Değerleri (2003) Tablo 110 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Tarla Bitkileri Tarımsal Üretim Değerleri (2003)

TARLA BİTKİLERİ Ekiliş Alanı (Ha)

Üretim (Ton)

Üretim Değeri (YTL)

Üretim Değeri (%)

TOPLAM 921.425,00 4.248.465,00 1.027.629.121,44 21,03Tahıllar 739.758,00 2.015.360,00 620.604.765,79 12,61Buğday 453.043,00 1.066.227,00 355.927.897,14 7,23Arpa 180.280,00 458.527,00 109.358.689,50 2,22Yulaf 29.401,00 66.509,00 18.419.667,55 0,37Mısır (Dane) 77.034,00 424.097,00 136.898.511,60 2,78Endüstri Bitkileri 31.996,00 1.194.937,00 126.165.140,83 2,56Tütün 2.601,00 4.759,00 19.793.299,67 0,40Haşhaş (Kapsül) 3.514,00 1.645,00 2.746.784,81 0,06Şeker pancarı 25.631,00 1.187.633,00 102.077.056,35 2,07Şerbetçi otu 250,00 900,00 1.548.000,00 0,03Yağlı Tohumlular 38.707,00 34.397,00 26.766.025,55 0,15Ayçiçeği 38.707,00 34.397,00 26.766.025,55 0,54Baklagiller 24.964,00 29.644,00 33.036.764,02 0,67Bakla 589,00 1.240,00 777.033,60 0,02Bezelye 442,00 1.822,00 1.334.815,42 0,03Nohut 17.723,00 17.328,00 16.689.116,64 0,34Fasulye 6.210,00 9.254,00 14.235.798,36 0,29Yumrulu Bitkiler 24.607,00 582.545,00 194.501.510,80 3,95Soğan 8.104,00 163.255,00 56.420.928,00 1,15Patates 16.503,00 419.290,00 138.080.582,80 2,81Yem Bitkileri 100.100,00 425.979,00 53.320.940,00 1,08Mısır (Hasıl) 66.220,00 195.296,00 12.000.939,20 0,24Fiğ (kuru ot) 12.485,00 27.221,00 2.994.310,00 0,06Korunga (kuru ot) 2.324,00 7.790,00 1.363.250,00 0,03Yonca (kuru ot) 19.071,00 195.672,00 36.962.440,80 0,75Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü-TUİK

131

4.7.2. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sebze Tarımsal Üretim Değerleri (2003) Tablo 111 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Sebze Tarımsal Üretim Değerleri (2003)

SEBZELER Ekiliş Alanı (Ha)

Üretim (Ton)

Üretim Değeri (YTL

Üretim Değeri(%)

TOPLAM 80.324,40 1.433.579,00 716.616.859,08 14,11Yaprağı Yenen Sebzeler 13.489,50 287.727,00 159.230.767,77 3,24Lahana 3.801,50 108.563,00 49.786.991,80 1,01Marul 2.574,60 41.600,00 27.040.000,00 0,55Ispanak 4.146,10 59.327,00 36.299.224,95 0,74Pırasa 1.665,00 60.673,00 32.223.430,30 0,65Enginar 1.039,50 13.256,00 10.331.328,72 0,21Maydanoz 262,80 4.308,00 3.549.792,00 0,07Baklagil Sebzeleri 8.489,50 92.796,00 84.667.471,04 1,72Fasulye 5.445,00 65.083,00 57.804.768,11 1,17Bakla 484,50 3.598,00 2.857.279,74 0,06Bezelye 1.458,00 13.384,00 11.289.939,36 0,23Barbunya 1.102,00 10.731,00 12.715.483,83 0,26Meyvesi Yenen Sebzeler 54.763,40 990.668,00 430.316.709,61 8,74Kavun 2.877,30 65.969,00 26.281.389,91 0,53Karpuz 4.885,00 133.450,00 38.593.740,00 0,78Kabak(sakız) 928,00 21.310,00 8.474.347,70 0,17Kabak(Bal) 884,00 21.976,00 11.104.472,80 0,23Hıyar 2.286,80 54.448,00 24.411.760,80 0,50Patlıcan 2.627,50 83.448,00 40.865.320,08 0,83Domates 31.257,70 391.589,00 144.331.873,62 2,93Biber 9.017,10 218.478,00 136.253.804,70 2,77Soğansı ,Yumru ve Kök Sebzeler 2.200,00 44.233,00 30.749.454,61 0,17Soğan (Taze) 2.200,00 44.233,00 30.749.454,61 0,62Diğer Sebzeler 1.382,00 18.155,00 11.652.456,05 0,24Karnabahar 1.128,00 13.115,00 8.408.157,65 0,17Kereviz 254,00 5.040,00 3.244.298,40 0,07

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü-TUİK

132

4.7.3. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Meyve Tarımsal Üretim Değerleri (2003) Tablo 112 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Meyve Tarımsal Üretim Değerleri (2003)

MEYVELER Meyve Veren Ağaç ( Adet ) Üretim (Ton)


Üretim Değeri (%)

TOPLAM 89.995.749,00 1.029.517,00 1.174.045.860,02 23,85Yumuşak Çekirdekliler 6.125.457,00 301.201,00 225.303.768,84 4,58

Armut 1.971.400,00 99.033,00 91.430.236,59 1,86

Ayva 1.319.990,00 58.989,00 43.651.860,00 0,89Elma 2.779.028,00 141.657,00 89.098.003,29 1,81Trabzon Hurması 19.345,00 772,00 555.978,96 0,01Muşmula 35.694,00 750,00 567.690,00 0,01Taş Çekirdekliler 17.241.753,00 360.373,00 426.162.425,08 8,66Erik 1.112.868,00 35.219,00 27.360.232,34 0,56Kayısı 70.322,00 996,00 1.061.516,88 0,02Kiraz 1.242.394,00 38.143,00 57.677.556,02 1,17Kızılcık 203.891,00 1.495,00 1.316.736,20 0,03Vişne 418.802,00 10.432,00 11.828.114,56 0,24Şeftali 4.274.644,00 147.518,00 130.208.237,88 2,65Zeytin 9.918.832,00 126.570,00 196.710.031,20 4,00Üzümsü Meyveler 752.125,00 201.952,00 183.829.659,03 3,73Dut 141.140,00 2.693,00 2.627.210,01 0,05Ahududu 324,00 1.941,00 2.934.267,93 0,06İncir 285.510,00 12.922,00 14.547.458,38 0,30Nar 196.865,00 4.384,00 3.120.531,20 0,06Üzüm (ha.) 22.859,00 145.931,00 121.497.772,67 2,47Çilek (ha.) 4.602,00 32.290,00 35.154.445,90 0,71Kivi 100.825,00 1.791,00 3.947.972,94 0,08Sert Kabuklular 65.876.414,00 165.991,00 338.750.007,07 6,88Fındık 65.225.017,00 147.641,00 279.917.001,13 5,69Kestane 175.740,00 4.288,00 7.862.133,76 0,16Badem 106.246,00 910,00 2.394.091,70 0,05Ceviz 369.411,00 13.152,00 48.576.780,48 0,99

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü-TUİK

133

4.7.4. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Hayvansal Ürünler Tarımsal Üretim Değerleri (2003) Tablo 113. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Hayvansal Ürünler Tarımsal Üretim Değerleri (2003)

Hayvansal Ürünler Üretim (Ton)


Üretim Değeri (%)

Süt 720.490,00 390.649.678,00 7,94 Kırmızı Et 30.376,00 255.026.264,40 5,18 Deri (Adet) 481.992,00 6.338.194,80 0,13 Yapağı 2.034,00 4.169.394,90 0,08 Kıl 77,00 86.746,66 0,00 Beyaz Et 509.822,00 1.176.475.443,64 23,90 Yumurta 66.881,00 146.704.142,31 2,98 Bal 2.756,00 23.120.855,68 0,47 Bal Mumu 88,00 516.777,36 0,01 İpek Kozası (ton) 87,00 480.527,10 0,01 GENEL TOPLAM 1.814.516,00 2.003.568.024,85 40,70

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü-TUİK Tablo 114. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Tarımsal Üretim Değerleri Sıralaması

Sıra Ürün % 1 Beyaz Et 23,90 2 Süt 7,94 3 Buğday 7,23 4 Fındık 5,69 5 Kırmızı Et 5,18 6 Zeytin 4,00 7 Yumurta 2,98 8 Domates 2,93 9 Patates 2,81

10 Mısır (Dane) 2,78 11 Biber 2,77 12 Şeftali 2,65 13 Üzüm (ha.) 2,47 14 Arpa 2,22 15 Şeker pancarı 2,07 16 Armut 1,86 17 Elma 1,81 18 Fasulye 1,17 19 Kiraz 1,17 20 Soğan 1,15 21 Lahana 1,01 22 Ceviz 0,99

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü-TUİK Tablo 121’de görüldüğü üzere; TR4 Doğu Marmara Bölgesinin tarımsal üretim değeri incelendiğinde, toplam değerin % 23,90’nının beyaz et üretiminden gerçekleştirildiği görülmektedir. Beyaz eti sırasıyla süt, buğday ,fındık, kırmızı et ve diğerleri takip etmektedir.

134

4.8. Tarımsal Ürünlerin Üretim Tüketim Analizi ve Pazarlanması 4.8.1. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Buğday Üretimi ve Pazarlaması 4.8.1.1. Buğday Üretimi ve Tüketimi Dünya buğday üretimi son yıllarda ortalama 560–580 milyon ton arasında değişirken, 2004/2005 sezonunda, bir önceki sezona göre %10’un üstündeki artışla 617 milyon tona ulaşmıştır. Buğday üretiminde Türkiye 8 inci sıradadır. Tablo 122’de Dünya buğday üretimi ve başlıca üretici ülkeler verilmektedir. Tablo 115. Dünya Toplam Buğday Üretimi ve Başlıca Üretici Ülkeler (1000 Ton)

ÜLKELER 1999/00 2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05

AB(25) 121.115 124.197 113.553 124.483 106.449 134.495

ÇİN 113.880 99.640 93.873 90.290 86.490 90.000

ABD 62.569 60.641 53.001 43.705 63.814 58.738

HİNDİSTAN 70.780 76.369 69.680 71.810 65.100 72.060

RUSYA 31.000 34.450 46.900 50.550 34.100 44.500

KANADA 26.941 26.569 20.568 16.198 23.552 24.000

AVUSTRALYA 24.757 22.108 24.299 10.058 24.920 22.500

PAKİSTAN 17.854 21.079 19.023 18.226 19.192 19.000

TÜRKİYE 18.000 21.000 19.000 19.500 19.000 21.000

ARJANTİN 16.400 16.230 15.500 12.300 13.500 15.000

KAZAKİSTAN 11.200 9.100 12.700 12.600 11.500 10.000 DİĞER ÜLKELER 71.200 70.200 92.900 96.791 83.273 105.651

DÜNYA 585.348 581.546 581.014 566.511 551.390 616.944 Kaynak : www.tmo.gov.tr “Hububat Raporu” Tablo 115’de görüleceği gibi 2002/2003 sezonuna göre 2003/2004 sezonunda Çin, Hindistan ve Rusya’da buğday üretiminde önemli azalma görülürken ABD, Kanada ve Avustralya’da ise önemli derecede artış olmuştur. Avustralya’da 2002/2003 sezonunda, kötü hava şartları ve verim düşüklüğü nedeniyle üretim %62 oranında düşmüş ve 10 milyon tona gerilemiştir. 2003/2004 sezonunda üretim tekrar 25 milyon ton seviyesine yükselmiştir, 2004/2005 sezonunda ise 22,5 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. 2003/2004 sezonuna göre 2004/2005 sezonunda başta Avrupa Birliği olmak üzere Çin, Rusya ve Hindistan’da üretim artışı olmuş, diğer önemli üretici ülkelerin üretiminde önemli bir değişme olmamıştır. Buğday üretimi, ülkemizin her bölgesinde yapılmakta olup, tarla ürünleri içerisinde ekiliş alanı ve üretim miktarı bakımından ilk sırayı almaktadır. Son 20 yılda buğday ekim alanlarında önemli bir değişiklik olmamış, ekim alanları 9- 9,5 milyon hektar civarında değişmiştir. Buğday ekili alanların yaklaşık %19'un da (1,8 milyon ha) makarnalık buğday yetiştirilmektedir.

135

Tablo 116. Türkiye’de Buğday Ekim Alanı, Üretim ve Verimi

YILLAR EKİM ALANI (ha)

ÜRETİM (Ton)

VERİM (Kg/ha)

1930 2.809.300 2.586.377 921 1940 4.381.420 4.067.950 928 1950 4.477.191 3.871.926 865 1960 7.700.000 8.450.000 1.097 1970 8.600.000 10.000.000 1.163 1980 9.020.000 16.500.000 1.829 1990 9.450.000 20.000.000 2.116 1995 9.400.000 18.000.000 1.915 1996 9.350.000 18.500.000 1.978 1997 9.340.000 18.650.000 1.997 1998 9.400.000 21.000.000 2.234 1999 9.380.000 18.000.000 1.919 2000 9.400.000 21.000.000 2.234 2001 9.350.000 19.000.000 2.032 2002 9.300.000 19.500.000 2.097 2003 9.100.000 19.000.000 2.099 2004 9.300.000 21.000.000 2.266

Kaynak: TUİK Tablo 123’ den de görüleceği gibi, buğday üretimimiz 1980 yılından 2003 yılına kadar %15'lik artışla 19 milyon tona ulaşmıştır. 2004 yılında Adana ve Hatay illeri dışındaki (bu illerde meydana gelen sel felaketi nedeniyle üretim miktarı yaklaşık bir önceki yıla göre %25 dolayında düşmüştür) illerde iklim koşullarının uygun olması nedeniyle verimde artış olmuş ve bir önceki yıla göre üretim %10,5 oranında artarak 21 milyon tona ulaşmıştır. Buğday tüketimi açısından Tablo 124’ün incelenmesinden de görüleceği gibi dünya buğday tüketiminin yaklaşık %19’unu AB ülkeleri (25 ülke) oluştururken bunları Çin Halk Cumhuriyeti, Hindistan, Rusya, ABD ve Pakistan izlemektedir. Dünya buğday tüketimi 2002 yılına göre 2003 yılında %2,5 oranında düşmüş, 2004 yılında ise yaklaşık %3 oranında artmıştır. Tablo 117 Dünyada Buğday Tüketimi ve Başlıca Tüketici Ülkeler (1000 Ton)

ÜLKELER 2000 2001 2002 2003 2004 ÇİN 110.278 108.742 105.200 104.500 102.000 AB(25) 111.094 111.114 116.552 108.930 115.750 HİNDİSTAN 66.821 65.125 74.294 68.258 71.980 RUSYA 35.158 38.078 39.320 35.500 37.500 ABD 36.184 32.434 30.644 32.721 33.394 PAKİSTAN 20.500 19.800 18.380 18.900 19.300 TÜRKİYE 16.700 16.501 17.000 17.000 17.200 UKRAYNA 12.155 13.444 14.500 9.011 12.500 KANADA 7.043 7.566 8.181 7.626 8.700 AVUSTURYA 5.328 5.427 6.178 4.647 56.00 DÜNYA 583.762 585.384 601.622 5.877 18.605.794

Kaynak : www.tmo.gov.tr “Hububat Raporu” Tablo 118 Türkiye’nin Yıllar İtibariyle Buğday Talebi (1000 Ton)

YILLAR TALEP YILLAR TALEP 1985 13.390 1997 17.341 1990 15.340 1998 17.545 1991 15.715 1999 17.677 1992 16.017 2000 17.891 1993 16.321 2001 17.946 1994 17.377 2002 17.572 1995 17.479 2003 18.318 1996 17.165 2004 18.847

Kaynak : www.tmo.gov.tr “Hububat Raporu”

136

Ülkemizde artan nüfusa paralel olarak buğday tüketimi de artmaktadır. Ekmek, bulgur, makarna, irmik, bisküvi, nişasta ve diğer buğdaya dayalı unlu mamuller tüketimi dikkate alındığında, 2004 yılı itibariyle gıda olarak buğdayın toplam tüketiminin yaklaşık 12–12.5 milyon ton olduğu tahmin edilmektedir. Bu tüketimden hareketle ülkemizde yıllık kişi başına buğday tüketimi 165-170 Kg olarak belirtilmektedir. Buğday, gıda tüketimi dışında yaklaşık 2 milyon ton tohumluk, 1.5 - 2 milyon ton da yemlik olarak kullanılmaktadır. Tablo 119 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Buğday Ekiliş ve Üretimi

İLLER EKİLİŞ Ha

ÜRETİM Ton

Bursa 122.349 319.717 Eskişehir 188.985 486.532 Bilecik 39.837 102.757 TR41 351.171 909.006 Kocaeli 31.078 76.334 Sakarya 28.366 84.730 Bolu 12.114 29.587 Düzce 60.530 137.157 Yalova 2.176 5.319 TR42 134.264 333.127 TR4 Doğu Marmara Bölgesi 485.435 1.242.133 TR4 % 5,21 5,91 TÜRKİYE 9.300.000 21.000.000

Kaynak : TÜİK 2004 TR4 Doğu Marmara Bölgesi öncelikli tarla bitkileri tarımı incelendiğinde en fazla buğday tarımı (485.435 ha) yer almaktadır. İl olarak da Eskişehir ilk, Bursa ikinci sırayı almaktadır. 2004 yılı itibariyle Türkiye buğday üretiminin %5,91’i bölgemizde gerçekleşmiştir. Bölgemiz ülke buğday üretiminde düşük bir paya sahiptir. Türkiyede buğday alımı ve satımı TMO ve Borsalar aracılığı ile yapılmaktadır.TMO değişik yöntemlerle hububat alımı yapmaktadır. Destekleme fiyatlarını, 2002 yılına kadar Bakanlar Kurulu saptamış, 2002/2003 alım döneminden itibaren fiyatları belirleme yetkisi TMO'ya verilmiştir. Yıllar itibarıyla TMO'nun hububat iç satış ve dünya fiyat ortalamaları ile TMO'ca iç satışı yapılan hububat miktarlarına ilişkin Tablo aşağıdadır. Tablo 120 Türkiye ve Dünya Buğday Fiyatları

Yıllara Göre TMO-Borsa-Dünya Hububat Ortalama Fiyat Verileri (TL/Kg) YILLAR ÜRÜN

CİNSİ 2000 2001 2002 2003 2004 2005 TMO İÇ SATIŞ 112.725 184.367 272.917 382.458 439.500 435.300 BORSA 103.266 168.766 279.859 367.474 379.054 342.200 TMO BAŞLANGIÇ ALIM 102.000 164.000 230.000 325.000 370.500 350.000 BUĞDAY

DÜNYA 72.587 157.446 216.236 218.371 242.003 214.000 Kaynak : www.cankaya.gov.tr “Buğday Raporu” 4.8.1.2. Buğday İhracatı ve İthalatı Özellikle 2002-2003-2004 yıllarına baktığımızda ithalat miktarı ihracatımızla kıyaslanamayacak kadar yüksektir. 2002-2003-2004 yıllarında ithalatımızın yüksek olmasında en önemli sebeplerden birisi TMO’nun hububat piyasasındaki rolünün değişimi ile alım miktarını azaltması sebebiyle yeterli stoklarının bulunmaması ve oluşan spekülasyonlarla piyasayı regüle etmek amacıyla ithalatın gündeme gelmiş olmasından kaynaklanmaktadır.

http://www.cankaya.gov.tr/

137

Tablo 121 Türkiye'nin Buğday Dış Ticareti İhracat İthalat

Yıllar Miktar (ton)

Değer (1000$)

Miktar (ton)

Değer (1000$)

İhracat - İthalat Miktarı (ton)

1999 1.864.702 190.525 1.613.025 185.897 251.677 2000 1.782.048 196.308 963.668 126.143 818.380 2001 1.117.969 136.225 346.827 49.621 771.142 2002 38.681 6.549 1.097.766 148.010 -1.059.085 2003 938 401 1.838.739 276.233 -1.837.801 2004 864 359 1.065.389 221.865 -1.064.525 TOPLAM 4.805.202 530.367 6.925.414 1.007.769 -1.220.212

Kaynak: DTM ve FAO Türkiye, buğday yanında önemli miktarlarda un, makarna, bulgur ve diğer buğday mamulleri satmaktadır. Özellikle un ve makarna dış satımında dünyada önemli bir yere sahiptir. Aşağıdaki Tabloda yıllar itibarıyla ülkemizin gerçekleştirmiş olduğu buğday mamulleri dış satımı gösterilmektedir. Tablo 122 Türkiye Unlu Mamuller İhracatı

2001 2002 2003 2004 2005 ÜRÜNLER Miktar

(1000 ton)

Değer (1000

$)

Miktar (1000 ton)

Değer (1000

$)

Miktar (1000 ton)

Değer (1000

$)

Miktar (1000 ton)

Değer (1000

$)

Miktar (1000 ton)

Değer (1000

$)

Un 171,8 30,9 253,2 47,6 593,4 111,5 786,1 197,5 1.537,50 342,9

Bulgur 20,1 6,3 21,4 7,8 32,3 24,6 38,5 15,7 50,9 18,6 İrmik 11,3 2,6 17,1 4,2 10,9 3,5 15,4 4,7 28,6 8,3 Makarna 34,3 11,6 49,1 17 69 26,9 126 50,3 132,3 53,6 Ekmek, Bisküvi ve diğer

105,7 100,8 131,1 128,1 167,9 183,2 169,4 217,8 133,8 184,4

Kaynak : www.cankaya.gov.tr “Buğday Raporu”

http://www.cankaya.gov.tr/

138

4.8.1.3. Buğday Pazarlama Kanalları Şekil 1. Buğday Pazarlama Kanalları

TMO

ÜRETİCİ

TÜCCAR BORSA

UN FABRİKASI

TÜKETİCİ

TARIM KREDİ KOOPERATİFLERİ

TOPTANCI ve

PAREKENDECİ

DİĞER İŞLETMELER

YEM FABRİKASI

139

4.8.1.4. Buğday Üretim ve Pazarlaması (SWOT Analizi)

4.8.2. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Dane Mısır Üretimi ve Pazarlaması 4.8.2.1. Dane Mısır Üretimi Mısır bitkisi dünyanın en önemli tahıllarından biridir. Dünyada ve ülkemizde önemi her gün artmaktadır. İnsan gıdası ve hayvan yemi olarak tüketimi yanında sanayide; nişasta, şurup, yem katkısı, yağ sanayii, endüstriyel alkol (etanol), bira ve viski yapımında kullanılmaktadır. Mısır bitkisi 590 milyon ton üretimi ile dünya tahıl üretiminde çeltikten sonra ikinci sırada yer almaktadır. Dünya mısır üretiminin % 64’ü hayvan yemi, % 19’u insan gıdası (doğrudan tüketim), % 8.5’i mamul gıda (dolaylı tüketim), % 3.1’i diğer tüketimler, % 0.25’i de tohumluk amacıyla kullanılmaktadır (Anonymous, 2002). Bu kullanımların çoğu mısırın yaş öğütme tekniğine dayanmakta ve ticari nişasta üretimi yapılmaktadır. Mısır ülkemizde gerek ekim alanı gerekse üretim miktarı ile buğday ve arpadan sonra gelen önemli bir bitkidir. 500- 550 bin ha ekim alanı 2-2,3 milyon ton üretim miktarı ve 400- 430 kg/da verim değerlerine sahiptir. Türkiye mısır verimi dünya ortalamasından yüksek olmakla beraber gelişmiş ülkelerin değerlerinin altındadır. Ticari anlamda mısır üretimi ; Karadeniz’in (% 37.97) kıyı ovaları ile Batıda, Akdeniz (% 29.42) Marmara (% 15.45) ve Ege (% 8.89) Bölgelerinde yapılmaktadır. Üretimin bölgelere dağılımı incelendiğinde ; Akdeniz (% 43.31), Karadeniz (% 21.13), Marmara (% 20.12) ve Ege (% 8.82) şeklinde görülmektedir. Ekim alanında ilk üç sırayı ; Adana, Samsun ve Sakarya İlleri; üretimde ilk üç sırayı ; Adana, Sakarya ve İçel İlleri paylaşmaktadır. Birim alan verimi ise ; İçel, Sakarya ve Adana İllerinde 6550 -6879 kg/ha arasında değişmektedir. Tablo 123. TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve Türkiye Dane Mısır Üretim Alanı (ha)

İstatistiki Bölge Birimleri Üretim Alanı Bursa 13.302 Eskişehir 1.372 Bilecik 54 TR41 14.728 Kocaeli 7.566 Sakarya 43.841 Düzce 8.649 Bolu 180 Yalova 26 TR4 2 60.236 TR4 74.964 TR4 % 13,7 TÜRKİYE 545.000

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü -2004

Güçlü Yönler Zayıf Yönler Fırsatlar Tehditler

-Buğday stratejik bir üründür -Adaptasyon kabiliyetinin yüksek olması -Üretimde mekanizasyonun gelişmiş olması -Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsünün bölgede olması -İşleme sanayisinin gelişmiş olması

-Maliyetinin yüksek olması sebebiyle karlılığın düşük olması -Çiftçi verimleriyle potansiyel verim arasındaki farkın yüksekliği. -Çiftçilerin pazarlamada zayıf konumda olmaları. -Üretimin iklim koşullarına bağlı olması nedeniyle verimde yıllara göre önemli değişimlerin yaşanması -Bölgeye çok fazla sayıda çeşidin getirilmesi ve bu çeşitlerin özelliklerinin yeterince tanımlanmaması

- Buğday ıslahında kaydedilen gelişmeler. -TMO lisanslı depoculuğu başlatmış olması -Hububat alanlarında sulama potansiyelinin gittikçe artması. -İhracat imkan ve potansiyelinin var olması -Tarım sigortası yasasının uygulamaya konması

-Gelişmiş ülkelerin eritecek stoklarının olması -Ürün maliyetinin yüksek kalitenin düşük olması nedeniyle ihracatçı ülke iken ithalatçı ülke konumuna düşmemiz -Dünya fiyatlarındaki dalgalanmalar

140

Bölgedeki Mısır Ekim Alanları incelendiğinde Doğu Marmara Bölgesi ,Türkiye Mısır Ekim Alanlarının %13,7 sine sahiptir. Türkiye Mısır Üretim Alanlarının %8 ine sahip olan Sakarya ili bölgede %58’lik pay ile göze çarpmaktadır. Verimlilik açısından bölge 875 kg /da verim ile Türkiye ortalamasının üzerindedir. Tablo 124. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Yıllara Göre Dane Mısır Üretim Miktarları (ton)

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü Grafik 33 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Dane Mısır Üretimi ( ton )

Dane Mısır

0

500000

1000000

1500000

2000000

2500000

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

YILLAR

ÜRET

İM (T

ON

)

Dane Mısır

TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Dane Mısır Üretimine bakıldığında 1995-2004 yılları arasında 2002 yılındaki düşüş göze alınmazsa sürekli bir artış göstererek 2004 yılında 2.064.017 tona ulaşmıştır.

Tablo 125 TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve Türkiye Dane Mısır Üretim Miktarları (ton)

İstatistiki Bölge Birimleri Üretim Miktarı

Bursa 90.404 Eskişehir 8.694 Bilecik 277 TR41 Bursa Alt Bölgesi 99.375 Kocaeli 31.002 Sakarya 351.079 Düzce 44.854 Bolu 648 Yalova 73 TR42 Kocaeli Alt Bölgesi 427.656 TR4 Doğu Marmara 527.031 TR4 % 17,6 TÜRKİYE 3.000.000

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü-2004 Türkiye dane mısır üretiminin % 17,6’sı TR4 Doğu Marmara Bölgesinden karşılanmaktadır. TR42 Kocaeli alt bölgesi 427.656 ton mısır üretimiyle, % 14,25 oranla Türkiye’de, % 81,14 oranla da bölgemizde önemli bir üretim gerçekleştirmektedir. Üretim miktarlarına bakıldığında, Sakarya ve Düzce İllerinde üretimin önemli yapıldığı görülmektedir

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Mısır Dane 673.722 764.160 800.516 781.294 827.322 875.353 1.062.859 685.663 1.792.938 2.064.017

141

Tablo 126 Türkiye’de Mısır Arz ve Kullanım Projeksiyonu

Yıl Ekim Alanı

(1000 ha)

Üretim (1000 ton)

İthalat (1000 ton)

İhracat (1000 ton)

Yem Talebi

(1000 ton)

Sanayi Talebi

(1000 ton)

Tohum Talebi

(1000 ton)

Stok (1000 ton)

2002 543 2.665 1.043 20 2.499 1.168 14 477 2003 549 2.737 1.112 20 2.634 1.174 14 484 2004 558 2.822 1.115 20 2.714 184 14 488 2005 565 2.888 1.132 20 2.788 1.193 14 492 2006 573 2.955 1.152 20 2.866 1.203 14 496 2007 581 3.015 1.227 20 2.991 1.213 15 499 2008 589 3.079 1.325 20 3.144 1.220 15 505 2009 597 3.147 1.434 20 3.314 1.228 15 510 2010 604 3.210 1.557 20 3.492 1.233 15 516

Kaynak: T.E.A.E., Türkiye Tarımsal Ürün Projeksiyonları 2000-2010, Ankara, 2001. Grafik 34. Türkiye Mısır Projeksiyonları

-2000

-1000

0

1000

2000

3000

4000

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Bin

ton

Üretim İthalat Yem Talebi Sanayi Talebi Stok

Kaynak: T.E.A.E., Türkiye Tarımsal Ürün Projeksiyonları 2000-2010, Ankara, 2001. Tablo 126’ da 2002-2010 yılları dönemi Türkiye’nin mısır üretim ve kullanım durumu gösterilmektedir. Projeksiyonda görüldüğü gibi mısır ekiliş alanlarında önemli bir artış eğilimi görülmemektedir. Üretimdeki artış talep artışının gerisinde kalacağı için Türkiye’nin mısır ithalatındaki artış devam edecek ve 2010 yılında yaklaşık 3,5 milyon ton olacaktır. İthal edilen mısırın Türkiye’ye maliyetinin 100 ABD dolar/ton olduğu kabul edilirse 2009 yılında Türkiye mısır ithalatına 180 milyon ABD doları ödenecektir. İthal edilen mısır özünün elde edileceği mısır miktarı da dikkate alındığında üretim açığının daha da fazla olduğu görülür. Eğer Türkiye ortalaması olarak mısır verimi Çukurova veya Sakarya bölgesindeki verim düzeyine yaklaştırılabilirse üretimdeki artış çok daha yüksek olacak ve Türkiye’nin dışa bağımlılığı azalacaktır.

142

4.8.2.2. Dane Mısır Pazarlama Kanalları Şekil 2. Dane Mısır Pazarlama Kanalları

SANAYİ

ÜRETİCİ

TÜCCAR KURUTMACI

TMO GERÇEK KİŞİ

GIDA SANAYİ

TÜKETİCİ

YEM SANAYİ

TOPTANCI MARKET

YEM BAYİ

143

4.8.2.3. Dane Mısır Üretimi ve Pazarlaması ( SWOT Analizi )

Güçlü Yönler Zayıf Yönler Fırsatlar Tehditler -Yüksek verim elde edilen tohumların mevcut olması -Üretimde verimliliğin yüksek olması -Dane mısır destekleme kapsamındadır. - Üretimde mekanizasyonun gelişmiş olması, -Besleme değeri açısından önemli enerji kaynaklarından birisi olması. -Pazarlama probleminin olmaması - Yağ sanayinde mısırözü yağı üretimi önemli düzeyde artmıştır

-Depolama ve muhafazasının zor olması -Kurutma Tesislerinin yetersiz ve kurutma maliyetinin yüksek olması - Üretimde kullanılan alanların çok parçalı olması

-Hayvancılığın gelişiyor olması -Tavukçuluğun yem hammaddesi olması -Sanayide kullanım alanının fazla olması -Dünya ve Türkiye’de bitkisel yağ açığının olması,

-İthalat Kotalarında istikrar olmaması. - GDO tohumlarının kullanılması, -Mısır Üretici ülkelerin uluslararası piyasaya düşük fiyattan mısır arz etmesi. -Destekleme periyodunun kısa olması

4.8.3. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Şerbetçi Otu Üretimi ve Pazarlanması 4.8.3.1. Şerbetçi Otu Üretimi Tablo 127 Türkiye Şerbetçi Otu Dikim Alanı Ve Üretim Miktarları

YIL DİKİM ALANI (Da.)

ÜRETİLEN YAŞ ŞERBETÇİOTU

(Kg)

ÜRETİLEN KURU ŞERETÇİOTU

(Kg)

İTHAL EDİLEN ŞERBETÇİOTU ( Kg )

1994 3230 1.117.000 289.000 249 475 1995 3230 1.308.000 325.000 160 502 1996 3330 1.280.000 280.000 165 708 1997 3330 1.309.000 292.000 100 308 1998 3330 840.000 202.000 258 937 1999 3330 743.000 274.000 182 000 2000 3180 554.000 130.000 256 000 2001 2120 709.000 190.000 191 000 2002 2120 933.000 223.640 232 600 2003 2140 965.199 245.540 175 000 2004 2400 1.100.000 275.000 212.540

Kaynak : Bilecik Tarım İl Müdürlüğü Yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı gibi dikim alanları azaldığı halde üretim miktarının artmış olduğu gözlenmektedir. Son yıllarda yapılan çiftçileri bilgilendirme ve eğitim çalışmalarının üretimin artışında etkili olduğu üretim değerlerinden anlaşılmaktadır. Dünyada üretilen şerbetçiotunun tamamı, bira sanayinde bira mayası olarak kullanılmaktadır. İstatistik bilgilere girmeyecek kadar çok az miktarının ilaç sanayinde kullanıldığı bilinmektedir. Şerbetçiotu üretimi 1960’lı yıllarda ülkemize getirilmiş, 22 bölgede denenmiş ve en iyi Bilecik ili Pazaryeri ilçesi ve köylerini kapsayan bölgeye adapte olduğu görülmüştür. TEKEL’e ait bira fabrikasının ihtiyacını karşılamak

144

maksadıyla 1965 yılından itibaren Bilecik ilinde ekimine başlanan şerbetçiotu kısa sürede bölge çiftçisi tarafından benimsenmiş, ekimin başlangıcından itibaren 10 yıl gibi kısa süre içerisinde büyük bir gelişim göstererek ülke genelindeki bira fabrikalarının ihtiyacını tamamen karşılar duruma gelmiştir. 1980’li yılların sonlarında 10.000 dekara kadar çıkan ekim alanları 1989 yılında şirketlerin üreticilerden satın alımı yavaşlatması üzerine 1450 dekara kadar inmiştir. 1990 yılında sözleşmeli üretime geçilmesi ile dikim alanlarında bir miktar artış görülmüştür. Fakat bu artış hızı bira üretimine paralel olarak artış göstermediği için şerbetçiotuna olan talep gün geçtikçe daha fazla olmuştur. Şerbetçiotu, çok yıllık bir bitkidir, yalnız dişi çiçeklerinden (koza) faydalanılan bu bitki yöremiz üreticileri için büyük bir gelir kaynağıdır. Buğday, arpa ve ayçiçeği üretiminden başka hiçbir tarla bitkisinin yetiştirilmediği bölgede şerbetçiotu küçük aile işletmeciliği olarak yapılmaktadır. TARBES A.Ş.’nin 436 sözleşmeli çiftçisi , OT-GÜL Kooperatifinin 92 sözleşmeli çiftçisi olmak üzere toplam 528 sözleşmeli çiftçi ile 2140 dekar alanda üretim yapılmaktadır. TARBES A.Ş. 2003 yılı sonbaharında 24 üretici ile yeni sözleşme yaparak 265 da alanda yeni ekiliş yaptırılmıştır. Böylece 2004 yılı için sözleşmeli üretici sayısı 552’ye üretim alanı 2405 da alana ulaşmıştır. Müdürlüğümüz tarafından her yıl düzenli olarak Şerbetçiotu Teknik Komite toplantısı yapılmaktadır.Bu toplantılara Tarım İl Müdürü, Tarım İl Müdür Yardımcısı, Müdürlüğümüz teknik elemanları,alıcı kuruluş temsilcileri, üreticiler ile T.C. Ziraat Bankası Müdürlüğü, Orman İşletme Müdürlüğü ve Tekel İçki Fabrikasından temsilciler katılmaktadır. Tarım İl Müdürü başkanlığında yapılan Teknik Komite toplantısına Sayın Vali veya görevlendireceği Vali Yardımcısı da davet edilmektedir. Yapılan Teknik Komite toplantılarında ele alınan başlıca konu Şerbetçiotu alım kampanyasında uygulanacak fiyatın belirlenmesidir. Bu fiyat belirlenirken İl Müdürlüğümüzün belirlediği şerbetçiotu maliyetinden yola çıkılarak alıcı kuruluşlarla üreticinin mutabık kalacağı uygun bir fiyat belirlenmektedir. Bu sayede üreticinin mağdur edilmesinin önüne geçilmektedir. Tablo 128 Türkiye’deYıllara Göre Şerbetçi Otu Üretim Maliyeti Ve Alım Fiyatı

Yıllar Maliyet Şerbetçiotu çeşitleri belirlenen ortalama alım fiyatı(TL.)

1990 1.400 2.5001991 2.550 4.4801992 4.200 6.6501993 5.683 11.0001994 17.397 23.0001995 38.500 49.0001996 62.300 86.3001997 115.000 167.700Yıllar Maliyet Brewes Gold alım fiyatı(TL) Aromatic alım fiyatı (TL) 1998 217.532 295.000 305.0001999 316.066 400.000 410.0002000 436.600 540.000 550.0002001 715.374 980.000 980.0002002 1.110.696 1.350.000 1.350.0002003 1.330.000 1.710.000 1.730.0002004 1.569.000 1.930.000 2.010.000

Kaynak: Bilecik Tarım İl Müd. Alım fiyatının belirlenmesinde üreticiye %20-30 arasında bir kar marjı bırakılmaktadır. Bu oran ithalata bir sınırlama getirilirse kar marjının çiftçi lehine artması ve buna bağlı olarak ekim alanlarında bir artış beklenebilir. Bilecik ilinde şerbetçiotu üretimi sözleşmeli çiftçi modeli uygulanarak iki kuruluş tarafından yürütülmektedir. Bu iki kuruluş yaş şerbetçiotunu satın aldıktan sonra, kurutup pazarlamaktadırlar.

145

Tablo 129 Türkiye Şerbetçi Otu Üretiminin Dünya Üretim Alanları ile Karşılaştırılması 2000 2001 2002 2003 2004

ÜLKELER DİKİM ALANI

(Ha)

ÜRETİM MİKTARI

(Ton)

DİKİM ALANI

(Ha)

ÜRETİM MİKTARI

(Ton)

DİKİMALANI

(Ha)

ÜRETİM MİKTARI

(Ton)

DİKİMALANI

(Ha

ÜRETİM MİKTARI

(Ton)

DİKİMALANI

(Ha)

ÜRETİM MİKTARI

(Ton)

AVRUPA 39,202 48.233 39.512 52.076 38.107 52.804 35.972 48.876 35.448 48.291

AMERİKA 14.620 30.652 14.530 30.310 11.860 26.460 11.600 24.750 11.230 25.040

AFRİKA 380 300 450 350 450 350 450 350 380 320

ASYA 12.629 18.292 13.230 19.492 13.730 20.500 13.830 22.700 13.830 22.700

AVUSTURALYA 738 1.995 700 2.000 700 2.000 700 2.000 700 2.000

DÜNYA 68.169 100.512 69.052 105.358 65.437 103.128 63.142 99.851 62.181 99.529

TÜRKİYE 318 740 215 710 200 750 250 900 240 1.100

TR/DÜNYA 0,46 0,73 0,31 0,67 0,30 0,72 0,39 0,90 0,38 1,10Kaynak : TÜİK , FAO Dünyadaki ekim alanlarının yaklaşık 0,36 lık bölümünde üretim yapan Türkiye Dünya Şerbetçiotu üretiminin yaklaşık % 82’sini kaşılamaktadır. Ancak üretim miktarı ülke ihtiyacını karşılamamaktadır. Türkiye üretiminin tamamına yakın bölümünü Bilecik İl’i tek başına gerçekleştirmektedir. 4.8.3.2. Şerbetçi otu Pazarlama Kanalları

Şekil 3. Şerbetçi Otu Pazarlama Kanalları

ÜRETİCİ

KURUTMA SANAYİ

BİRA SANAYİ

146

4.8.3.3. Şerbetçi Otu Üretimi Ve Pazarlaması ( Swot Analizi )


- Üretim yapan işletmelerin alıcı kuruluşlar ile sözleşmeli üretim yapması, - Şerbetçi otuna bağlı sanayinin varlığı, -Şerbetçi otu yerine ikame edilecek ürünün bulunmaması, - Pazarlama sorununun olmaması. -Her yıl alım fiyatının belirlenmesi alıcı kuruluşlara bırakılmayıp kurulda belirlenmesi,

- İlk Tesis maliyetinin yüksek olması, - Çok yıllık bir bitki olan şerbetçi otu üreticilere ilk iki yıl yeterince gelir sağlayamaması, - İşletmelerin küçük olmasından dolayı mekanizasyonun yeterli düzeyde uygulanamaması, maliyetin yüksek ve verimin düşük olması.

-Bira sanayinin gelişiyor olması, - Üreticilerin örgütlenme isteği, - Bölge ekolojisinin üretim için uygun olması,

-İthalatın serbest olması,

4.8.4. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Patates Üretimi ve Pazarlaması 4.8.4.1. Patates Üretimi Dünya Patates Üretimi FAO verilerine göre 2004 yılı itibarıyla dünya patates üretimi 332,3 milyon tondur. Dünyada patates üretimi yapan ülkeler içinde ilk sırayı Çin almaktadır. Çin’in dünya patates üretiminden aldığı pay % 21,1 olup dünya üretiminin 1/5’ini tek başına gerçekleştirmektedir. Bu ülkeyi sırasıyla Rusya, Hindistan, ABD izlemektedir. Ülkemiz dünya patates üretiminde 12. sırada yer almaktadır. Dünya patates verimi 17.585 kg/ha’dır. Ülkemizdeki patates verimi ise 26.850 kg/ha olup, dünya ortalamasından yüksektir Tablo 130 Dünya Patates Üretim Durumu

YILLAR Ekilen Alan (Ha) Üretim (Ton) Verim (Kg/ha)

1998 18.839.533 300.809.583 15.966

1999 19.670.124 300.897.628 15.297

2000 20.089.530 329.361.197 16.394

2001 19.657.925 31.843.226 15.863

2002 19.059.326 307.440.446 16.130

2003 18.471.140 323.818.980 17.531

2004 18.899.080 332.340.460 17.585 Kaynak: FAO

147

Tablo 131 Ülkeler Bazında Patates Üretim Verileri Ülkeler Ekilen Alan(Ha) Üretim(Ton) Verim(Kg/ha)

Çin 4.501.720 70.036.280 15.560Rusya 3.130.970 35.914.240 11.470Hindistan 1.400.850 25.000.000 17.850ABD 472.270 20.685.670 43.800Ukrayna 1.555.550 20.754.800 13.340Polonya 713.060 13.914.240 19.630Almanya 295.330 13.044.000 44.170

Kaynak :FAO 2004 Türkiye Patates Üretimi Türkiye’de farklı çeşitlerde patates üretimi yapılmakta olup, en çok üretilen çeşitler; Morfona, Resy, Ausania, Concorde, Russent, Bur, Bank, Granda, Cosmos, Agria ve Fianna’dır. Türkiye’de tohumluk patateslerin en iyi yetiştiği yerler; Kars, Erzurum, Uludağ ve Bolu gibi yüksek rakımlı bölgelerdir. Yemeklik patates üretiminde önde gelen iller ise; Nevşehir, Çorum, Erzurum, Trabzon, Kayseri, Sivas, Niğde, Konya, Kütahya, Adapazarı ve Afyon’dur. Ülkemizde 2004 yılında 177,5 bin hektar alanda 4,77 milyon ton patates üretilmiştir, (Anonim, 2004). Ülkemizde patates üretimine baktığımızda, hemen hemen her ilde patates üretimi yapılmaktadır. Tablo 132 Ülkemizde Yıllara Göre Patates Ekiliş, Üretim ve Verimleri

Yılar Ekiliş (Ha) Üretim (Ton) Verim (Kg/ha) 1998 203.000 5.250.000 24.8801999 220.000 6.000.000 27.2702000 205.000 5.370.000 26.1902001 200.000 5.000.000 26.0002002 200.000 5.200.000 25.0002003 195.000 5.300.000 27.2572004 177.500 4.770.000 26.873

Kaynak :TÜİK Tarımsal Yapı 2004 Tarım İl Müdürlüğü Ülkemizde üretimin yoğun olarak yapıldığı iller sırasıyla Niğde, Nevşehir, İzmir, Bolu ve Afyonkarahisar’ dır. Ülkemiz üretiminin %57,9’u bu illerimiz tarafından yapılmaktadır. Ülkemizde patates işletmeleri daha çok küçük işletmeler niteliğindedir. TR4 Doğu Marmara Patates Üretimi Tablo 133. Türkiye Ve TR4 Doğu Marmara Bölgesi Yıllara Göre Patates Üretim Miktarları (Ton)

2004 Yılı Üretim Verileri İstatistiki Bölge

Birimleri Ekiliş Alanı (Ha) Üretim (Ton) Verim (Kg/Ha)

Bursa 3.186 67.284 21.119Eskişehir 522 17.980 34.444Bilecik 111 1.706 15.369TR41 3.819 86.970 22.773Kocaeli 135 2.448 18.133Sakarya 1.076 22.957 21.336Düzce 585 9.217 15.756Bolu 10.177 283.283 27.890Yalova 0 0 0TR42 11.973 317.905 26.552TR4 Doğu Marmara Bölgesi 15.792 404.875 25.638TÜRKİYE 177.500 4.770.000 26.873TR4/TR 8,90 8,49 Kaynak :TÜİK Tarımsal Yapı 2004 Tarım İl Müdürlüğü

148

TR4 Doğu Marmara Bölgesi patates üretimini gösteren yukarıdaki tablo 135 incelendiğinde bölgenin patates üretimi konusunda çok fazla iddialı olmadığı gözlenmektedir. Ülke genelinde Patates üretiminin en yoğun yapıldığı ilk 10 üretici il arasında TR42 alt bölgesinde yer alan Bolu, 281.308 ton’luk üretimi ile bölge üretiminin de %68’ ini gerçekleştirmektedir. Bölge üretiminin %25’ i TR41 Bursa alt bölgesinde, %75’ i TR42 Kocaeli alt bölgesinde gerçekleşmektedir. 4.8.4.2.Patates Pazarlama Kanalları Genelde ülkemizde patates talebi arza göre yıl içerisinde durağandır. Belirli dönemlerde pazara arz edilen ürün, fiyatlarda o dönem için düşmelere yol açmakta; üretimin pazara arz edilmediği dönemlerde de var olan talebi karşılamayan arz sonucunda da fiyatlar yükselmektedir. Bu duruma bağlı olarak da patates üretiminde dalgalanmalar meydana gelmektedir. Patatesin de içinde bulunduğu bazı ürünlerde, üretici kararını diğer faktörler yanında en çok bir önceki dönem elde edilen hasılat etkilemektedir. Yani patateste üretim bir önceki dönem fiyatına göre şekillenmektedir. Şekil 4. Patates Pazarlama Kanalları

ÜRETİCİ

PERAKENDECİ TOPLAYICI TÜCCAR

TÜKETİCİ

SANAYİCİ (İşlenmiş Ürün)

TOPTANCI

SEBZE HALİ

ÖZ TÜKETİM

İHRACATÇI

YEREL PAZARLAR

PERAKENDECİ

149

4.8.4.3. Patates Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi)


- Üretimde verimlilik ülke ortalamasına yakın seviyede. - Üretilen Patateslerin depolamaya dayanıklı yemeklik ve tohumluk kalitesinin yüksek olması - Diğer tarım ürünlerine nazaran daha yüksek gelir sağlamakta olması,

- Örgütlenmenin yetersiz olması - Tohum da dışa bağımlılığın olması - Fiyatlarda istikrar yok - Ürün standardının bulunmaması - Depolama konusunda yeterli alt yapı olmaması - Sanayi taleplerine yönelik çeşitlerin üretiminin az olması

- Tarımda münavebe ve mekanizasyonun iyileşmesine katkı sağlaması, - Önemli ve karantinaya tabi patates hastalık ve zararlılarının bölgede yaygın olarak görülmemesi. - Sürekli artan nüfusun gıda ihtiyacını dengeli beslenme ile sağlayacak önemli bir gıda maddesi olması - Patates işleme konusunda önemli tarımsal sanayi kuruluşunun bölgede yer alması

- Aşırı gübre kullanılması durumunda toprağın veriminin düşmesi. - Sürekli artan hastalık ve zararlılardan bölgenin korunmasında güçlükler yaşanması

4.8.5. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Domates Üretimi ve Pazarlaması 4.8.5.1. Domates Üretimi Domates, dünyada en çok üretilen, tüketilen ve ticarete konu olan tarım ürünlerinin basında gelmesi, insan beslenmesinde vazgeçilmez ürünlerden olması ve gıda sanayinde dondurulmuş, konserve, salça, ketçap, tursu gibi çok çeşitli kullanım alanlarına sahip olması nedeniyle önemli sebzelerin başında gelmektedir. Domates dünyada bir çok ülkede yetiştirilmekle birlikte, Türkiye uygun iklim koşulları nedeniyle dünya üretiminde önemli ülkelerden biridir. Gıda sanayi içinde en önemli hammaddelerinden biri olan ve çok geniş bir kullanım alanı bulunan domates ile ilgili sanayi, meyve ve sebze isleme sanayi olmakla birlikte, bu sanayinin tüm alt dallarında da domates hammadde olarak kullanılmaktadır. Bunlar; meyve ve sebze konserveleri sanayi, salça sanayi, meyve suyu sanaayi, dondurulmuş meyve ve sebze sanayi, kurutulmuş sebze ve meyve sanayi ve diğer sanayilerdir. Dünya domates üretimi 1992 yılında 74,6 milyon tondan 2003 yılında %48 artışla 110,5 milyon tona ulaşmıştır. Dünya’da önemli üretici ülkeler AB, Çin, ABD ve Türkiye’dir. Çin 2002/2003 döneminde dünya üretiminin %23,3’nü, ABD %11,3’ünü ve Türkiye %8,1’ini üretmiştir. AB ile birlikte dünya üretiminin %55,9’u bu ülkelerde üretilmektedir. Diğer önemli üretici ülkeler ise Hindistan, Mısır, Brezilya ve İran’dır. (www.aeri.org.tr). FAO verilerine göre 2005 yılında 125.015.792 ton olan toplam domates üretiminin 17.578.586 tonu AB ülkelerinde, 9.700.000 tonu tonu Ülkemiz de üretilmiştir. Domates, Türkiye’de hem tarla sebzeciliğinde hem de örtü altı üretimde en fazla üretilen sebzelerin basında gelmektedir. Domates üretiminde bölgesel yoğunlaşmaya bağlı olarak, domates isleme sanayi de Marmara ve Ege Bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Akdeniz Bölgesi ise, daha çok taze tüketime yönelik sera tipi üretimde yoğunlaşmıştır.

http://www.aeri.org.tr/

150

Tablo 134. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Domates Üretim Miktarları(2004)

İller ve Alt Bölgeler Açıkta Domates

Bursa 942.636 Eskişehir 83.114 Bilecik 132.985 TR41 BURSA 1.158.735 Kocaeli 14.099 Sakarya 55.621 Düzce 1.660 Bolu 3.377 Yalova 874 TR42 KOCAELİ 75.631 TR4 Doğu Marmara Bölgesi 1.234.366

TR4/TR (%) 13,07 TÜRKİYE 9.440.000

Kaynak: TÜİK Türkiye’deki toplam domates üretiminin % 13,07’ü TR4 Doğu Marmara Bölgesinde üretilmektedir. Türkiye de üretilen yaklaşık 250.000 ton salçanın 160.000 bin tonu Bursa ilinde üretilmekte olup , Toplam salça üretiminin % 64 ünü bu ilimiz karşılamaktadır. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde üretilen domatesin %76,36 lık kısmı Bursa ilinde üretilmektedir. 4.8.5.2. Domates Pazarlama Dünya’da ve ülkemizde en çok tüketilen sebze olan domates taze tüketiminin yanı sıra gıda sanayiinin de önemli hammaddelerinden biridir. Gıda sanayinde işlenen domatesin büyük bölümü ise, salça yapımında kullanılmaktadır. Türkiye’de üretilen domatesin yaklaşık % 25-30’u işlenmekte, kalan miktar taze tüketime konu olmaktadır. İşlemeye alınan toplam miktarın % 80’i salça, % 15’i konserve domates, kalan kısım ise ketçap, domates suyu vb. domates ürünlerinin üretimi için kullanılmaktadır. Ülkemiz domates ve salça üretimi iç tüketimi fazlasıyla karşılamakta ve ihracata konu olmaktadır. Tablo 135. Yıllara Göre Türkiye’nin Domates Üretim Ve İhracatı, Salça İhracatı

Domates İhracatı Salça İhracatı Yıllar Üretim

(ton) Miktar (ton)

Değer (1000$)

Miktar (ton) Değer (1000$)

1999 8.956.000 100.019 18.902 171.825 123.963 2000 8.890.000 119.899 37.502 172.692 92.499 2001 8.425.000 190.768 48.914 123.353 74.933 2002 9.450.000 244.038 67.836 113.516 70.522 2003 9.820.000 227.400 88.110 149.790 100.228 2004 9.440.000 233.364 109.563 183.254 133.770

Kaynak :www.fao.org FAO verilerine göre Türkiye; İtalya, Çin ve İspanya’dan sonra en çok domates salçası ihraç eden ülke konumundadır. 2003 yılında dünya’da 2.041.527 ton domates salçası ihraç edilmiş olup bunun % 7,3’ lük kısmını ülkemiz gerçekleştirmiştir. Ülkemizde 2003 yılında üretilen 270.000 ton salçanın yarısından fazlası ihraç edilmiştir. Ülkemizin başlıca pazarları Avrupa Birliği ülkeleri, Uzakdoğu ve Ortadoğu ülkeleridir. Salça sektörü, üretimde modern teknoloji uygulanması, ucuz hammadde ve işgücü maliyetleri nedeniyle uluslararası piyasalarda etkin rekabet gücüne sahip bulunmaktadır. Avrupa Birliği ile domates salçası tarife kontenjanı müzakereleri sonuçlandırılmış olup, yıllık tarife kontenjanı miktarı 30,000 tona yükselmiştir. Ancak, ülkemizce taviz listesinde bulunan et ithalatına izin verilmemesi sebebiyle, AB Komisyonu misilleme olarak domates salçası tarife kontenjanını askıya almıştır. Bu çerçevede, ihracatçılarımız 1998 Temmuz ayından beri domates salçası ihracatını % 15 vergi ödeyerek gerçekleştirmektedir.

151

TR 4 Doğu Marmara Bölgesi illerinden Bursa salça sanayi oldukça gelişmiş olup ülke üretiminde önemli paya sahiptir. Salçalık domates üretiminde son yıllarda sözleşmeli üretim modeli yaygınlaşmaya başlamışsa da sözleşmeli üretimin uygulanmasında her iki taraf içinde sorunlar çıkabilmektedir. Türkiye’nin taze domates ihracatı Ekim- Temmuz aylarında örtü altı domates üretimi ile yapılmaktadır. Taze açıkta domates ihracat miktarları oldukça düşüktür. 2003 yılında dünya’da 4.562.869 ton domates ihraç edilmiş olup bunun % 5’lik kısmını ülkemiz gerçekleştirmiştir.2003 yılında İspanya, Meksika ve Hollanda’dan sonra en çok taze domates ihracatı yapan ülke Türkiye olmuştur. Türkiye taze domates ihracatında zaman zaman kalıntılar nedeniyle büyük sıkıntı yaşamaktadır. Ancak son yıllardaki ihracat rakamları dikkate alındığında ihracatta artış eğilimi olduğu görülmektedir. Uludağ ihracatçı birliklerinden 2005 yılında taze, dondurulmuş ,kurutulmuş ve işlenmiş olarak toplam 41.951 ton , karşılığı 25.858.000 $ döviz girdisi sağlanmıştır. Türkiye açıkta sofralık domates üretiminin tamamına yakını iç tüketime yönelik gerçekleştirmektedir. Üretilen ürünler haller vasıtasıyla perakende satış noktalarına ulaştırılmaktadır. Üreticilerin örgütlü olmamaları nedeni ile üretimin yoğun olduğu dönemlerde fiyatlar maliyetlerin bile altına düşebilmektedir. Ürünlerin depolama imkanlarının olmaması ve çabuk bozulabildiğinden dolayı kayıplar oluşmaktadır. Domatesin çabuk bozulabilir bir ürün olması ve üreticilerin yeterince örgütlü olmaması nedeni ile pazarlama marjı oldukça yüksektir. Sektörde üreticilerin örgütlenerek üretim planlaması yapması ile pazarlamada yaşanan sıkıntılar aşılabilecektir. 4.8.5.3.Domates Pazarlama Kanalları Şekil 5. Domates Pazarlama Kanalları

TOPTANCI

ÜRETİCİ

SANAYİ ( Salça Fab.)

İHRACATCI

SEBZE HÂLİ

TÜKETİCİ

YEREL PAZARLAR

PERAKENDECİ

TOPTANCI

PERAKENDECİ

152

4.8.5.4. Domates Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi)


- Ülkemizin dünya salça ve domates ihracatında önemli paya sahip olması -İşleme sanayisinin gelişmiş olması -Pazar sorununun olmaması,

- Örgütlenmenin yetersiz olması nedeni ile üreticilerin fiyat belirleme şanslarının olmaması - Çabuk bozulabilir bir ürün olması ve üretim planlamasının olmaması - Örtü altı domateste seraların modern olmaması nedeni ile verimin düşük olması - Tohum da dışa bağımlılığın olması

- Üretim çeşitliliği varlığı ve son yıllarda kurutmalık domates talebinin artması -Dünyada ve Ülkemizde işlenmiş domatese olan talebin artması, -Makinalı tarıma elverişli olması

- Üretim maliyetleri düşük olan Çin’de üretimin artıyor olması salça ihracatında problemlere yol açabilir. - Kimyasalların iç ve dış tüketimi etkileme riskinin bulunması, -Münavabeli ekim yapılmadığından dolayı hastalık ve zararlıların etkisi artmaktadır. - AB’ye salça ihracatında vergi oranının yüksek olması

4.8.6. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Kiraz Üretimi ve Pazarlaması 4.8.6.1. Kiraz üretimi Kiraz taş çekirdekli bir meyve türü olup; birçok meyve türlerinde olduğu gibi kirazın da en eski kültür alanlarından birisi de Anadolu’dur. Ülkemizde hemen her bölgede kiraz yetiştiriciliği yapılmakta olup; üretilen kirazın önemli bir kısmı taze olarak tüketilmektedir. Kiraz son yıllarda dış satıma da konu olmakta ve gıda sektöründe de önemli miktarlarda alımlar yapılmaktadır. Kiraz, son yıllarda ihracata yaşanan olumlu gelişmeler, AB ülkelerinin artan talebi ve ihraç kalitesinde olan kiraz pazarının hazır olması, ülkemizde yeni arayışlar içinde olan meyve üreticilerimizin kiraza yönelmesine ve böylece kiraz üretiminin hızla artış gösteren bir meyve türü olmasına sebep olmuştur. Bu artış Türkiye’yi dünya kiraz üretiminde ilk sıraya yerleştirmiştir. Kiraz üretimi ülkemizin TR7 Orta Anadolu ve TR6 Göller Bölgesi, TR3 İç Ege ve TR4 Marmara bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Üretimin fazla olduğu iller sırası ile TR3 bölgesindeki İzmir (% 12,7), Afyonkarahisar (% 6,3), Manisa (% 8,1), TR8 de Amasya (% 8,8), TR6 da Isparta (% 6,1), TR5 te Konya (% 5,4), TR4 de Bursa (% 4,8), Sakarya (% 3,8), ve Kocaeli (% 3,2) dir. Tablo 136 Türkiye ve TR4 Doğu Marmara Bölgesi İlleri Kiraz Ağacı (Adet) ve Kiraz Üretim Miktarları (Ton)

İller Meyve Veren

Yaşta Kiraz Ağacı (Adet)

Kiraz Miktarları (Ton)

Bursa 497.566 12.092Eskişehir 49.745 941Bilecik 133.555 2.971TR41 680.866 16.004Kocaeli 264.200 9.041Sakarya 253.050 3.915Düzce 21.750 668Bolu 39.560 953Yalova 86.425 1.836TR42 664.985 16.413TR4 Doğu Marmara Bölgesi 1.345.851 32.417TÜRKİYE 8.750.000 245.000Kaynak: TÜİK 2004

153

4.8.6.2. Dünya Kiraz Üretiminde Türkiye’nin Yeri Dünyada toplam 375.780 hektar alanda kiraz üretimi yapılmakta ve üretim yıllara göre dalgalanma göstermektedir. 2004 yılında 1.875.504 ton olan dünya üretiminin % 13,06’sını karşılayan Türkiye, üretimde birinci sırada yer almaktadır. Ülkemizi; İran, ABD, İtalya, İspanya ve Almanya takip etmektedir. 2004 yılında birim alandan elde edilen meyve miktarı 5,2 ton/ha olup Türkiye ortalaması 10,4 ton/ha ile bu değerin üstünde yer almaktadır. Yıllara göre üretim alanı, verim, üretim miktarları aşağıdaki tablolarda verilmiştir. Tablo 137 Dünya, Türkiye ve TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Kiraz Üretimine Ait Bilgiler

Kaynak : FAO ve İl Müdürlüğü Kayıtları Tablo 138 Dünya Kiraz Üretimi (bin ton), Ekim Alanı (bin ha) ve Verim (ton/ha)

1999-2001 2002 2003 2004

Ülkeler Üretim Ekim

alanı Verim Üretim Ekimalanı Verim Üretim Ekim

alanı Verim Üretim Ekimalanı Verim

Türkiye 243,3 25 9,8 250 25 10.0 265 27,9 9,4 245 25,5 9,6İran 220,9 24,9 8,8 219 25 8,6 222 25,5 8,7 224 25,7 8,7ABD 195,4 25,3 7,7 208 26 8,2 222,8 30,3 7,3 256,8 31,6 8,1İtalya 128,5 26,9 4,8 116 27 4,3 109 30,2 3,6 95,1 29,9 3,1İspanya 106,8 28,4 3,7 106 28 3,8 107,9 28,7 3,7 62,8 34,5 1,8Almanya 155,3 33 4,7 100 33 3.0 108 33,0 3,2 120 33,0 3,6Fransa 64 12 5,3 70 12 5,7 50,8 12.1 4,1 58,8 12,1 4,8Dünya 1,853,9 358 5,1 1.948,4 367.9 5,3 1.836,7 367,4 4,9 1.834,2 374,7 4,8

Kaynak: (www.fao.org), 2005 4.8.6.3. Kiraz İthalatı ve İhracatı 2005 yılı FAO verilerine göre Türkiye’nin 2004 yılı kiraz üretimi 245.000 tondur ve Türkiye Dünya kiraz üretiminin % 13,06’sını karşılamaktadır. Ancak ürettiği kirazın yalnızca % 10’unu ihraç edebilmektedir. Bu rakam 2004 yılında Avrupa da yaşanan iklimsel olumsuzluklar sebebiyle % 15’lere kadar çıkmıştır. Aşağıdaki Tablolardan da anlaşılacağı gibi dünya kiraz piyasasında Türkiye 39.732 ton ihracatı ile ABD’nin ardından 2. sırada yer almakta ve bu üretim değeri ile Dünya kiraz ihracatının % 20,69’unu karşılamaktadır. Türkiye’de kiraz üretiminin büyük bölümü yurt içinde taze olarak ve özellikle bir kısmı da işleme sanayinde kullanılmakta, sadece % 9,8’i yurt dışı pazarlara satılmaktadır. Kiraz ihracatı esas olarak taze ve işlenmiş (konserve ve dondurulmuş) olarak gerçekleşmektedir. Kiraz ihracatının tamamına yakın bölümü Batı Avrupa ülkelerine yapılmaktadır. Kiraz ihraç ettiğimiz en önemli ülke Almanya ‘dır. Bu ülkeyi Hollanda, İngiltere, Belçika izlemektedir. Dünyada üretim açığı bulunan sınırlı meyveler arasında olan kiraz üretimindeki bu büyük payımıza rağmen üretimimizin büyük bölümü dış pazarın istediği standart ve kalitede olmaması ülkemiz için büyük kayıp sayılabilir.

Yıllar Dünya Kiraz

Üretimi ( ton)

Türkiye KirazÜretimi (ton)

TR4 Doğu MarmaraBölgesi (ton)

TR 4 Doğu Marmara Bölgesi’nin

Türkiye Üretimindeki Payı (%)

2000 1.904.768 230.000 33.494 14,56 2001 1.888.275 250.000 36.422 14,56 2002 1.804.007 210.000 26.654 12,69 2003 1.909.266 265.000 38.143 14,39 2004 1.875.504 245.000 32.414 12,23

154

Tablo 139 Dünyada ki Kiraz İthalat ve İhracatında Türkiye’nin Payı Kiraz İthalatı Kiraz İhracatı

YILLAR Dünya (Ton)

Türkiye (Ton)

Türkiye’nin% Payı

Dünya (Ton)

Türkiye(Ton)

Türkiye’nin % Payı

2000 136.580 - - 144.629 11.940 8,25 2001 149.070 - - 138.867 24.553 17,68 2002 147.648 16 0,010 153.321 19.042 12,41 2003 187.293 - - 185.165 32.688 17,65 2004 204.620 16 0,008 192.017 39.732 20,69

Kaynak : FAO Tablo 140 Dünyada Kiraz İhracatı Yapan Ülkeler

Kaynak : FAO

2004 Yılı Dünya Kiraz İhracatı ve Değeri Ülkeler Miktar (Ton) Değer (1000 $) ABD 40.629 178.191 Türkiye 39.732 117.987 Avusturya 22.555 93.296 İspanya 11.747 32.650 Fransa 7.966 26.536 Dünya 192.017 598.887

155

4.8.6.4 Kirazda Pazarlama Kanalları Şekil 6. Kiraz Pazarlama Kanalları

Perakendeci

ÜRETİCİ

Soğuk Hava Deposu

İHRACAT

TOPTANCILAR

TÜKETİCİ

YEREL PAZARLAR

İŞLENMİŞ ÜRÜN

Küçük Çaplı Pazarlama Birimleri

GIDA SANAYİ ( Dondurulmuş )

GIDA SANAYİ ( Taze )

Hiper Marketler Süper Marketler

FİRMALAR

Komisyoncu

156

4.8.6.5. Kiraz Pazarlama Kanalları ve SWOT Analizi


- Bölgenin ekolojik yapısı nedeniyle geniş bir üretim periyoduna sahip olması, - İhracata yönelik bir ürün olması, - Üreticiler kiraz üretiminde belirgin düzeyde pratik ve teorik bilgiye sahiptirler. - Türkiye’nin dünya üretiminde ve verim miktarında 1. ihracatta 2. sırada olması - Dünyada talep gören ürün çeşidine sahip olunması

- Üreticilerin kiraz üretimine yönelik bir örgütlenmenin olmaması. - Farklı zamanlarda olgunlaşan çeşitlerin az oluşu nedeniyle ürünün kısa dönem içerisinde pazara arz edilmesi - Depolama ömrünün kısa olması,

- Dış ülkelerde Türk kirazına olan talebin yüksekliği ve buna paralel olarak ihraç olanaklarının her geçen yıl artması ve ihraç firmalarını gün geçtikçe ilgi göstermesi, - Bölgenin, Nüfus yoğunluğunun fazla ve gelir seviyesinin yüksek olması nedeniyle ürünün kolay pazarlanması - Bahçe tesisine devlet desteğinin bulunması - Sözleşmeli üretimin yaygınlaşması - Özellikle son yıllarda gıda sanayiinde çeşitli amaçlarla kullanılması. - Marka yaratma çalışmalarının olması - Entegre meyve ve sebze işleme tesislerine yönelik projelerin desteklenmesi,

- Üretimin yoğun olduğu yerlerde tesisler (meyve bahçeleri) yerleşim birimlerine oldukça yaklaşmış bir kısmı ise yerleşim alanı içinde kalmıştır. - Kiraz üretiminde bir politika bulunmaması

Türkiye genelinde tüm tarımsal ürünlerde olduğu gibi kiraz üretiminde de pazarlama sorunları yaşanmaktadır. Ülke genelinde olduğu gibi; Bölgemizde de kiraz yüksek oranda taze olarak tüketilmektedir. Pazarlama açısından ise ; pazarda satış, komisyonculara, toptancılara, firmalara satış olmak üzere başlıca dört ana grupta değerlendirilmektedir. Kiraz üreticisinin ürettiği toplam kirazın yaklaşık % 90’ı pazarlanmakta, geri kalanı ise aile içi tüketimi için ayrılmaktadır. Toplam üretimin % 40’ı üretici bahçesinde götürü olarak, % 45’i hâlde, geri kalanı ise başka yollarla (manav, koop., sanayici) pazarlanmaktadır. Üretilen kirazın pazarlamasında 1 kg kirazın üreticiden çıkıp, halde toptan satıldıktan sonraki fiyat tutarının yaklaşık % 25’i pazarlama masraflarını oluşturmaktadır. Bölgemizde kiraz, çeşitli firmalar aracılığıyla ihraç edilmektedir. Gıda sanayi işletmelerinden bazıları ise kirazı işleyip çeşitli şekillerde ürün olarak piyasaya sunmaktadırlar

157

4.8.7. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde İncir Üretimi ve Pazarlaması 4.8.7.1. Dünya,Türkiye ve Doğu Marmara Bölgesinde İncir Üretim-Tüketim Analizi Ve Pazarlaması İnsan sağlığı açısından yüksek kalori değeri, içerdiği mineral maddeler ile diğer gıda maddeleri arasında özel bir öneme sahiptir. Kendine özgü döllenme ve kurutma şartları isteği olan incirin üretimi az sayıdaki ülkede ve sınırlı miktarda gerçekleşmektedir. Dünya incir üretimi 2004 yılında yaklaşık 0,98 milyon ton dur. Bu rakamın % 23,5 Türkiye ye aittir. Türkiye’yi sırası ile Mısır,Yunanistan,İran, Fas ve İspanya takip etmiştir. Dünya yaş incir üretimi 2004 yılında bir önceki yıla göre önemli bir değişim göstermemiştir.Türkiye üretimi de aynı düzeyde kalmıştır. Türkiye 2004 yılında da 280.000 ton üretim miktarı ve % 28,11 oranındaki payı ile dünyanın en büyük yaş incir üreticisi olma özelliğini korumuştur. Ülkemizi Mısır, Yunanistan, İran, Fas ve İspanya izlemektedir. Tablo da görüldüğü üzere; Türkiye ‘de İncir ağacı sayısında 2001 yılından başlayarak belirgin bir artış yaşanmış ve 2004 yılında 9.700.000 adet meyve veren, 815.000 adet meyve vermeyen olmak üzere toplam 10.500.000 adet incir ağacı sayısına ulaşılmıştır. Tablo 141 Türkiye’nin Yıllar İtibarıyla İncir Ağaç Sayıları ve Üretim Miktarları

YILLAR Meyve Veren Yaşta (1000 adet)

Meyve Vermeyen Yaşta (1000 adet)

Yaş İncir Üretimi (ton)

1995 9.690 1.018 300.000 1996 9.700 1.078 290.000 1997 9.135 1.085 243.000 1998 8.970 870 255.000 1999 8.970 900 275.000 2000 8.950 820 240.000 2001 9.400 830 235.000 2002 9.600 835 250.000 2003 9.700 835 280.000 2004 9.700 815 275.000

Kaynak : TÜİK 4.8.7.2. Dünya Yaş İncir İhracatı Tablo 142 Yıllar İtibarıyla Dünya Yaş İncir İhracatı

Yıl İthalat İhracat Türkiye İhracatı

TR İhracat Payı %

1995 17.387 13.337 5.048 37,8 1996 19.841 14.156 5.338 37,7 1997 24.226 13.905 5.454 39,2 1998 20.854 13.198 4.387 33,2 1999 25.999 16.176 6.253 38,7 2000 28.208 11.052 6.140 55,6 2001 30.008 18.293 6.409 35,0 2002 30.556 20.552 6.412 31,2 2003 31.881 23.862 9.138 38,3

Kaynak : İzmir Ticaret Borsası 1995- 2003 yıllarında dünya yaş incir dış ticareti de üretim artışı paralelinde artış eğilimi göstermiştir. 2003 yılında bir önceki yıla oranla, dünya yaş incir ihracatı % 16 oranında artmıştır.En büyük ihracatçı ülkeler sırasıyla Türkiye, Avusturya, Hollanda, İspanya ve İtalya’dır. Beş ülke 2003 yılında toplam dünya ihracatının % 75’ini gerçekleştirmiştir. 2003 yılında en fazla ithalat yapan ülkeler ise Fransa, Rusya, Avusturya, Almanya, Hollanda ve İngiltere’dir.Bu ülkelerin toplam dünya ithalatı içerisindeki payı % 69 olmuştur.

158

Ülkemiz dünyanın en büyük yaş incir ihracatçısı durumundadır. Dünya toplam ihracatı içerisindeki payımız % 38 civarındadır. 2004 yılında Türkiye’nin yaş incir ihracatı bir önceki yıla göre % 13.5 artarak 10.376 ton olmuştur. 2005 yılında ülkemizden ihracatı yapılan siyah incirin ülkelere göre ihracat miktarları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 143. Türkiye’nin Siyah İncir İhracatı Yaptığı Ülkeler Ve İhracat Miktarları (2003)

İhracat Yapılan Ülkeler Miktar (Ton) Dolar Değeri

Fransa 2.242 3.012.510 Hollanda 1.331 1.741.416 Almanya 2.032 2.741.990 Birleşik Kırallık 869 1.414.515 Avusturya 595 786.352 İsviçre 378 528.775 Diğer Ülkeler 856 1.058.908 Toplam 8.303 11.284.466

Kaynak: Uludağ İhracatçılar Birl. İhracatın en fazla , Fransa, Hollanda ve Almanya gibi AB ülkelerine gerçekleştirilmiştir. Ülkemizde incir üretiminin yaklaşık 1/3 ü taze olarak tüketilmek üzere iç ve dış pazarlara arz edilmektedir. Tablo 144 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde İncir Üretim Miktarları(2004)

İller ve Alt Bölgeler Meyve Veren Ağaç Sayısı Üretim Miktarı (ton)

Bursa 226.500 9.016 Eskişehir 2.840 25 Bilecik 6.000 56 TR41 BURSA 235.340 9.097 Kocaeli 17.100 334 Sakarya 41.140 1.220 Düzce - - Bolu - - Yalova 6.530 188 TR42 KOCAELİ 64.770 1.742 TR4 Doğu Mar Bölg 300.110 10.839 TÜRKİYE 9.700.000 275.000

Kaynak: TÜİK Türkiye de bulunan meyve veren incir ağacı sayısının % 3 lük kısmı, incir üretimin ise % 4 lük kısmı TR4 Doğu Marmara bölgesinde üretilmektedir. Bu durum bu bölgede ağaç başına verimin yüksek olduğunu göstermektedir. Bölgede üretilen incir miktarı 1993 yılında 4.583 ton üretilirken , 2004 yılında %42 oranında artış sağlayarak 10.805 ton’a ulaşmıştır. Ülkemizde üretilen siyah incirin tamamına yakını (% 88) TR4 Doğu Marmara bölgesinde yer alan Bursa ilinde üretilmektedir. Dünyada da kaliteli üretilen siyah incirin odak noktası da Bursa ilidir. Söz konusu siyah incir yaş olarak ihraç edilmektedir.

159

4.8.7.3. Siyah İncir Pazarlama Kanalları Şekil 7. Siyah İncir Pazarlama Kanalları

4.8.7.4 İncir Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi)

Güçlü Yönler Zayıf Yönler Fırsatlar Tehditler - Marmara bölgesinde Bursa ili siyah incir tarımı için en uygun iklim koşulları taşıması ve en iyi kaliteyi sunması, olum zamanı yönünden dünyada rakipsiz olması - Üreticilerin yeterli bilgiye sahip olması. - Bölgenin İstanbul-İzmir –Ankara gibi iç Pazar tüketimi yüksek yerlere yakın olması. - Ağaç başına verim çok yüksektir.

- Bölgede yetişme alanlarının sınırlı olması - İncir olum zamanında bölgede yağmurlar başladığından çoğu kez bozulmalar nedeniyle kaliteli ürünün azalması. - İncirde işleme sanayinin olmaması, - İncir ağaçlarının dağınık şekilde bulunması ve kapama incir bahçelerinin az sayıda olması

- ihraç edilebilme , pazarlama potansiyeli çok yüksektir - İncir üretiminin ve ihracatının artması - Üreticiye iyi bir ekonomik gelir sağlaması, - Organik tarıma elverişli olması

- Üreticinin bilinçsiz hormon kullanması,

PAZARCI

ÜRETİCİ

MAHALLİ TOPLAYICI

İHRACATÇI

TOPTANCIHAL

TÜKETİCİ

PARAKENDECİ

160

4.8.8. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Fındık Üretimi ve Pazarlaması 4.8.8.1. Fındık Üretimi Türkiye’deki üretimi çok eskilere dayanan fındık, geleneksel ihraç ürünü olma niteliğini devam ettirmekte ve ülke ekonomisine oldukça önemli katkıda bulunmaktadır. Fındık üreten ülkeler arasında saha, üretim ve ihracat bakımından ilk sırada yer almamıza karşılık, birim sahada alınan ürün bakımından diğer üretici ülkelerin gerisinde bulunmaktayız. Yıldan yıla dalgalanma göstermekle birlikte ülkemizdeki fındık üretim artışı denetimsiz ve kontrolsüz olarak genişleyen üretim sahasından kaynaklanmaktadır. Fındık Karadeniz bölgesinde yaklaşık 3150 köyde, Türkiye nüfusunun %7.5' olan 3.205.000 kişinin diğer bir yaklaşımla 400.000 dolaylarındaki çiftçi ailesinin tek geçim kaynağıdır. Ayrıca Türkiye ekonomisi için de büyük bir önem taşımaktadır. Zira fındık dış satımımıza 1978–1980 yılları arasında % 13–16 oranında, 1981 – 1990 yılları arasında % 4–6,5 oranında katkıda bulunmuştur. Son yıllardaki katkı payının azalması genel ihracatımızın 3–3.5 kat artış göstermesinden kaynaklanmaktadır. Fındık ayrıca tarımın yapıldığı çok meyilli toprak derinliği az olan arazilerin değerlendirilmesinde ve erozyona karşı korunmasında da etkili olmaktadır. Türkiye’de farklı çeşitlerde fındık üretimi yapılmakta olup, üretilen çeşitler; Yuvarlak fındıklar (Tombul fındık, Palaz fındık, Foşa fındık, Çakıldak fındık, Kalınkara fındığı, Kargalak fındığı, Uzunmusa fındığı, Mincane fındığı, Cavcava fındığı ve Kan fındığı); Sivri fındıklar (Sivri fındık, İncekara fındık, Acı fındık ve Kuş fındığı); Badem fındıklar (Yuvarlak badem fındık, Yassı badem fındığı, Değirmendere fındığı) dır. Giresun Fındık Araştırma ve Eğitim Merkezi Müdürlüğü kayıtlarına göre 2004 yılında Türkiye fındık dikim alanının 572.000 ha dolaylarında olduğu tahmin edilmiştir. Ancak değişik kişi ve kuruluşlar fındık alanı ve üretim miktarını farklı tahmin etmektedirler. Bu çelişkili durumun ortadan kaldırılması için Türkiye'deki fındık üretim alanının kesin olarak bilinmesi zorunluluğu vardır. Ülkemizde fındık; Ordu, Giresun, Düzce, Trabzon, Sakarya, Bartın,Zonguldak,Kocaeli,Kastamonu,Rize,Sinop ve Samsun illeri başta olmak üzere 13 ilde ekonomik olarak İstanbul ve Bursa illeri başta olmak üzere 20 ilde de çerezlik olarak üretilmektedir. Özellikle son 10–15 yıl içeresin de Türkiye'de hızlı bir üretim alanı artışı olmuştur. 1992 yılında 450.000 ha dolaylarında olduğu tahmin edilen fındık üretim alanları 2004 yılında 572.000 ha dolaylarına yükselmiştir. Fındığın özellikle Batı Karadeniz bölgesinin verimli, düz ve az meyilli arazilerine kaymasının sebepleri; bu dönem içersinde fındığın satış garantisinin olması, yüksek taban fiyatı ile desteklenmesi ve arazilerin yeni fındıklığa tahsis edilmesi sonucu % 30–50 oranında daha yüksek ürün vermesidir. Ülkemizde verim dekara 90,94 kg civarındadır. Fındık çerezlik olarak tüketildiği gibi, pastacılık ve şekercilik sanayin de geniş ölçüde kullanılma alanına sahiptir. Fındığın birçok üretim ve pazarlama sorunları bulunmaktadır. Üretim sorununun başında verim düşüklüğü gelmektedir. Fındık bahçelerinin yaşlı ve çok sık dikilmiş olması, tozlayıcı noksanlığı, budama, gübreleme ve mücadele gibi teknik uygulama noksanlıkları verim düşüklüğünün en önemli sebepleridir. Pazarlama sorunlarının başında ise o yıl üretilen fındığın ihraç edilememesi ve buna bağlı olarak da geçen yıldan stokların oluşmasıdır. 4.8.8.2.Dünyadaki Fındık Üretim Durumu Tablo 145. Çeşitli Ülkelere Göre Dünyada Fındık Üretim Alanları, Üretim Miktarları ve Verim (2004)

Ülkeler Alan (Ha)

Oran (%)

Üretim (Ton)

Oran (%)

Verim (Kg/Da)

Türkiye 572.000 79,6 360.000 66,7 62,9 İtalya 68.500 9,5 100.000 18,5 145,9 İspanya 22.300 3,1 25.000 4,6 112,1 A.B.D. 9.000 1,3 30.000 5,6 333,3 Diğer 48.000 6,7 25.000 4,6 52,08 TOPLAM 719.800 100,00 540.000 100,00 141,26

Kaynak: Fiskobirlik Dünya fındık üretim alanı 2004 yılında 719.800 ha dolaylarında bulunmaktadır. Bu ekim alanının % 79,6’sı Türkiye'de, % 9,5’i İtalya’da, % 3,1'i İspanya'da ve % 1,3’i A.B.D.de bulunmaktadır. Dünya Üretimin % 66,7’si Türkiye, % 18,5’ini İtalya, % 4,6’sını İspanya ve % 5,6’sını ABD karşılamaktadır. Verim kıyaslamasında Tablo 145’de görüldüğü üzere Türkiye veriminin ABD’ne göre çok düşük kaldığı ve Dünya ortalamasından da düşük olduğu görülmektedir.

161

Tablo 146 Türkiye Fındık İhracatı (İç Fındık ) 2004 Miktar (Kg) Değer ($) ALMANYA 48.457.796 373.681.631ITALYA 42.632.155 344.989.789FRANSA 18.562.367 148.455.758BELÇİKA 12.390.610 100.350.375HOLLANDA 9.090.208 67.743.640ISVICRE 8.607.876 65.080.157INGİLTERE 5.769.954 52.070.408AVUSTURYA 5.339.702 44.007.944RUSYA FED. 5.461.123 43.020.298POLONYA 4.462.356 39.365.046ISPANYA 4.953.423 35.930.148UKRAYNA 3.113.219 25.456.379A.B.D. 3.026.219 20.310.385ISVEÇ 1.742.109 16.033.084AVUSTRALYA 1.766.740 15.423.866YUNANİSTAN 1.941.475 15.307.328BREZİLYA 1.481.434 13.527.629NORVEÇ 1.208.641 11.009.212SLOVAKYA 1.312.790 10.749.952MISIR 1.371.230 10.528.825ISRAIL 1.155.100 9.333.675DANİMARKA 1.005.101 9.091.152DİĞER ÜLKELER 9.442.867 80.676.736TOPLAM 194.294.495 1.552.143.417

Kaynak: Karadeniz İhracatçılar Birliği Türkiye iç fındık ihracatı 194.294,5 tondur. Bu miktar toplam üretimin yaklaşık % 80’ini oluşturmaktadır. İhracatta 48.457,8 tonla Almanya’ya yapılan ihracat ilk sırada yer almaktadır. Bunu 42.632,16 tonla İtalya, 18.562,37 tonla Fransa ve 12.390,61 tonla Belçika’ya yapılan ihracat izlemektedir. Türkiye ihracatının büyük çoğunluğu AB ülkelerine yapılmaktadır. Tablo 147 Türkiye ve TR4 Doğu Marmara Bölgesi 2004 yılı Fındık üretim miktarları (ton)

Fındık Üretim Miktarları 2004 İller ve Alt Bölgeler

Ekiliş Alanı (Ha)

Üretim (Ton)

Verim (Kg/Ha)

Bursa 616 498 808,4 Eskişehir - - - Bilecik 8 16 2.000,0 TR41 BURSA 624 514 1.404.2 Kocaeli 8.995 10.240 1.138,4 Sakarya 68.360 126.485 1.850,3 Düzce 65.150 83.531 1.282,1 Bolu 146 78 534,2 Yalova 24 47 1.958,3 TR42 KOCAELİ 142.675 220.381 1.352,7 TR4 Doğu Mar Bölgesi 143.299 220.895 1.378,5 TÜRKİYE 572.000 360.000 629,3

Kaynak : TÜİK TR4 Doğu Marmara Bölgesi 143.299 hektarla Türkiye Fındık Üretim alanının % 25,05 ‘ini oluşturmaktadır. Bununda büyük bir kısmı olan 68.360 hektarla Sakarya ve 65.150 hektarla Düzce İlleri oluşturmaktadır. Fındık üretiminde 2004 yılı itibarıyla 220.895 ton ile TR4 Doğu Marmara BölgesiTürkiye üretiminin % 61,4’ünü karşılamaktadır.

162

4.8.8.3.Fındık Pazarlama Kanalları Şekil 8. Fındık Pazarlama Kanalları

ÜRETİCİ

TÜKETİCİ

ÖZEL FINDIK FABRİKALARI

TOPTANCI

FİSKOBİRLİK

ÖZ TÜKETİM TOPLAYICI TÜCCAR

GIDA SANAYİ

PERAKENDECİ

İHRACAT

163

4.8.8.4. Fındık Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi) Güçlü Yönler Zayıf Yönler Fırsatlar Tehditler

- Ülkemizin, dünya fındık üretim alanları ve üretim miktarı olarak birinci sırada yer alması, - TR4 Doğu Marmara Bölgesinde üretilen fındığın iç fındık olarak % 80’inin ihracat edilmesi, - Fiskobirlik gibi bir üretici birliğinin olması, - Fındık kırma fabrikalarının yeterli olması, - Türkiye’deki tarımsal ürünler içerisinde en fazla ihracat payına sahip olması

- Örgütlenmede ki zaafiyet, - Fındıkla ilgili işlemlerde Fiskobirlik ile özel teşebbüs sahipleri arsında koordinasyon noksanlığının olması, - Fiyat politikası yüzünden gerek iç gerekse dış piyasada rekabet gücünün azalması, - Üretim alanlarının gereğinden fazla çoğalması, - Bilinçsiz üretimden dolayı birim alandan alınan verimin düşük olması, - Türkiye’de Fındık Borsasının olmaması, - Kurutma ve Depolama şartlarına riayet edilmemesi sebebi ile aflatoksin oluşumu riskinin artması, - Dış pazara yönelik tanıtım yetersizliği,

- Çikolata sektörünün büyük oranda fındığa bağımlı olması, - Bölgenin organik fındık yetiştiriciliğine uygun olması, - Türk fındığının marka yaratarak pazar şansının arttırılması, - Uygun tanıtımla yeni pazar şanslarının açık olması, - İşleme sanayine uygun bir ürün olması.

- Dünya fındık borsasının fındık üretimi olmayan Almanya’da olması, - TR42 Kocaeli Alt Bölgesi büyük fındık üretim alanlarına sahip olmasına rağmen Bakanlar Kurulu kararı ile fındık üretim sahası dışında bırakılması, - Fındık taban fiyatı belirlenmesinde politik müdahalelerin olması, - Avrupa pazarında badem ve fıstık rekabetine maruz kalması, Fındık ihracat politikalarının istikrarsızlığı nedeni ile diğer ülkelerin fındık üretimine yönelmesi,

4.8.9. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Şeftali Üretimi ve Pazarlaması Tablo 148. Dünyada Şeftali Üretimi (ton)

YILLAR ÜLKELER 2003 2004 2005

Avrupa Birliği 3,982,779 4,155,064Dünya 14,901,425 15,301,003 15,671,847İtalya 1,175,855 1,700,010 1,740,485İspanya 1,270,820 916,50 1,130,800Yunanistan 249,44 790,88 681,00Türkiye 470,00 372,00 485,00Fransa 347,22 387,03 425,00Macaristan 31,94 83,00 75,00Portekiz 56,93 52,04 52,00Slovenya 6,05 14,42 14,00Almanya 10,80 13,30 13,30Avusturya 7,26 8,57 8,23Çek cumhuriyeti 9,09 8,29 6,50Slovakya 4,21 4,75 4,75Kıbrıs 3,50 4,00 4,00Hollanda 0,00 0,00 0,00Kaynak : FAO

164

Dünyada şeftali üretiminin %3,1 i , AB de ise %11,7 si kadarı Türkiye de üretilmektedir. AB Ülkeleri içerisinde İtalya, İspanya ve Yunanistan şeftali üretiminde önemli bir paya sahiptirler. Şeftali ekolojik koşullar olarak Türkiye’nin büyük kısmında yetişme olanağı bulan bir meyvedir. Ticari ölçüde yetiştiriciliği 1960 larda başlamış, Bursa ili başta olmak üzere Marmara bölgesinde yoğunlaşmıştır. Türkiye de üretilen şeftalinin yaklaşık % 95 lik kısmından fazlası iç tüketimde kullanılmaktadır. Tabloya baktığımızda yıllara göre Türkiye’de şeftali ağaç sayılarında bir artışın olduğu ve buna bağlı olarak üretimin artmaya devam ettiği görülmektedir. Grafik 35. Türkiye’de Şeftali Ağacı Sayısının Yıllara Göre Dağılımı

0

5000

10000

15000

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

Meyve Veren Meyve VermeyenKaynak TUİK Grafik 36. Türkiyede Şeftali Üretiminin Yıllara Göre Dağılımı (Ton)

0200000400000600000

Yıllar

1983

1985

1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

Üretim

165

Tablo 149. Türkiye Şeftali Üretimi Arz Projeksiyonu

Türkiye

YILLAR Meyve Veren Ağaç Sayısı (Adet) Üretim Miktarı

(ton)

2001 12.700 460.000 2002 13.070 470.530 2003 13.451 484.245 2004 13.685 492.685 2005 14.000 504.290 2006 14.300 514.840 2007 14.710 529.610 2008 14.975 539.105 2009 15.326 551.765 2010 15.737 566.535

Kaynak : İl Tarım Master Planı Tablo 149’ da gelecek l0 yıllık dönem içinde Türkiye de Şeftali ağaç sayısı ve şeftali üretimi projeksiyonu verilmiştir. Projeksiyonda ağaç sayısı tahmin edildikten sonra ağaç başına son 5 yıllık verim kullanılarak üretim tahmini yapılmıştır. Tablodaki projeksiyona bakıldığında Türkiye’de 2000 yılında üretilen şeftalinin, 2010 yılında %32 lik bir artış göstererek, 566.355 ton olacaktır. Yapılan arz projeksiyonuna göre şeftali üretiminde beklenen artış talep artışıyla dengelenemez ise üretici fiyatlarında düşme kaçınılmaz olacaktır. Daha karlı bir üretim için üretim masraflarının düşürülmesi ve daha kaliteli meyve yetiştirilmesi arz fazlalığının etkisini azaltmada çözüm olarak düşünülebilir. Tablo 150 TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Şeftali Üretim Miktarları(2004)

İller ve Alt Bölgeler Meyve Veren Ağaç Sayısı

(Adet)

Üretim Miktarı (ton)

Bursa 2.834.090 59.217 Eskişehir 5.693 73 Bilecik 682.865 7.318 TR41 BURSA 3.522.648 66.608 Kocaeli 143.170 5.025 Sakarya 230.310 3.642 Düzce 12.400 494 Bolu 23.750 533 Yalova 152.320 4.604 TR42 KOCAELİ 561.950 14.298 TR4 Doğu Marmara Bölgesi 4.084.598 80.906

TÜRKİYE 12.500.000 355.000 Kaynak: TÜİK Türkiye’de bulunan şeftali ağacı sayısının %32 si , üretilen şeftalinin %30,7 si TR 4 Doğu Marmara Bölgesinde bulunmaktadır. TR 4 Doğu Marmara bölgesindeki alt bölgeleri incelediğimizde, bu bölgede üretilen şeftalinin % 80,2 lik kısmı TR41 Bursa bölgesinde üretilmekte olup, bu alt bölgede de Bursa ili % 87 lik paya sahiptir. Bölgede şeftali üreten işletmeler genelde küçük aile işletmeleri olmasına rağmen üreticiler bilinçli bir şekilde üretim yapmaktadır. Ancak artan girdi fiyatları üretimi olumsuz etkilemektedir. Türkiye de üretilen yaklaşık 500.000 ton meyva suyu üretiminin, % 26 sı olan , 130.000 tonu Bursa karşılamakta olup, şeftali suyu da önemli bir paya sahiptir. Bölgede üretilen şeftali çeşitleri ağırlıklı olarak Glohaven, J.H.Hale, Creshaven, Blake, Coronet, Madison gibi çeşitlerdir. Bu çeşitlerden özellikle J.H.Hale çeşidi verimli meyvesi yuvarlak,meyve sarı zemin üzerine sıvama koyu kırmızı,meyve eti sarı,sulu,meyve eti sertliği 11 pound,lezzetli ,çekirdekleri ayrı dır.Glohaven çeşidi ise çok

166

verimli meyvesi basık,meyve sarı zemin üzerine parçalı açık kırmızı ,meyve eti sarı,sulu,ince dokulu lezzetli çekirdek etten ayrı,nakliyeye dayanıklıdır. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde yaş meyve sebze pazarlama kanalı içerisinde yer alan toptancı hali, önemli bir yere sahiptir. Ancak Türkiye genelinde olduğu gibi Bursa ilinde de önemli miktarda ürünler, toptancı pazar olan sebze meyve haline girmeden, perakende pazarında satışa sunulmaktadır. Şeftali pazarlanmasında Türkiye genelinde mevcut olan sorunlar TR4 Doğu Marmara Bölgesiiçin de geçerlidir. İyi organize olmuş bir iç pazarlama ve ihracat sisteminin kurulamamış olması, ihracatçıların dağınık çalışmaları gibi nedenler fiyat dalgalanmalarına yol açmakta,üreticiler zaman, zaman maliyet fiyatınında altında satış yapmak zorunda kalmaktadırlar. 4.8.9.1 TR4 Doğu Marmara Bölgesinden Şeftali İhracatı Uludağ ihracatçı birliklerinden 2005 yılında taze şeftali olarak 4.588 ton karşılığı 2.840.021 $ , ayrıca 42,4 ton şeftali suyu (nektarin olarak) karşılığı 47.522$ döviz girdisi elde edilmiştir. Doğu Marmara ilinden şeftali ihracatı üretime oranla oldukça düşüktür.Tablo 151 bakıldığında son 6 yıllık ihracat miktarlarında iniş çıkış olmasına rağmen önemli bir artış göstermiştir.2001 yılında şeftali ihracatı üretimin ancak % 1,4 ü iken 2003 yılında bu oran en yüksek seviye olan % 11,2 ye çıkmıştır. Şeftali ihracatında en büyük problem şeftalinin pazara ve yola dayanıklı çeşitlerinin az olmasıdır. Son yıllarda yapılan çalışmalar ile pazara ve yola dayanıklı çeşitlerle üretim yapılması gelecek yıllarda ihracat oranlarını artıracaktır. Tablo 151. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Şeftali İhracatı

Yıllar Üretim (Ton) İhracat (Ton) 1996 106.631 521 1997 108.808 1.092 1998 129.644 1.307 1999 127.658 417 2000 147.782 2.163 2001 154.111 4.236 2002 147.289 4.236 2003 144.591 16.157 2004 84.319 2.479

Kaynak : Bursa Tar.İl Müd.

167

4.8.9.2.Şeftali Pazarlama Kanalları Şekil 9. Şeftali Pazarlama Kanalları

TÜCCAR

ÜRETİCİ

İŞLEME SANAYİİ

KOMİSYONCU

İHRACATÇI

HALK PAZARI

TÜKETİCİ

168

4.8.9.3. Şeftali Üretimi ve Pazarlaması (SWOT Analizi)


- Üreticilerin teknik donanım bilgi ve tecrübeye sahip olması - Bölgenin İstanbul-İzmir -Ankara gibi iç pazar tüketimi yüksek yerlere yakın olması - Modern İşleme tesislerine sahip olması,

- Erken çiçeklenmenin olması ilkbahar geç donlarına yakalanma riskini artırması, - Çeşitlerin iç ve dış pazar taleplerine uygun olmaması - Çabuk bozulabilen bir ürün olması

- Yurt dışında ıslah edilmiş çeşitlerin ithal edilmesi, üretim ve kalitenin artması sonucunda ihracat potansiyelinin yükselmesi - Modern ambalajlama tekniklerinin yaygınlaşması - Pazarlama ve üretici organizasyonlarının oluşturulması

- Toprak yorgunluğu

4.8.10. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Elma Üretimi Ve Pazarlama Dünyada geniş bir üretim potansiyeline sahip olan elma, ülkemizde en fazla yetiştiriciliği yapılan meyve türlerinden biridir. Önemli üretici ülkelerle karşılaştırıldığında üretim bakımından üçüncü sırada yer aldığımız görülmektedir. Elma üretimini arttırmak ve özellikle dünya elma ticaretinde söz sahibi olabilmek için birim alandan bol ve kaliteli ürün almak gerekmektedir. Bunun için, son yıllarda olumlu sonuç veren, pratiğe de yansıyan yarı bodur klon anaçları ile kurulan sık dikim bahçelerinin daha da yaygınlaştırılması gerekmektedir. Dolayısıyla önümüzdeki plan döneminde modern meyvecilik gereklerine tam uygunluk gösteren, erken yaşta fazla ve kaliteli ürün veren, dekara maliyeti önemli derecede azaltan, kültürel uygulamaların daha kolay ve ucuz olduğu, hastalık ve zararlıların daha kolay ve etkili kontrol edildiği, pazarlanabilir yüksek kaliteli meyve oranında artmanın görüldüğü ve dekara 6-8 ton elma alınan sık dikim (tekli ve çoklu sıra sistemleri) uygulamalarının hızla yaygınlaştırıldığı ve klasik elma üretim sistemlerinin tamamen terk edildiği bir uygulama gerektirmektedir. (Kaynak:Yalova İl Müdürlüğü) Tablo 152. Türkiye'de, AB Ülkelerinde ve Dünyada Önemli Bazı Meyvelerin Üretim Miktarlarının Kıyaslaması

Meyve Üretim Miktarları (ton)

Türkiye * AB ** Dünya ** TR/AB

(%) TR/Dünya

(%) Elma 2.600.000 8.523.772 57.967.289 30,5 4,5 Armut 370.000 2.761.469 17.191.205 13,4 2,2 Yumuşak Çekirdekli

Meyveler Ayva 110.000 14.332 391.704 767,5 28,1 Kayısı 460.000 465.247 2.529.259 98,9 18,2 Kiraz 265.000 500.047 1.872.436 53,0 14,2 Erik 210.000 1.165.716 10.109.515 18,0 2,1 Şeftali 470.000 3.875.011 14.787.539 12,1 3,2

Taş Çekirdekli Meyveler

Zeytin 850.000 12.849.856 17.168.915 6,6 5,0 Portakal 1.250.000 6.524.089 60.046.286 19,2 2,1 Mandarin 550.000 2.450.328 16.612.858 22,4 3,3 Limon 550.000 1.786.108 12.451.680 30,8 4,4 Turuçgiller

Altıntop 135.000 53.741 4.696.707 251,2 2,9 Badem 41.000 961.482 1.679.444 4,3 2,4 Ceviz 130.000 124.046 1.446.498 104,8 9,0 Sert Kabuklu A.Fıstığı 90.000 11.000 541.957 818,2 16,6 Üzüm 3.600.000 24.034.615 60.883.454 15,0 5,9 Çilek 150.000 744.428 3.198.689 20,1 4,7 Muz 110.000 439.600 69.286.046 25,0 0,2 Üzümsü

İncir 280.000 173.360 1.087.405 161,5 25,7 Kaynak:* TUİK - TARYAP 2003 ** Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 2003 Ülkemizde yumuşak çekirdekli meyveler içerisinde elma 2.600.000 ton olarak en fazla üretim potansiyeline sahiptir. 2003 yılı verilerine göre Türkiye Üretimi Avrupa Birliği Ülkeleri üretiminin %30,5 ini karşılarken TR4 Doğu Marmara Bölgesi Türkiye Üretiminin %5,5 ini karşılamaktadır. Üretilen elmaların az bir kısmı ihraç edilmekte büyük çoğunluğu iç piyasada tüketilmekte, bir kısmı da işlenmiş ürün olarak kullanılmaktadır.


169

Tablo 153. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Elma Üretim Trendi (1993-2004) ELMA 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Bursa 66493 62323 41819 59838 59381 58733 49598 47665 45501 39095 45147 42518

Eskişehir 3819 3468 3395 4517 4780 4812 4677 4849 4819 4220 2974 2365

Bilecik 3651 3254 2374 2755 3475 2985 2317 2239 2232 1553 1890 1451

TR41 Bursa alt bölge toplamı

73963 69045 47588 67110 67636 66530 56592 54753 52552 44868 50011 46334

Kocaeli 37706 35296 33975 26128 17321 7341 6151 6638 7995 9992 9827 9595

Sakarya 34221 26983 24426 37354 33439 23080 23429 42750 32427 41270 39495 40924

Bolu 36050 31610 32014 39004 39500 38737 39343 28600 23471 26310 27258 27339

Düzce 480 450 888 757 733 668 667 6027 5106 4281 4584 5712

Yalova - - 31256 17988 18098 14448 14484 12085 8933 10244 10482 12025


108457 94339 122559 121231 109091 84274 84074 96100 77932 92097 91646 95595


182420 163384 170147 188341 176727 150804 140666 150853 130484 136965 141657 141929

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü Verileri Grafik 37. TR4 Doğu Marmara Ve Alt Bölgelerinde Elma Üretim Trendi (1993-2004)

020000400006000080000

100000120000140000160000180000200000ton

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

yıllar

TR41 Bursa A.Blg. TR42 Kocaeli A.Blg TR4 Doğu Marmara top.

TR4 Doğu Marmara Bölgesiolarak 1996 yılından sonra üretimde bir düşme görülmesine rağmen son yıllarda yaklaşık 140 bin ton gibi toplam üretim gerçekleşmektedir.

170

4.8.10.1.Elma Pazarlama Kanalları Şekil 10. Elma Pazarlama Kanalları

Şemadan da görüldüğü gibi elma üreticisi kendi öz tüketimi ile beraber semt pazarlarına, satış noktası marketlere, aracı tüccarlara ve sanayi kuruluşlarına ürün satmaktadır. Ürünün önemli bir kısmı aracı tüccarlar vasıtası ile satış noktası semt pazarları ve tüketicilere ulaştırılırken bir kısmı da sanayide meyve suyu, reçel, marmelât, meyve suyu ekstresi, elma şekeri tatlı ve toz içecekler gibi mamul ürünlere işlenmektedir.

ÜRETİCİ

TÜKETİCİ

SATIŞ NOKTALARI ( Marketler)

ÖZ TÜKETİM

ARACI ( HÂL, TÜCCAR)

SANAYİ

SEMT PAZARI

171

4.8.10.2.Elma Üretimi ve Pazarlaması (SWOT)

4.8.11. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Kivi Üretim ve Pazarlaması Türkiye'de kivi üretim çalışmalarına 1988 yılında başlanmıştır. İlk olarak Yalova’da bulunan Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü tarafından sahil bölgeleri ağırlıklı olmak üzere farklı 15 ayrı ekolojide adaptasyon-demonstrasyon bahçeleri kurulmuştur. Yapılan bu çalışmalar sonucu Karadeniz, Marmara ve Ege sahil bölgelerinin kivi yetiştiriciliğine uygun olduğu saptanmıştır. Kivi meyvesi vitaminler ve aromatik maddeler bakımından zengin olması ve meyve etinin dekoratif görünüşlü olması nedeni ile insanlar tarafından sevilmiş ve kısa sürede dünya kivi üretimi bir milyon tonun üzerine çıkmıştır. Türkiye'deki meyve tüketim alışkanlıkları ve diğer ülkelerdeki gelişmeler de dikkate alındığında 50.000 tonluk bir tüketim, en az 400.000 tonluk üretim potansiyelinden bahsetmek mümkündür. Tablo 154 Yıllara Göre Kivi İthalat ve İhracat Oranları

İTHALAT İHRACAT 2003 2004 2003 2004 ÜLKELER

TON Değer FOB(USD) TON Değer

FOB(USD) TON Değer FOB(USD) TON Değer

FOB(USD) ALMANYA 1.467 2.603 1.855 4.079 16.498 14.065 28.422 20.171 İTALYA 51.218 66.747 52.127 69.298 259.004 300.613 258.811 283.209 TÜRKİYE 3.743 1.048 7.064 2.086 114 70 57 98

Kaynak :FAO Tabloda görüldüğü gibi kivi ithalatımız gittikçe artmakta iken, ihracatımız ise çok cüzi olup, üretimin iç tüketimi karşılamadığı görülmektedir. İthalat daha çok Yunanistan ve İtalya’dan yapılmaktadır. Ayrıca miktarı bilinmeyen önemli ölçüdeki kivinin de sınır ticareti yolu ile ülkemize sokulduğu bilinmektedir.


- Büyük tüketim merkezlerine, metropol kentlere yakınlık - İklim ve toprak elma üretimi için elverişli - Sulama suyu uygun - Depolama tesisleri var - Üretici bilgili ve bilinçli - Girdi temini kolay - İşleme sanayi mevcut olması - Ulaşım sorunu yok.

- Çeşitler iç ve dış pazar taleplerine yeterince uygun değil, - Ekoloji bazı hastalıkların yayılmasına elverişli, - Taban suyu yüksek yerlerde drenaj problemi var, - Tasnif ve ambalajlama tesisleri yok, - İşletmeler optimal büyüklüğün altında, - Depolar hasat sonrası fizyolojik kayıpların önlenmesine yeterli donanımda değil, - Dondurulmuş-kurutulmuş ürün üretim tesisleri yeterli değil, - Üreticiler örgütlü değiller.

- Bilgisayarlı tahmin ve erken uyarı sistemi var, daha etkin kullanılabilir, - Bahçeler iç ve dış taleplere uygun çeşitlere dönüştürülebilir, - Halkın meyve tüketim bilinci yüksek, - Analize dayalı gübrelemeyi sağlayacak laboratuarlar var, - İyi Tarım Uygulamaları için üretici yatkın, - Sözleşmeli üretimden sıkça söz ediliyor

- Üretim maliyeti çok değişken, - İthal ürünlerin rekabeti fiyatları zorluyor, - İhracatta politik dar boğazlar var, - Ateş yanıklığı bulaşık yerler var daha da yayılabilir.

172

Tablo 155 2004 Yılı Kivi Üretim Alanı Ve Miktarı

İller ve Alt Bölgeler Alan (ha) Üretim (ton)

Bursa 32 310 Eskişehir - - Bilecik - - TR41 32 310 Kocaeli 21 89 Sakarya 11 25 Düzce 19 133 Bolu - - Yalova 144 1.321 TR42 195 1.568 TR4 227 1.878 TÜRKİYE 1.000 4.000

Kaynak :Tarım İl Müdürlüğü TR4 Doğu Marmara Bölgesi önemli bir kivi üretim potansiyeline sahiptir. 2004 Yılında TR41 Bursa alt bölgesinde 310 ton, TR42 Kocaeli alt Bölgesinde 1.568 ton olmak üzere toplam 1.878 ton üretim yapılmıştır. Burada özellikle Yalova ili büyük bir üretim kapasitesine sahiptir.Toplam Türkiye üretimi 4.000 tondur. TR4 Doğu Marmara Bölgesi kivi üretiminin %47’sini karşılamaktadır. Ekolojinin uygun olması, büyük tüketim merkezlerinin yakın oluşu, depolama ve muhafaza imkanlarının olması bu yörede üretimin büyük ölçüde artmasını teşvik edecektir. 4.8.11.1.Kivi Pazarlama Kanalları Şekil 11. Kivi Pazarlama Kanalları

TÜCCAR

ÜRETİCİ

KOMİSYONCU

SANAYİ

HÂL

TÜKETİCİ

MARKET

HALK PAZARI

173

4.8.11.2. Kivi Üretim ve Pazarlaması (SWOT Analizi) Güçlü yönler Zayıf Yönler Fırsatlar Tehditler

- Kivi plantasyonlarının artma eğiliminde olması

- Mekanizasyona uygun ürün olması

- Hastalık ve zararlılarının az olması

- Diğer meyvelere alternatif ürün olması

- Ekolojinin uygun olması

- Üreticilerin örgütlü olması

- Ambalaj ve nakliyeye uygun bir ürün olması ve ambalaj sanayinin bu ürüne ambalaj üretebilmesi

- Pazarlama imkanlarının güçlü olması

- İthal fidan kullanımının yaygın olması

- İlk tesis maliyetinin yüksek olması

- Depolama maliyetinin yüksek olması

- Standardizasyon ve markalaşma olmaması

- Kivinin hızla yayılan bir ürün olması

- Özellikle elma ve bağ alanlarının kiviye aktarılması

- İşleme sanayinde değerlendirilmesi

- Alternatif ürün olması

- Organik üretime uygun bir ürün olması

- İthalat ürünlerin ucuz fiyattan piyasaya girmesi

4.8.12. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Zeytinyağı Üretim ve Pazarlaması 1.600.000-2.600.000 ton arasında değişkenlik gösterebilen ve ortalama 2.100.000 ton civarında gerçekleşen dünya zeytinyağı üretiminin % 75-80’i üretici ülkelerde tüketilmekte ve % 20-25’i uluslararası ticarete konu olmaktadır. Tablo 156 Dünya Zeytinyağı Üretim, İhracat, Tüketim ve İthalatı (1000 ton)1990/91-2001/02 Yılları Ort.)

ÜLKELER Üretim İhracat Tüketim İthalat

DÜNYA 2143,0 390,7 2158,3 411,4 İSPANYA 690,0 68,0 465,0 32,3 İTALYA 504,6 123,0 673,5 89,6 YUNANİSTAN 339,0 8,4 330,0 0,0 AB 1232,7 202,2 1548,3 128,3 TUNUS 150,0 110,0 53,5 0,0 TÜRKİYE 99,0 36,4 62,2 0,0 SURİYE 92,0 5,1 69,2 0,0 FAS 52,0 7,1 45,5 1,4

Kaynak : TEAE BAKIŞ 2003 AB üyesi olan İtalya, İspanya ve Yunanistan dünya zeytinyağı ticaretinin yaklaşık % 60’ını oluşturmaktadır. Bu ülkeler; AB’nin koruma politikaları sayesinde sektörlerini güçlendirerek zeytinyağı ticaretinde dünya piyasasında avantajlı konuma gelmişlerdir. Dünya zeytinyağı üretiminin % 58’i, tüketimin ise % 71’i AB ülkelerinde yapılmaktadır. Zeytinyağı bölgesel nitelikli bir ürün olduğu için tüketimi de daha çok üretildiği bölgelerde yoğunlaşmıştır. Geleneksel tüketici ülkelerin yanı sıra son yıllarda ABD, Japonya, Kanada, Avustralya, Arjantin ve Brezilya’da tüketimin arttığı görülmektedir. Tablo 157 Yıllara Göre Türkiye Zeytinyağı Üretim ve İhracat Miktarları (Ortalama)

Yıllar Üretim (1000 ton) Tüketim İhracat

(1000 ton) 1980-84 101 73,3 341985-89 74 54,3 24,71990-94 80,8 52,8 181995-99 104 73,7 39,42000/01 175 72,5 922001/02 65 55 28

Kaynak : www.zae.gov.tr (Bornova Zeytincilik Araştırma Enstitüsü)

http://www.zae.gov.tr/

174

Türkiye’nin en çok zeytinyağı ihraç ettiği 5 ülke sırasıyla İtalya, ABD, Kanada, İspanya ve Suudi Arabistan’dır. Türkiye 2003/2004 sezonunda 75.000 ton zeytinyağı ihracatı gerçekleştirmiştir. İhracatın % 57’si dökme, % 12’si varilli ve % 31’i de kutulu olarak gerçekleştirilmiştir. Diğer bir ifadeyle zeytinyağımız ihracatı gerçekleştirdiğimiz ülkelerin markaları altında satılmaktadır. Dolayısıyla ihracattan elde edilebilecek gelirden çok daha azına razı olunmak zorunda kalınmaktadır. Her ne kadar arz fazlası olduğu dönemlerde dökme zeytinyağı ihracatı kaçınılmaz olsa da Türk zeytinyağı imajını yerleştirmek ve ekonomik değerini yükseltmek açısından kutulu zeytinyağı ihracatının arttırılması gerekmektedir. Ortalama 99 bin ton zeytinyağı üretimi ile dünya üretiminin %4.6’ sını ve ortalama 36.4 bin ton ihracatla dünya ihracatının %10’unu karşılayan Türkiye, %2.8 tüketim oranı ile dünya tüketiminin de üretici ülkeler arasında en son sıralarda yer almaktadır. Bu durum kişi başına düşen tüketimde de göze çarpmaktadır. Kişi başına tüketim zeytin üreticisi ülkelerden Yunanistan’da 21, İspanya’da 12, İtalya ve Tunus’ta 9 kg iken Türkiye’de yıllık 1 kg tüketilmektedir. Bunun nedenleri arasında diğer bitkisel yağlara göre zeytinyağında fiyatın yüksekliği ve özellikle zeytin üretimi yapılan bölgeler dışındaki halkın bu yağı tüketmeye alışkanlığının olmamasıdır. Türkiye zeytinyağı sektöründe 300-350 bin tonluk bir rafine kapasitesi mevcuttur. Sektörde büyük çoğunluğu klasik sistemle üretim yapan küçük ölçekli ve dağınık 850 civarında yağhane bulunmaktadır. Son yıllarda yağhanelerin kapasitelerinin artması ve modernleşmesi ile "kontinü sistemle" çalışan yağhanelerin sayısında artış görülmüştür. 1982 yılında kontinü sistemle çalışan 1 yağhane mevcut iken 1996 yılında bu sayı 154 olmuş ve 2000’li yıllar itibariyle 400'e ulaşmıştır. Ülkemizdeki tarım alanlarının %4'ünü oluşturan zeytinlikler, üretimin yanı sıra, dünya ihracatında da pay sahibi olmamızı sağlamaktadır. Dünya pazarlarında elde edilen payların korunması ve arttırılması söz konusu pazarlarda sürekli ürün arzı ile mümkün olabilecektir. Zeytinyağı üretimindeki yıllar itibariyle verimdeki düzenliksiz nedeniyle yok yıllarında bazı pazarlarımıza ürün sunulamadığından bu pazarlar kaybedilmektedir. Burada üretimin devamlılığını sağlama sorunu ortaya çıkmaktadır. Üretimin yanı sıra kullanılan teknolojiler, pazarlama politikaları ve diğer üretici ülkelerin değişen rekolteleri ise ihracatı etkileyen diğer sebepler arasında yer almaktadır. Zeytinyağı ihracatımız, ağırlıklı olarak katma değeri düşük olan dökme formda yapıldığından, değer olarak da düşük gerçekleşmektedir. Yıllara göre ihraç fiyatlarımızda da dalgalanmalar olduğu göze çarpmaktadır. AB'nin piyasa şartlarına göre oluşturduğu ihracat yardımları zaman zaman fiyatlarımızın dünya fiyatları üzerinde kalmasına ve ihracatımızın azalmasına neden olmaktadır.Dünyada zeytinyağına yönelik talebin artması Türkiye için yeni ihraç pazarlarının ortaya çıkmasını sağlamış ve son yıllarda daha önce zeytinyağı ihracatı yapılmamış ülkeler Türkiye'ye yeni olanaklar sunmuştur. Üretimde yaşanan var-yok yılları nedeniyle zeytinyağı ihracatımız olumsuz yönde etkilenmektedir. AB'ye üyelik için hazırlık yapıldığı şu dönemlerde Türkiye'nin en önemli pazarlık alanlarından biri de zeytinyağı ihracatı konusudur. Üretimde meydana gelen dalgalanmaları en aza indirerek, ihracatımızda ilk sıralarda yer alan zeytinyağı potansiyelinden faydalanılmalıdır. Zeytin verimi, zeytin kalitesi ve zeytinyağı elde etme teknikleri uygun ve modern bir hale getirilmesine yönelik çalışmalar yapılmalıdır.Yurtiçi ve yurtdışı tanıtımlarının arttırılması gerekmekte ve Türk zeytinyağı dünya pazarında ambalajlı satılmalıdır. Ayrıca sektörde faaliyette bulunan kooperatiflere tüm üreticilerin üye olmaması, bakım önlemlerinin yetersiz olması ve hasat şekli, ürün miktarını ve daha önemlisi ürün kalitesini olumsuz etkilemektedir. Yaşlı ve verimden düşmüş eski zeytinliklerimizin gençleştirme çalışmalarının yapılması gerekmektedir. Zeytin ağaçlarının konut yapımı nedeniyle kesilmesinin engellenmesi için çıkartılmış olan yasalar harfiyen uygulanmalıdır. Zeytinlerin taşınması esnasında naylon ya da çuval kullanılması zeytinlerin fermantasyona uğrayıp asiditenin artmasına, hatta kansorejen etkilerin oluşmasına neden olmaktadır. Ürünlerin kasalarda taşınması gerekmektedir. Depolama ise 18 C'den sıcak olmayacak ortamlarda krom-nikel tanklar ya da fiberglaslarla yapılmalıdır. Zeytin işlemede yüksek tuza dayalı işleme teknolojileri de son derece zararlı olarak nitelendirilmektedir. Sırıkla toplama da ağaçlara birtakım virüslerin bulaşmasına sebep olmakta ve de ilaçlama konusu gündeme gelmektedir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde üretilen zeytinin yaklaşık % 99’u sofralık % 1’i ise yağlık olarak değerlendirilmektedir. Sofralık olarak değerlendirilen zeytinler yerel pazarlarda veya tüccarlara ham olarak satılırken aynı zamanda üreticiler kendileri zeytini salamura ederek yerel pazarlarda satmaktadırlar. Bölgede yeterince büyük ölçekli zeytin salamura tesisinin bulunmaması sofralık zeytin pazarlamasını olumsuz etkilemektedir.

175

4.8.12.1. Türkiye ve TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Zeytin Üretim-Tüketim ve Pazarlaması Üretim ve Üretim Trendi Türkiye’deki zeytin ağacı mevcudundaki artışa bağlı olarak üretim de artmaya devam etmektedir. Grafiklerde görüldüğü gibi son yıllarda zeytin ağacı sayısı ve zeytin üretimi artış trendi yeni bir ivme kazanmıştır. Bunun en önemli nedenlerinden biri 1986 yılından itibaren üretici eline geçen zeytin fiyatlarının reel olarak artış eğilimine girmiş olmasıdır. Türkiye’de zeytin üretimindeki en önemli sorun üretimdeki dalgalanma (periyodisite) dır. Üretimde yıldan yıla görülen dalgalanmalar var ve yok yılı diye adlandırılmakta ve zeytin üretiminde yıldan yıla büyük oranda dalgalanmalar yaşanmaktadır. Yıldan yıla değişmekle birlikte Türkiye’de üretilen zeytinlerin % 70-75’i yağlık geriye kalan miktarı ise sofralıktır.Periyodisiteden dolayı üretim yıldan yıla büyük dalgalanma göstermektedir. Periyodisite ye bağlı olarak üretimin var yılında zeytinyağı üretimi artmakta ve üretilen zeytin yağının tümü tüketilemediği için (iç talep ve ihracat yoluyla) stoklar artmaktadır.Stokların arttığı yılda stok maliyeti artmakta veya üretici zeytinyağını çok düşük fiyatla satabilmektedir.Üretimin az olduğu yılda ise üretilen zeytinyağı ihracat talebini karşılamakta yetersiz kaldığı için iç piyasada fiyatlar yükselmekte ve tüketici zeytin yağı için yüksek fiyat ödemek zorunda kalmaktadır. Grafik 38. Ülkemizde Zeytin Üretiminin Yıllara Göre Dağılımı(1000 Ton)

ÜLKEDE YILLARA GÖRE ZEYTİN ÜRETİM TRENDİ (X000) TON

0

200000

400000

600000

800000

1000000

1200000

1400000

1600000

1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Yemeklik Yağlık

Kaynak: TUİK 1990-2004 yılları arasında TR4 Doğu Marmara Bölgesi Türkiye zeytin üretimindeki payı grafik 38’de gösterilmiştir. Grafikte görüldüğü gibi Bölgenin Türkiye zeytin üretimindeki payı yıllara göre değişim göstermekte olup en düşük % 2.66 ve en yüksek % l7.5l arasında değişmektedir. Bursa yöresinde yetiştirilen zeytinliklerin % 95’ini bölgeye tamamen adapte olmuş olan Gemlik çeşidi oluşturmaktadır.Bunun dışında Çelebi, Karamürsel, Su, Şam, Domat zeytin çeşitleri bulunmaktadır.

176

Grafik 39 Türkiyede Meyva Vermeyen Zeytin Ağacı Sayısının Yıllara Göre Dağılımı

0100002000030000400005000060000700008000090000

100000

1983

1985

1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

Grafik 40. TR4 Doğu Marmara Bölgesindeki Zeytin Üretiminin Yıllara Göre Ülke Genelindeki Üretime Oranı

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004

4086 Sayılı Zeytincilik ıslahı ve yabanilerinin aşılatılması hakkındaki kanununa istinaden 3.04.1996 tarih ve 22600 sayılı resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren zeytinciliğin ıslahı ve yabanilerinin aşılattırılmasına dair yönetmelik gereğince Bursa ilinde zeytin yetiştirmeye elverişli fundalık ve makilik alanlar tespit edilerek , zeytin alanlarının genişletilmesine dair çalışmalar Tarım İl Müdürlüğünün öncülüğünde yapılmaktadır.Gelecek yıllarda Bursa ilinde Zeytin ağaç sayılarında ve üretiminde belirli bir oranda artışın olabileceği söz konusudur. Türkiye ve TR4 Doğu Marmara Bölgesinde meyve veren ağaç sayısı, zeytin üretimi ve Sofralık zeytin arz projeksiyonu Tablo 158’de verilmiştir.Türkiye genelinde üretilen toplam zeytin miktarının % 30’zu sofralık zeytin için kullanılacağı varsayımına dayalı olarak sofralık zeytin üretim projeksiyonu türetilmiştir. TR4 Doğu Marmara arz ra projeksiyonunda ise üretilen toplam zeytinin % 99’u sofralık salamura zeytin olarak kullanılacağı varsayımına göre projeksiyon türetilmiştir.

177

Tablo 158 Türkiye ve Bursa Sofralık Zeytin Arz Projeksiyonu Bursa Türkiye

Yıllar Meyveli Ağaç (Milyon)

Üretim (Bin ton)

Sofralık (Bin Ton)

Meyveli Ağaç (Bin Ton)

Üretim (Bin Ton)

Sofralık (Bin Ton)

2000 8,3 90,4 81,4 87,3 1920,0 5762001 8,4 79,0 71,1 87,7 263,2 78,92002 8,5 92,7 83,4 88,3 1942,9 582,82003 8,6 77,4 69,7 89,0 266,9 80,972004 8,6 93,7 84,3 89,6 1971,6 591,482005 8,7 78,3 70,5 91,0 2001,2 600,392006 8,6 93,7 84,3 91,6 274,9 82,472007 8,8 79,2 71,3 92,3 2031,0 609,32008 8,7 94,8 85,3 93,0 279,0 83,72009 8,8 79,2 71,3 93,7 2060,8 618,242010 8,9 91,01 81,9 94,3 281,5 84,45

Kaynak : İl Tarım Master Plan Zeytin Salamurası Zeytinde en sağlıklı ve doğru yol ,zeytinlerin hasat edilmesinden hemen sonra işlemesidir.Genel olarak zeytinler hasat edildikten en geç 14 saat sonra işlenmelidir.Hasattan sonra zeytinlerin salamuraya konulmasındaki gecikme ,zeytinlerde kabuk altına bakteri kolonilerinin yerleşmesinden oluşan bozulmalara neden olmaktadır.Bu bozulmalardan kaçınmak için zeytinlerin hasattan hemen sonra işlenmesi yada salamuraya alınması gerekmektedir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Zeytincilik sektöründe; küçük ve orta işletmeler zeytin işleme kapasitesi açısından önemli bir paya sahiptir. Bu işletmelerin önemli bir kısmı teknolojiden uzak geleneksel uygulamalar ile yüksek verim ve kaliteli ürüne rağmen işleme hataları yüzünden pazar kalitesi düşük ürünlere dönüştüğüne rastlanılmaktadır. Derinliği 2,5-3 m den fazla salamura havuzları bulunan sağlıksız ortam ve koşullarda yapılan zeytin salamuraları sonucunda sofralık zeytinlerde çok kaliteli zeytin çeşitleri olmasına rağmen Pazar kalitesi yüksel ürün elde edilememektedir. Zeytin Pazarlaması TR4 Bölgesinde Marmarabirlik Kooperatifler Birliği zeytin pazarlama kanalında önemli bir konuma sahiptir. Marmarabirliğin alım fiyatlarındaki istikrar üreticilerin yıllar itibarı ile artan girdi maliyetlerine göre korunduğu gözlenmektedir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde zeytin ihracatının büyük bir bölümünü Marmarabirlik gerçekleştirmektedir. İhracat miktarları Bölgede, üretim ve Marmarabirliğin almış olduğu zeytin miktarına göre çok düşük de olsa ileriki yıllarda ihracata yönelik alt yapı çalışmaları, ihracatın artacağına dair bir işaret vermektedir. Tablo 159 Marmarabirlik Zeytin İhracatı

Yıllar İhracat Miktarı (Ton)

Değer (Milyon $)

1997-1998 2,400 4 1998-1999 1,900 3 1999-2000 2,500 4,2 2000-2001 750 0,8 2001-2002 3,700 3,7

Kaynak :Marmarabirlik

178

Tablo 160 Türkiye’de Zeytin Talep Projeksiyonu

Yıl Nüfus

Artış Hızı %

Gelir Artış Hızı

%

Yıllık Talep Büyüme Hızı %

Nüfus (000)

Talep (Ton)

Arz (Bin Ton)

Arz Talep Dengesi

2001 1,4 -4,5 4,055 66229 268,5 79 -190 2002 1,3 4,5 4,080 67140 273,9 583 309 2003 1,3 4,5 4,080 68043 277,6 80 -198 2004 1,3 4,5 4,080 68938 281,3 591 310 2005 1,3 4,5 4,080 68825 280,8 81 -200 2006 1,2 4,5 4,076 70703 288,2 600 312 2007 1,2 4,5 4,076 71572 291,7 82 -209 2008 1,2 4,5 4,076 72431 295,2 609 314 2009 1,2 4,5 4,076 73279 298,7 84 -215 2010 1,2 4,5 4,076 74119 302,1 618 316

Kaynak: İzmir Tarım Master Planı Zeytin sektörü Pazar analız çalışması ve projeksiyonunda Türkiye zeytin pazarında sorunlar yaşanmakta olduğunu ve gelecek 10 yıllık dönem de önemli arz ve stok sorunu yaşanabileceğini göstermektedir.Arz şoku üretici eline geçen fiyatlarda büyük düşme yaratabilir.Projeksiyona göre sofralık zeytin arz talep dengesinde büyük iniş çıkışlar olacaktır.Bu durum bir taraftan periyodisite sorununun azaltılması ve bir taraftanda etkin bir stok yönetiminin önemini ortaya koymaktadır.Bursa ilinde zeytinde periyodisite genel olarak bakım hatalarından veya iklim koşullarından kaynaklanmaktadır.Gerekli bakım işlemleri zamanında yapılması ve hasat işlemlerinde zeytin ağaçlarının zarar görmelerinin önlenmesi ile periyodisite sorunu giderilebilecektir. İklim koşullarının elverişli olduğu yıllarda zeytin sineği populasyonu önemli ölçüde artmakta ve buda üründe önemli kayıplara yol açmaktadır.Bölge önemli bir sofralık zeytin üreticisi durumunda iken zeytin sineğinin verdiği zarar neticesinde elde edilen ürünler yağlık olarak değerlendirilmekte bununda üreticilerin gelir kayıplarına uğramalarına neden olmasına yol açmaktadır. Özel idare kaynaklı olarak Bursa ilinde kurulan bilgisayar ortamlı erken uyarı sistemiyle bu konuda büyük bir atılım yapılarak özellikle zeytin seneğine karşı zamanında önlem alınması sağlanmıştır. 4.8.12.2. Sofralık Zeytin Üretimi ve Pazarlama Dünya’da yaklaşık 10 milyon ha alan üzerinde 900 milyon zeytin ağacı olduğu tahmin edilmektedir. Bu zeytin ağacı varlığının % 98’i Akdeniz ülkelerinde bulunmaktadır.13 Milyon ton olan dane zeytin üretiminin büyük bir kısmı İspanya, İtalya, Yunanistan, Portekiz, Tunus, Türkiye, Suriye, Fas ve Cezayir’de üretilmektedir. Dünya ticaretinde önde gelen ülkeler ; İspanya, İtalya,Türkiye,Yunanistan ve Tunus’dur. Türkiye; dünyada zeytin ağacı varlığı bakımından 4. sırada, zeytinyağı üretiminde ise 5’nci sırada bulunmaktadır. Ülkemizde yaklaşık 600.000 ha alanda 100 milyonun üzerinde zeytin ağacı bulunmaktadır. Ülkemizde zeytin 36 İlde yetiştirilmekte olup Ege, Marmara sahillerimiz başta olmak üzere tüm sahil şeritlerimizde ve Güneydoğu Anadolu Bölgemizde yetiştirilmektedir. Ülkemizde üretilen sofralık zeytinlerin 1980-2002 yılları arasında ortalama üretim, ithalat ,tüketim, ve ihracat miktarları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 161 Türkiye Sofralık Zeytin Ticareti (1.000 Ton, ortalama)

Yıllar Üretim İthalat Tüketim İhracat

1980-84 116,0 0,0 112,1 6,8 1985-89 104,0 0,0 100,7 6,0 1990-94 128,0 0,0 104,4 15,4 1995-99 151,4 0,0 133,4 25,0 2000/01 224,0 0,0 125,0 32,0 2001/02 75,0 0,0 100,0 25,0

Kaynak :TUİK

179

Grafik 41. 1995 – 2003 Yılları Arası Türkiye Zeytin Ağaçı Varlığı

50

55

60

65

70

75

80

85

90

95

100

Milyon

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004Yıllar

Meyve Vermeyen (1.000)Meyve Veren (1.000)

Grafik 41’de Türkiye’de zeytin ağaç varlığında meydana gelen değişimler gösterilmiştir. Ülkemizde 1950-60 yıllarına kadar ağaç sayılarında belirgin bir artış meydana gelmiş olmasına rağmen daha sonraki yıllarda bir duraklama olmuş ve 90’ lı yıllara kadar kayda değer bir artış olmamıştır. Son yıllarda ise zeytincilik yeniden ivme kazanarak artış eğilimine girmiştir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı verilerine göre ülkemizde yıllık 4 milyon civarında zeytin fidanı üretilmektedir Tablo 162. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Zeytin Ağaç Varlığı ve Zeytin Üretimi (2004)

Üretim Ton İller ve Alt Bölgeler Meyve Veren

Ağaç Sayısı Meyve Vermeyen

Ağaç Sayısı 2004 Bursa 8.718.200 785.150 48.847 Eskişehir 12.490 30.570 192 Bilecik 203.414 111.385 3.839 TR41 BURSA 8.934.104 927.105 54.882 Kocaeli 47.700 2.860 885 Sakarya 63.000 7.650 3.210 Düzce Bolu Yalova 888.912 1.992 7.455 TR42 KOCAELİ 999.612 12.502 11.550 TR4 Doğu Marmara Bölgesi 9.933.716 939.607 66.432

TÜRKİYE 94.950.000 12.150.000 1.600.000 Kaynak: TÜİK 2004 Türkiye zeytin ağacı varlığının % 10,46’sı TR4 Doğu Marmara Bölgesinde bulunmaktadır. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde zeytinliklerin tamamına yakınının meyilli ve sulanmayan alanlarda olmasından dolayı periyodisitenin daha fazla hissedilmesi nedeniyle zeytin üretiminde iniş ve çıkışlar görülmektedir. Ülkemizde üretilen zeytinin % 70’ i yağlık , % 30’ u ise sofralık olarak değerlendirilmektedir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde ise bu oran % 15i yağlık - % 85 i sofralık olarak değerlenmektedir..Ülkemiz sofralık zeytininin % 40’ı Marmara Bölgesinden karşılanmakta olup, bölgedeki sofralık zeytinin % 99’u salamura siyah zeytin olarak işlenmektedir. TR4 Doğu Marmara bölgesinde en önemli zeytin üreticisi olan il Bursa ilidir.

180

Sofralık Zeytin Pazarlaması: Sofralık zeytin ,Uluslararası standartta kültüre alınmış zeytin çeşitlerinin işlenebilecek olgunlukta hasat edilen meyvelerinin belirli teknik usullerle acılığının giderilip, tüketimine izin verilen katkı maddeleri ile birlikte veya sade olarak ambalajlanmış, yeme olgunluğu kazanan zeytin daneleri olarak tanımlanmakta ve siyah, yeşil ve pembe zeytin olarak sınıflandırılmaktadır. Dünyada sofralık zeytin üreten en önemli ülkeler arasında %25 lik pay ile İspanya 1. sırada bulunmakta bunu %12 ile Türkiye,%10 ABD, %8 Fas ve Suriye , %7 İtalya ve Yunanistan üretmekte olup diğer dünya ülkeleri %23 lük paya sahiptirler. Dünyada üretilen sofralığın %42 si yeşil, %30 siyah, %26 sı rengi dönük olarak işlenmektedir. Türkiye de üretilen zeytinin % 85i siyah, %15i ise yeşil olarak üretilmektedir. Dünyada tüketim şekli alışkanlık ve kültüre göre değişmektedir. Örneğin Türkiye,Fas ve Yunanistan’da genellikle kahvaltıda, İspanya, İtalya, ABD de daha çok ara öğünlerde, ikramlarda ve hamur işlerinde ve pizzalarda kullanılmaktadır. İspanya ürettiği sofralığın Yaklaşık % 40 ını , Yunanistan %35 ini ,Fas %75 ini ihraç edebilirken Türkiye ancak % 14 ünü ihracat yapabilmektedir. Türkiye sofralık ağırlıklı olarak yılda 25-30 bin ton olan ihracatını genellikle Romanya, Bulgaristan, Rusya , Almanya vb. gibi ülkelere yapmaktadırlar.AB uyum sürecinde yaşanılması muhtemel sorunlardan bir tanesi, Türkiye de tuzlu ve uzun sürede yeme olgunluğuna gelen işleme tekniğinde ısrar etmesi ve sofralık zeytin işleme tesislerinin küçük aile işletmeleri yapısında teknolojiden uzak çalışıyor olması sofralık zeytin ihracatını sıkıntıya sokacaktır. Türkiye de sofralık ham dane de üretici eline geçen fiyatlar yağlık ham daneden daha fazladır. Türkiye de toplam dane zeytinin Yaklaşık % 30 u sofralık işlenmek üzere ayrılmaktadır. Bu miktar var yok yıllar ortalaması olarak 150 bin ton olmaktadır. Türkiye de sofralık zeytin üretiminin % 20 si Marmara bölgesinde (üretiminin % 85 i sofralık olup tamamına yakını Gemlik çeşididir.) üretilmektedir. Türkiye ihracatının %80 ni Marmara bölgesinden yapılmaktadır. Uludağ ihracatçı Birlikleri tarafından 2005 yılında 7.567 ton paketlenmiş sofralık zeytin ihracatı yapılarak 17.048.521 $ gelir elde edilmiştir. TR 4 Doğu Marmara bölgesindeki yetiştirilen Gemlik zeytin çeşidi Türkiye’de yetiştirilen zeytin çeşitleri içerisinde en iyi salamuralık (siyah) çeşittir.İç piyasada olduğu kadar,dış piyasada da kabul gören kalite özeliklerine sahip bir çeşit özelliğine sahiptir.Daneleri oldukça iri,kabuğu ince çekirdeği küçük ve dolayısı ile et oranı fazla olan bu çeşidin ¼ oranına varan bir yağ verimi vardır.Alçaktan taçlandırmaya da habitüs özelliği olarak yatkın bir çeşittir. Tablo 163’de Akdeniz merkezli, ekonomik değeri olan Dünyaca ünlü çeşitlerde Gemlik zeytin çeşidinin karşılaştırılmasında diğer çeşitlerle kıyaslanamayacak kadar çok yönlü üstün özelliklere sahip olduğu görülmektedir Tablo 163. Gemlik Zeytin Çeşidinin Bazı Çeşitlerle Karşılaştırılması

Çeşit Adı Türkiye Geneli %

Özellikleri (Kalite) Yağ Oranı % Açıklama

Ayvalık 19 En iyi yağlık 24,72 Üstün yağ özelliklerine sahiptir.

Domat 1,4 En iyi yeşil sofralık 20,57 Yaygınlaştırılmalı

Gemlik 11 En iyi siyah sofralık 29,98 Türkiye’de GAP bölgesinde yaygınlaştırılmalı

Memecik 45,5 Yağlık ve sofralık 24,50 Çok yönlü bir çeşit

Manzanilla Çok az Yeşil sofralık 20,39 Dünyanın en yaygın çeşitlerinden

Ascolona Çok az Yeşil sofralık 19,08 Dünyanın en yaygın çeşitlerinden

Kaynak: Standart Zeytin Çeşitleri Katalogu,Ankara-1991 Türkiye de devletin sofralık zeytin fiyatlarının belirlenmesinde belirgin ve kesin bir fiyat politikası olmamakla birlikte üretici birlikleri vasıtası ile fiyat oluşumuna etki etmektedir. Fiyat konusunda sofralık zeytin üretiminde Marmara bölgesinde, Marmarabirlik in bölgedeki etkilerini ülkesel boyuta taşıyarak piyasa fiyatlarının oluşmasında etkili oldukları ifade edilebilir. Diğer yandan özel sektör yaptığı ürün bağlantısını karşılamaya yönelik arz ve talebe göre fiyat oluşmaktadır. Fazla belirgin olmamakla birlikte iç piyasa fiyat oluşumunda ihracat bağlantıları ve stokların etkisinin de olduğunu ifade etmek mümkündür.

181

36.000 ortak sayısına sahip Marmarabirlik , Marmara bölgesindeki sofralık zeytininin yaklaşık % 40 lık bölümünü satın almaktadır. Diğer kısmı başka firmalar ve tüccar tarafından satın alınmakta, önemli bir kısmı da üreticiler tarafından salamura edilerek yerel pazarlara sunulmaktadır. Marmara birlik tarafından satın alınan zeytinlerin yaklaşık % 15 lik kısmı ihracata gitmektedir. Marmarabirliğin 90,000 tonluk salamura havuzları,100ton/yıl Ezme tesisler,100 ton/yıl yağ işleme tesisleri,120 ton/gün ambalaj tesisleri ve 100.000 ton/günlük 2 kontüni tesisleri bulunmaktadır. Marmarabirlik zeytin alımlarında etkili konumda olması nedeniyle fiyat oluşumunda etkilemektedir.Genel olarak Bursa ilinde oluşan zeytin alım fiyatlarında taban ve tavan fiyatları Marmarabirlik tespit etmektedir.Bu fiyatlarda üreticilerin, üretim maliyetleri belirlenerek tespit edilmektedir.Birliğin fiyatları ticaret borsasında kabul görmekte ve tüccar zeytin alımlarında Birlik fiyatları ile paralellik göstermektedir. Grafik 42. Marmarabirlik Zeytin Tavan ve Taban Alım Fiyatları (Kg/TL.)

4.8.12.3. Zeytin Pazarlama Kanalları Şekil 12. Zeytin Pazarlama Kanalları

TÜCCAR

ÜRETİCİ

YEREL PAZARLAR

MARMARABİRLİK

İHRACATÇI

PERAKENDECİ

ÖZEL ZEYTİN İŞLEME

TESİSLERİ

TÜKETİCİ

0

500

1000

1500

2000

2500

1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98 1998-99 1999-00 2000-01 2001-02 2002-03Yıllar

Bin

TL.

TavanTaban

182

4.8.12.4. Zeytin Üretim ve Pazarlaması (SWOT Analizi)


- Dünyada Türkiye Zeytin ağacı bakımından 4., sofralık üretiminde ise 2. sırada bulunmaktadır. - TR4 Doğu Marmara Bölgesinde üretilen zeytinin hem iç hemde dış piyasada kabul gören Gemlik zeytin çeşidi üretilmektedir. - Türkiye’den yapılan zeytin ihracatının % 80’lik kısmı Gemlik Çeşidinden oluşmaktadır. - Zeytin üretiminin İl Özel İdareleri ve Bakanlık tarafından desteklenmesi. - 4086 Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerin Aşılattırılması Hakkındaki Kanunun Varlığı - Araştırma Enstitüsünün varlığı - Zeytin üretiminde Örgütlenmenin olması - Toprak isteği açısından fazla seçici olmaması - Organik tarım potansiyelinin varlığı , - Zeytin yetiştiriciliğine bölgenin ekolojisinin uygun olması, - Zeytin ağacının ekonomik ömrünün uzun olması, - Zeytinde Entegre Mücadelenin uygulanması.

- Var yıllarındaki arz fazlalığının stoklama problemine ve fiyatların düşmesine neden olması - Mevcut ekstansif zeytinliklerin yaşlanmış olması - Hasat, nakliye, ambalajlama ve depolamada yapılan yanlışlıkların zeytinin kalitesini düşürmesi - Zeytin yetiştirilen alanların yaklaşık olarak % 70’inin meyilli olması ve % 92’sinin sulanamaması - Küçük aile işletmelerinin; modern Zeytin salamura tesislerine sahip olmaması, kaliteyi olumsuz yönde etkilemesi,

- Bölgede Zeytin alanlarının artış eğiliminde olması - Gemlik çeşidinin markalaşmaya uygun olması, - Amerika ve Japonya gibi yeni ihraç pazarlarının olması, - Organik tarıma uygun yetiştiricilik yapılacak alanların bulunması - Kaliteli zeytin çeşitlerinin mevcut olması, - İhracattaki artış ve AB’ye uyum nedeniyle ürün standardizasyonun yaygınlaşacak olması,

- AB’nin kendi üreticilerine uyguladığı ihracat desteği, - Zeytinlerdeki solgunluk hastalığının yayılması üretimi olumsuz etkilemesi, - Türkiye’de üreticilerin tuzlu ve uzun sürede yeme olgunluğuna gelen işleme tekniğinde ısrar etmesi ihracatı sıkıntıya sokacaktır

183

4.8.13. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Süs Bitkilerinde Üretimi ve Pazarlama Kanalları 4.8.13.1. Süs Bitkileri Üretimi Türkiye’de ve bazı ülkelerde bitkisel üretim içinde süs bitkileri önemli bir yer almakta, pek çok ülkede ekonomiye katkı sağlayan etkili bir sektör olarak kabul edilmektedir. Dünyada 145 ülkede yaklaşık 220.000 hektar alanda süs bitkileri üretimi yapılmaktadır. Dünyadaki süs bitkileri ticaret hacmi yaklaşik 50 milyar Dolardır. Bunun içerisinde kesme çiçek 25 milyar Dolar, iç mekan bitkileri 14 milyar Dolar, dış mekan süs bitkileri 10 milyar Dolar ve doğal çiçek soğanları 1 milyar Dolar ticaret hacmine sahiptir. Ülkemiz iklim ve toprak özellikleri bakımından süs bitkileri yetiştiriciliğine uygundur ve aynı zamanda bir çok süs bitkisinin gen kaynağıdır. Kırsal alanlardan kentlere olan göçler sonucu betonlaşmanın artması, eğitim seviyesinin yükselmesi ve çevre bilincinin artmasına paralel olarak süs bitkilerine olan talepde artış göstermiştir. Gittikçe artan talep, birim alandan fazla ürün alınarak gelir seviyesinin yükselmesi ve ihracat olanaklarının doğması bir çok ülkede olduğu gibi ülkemizde de bu sektörün hızla gelişmesine neden olmuştur. Süs bitkileri; genel anlamda kesme çiçek, iç ve dış mekan süs bitkileri, yabani soğanlı, yumrulu, rizomlu bitkiler olarak gruplandırılabilir. Süs bitkileri içinde en önemli yere sahip olan kesme çiçekler buket, sepet, çelenk yapımında kullanılmak üzere kesilmiş taze çiçekler olarak tanımlanabilir. 2002-2003 üretim dönemi itibariyle Ülkemizde en fazla süs bitkileri üretimi yapılan 26 il içerisinde sırasıyla Izmir, Antalya, Yalova, Istanbul, Sakarya ve Bursanın ilk sıralarda yer almakta olduğu görülmüştür. Bu iller, toplam üretim alanı içerisinde %90 paya sahiptir. Söz konusu illerin dağılımında ise; %29 Izmir, %20 Antalya, %16 Yalova, %15 Istanbul, %8 Sakarya ve %2 ile Bursa yer almaktadır. Tablo 164 TR4 Doğu Marmara Bölgesi Süs Bitkileri Ekiliş Alanları (da) 2004

Kesme Çiçek İç ve Dış Mekan Bitkiler

Yabani Soğanlı Yumrulu, Rizomlu

Bitkiler Toplam

Düzey Örtü Altı

Açık Tarla

Örtü Altı

Açık Tarla

Örtü Altı

Açık Tarla

Örtü Altı

Açık Tarla

Bursa 74.73 1259.7 6.7 963 - 6.7 20.5 80.7Eskişehir 0.6 - 19.9 74 - - - -Bilecik - - - - - - - -TR41 75.33 1259.7 26,6 1037 6.7 20.5 80.7Kocaeli 29 1.23 - - - - - -Sakarya - - - 3126.5 - - - -Düzce - - - - - - - -Bolu - - - - - - - -Yalova 1627 717 200 2550 40 40 - -TR42 1656 718.23 200 5676.5 40 40 1.977,83 8.657,43TR4 Doğu Marmara Bölgesi 1731.73 1977.93 226,6 6713.5 40 46.7 1.998,33 8.738,13

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Yalova, Bursa, Kocaeli, Sakarya ve Eskişehir İllerinde süs bitkisi üretimi yapılmaktadır.Bölgenin üretim alanlarına bakıldığında kesme çiçekte %93 payla , yabani soğanlı yumrulu rizomlu bitkilerde %85 payla Yalova, İç ve dış mekan süs bitkilerinde %84 payla Sakarya ilk sıradadır.TR42 Bölgesi’nde daha yoğun bir üretim mevcuttur.

184

Tablo 165. Türkiye İç ve Dış Mekan Süs Bitkileri Üretim Alanları İller Sıralaması (2002-2003) Iller Alan (da)

Izmir 2.244Istanbul 2.015Yalova 1.650Sakarya 1604Antalya 806Kocaeli 363Bursa 218Ankara 173Muğla 100Diğer iller 456Toplam 8.717

Kaynak : TUİK 4.8.13.2. Dünya, Türkiye ve TR4 Doğu Marmara Bölgesi Kesme Çiçek Üretimi Kesme çiçek yetiştiriciliği, süs bitkileri sektörü içinde yer alan ve bu sektör içerisinde tüm Dünyada hem üretim hacmi, hem de ekonomik değer olarak en geniş paya sahip olan faaliyet alanıdır. Dünyada 50 den fazla ülkede kesme çiçek üretimi yapıldığı bilinmektedir. En fazla üretim Hollanda’da yapılmaktadır. Hollanda üretiminin yanısıra, reexport yaptığından Dünya sıralamasında ihracatta da lider ülke konumunda bulunmaktadır. Hollanda ekolojik dezavantajlarına karşın geliştirdiği yüksek teknolojiler ile büyük ilerleme kaydetmiştir. Iklim özellikleri açısından büyük avantajlara sahip olan ülkemizde ticari anlamda kesme çiçek üretimi 1940’lı yıllarda Istanbul ve Yalova çevresinde başlamış daha sonra Ege ve Akdeniz Bölgelerine yayılmıştır. Kesme çiçek üretim alanı bakımından Istanbul ve Izmir uzun yıllar önde gelmiş olup, sektörün ihracata yönelik olarak hızla gelişmesi ile Antalya İli en önemli üretim merkezi haline gelmiştir. Ülkemiz bugün kesme çiçek üretiminde miktar ve kalite açısından diğer ülkeler ile rekabet edebilecek düzeye gelmiştir. Ülkemizde, ihracata yönelik kesme çiçek üretiminin yaklaşık onbeş yıllık bir geçmişi vardır. 1985 yılında sprey karanfil ile başlayan üretim 2002-2003 döneminde 1.126 hektara çıkmıştır. Ihracata yönelik kesme çiçek üretiminin ağırlığı tek bir çiçek türünde toplanmış olup, kesme çiçek ihraç paletimizin diğer türlerle zenginleşmesi henüz istenilen düzeye ulaşamamıştır. Tablo 166. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde En fazla Üretimi Yapılan Kesme Çiçek Türleri

Kesme Çiçek Türleri Üretim miktarı (ton)

Karanfil 423.5Gerbera 6.5Şebboy 109.22Gypsophilla 40.4Gül 638Glayöl 177Krizantem 91.77Lilyum 54.1Orkide 5.5Lale 3.4Anthurium 2Aster 11Hüsnüyusuf 6Frezya 102.5Lisianthus 2TOPLAM 1581.12

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü-2004

185

Bölgede kesme çiçek türlerinden en fazla Gül, Karanfil, Glayöl, Şebboy, Frezya, Krizantem, Lilyum ve Gypsophilla üretilmektedir. Ayrıca son yıllarda Lale, Anthurium, Aster, Hüsnüyusuf, Orkide ve Lisianthus gibi türler de yetiştirilmeye başlanmıştır. Bölgede iç mekan ve salon bitkileri üretimi yapan üreticilerin tamamı, dış mekan süs bitkisi üretim yapan firmaların büyük çoğunluğu toprak ürünleri (torf, ponza vb.) kullanarak üretim yapmaktadır. TR42 Kocaeli Bölgesinde Yalova ilinde bir firma doku kültürü ile fide üretimi yapmaktadır. Ayrıca bir firma 15 da alanda topraksız kültürde kesme orkide ve anthurium üretimi yapmakta, bu üretim şeklinde daha kaliteli ürünler elde edilmektedir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde 2003-2004 üretim döneminde süs bitkisi ithalatı ve ihracatı ile uğraşan 40 firma mevcuttur. Bunlardan 25 adedi Yalova’da, 15 adedi Sakarya’dadır. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde süs bitkisi üretiminde en yüksek paya sahip il Yalova’dır.Daha sonra Sakarya ve Bursa gelmektedir.Yalova ilinde tarımsal gelirde en yüksek payı süs bitkileri oluşturmaktadır.Süs Bitkisi sektörü İlde önemli bir istihdam alanı sağlamaktadır. Özellikle saksılı süs bitkisi yetiştiriciliğinde sektörde fazla sayıda kalifiye eleman istihdam edilmekte ve mekanizasyon yoğun bir şekilde kullanılmaktadır. İlde mevcut Süs Bitkileri Meslek Lisesi ve Meslek Yüksek Okulu sektörde çalışabilecek teknik eleman yetişmesine katkı sağlamaktadır. Damlama, yağmurlama, mini sprink ve sisleme sulama teknikleri; yaprak ve sıvı gübre uygulamaları, toprak ilaçlamaları, toprak ve yaprak tahlilleri yapılarak kaliteli ürünler elde edilmektedir. Bölgede süs bitkisi yetiştiriciliği genellikle örtü-altında yapılmaktadır. Bundan dolayı sera yapımında kullanılan demir, boya, plastik malzemelere talep her geçen gün artmaktadır. Bunun sonucunda da imalat ve montaj sanayi kolları gelişmiştir. Ayrıca elektrik, makine yan sanayi (hidrofor, dalgıç pompa, soğutucular, jeneratör, sulama, ilaçlama, gübreleme, iklimlendirme sistemleri otomasyon aletleri, bilgisayar v.s) ambalajlama, paketleme ve nakliye sektörünün de gelişmesine neden olmuştur. Bu sektörlerin gelişmesi ile de iş hacmi artmış ve işçi istihdamı çoğalmıştır. 4.8.13.3. Kesme Çiçek Ihracatı Tablo 167. Yalova’dan İhraç Edilen Süs Bitkileri

2003 2004 Ülkeler Miktar (dal) Değer (US $) Miktar (dal) Değer (US $) ALMANYA 0 0,00 3.250 573,23BİRLEŞİK DEVLETLER 0 0,00 74.000 6.674,78BİRLEŞİK KRALLIK 150.000 10.134,08 1.569.010 87.130,39HOLLANDA 33.864.029 2.173.121,91 28.908.731 2.084.173,21İSVİÇRE 232.200 21.349,26 255.020 25.981,14İTALYA 2.680 4.356,10 200.000 12.134,00ROMANYA 4.486.085 291.598,00 5.977.500 437.800,00RUSYA FEDERASYONU 0 0,00 10.000 700,00SIRBİSTAN 81.000 10.061,78 1.359.660 158.514,00TÜRKMENİSTAN 770 6.500,00 0 0,00YUNANİSTAN 19.630.240 594.928,52 18.816.656 415.670,71TOPLAM 58.447.004 3.112.04,.65 57.173.827 3.229.351,46Kaynak :Antalya İhracatçılar Birliği TR4 Doğu Marmara Bölgesi’de süs bitkisi ihracatı yapan tek il Yalova’dır. 2004 Yılında 57.173.827 adet kesme çiçek, iç mekan, dış mekan ve çiçek soğanı Almanya, Birleşik Devletler, Birleşik Krallık, İsviçre, Sırbistan, Rusya Federasyonu, Yunanistan, Romanya, Hollanda ve Türkmenistan’a ihraç edilmiştir.

186

Tablo 168. Türkiye’den Ihraç Edilen Süs Bitkileri Miktarları ve Değerleri 2003 2004

Süs Bitkileri Miktar (dal - adet)

Değer FOB (USD)

Miktar (dal - adet)

Değer FOB (USD)

Çiçek Soğanları Toplamı 46.222.842 2.881.404 37.043.446 2.285.280Karanfil 233.704.418 12.750.252 181.275.190 10.003.430Gül 1.967.854 112.630 1.755.130 176.660Krizantem 2.360 188 33.774 3.824Orkide 157.875 3.393 190.231 9.358Gladiol 21.350 1.464 17.820 1.496Diğer taze çiçekler 9.513.301 813.372 3.407.930 323.086Taze olmayan-kurutulmuş diğer çiçekler 242.837 99.481 670.572 114.711

Kesme Çiçek Toplamı 245.609.995 13.780.782 187.350.647 10.632.565Çelik ve Fideler 18.602.749 3.853.005 13.768.363 2.551.446Yosun ve Ağaç Dalları 3.783.278 8.974.788 2.806.520 5.185.864Türkiye Genel Toplamı 314.218.864 29.489.979 241.639.548 20.769.866Kaynak: Antalya Kesme Çiçek Ihracatçıları Birliği 2004 yılı Türkiye kesme çiçek ihracatı 241.639.548 dal olup, karanfil 1. sıradadır. Ihraç edilen karanfil 181.275.190 dal ile % 95 paya sahiptir. Bunu gerbera ve gül izlemektedir. Kesme çiçek ihracatında en önemli pazarlarımız sırasıyla Ingiltere, Yunanistan, Rusya, Romanya, Hollanda, Japonya ve Ukrayna’dır. 4.8.13.4. Süs Bitkilerinde Pazarlama Kanalları Çiçekler iç piyasada kooperatiflerin bünyesinde olan mezatlarda satılmaktadır. İhracatı hem üretici hem de ihracatçı konumunda olan firmalar yapmaktadırlar. Küçük üreticiler firmalara sözleşmeli olarak bağlıdır, üretimin başından itibaren firma denetiminde çiçeklerini yetiştirirler. İç ve dış mekan bitkilerinde üretim iç piyasa içindir, son yıllarda dış mekan bitkilerinde ihracat yapılmaya başlanmıştır. Turizm sektörünün de gelişmesiyle bu bitkilere olan talep gün geçtikçe artmaktadır. Ülkemizde doğal çiçek soğanları ile ilgilenen 4 firma bulunmaktadır. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde ise 1 firma kotaya bağlı kalmak kaydıyla doğadan ve üretim tarlalarından sökülen soğanları ihraç etmektedirler. Firmalar bölge sökücülerine; bölge sökücüleri köylülere ücret karşılığında soğanları söktürür. Sökülen soğanlar ön depoda işlem gördükten sonra ana depodan ihraç edilir. İç ve dış mekan süs bitkileri pazarlaması, genelde üreticiden toptancıya ve oradan Yurtiçi perakendeciye (çiçekçi dükkanları ile pazar ve sokak satıcıları), bazen de direkt Yurtiçi perakendeciye yapılmaktadır. Çiçekçilik Organize Sanayi Bölgesinin Yalova’da 300 da alanda kurulması planlanmaktadır. OSB kurulmasıyla üreticilerin üretim alanı problemi biraz çözülmüş olacaktır.

187

Şekil 13. Süs Bitkileri Pazarlama Kanalları

4.8.13.5 Süs Bitkileri Üretim ve Pazarlaması (SWOT Analizi)

Güçlü Yönler Zayıf Yönler Fırsatlar Tehditler - Pazarlama, üretim girdi temini ve danışmanlık hizmeti veren güçlü bir örgütlenmenin mevcut olması, -Bölge ekolojisi süs bitkisi üretimi için uygun olması, -Bölgede süs bitkisi yetiştiriciliğinde kalifiye eleman yetiştiren eğitim kurumlarının bulunması -Üreticilerin tecrübeli ve yeterli bilgiye sahip olması -Tarım sektöründe diğer ürünlere göre getirisinin yüksek olması.

- Üretim materyalinde dışa bağımlı olunması, -Girdi maliyetlerinin yüksekliği, -Sektörün ekonomik ve sosyal değişikliklerden çabuk etkilenmesi, - Uluslararası bir mezatın kurulu olmaması, - İhracatın tam olarak kayıt altına alınamaması, - Uçak ile nakliye bedelinin yüksek ve nakliye imkanlarının sınırlı olması - Tır taşımacılığına yönelimin zorunlu olarak artması ve bunun kalite kaybına neden olarak ihracatı olumsuz etkilemesi. -Ürünlerde standardizasyonun yetersizliği, -Süs Bitkilerine devlet desteğinin olmaması -Toplumsal olarak çiçek sevgimizin noksan oluşu.

-Akdeniz bölgesinde üretim yapılamayan yaz döneminde, bölgemizde üretim yapılabilmektedir. - İşçilik maliyetlerinin AB ülkelerine göre ucuz olması, - İhracatçı firmaların üretimle iç içe olmaları -Süs bitkisi üretim potansiyelinin yüksek olması -Süs bitkileri OSB (organize sanayi bölgesi) kurulma çalışmalarının başlamış olması -Süs bitkisi üreticilerine bankaların kredilendirmede öncelik tanıması

- Üretim materyalindeki dışa bağımlılık, - Üretici ve ihracatçı firmaların birbirleri ile olumsuz rekabeti sonucunda Türk çiçeği imajının zedelenmesi, - Taşımacılıkta yaşanan problemlerin ihracatı düşürme riskini doğurması,- Diğer ülkeler ile rekabet şansını artırıcı tedbirlerin alınmaması,

YURT DIŞI TOPTANCISI

ÜRETİCİ

KOOPERATİF MEZATI

İHRACATÇI ÜRETİCİ

ÇİÇEKÇİ PAREKENDECİ MARKETLER ZİNCİRİ

TÜKETİCİ

188

4.8.14. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Kırmızı Et Üretimi ve Pazarlaması 4.8.14.1.Kırmızı Et Üretimi ve Pazarlaması Kırmızı et insan sağlığı için hayati öneme sahip bir gıdadır. 2005 yılı verilerine göre TR4 Doğu Marmara bölgesindeki büyükbaş hayvan varlığı Türkiye üretiminin % 5,97 sini kapsamaktadır. Küçükbaş hayvan varlığında Türkiye koyun üretiminin % 3.35’si, keçi üretiminin % 2,84’ü bu bölgede üretilmiştir. Tablo 169. Türkiye ve Doğu Marmara Bölgesi İlleri Büyükbaş, Küçükbaş ve Kırmızı Et Üretim Miktarları (2005)

İstatistiki Bölge Birimleri Büyükbaş(Adet)

Küçükbaş(Adet)

Toplam Üretim Miktarı(Ton)

Bursa 75.380 296.256 21.406Eskişehir 18.158 44.569 5.083Bilecik 19.360 15.004 4.370

TR41

TOPLAM 112.898 355.829 30.859TR42 Kocaeli 29.046 24.002 3.618

Sakarya 12.848 5.208 3.133Bolu 9.535 16.313 1.987Düzce 10.845 3.423 1.604Yalova 5.278 18.507 1.209 TOPLAM 67.552 67.453 11.551

TR4

180.450 423.282 42.410

Doğu Marmara Bölgesi 11,0 8,8 10,4

TR 4 % 1.639.718 4.834.047 409.423Kaynak: TÜİK (2005) Tablo 170. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Kırmızı Et Üretim Miktarı (Ton)

YILAR 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Üretim Miktarı (Ton) 50.229 65.667 71.317 67.836 56.928 52.820 52.491 46.078 30.376 42.410

Kaynak : TÜİK TR4 Doğu Marmara Bölgesinde kırmızı et üretim miktarlarındaki 1995-2004 yıllarına göre değişim grafik 43’de gösterilmiştir. Grafik 43. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Kırmızı Et Üretim Miktarları

Doğu Marmara Et Üretim Miktarı

0

100.000

200.000

300.000

400.000

500.000

600.000

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

YILLAR

Üre

tim M

ikta

rı(to

n)

Doğu MarmaraBölgesiTÜRKİYE

Kaynak: TÜİK Grafik 43’de görüleceği gibi Türkiye’de kırmızı et üretimi yıllara gore değişimler göstermekte olup TR4 Doğu Marmara Bölgesinde ise paralel bir seyir takip etmektedir.

189

Türkiye kırmızı et üretiminin % 8.3’ ü TR4 Doğu Marmara Bölgesinden karşılanmaktadır. TR41Bursa alt bölgesi 20.139 ton kırmızı et üretimiyle; % 5,5 oranla Türkiye’de, % 66,3 oranla da bölgemizde önemli bir üretim gerçekleştirmektedir. TR42 Kocaeli Alt Bölgesi, 10.237 tonluk üretim ile Türkiye üretiminin %2,8’ini, bölge üretiminin %33,7’sini gerçekleştirmektedir. Bölge üretiminde %49 pay ile Bursa ilinin önemli bir üretim gerçekleştirdiği görülmektedir. En az üretim ise Bolu ilinde yapılmaktadır.

Tablo 171. Türkiye’nin Küçükbaş, Büyükbaş Hayvan Varlığı ve Kırmızı Et Üretiminde Dünya’daki Yeri

Veriler Türkiye AB Dünya TR/AB (%)

TR/Dünya (%)

Sığır 10.069.346 86.165.095 1.334.551.290 12,4 0,7 Koyun 25.251.155 102.856.752 1.038.765.370 24,55 2,4 Hayvan

Sayıları Keçi 6.609.937 12.439.768 780.099.948 53,14 0,8 Sığır 366.950 7.453.897 56.096.074 4,4 0,6 Koyun 69.715 952.211 7.596.935 9,0 1,1 Et

Üretimi Keçi 10.300 81.492 3.885.320 19,8 0,4 Kaynak : TUİK 2004 Tablo 171 incelendiğinde, Türkiye’nin AB ülkeleri içindeki payı küçükbaş hayvan varlığında % 42,15, küçükbaş et üretiminde ise % 14,40 olduğu, büyükbaş hayvan varlığında % 13, büyükbaş et üretiminde % 4,4 paya sahip olduğu görülmektedir. Dünya’da ise, Türkiye toplam hayvan varlığı bakımından % 1,46, toplam et üretiminde % 0,7 paya sahiptir. Tablo 172. Türlere Göre Yıllar İtibariyle Karkas Verimleri (kg/baş) Yıllar Sığır ve Dana Koyun ve Kuzu Keçi Manda 1990 119 15 15 138 1991 143 16 16 147 1992 146 16 16 146 1993 142 16 17 142 1994 141 17 16 144 1995 161 19 17 159 1996 166 18 17 156 1997 159 18 17 155 1998 163 18 17 175 1999 174 19 18 184 2000 169 18 18 172 2001 180 18 18 183 2002 185 19 20 161 2003 183 18 19 179 Kaynak: TZOB Kırmızı et hayvancılığı raporu AB-15 ve AB-25 Ülkelerinin türlere göre karkas verimlerine bakıldığında FAO 2004 yılı verilerine göre; sığır ve dana karkas verimi AB-15’de 278,2 kg/baş, AB-25’de 268,4 kg/baş, koyun ve kuzu karkas verimi AB-15 ve AB-25’de 14,8 kg/baş, keçi karkas verimi AB-15’de 9,1 kg/baş, AB-25’de 9,7 kg/baş, manda karkas verimi ise AB-15 ve AB-25’de 215,4 kg/baş’dır. Ülkemizde sığır eti üretiminin ağırlıklı olarak yapıldığı dikkate alınacak olursa, 234,5 kg/baş olan kültür ırkı hayvanlarımızın veriminin bile AB’den çok düşük olduğu görülmektedir. Kültür ırkı hayvanların üretime katkılarının çok düşük olduğu düşünülürse verimi artırmak için beside kullanılan materyallerin kültür ırkı ağırlıklı yapılması gerekmektedir. Bu nedenle süt hayvancılığında yapılan ıslah çalışmalarındaki başarının et üretimimizi direkt olarak etkileyeceği söylenebilir. Bunun yanında koyun ve keçi karkas verimlerimizin AB ülkelerinden yüksek olduğu görülmektedir. Yalnız ülkemizde son yıllarda bu türlerin ihmal edilmesi, gerek hayvan sayısındaki gerekse et üretimindeki katılımlarına olumsuz yansımıştır. AB’ye girişte hayvancılıkta rekabet gücümüzün en yüksek olduğu ürünler dikkate alındığında bu türlerin üretime katılımlarını artırmak için gerekli desteklerin sağlanmasının artık bir zorunluluk olduğu söylenebilir. Sığır eti fiyatları ile besi yemi ve yemlik arpa fiyatlarının karşılaştırıldığı Tablo 9’a bakıldığında; besi yemi fiyatlarının et fiyatlarına göre 2000 ve 2001 yıllarında iki kat artığı, 2002 ve 2003 yıllarında ise et fiyatlarının daha fazla arttığı görülmektedir. 2004 yılında ise et fiyatlarındaki %7,0’lık azalışa rağmen yem fiyatlarında %24,4’lük bir artış dikkat çekicidir.

190

Tablo 173. Yıllara Göre Sığır Eti ve Yem Fiyatları, Yıllık Değişimler ve Et/Yem Paritesi

Yıllar Et Fiyatı (TL/kg)

Yıllık Değişim

(%)

Besi Yemi (TL/kg)

Yıllık Değişim

(%)

Yemlik Arpa (TL/kg)

Yıllık Değişim (%)

Et/Besi Yemi

Et/Yemlik Arpa

1999 1679927 - 67815 - 60279 - 24,8 27,9

2000 2214878 31,8 109710 61,8 81208 34,7 20,2 27,3

2001 2769970 25,1 165420 50,8 106709 31,4 16,7 26,0

2002 4220122 52,4 239400 44,7 145597 36,4 17,6 29,0

2003 7350925 74,2 302400 26,3 211743 45,4 24,3 34,7

2004 6835610 -7,0 376200 24,4 336728 59,0 18,2 20,3

Kaynaklar: Sığır Et Fiyatı EBÜAŞ I. Kalite Sığır Eti Yıllık Ortalama Fiyatları Besi Yemi Fiyatı Ankara Yem Ltd. Şti. Yemlik Arpa Fiyatı Konya Ticaret Borsası Ortalama HMS Fiyatları Tablo 174. Ülkemizde Toplam Kırmızı Et Üretimi ve Türlerin Payı

Toplam Üretimde Payı (%) Yıllar Toplam Üretim

(Ton) Sığır ve Dana Koyun Keçi Manda

1990 506.590 64,95 28,34 4,45 2,26

1991 466.620 66,36 27,56 4,19 1,89

1992 448.770 66,98 27,39 3,85 1,78

1993 432.055 68,51 26,11 3,73 1,65

1994 466.040 67,93 27,13 3,19 1,75

1995 414.785 70,50 24,62 3,41 1,47

1996 415.385 72,66 23,62 2,96 0,76

1997 516.878 73,43 22,46 3,02 1,09

1998 532.168 67,51 27,20 4,40 0,89

1999 511.047 68,42 25,92 4,64 1,02

2000 491.215 72,20 22,62 4,36 0,82

2001 435.683 76,11 19,66 3,70 0,53

2002 420.597 77,90 18,03 3,66 0,39

2003 366.658 79,22 17,18 3,13 0,47

Kaynak: TZOB Kırmızı et hayvancılığı raporu *Tablodaki veriler mezbaha, kombina ve kurban bayramı kesimlerini kapsamaktadır. 2003 yılında 1990 yılına göre sığır eti üretiminde %11,73 koyun eti üretiminde %56,11 keçi eti üretiminde %49,03 ve manda eti üretiminde de %85,07’lik bir azalış gerçekleşmiştir (Tablo 182). Toplam et üretimindeki azalış ise %27,6’dır. Görüldüğü gibi et üretiminde bir azalış trendi söz konusudur. En fazla azalış manda da gerçekleşmiş, bunu sırasıyla keçi, koyun ve sığır türleri izlemiştir.

191

Tablo 175 Türkiye’de Yıllar İtibariyle Türlere Göre Kırmızı Et Üretimi (Ton) ve Değişim Oranları (1990=100) SIĞIR KOYUN KEÇİ MANDA YILLAR Üretim İndeks Üretim İndeks Üretim İndeks Üretim İndeks

1990 329.045 100 143.570 100 22.530 100 11.445 1001991 309.635 94,10 128.605 89,58 19.570 86,86 8.810 76,981992 300.605 91,36 122.940 85,63 17.260 76,61 7.965 69,591993 295.995 89,96 112.800 78,57 16.135 71,62 7.125 62,251994 316.585 96,21 126.450 88,08 14.855 65,93 8.150 71,211995 292.450 88,88 102.115 71,13 14.125 62,69 6.095 53,251996 301.835 91,73 98.125 68,35 12.280 54,51 3.145 27,481997 379.542 115,35 116.104 80,87 15.592 69,21 5.640 49,281998 359.273 109,19 144.703 100,79 23.430 103,99 4.762 41,611999 349.681 106,27 132.476 92,27 23.694 105,17 5.196 45,402000 354.636 107,78 111.138 77,41 21.394 94,96 4.047 35,362001 331.590 100,77 85.661 59,66 16.138 71,63 2.294 20,042002 327.630 99,57 75.828 52,82 15.408 68,39 1.630 14,242003 290.456 88,27 63.006 43,89 11.487 50,99 1.709 14,932004 365.000 110,92 69.715 48,55 10.300 45,71 1.950 17,03

Kaynak: TÜİK (1990-2004) *Tablodaki veriler mezbaha, kombina ve kurban bayramı kesimlerini kapsamaktadır. Grafik 44. Türkiye'de Kırmızı Et Üretiminin Yıllara Göre Değişimi

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

120,0

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

Değ

işim

(%)

Sığır Koyun Keçi Manda

192

Tablo 176. Türkiye Kırmızı Et Üretim Projeksiyonu

YIL Türkiye

Kırmızı Et Üretim Projeksiyonu(Bin ton)**

Türkiye Kırmızı Et Talep Projeksiyonu

(Bin ton)**

2002 891 940 2003 916 999 2004 918 1066 2005 918 1147 2006 914 1221 2007 915 1256 2008 940 1281 2009 973 1341 2010 984 1405

Projeksiyon: * M. Akal, A. Demir, M. Baş. ** T.E.A.E., Türkiye Tarımsal Ürün Projeksiyonları 2000-2010, Ankara, 2001 Grafik 45. Türkiye'de Sığır ve Koyun Eti Arz ve Talep Projeksiyonu

0200400600800

1000120014001600

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Bin

ton

Türkiye Sığır ve Koyun Eti Üretim ProjeksiyonuTürkiye Sığır ve Koyun Eti Talep Projeksiyonu

Kaynak: T.E.A.E., Türkiye Tarımsal Ürün Projeksiyonları 2000-2010, Ankara, 2001. Tablo 176’ya göre 2010 yılında Türkiye’de üretileceği hesaplanan 984 bin ton sığır ve koyun etinin yaklaşık 2/3 ü sığır 1/3 ü koyundan elde edilecektir. Türkiye’de 2010 yılına kadar sığır eti üretimini artmaya devam edecektir, ancak üretimdeki artış talep artışının gerisinde kalacağı için sığır eti ithalatı 2004 yılından sonra 100 bin tonu geçecek ve 2010 yılında 341 bin tona ulaşacaktır. Gelecek on yıllık dönemde Türkiye’de koyun eti üretiminin, 2010 yılında 308 bin tona ulaşacağı hesaplanmıştır. Koyun eti ile ilgili arz ve talep projeksiyonları 2010 yılında Türkiye’nin yıllık 80 bin ton ithalat gerçekleştireceğini göstermektedir.

193

4.8.14.2.Dünyada ve Türkiye de Kırmızı Et İthalatı ve İhracatı 2004 yılında 5.616.300 ton olan dünya büyükbaş et ithalatının dağılımına bakıldığında; en çok payı üretimde olduğu gibi Asya kıtası almaktadır. Bunu sırasıyla Kuzey Amerika (%28,8) ve Bağımsız Devletler Topluluğu (%12,5) izlemektedir. En az payı ise Baltık Ülkeleri (%0,1) ve Okyanus Ülkeleri (%0,7) almaktadır. Batı Avrupa’nın payı ise % 9,5’dir. 2004 Yılı itibariyle 12.617.000 ton olan dünya küçükbaş et üretiminden ülkelerin aldığı paya bakıldığında ilk sırayı %55,85 ile ülkemizin de içinde bulunduğu Asya kıtasının aldığı bunu sırasıyla Afrika (%15,9) ve Okyanus Ülkeleri (%9,4) izlediği görülmektedir. Üretimden en az payı ise Baltık Ülkeleri (%0,02) ve Kuzey Amerika (%0,84) almaktadır. AB-15 ülkelerinin yer aldığı Batı Avrupa’nın payı ise % 8,71’dir. 2004 yılında 5.685.000 ton olan dünya büyükbaş et ihracatının dağılımına bakıldığında; en çok payı %37,3 ile Güney Amerika almaktadır. Bunu sırasıyla Okyanus ülkeleri (%30,9) ve Kuzey Amerika (%10,8) izlemektedir. En az payı ise Baltık Ülkeleri (%0,1) ve Afrika Ülkeleri (%0,9) almaktadır. Batı Avrupa’nın payı ise %5,6’dır. 2004 yılında 747.100 ton olan dünya küçükbaş et ihracatının dağılımına bakıldığında; en çok payı %86,3 ile Okyanus Ülkeleri almaktadır. Bunu sırasıyla Asya ülkeleri (%5,92) ve Güney Amerika (%3,08) izlemektedir. En az payı ise Baltık Ülkeleri ve Orta Amerika Ülkeleri almaktadır. Batı Avrupa’nın payı ise % 0,67’dir Kırmızı et ihracatı Yıllar itibariyle kırmızı et ihracatında meydana gelen değişimlere bakıldığında; Toplam ihracatın 2002 yılında %11,0 2003 yılında ise %1,9 oranında arttığı görülmektedir. Tablo 177. Kırmızı Et İhracatı (M= Bin Ton, D= Milyar TL 1998 Yılı Fiyatlarıyla)

Yıllar Yıllık Artış(%) 2001 2002 2003 2004 2002 2003 2004 Ürünler

M(1) D(2) M(3) D(4) M(5) D(6) M(7) D(8) (4/2) (6/4) (8/6) K.Et BB 0,0 29 0,0 22 0,1 58 0,0 0 -25,0 166,7 -100,0K.Et KB 0,3 336 0,0 11 0,0 0 0,0 0 -96,7 -100,0 -

Kaynak : DPT, VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001,2002,2003,2004 Yıllık Programları Destek Çalışmaları İthalat Mezbaha ürünleri sanayi ithalatımızda en önemli kalemleri küçükbaş ve büyükbaş ham deri, bağırsak ve don yağı oluşturmaktadır. Yıllar itibariyle mezbaha ürünleri sanayi ithalatında meydana gelen değişimlere bakıldığında; Toplam ithalatın 2002 yılında %39,1 oranında arttığı, 2003 yılında ise %-10,0 oranında azaldığı görülmektedir. 2004 yılında ise %15,1 oranında bir artış olacağı tahmin edilmektedir. Tablo 178. Kırmızı Et Sanayi İthalatı (M= B in Ton, D= Milyar TL 1998 Yılı Fiyatlarıyla)

Yıllar Yıllık Artış(%) 2001 2002 2003 2004* 2002 2003 2004* Ürünler

M (1) D (2) M (3) D (4) M (5) D (6) M (7) D (8) ( 4/2) (6/4) (8/6) K.Et BB(Sığır) 0,0 7 0,0 1 0,0 0 0,0 3 -85,0 -100,0 -

Kaynak: DPT, VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı 2001,2002,2003,2004 Yıllık Programları Destek Çalışmaları *Tahmin Ülkemizde canlı hayvan alımları ; hayvan panayırları, belediye hayvan pazarları ve hayvan borsalarında gerçekleşmektedir. Hayvan satış şekilleri ise, canlı ağırlık ve karkas randımanına göre yapılmaktadır.Türkiye’de canlı hayvan ve ette, şekli ve aracı sayısı bölgelere göre değişen bir pazarlama yapısı mevcuttur. (Şekil ...) Mevcut yapıda üreticiye fiyat ve alım garantisi sağlanamadığı gibi, sanayi ye de düzenli hammadde akışında zorlanılmaktadır. Gelişmiş ülkelerde durum daha farklıdır. Örneğin Amerika’da birçok pazarlama şekli vardır ama önemli olarak üç kanaldan bahsedilir. Bunlar; direkt, borsa yoluyla ve karkas derecelendirmeye göredir. Avrupa Birliği’nde ise daha ziyade kooperatifler kanalıyla ve sözleşmeye dayalı satış sistemine göre yapılan pazarlama uygulamaları görülmektedir. Diğer taraftan üye ülkelerden bazıları, üretici ve aracı arasında önceden yapılan “kontrat”, yani sözleşme sistemine göre pazarlama tipini kullanmaktadır.

194

4.8.14.3. Kırmızı Et Pazarlama Kanalları Şekil 14. Kırmızı Et Pazarlama Kanalları

Perakendeci

ÜRETİCİ

Soğuk Hava Deposu

İHRACAT

TOPTANCILAR

TÜKETİCİ

YEREL PAZARLARRR

İŞLENMİŞ ÜRÜN

Küçük Çaplı Pazarlama Birimleri

GIDA SANAYİ ( Dondurulmuş )

GIDA SANAYİ ( Taze )

Hiper Marketler Süper Marketler

FİRMALAR

195

4.8.14.4. Kırmızı Et Üretimi ve Pazarlanması (SWOT Analizi)


- İşleme sanayisinin varlığı - Üretimde markalaşmanın olması - Hayvancılıkta kayıt sisteminin bulunması - Temel besin maddesi olması

- İşletmelerin küçük olması - Kaba yem yetersizliği - Girdi maliyetlerinin yüksek olması - Üretici örgütlerinin etkin olmaması - Kişi başına tüketimin gelişmiş ülkelere göre düşük olması

- Desteklemelerle birlikte kaba yem üretiminin hızla gelişmesi. - Kültür ırkı hayvan sayısı ve verimlilikteki artış. - Kırmızı et üretiminde işlenmiş ürünlerin çeşitliliğinin artıyor olması. - Hayvancılığın her yönü ile destekleniyor olması - Mera Kanununun varlığı ve Çayır Mera Islah çalışmalarının yapılması

- Kaçak hayvan girişi ve kaçak kesimler - Et ithalatının açılma olasılığı

4.8.15. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Etlik Tavuk Yetiştiriciliği Ve Pazarlaması Ülkemiz tavukçuluk sektörü, hayvancılığımız içerisinde en hızlı gelişen, modern teknolojiyi uygulamada bu konuda ileri ülkeler seviyesinde entegre tesislere sahiptir. 1950 ‘den itibaren gelişmeye başlayan, 1970’li yıllardan sonra ticari mahiyette işletmelere dönüşen tavukçuluk, 1980’den sonra damızlıkçı işletmelerin kurulmaya başlaması, 1987’de Bakanlığımızca Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu uygulaması ile bugün, ülke ihtiyacının dışında oldukça büyük bir ihracat kapasitesine de ulaşmış durumdadır.

196

Tablo 179. Etlik Piliç Sektöründe Üretim Yapan Önemli Kuruluşlar Ve Üretim Kapasiteleri

Sıra No Firma Adı Bulunduğu İl Entegrasyonu Kapasitesi (Ad/Hafta) Üretim %

1 CP Bolu D-K-Y-M 1.400.000 12,2 2 BEYPİ Bolu M 1.200.000 10,5 3 BANVİT Balıkesir, Bursa D-K-Y-M 1.200.000 10,5 4 ERPİLİÇ Bolu D-K-Y-M 900.000 7,9 5 ŞENPİLİÇ Balıkesir M 850.000 7,4 6 KESKİNOĞLU Manisa M 650.000 5,7 7 ŞEKERPİLİÇ Balıkesir D-K-Y-M 500.000 4,4 8 PAKTAVUK İstanbul, Kocaeli D-K-Y-M 500.000 4,4 9 KÖYTÜR İZMİR İzmir,Sakarya D-K-Y-M 400.000 3,5

10 ABALIOĞLU İzmir D-Y-M 300.000 2,6 11 GEDİK TAV Uşak D-M 220.000 1,9 12 ASTAVUK * Sakarya Y-M 200.000 1,7 13 GÜNCANLAR İzmit, M 200.000 1,7 14 EMRETAVUK Kocaeli D-M 230.000 2,0 15 GÜNCANLAR Bolu M 150.000 1,3 16 KARAGÜP İzmir M 190.000 1,7 17 AKPİLİÇ Bolu M 160.000 1,4 18 BOZLAR * Balıkesir D-M 100.000 0,9 19 AKYEM * Adana K-Y 150.000 1,3 20 ÖZUĞUR Elazığ K- 115.000 1,0 21 AYTAÇ Çankırı D-Y-M 100.000 0,9 22 YUMTA Adana M 100.000 0,9 23 ESKAR Eskişehir M 30.000 0,3 24 SARAY TAVUK Adana M 85.000 0,7 25 TAVSA Mersin M 80.000 0,7 26 MİZAN Mersin M 70.000 0,6 27 ÖZ MİZAN Mersin M 65.000 0,6 28 ÖZNESİL Malatya D-K-Y 60.000 0,5 29 ŞAHİN Adana M 80.000 0,7 30 DOĞA TAV. Bolu M 60.000 0,5 31 TADPİ Gaziantep M 55.000 0,5 32 GARİP Adana M 50.000 0,4 33 GENTAŞ Kocaeli M 50.000 0,4 34 SEHER TAV Malatya M 50.000 0,4 35 KARTAVUK Ankara D-M 40.000 0,3 36 TADPİ Gaziantep 40.000 0,3 37 KARAOĞLAN Antakya M 30.000 0,3

TOPLAM 11.460.000 100,0 D:Damızlık, Y: Yem, K:Kuluçkahane, M: Kesimhane Kaynak : Koruma Kontrol Genel Müd. Verileri

Besd Bir Kanatlı Bilgileri Yıllığı Etlik piliç sektörünün önemli kuruluşları Tablo 179’da verilmiştir. tablo incelendiğinde, üretim miktarı olarak en yüksek paya sahip ve üretimin önemli bölümünü karşılayan ilk 10 firmanın (% 68,9) Doğu Marmara bölgesinde yer aldığı görülmektedir. Uluslararası bir firma olan CP son yıllarda ilk sıraya yerleşmeyi başarmıştır. Bu sektöre yabancı sermaye katkısı, ilk 10 firma içerisinde %12,2 lik payıyla C.P. firması tarafından sağlanmaktadır. Ülkemizdeki etçi işletmelerin %72,6'sını 5000 adet/devre kapasiteli işletmeler oluşturmaktadır. Etlik piliç yetiştiriciliğinin entansif olarak yapıldığı başlıca bölgeler; Bolu-Sakarya-İstanbul Bölgesi, Bandırma-Eskişehir Bölgesi, İzmir Bölgesi, Çukurova Bölgesi, Ankara Bölgesidir.

Türkiye’nin ve TR4 Doğu Marmara ile bu bölgeyi oluşturan illerin son yıllar itibarı ile etlik tavuk varlığı ve tavuk eti üretim miktarları tablo 187’de verilmektedir.

197

Tablo 180. TR 4 Doğu Marmara Bölgesinde Etlik Tavuk Varlığı (adet ) (2000-2004) Yıllar ve % Payları

2000 2004 İstatistiki Bölge Birimleri Etlik Tavuk

Varlığı % Pay Etlik Tavuk Varlığı % Pay

Bursa 1.641.000 0,8 4.543.460 1,9Eskişehir 1.672.000 0,9 2.200.155 0,9Bilecik 956.000 0,5 1.826.960 0,8TR41 4.269.000 2,2 8.570.575 3,6Kocaeli 15.356.000 7,9 11.164.000 4,6Sakarya 13.078.000 6,8 16.305.310 6,8Düzce 20.614.050 10,7 15.955.564 6,7Bolu 55.355.000 28,6 86.158.639 36,2Yalova 0 0,0 10.000 0,004TR42 104.403.050 54,0 129.593.513 54,4

TR4 Doğu Marmara Bölgesi 108.672.050 56,2 138.164.088 58,0

TÜRKİYE 193.459.280 100,0 238.101.895 100,0Kaynak : Tarım İl Müdürlükleri verileri TUİK – TARYAP Verileri

2000-2004 yılları arasında Türkiye’deki tavuk varlığı % 123 oranında artış gösterirken TR4 Doğu Marmara bölgesinde bu oran % 127 oranında artmıştır. 2004 yılı itibarı ile Doğu Marmara Bölgesiülkedeki etlik tavuk varlığının % 58’ ine sahiptir. TR 4 Doğu Marmara bölgesindeki etlik tavuk varlığının alt bölgeler itibarı ile oransal dağılımı TR41 Bursa alt bölgesi % 6,2, TR 42 Kocaeli alt bölgesi % 93,8 dir. Bolu ili etlik tavuk varlığı bakımından TR4 Doğu Marmara Bölgesiiçinde % 62,36’lık ve Türkiye içinde % 36,2’lik payı ile ilk sırada yer almaktadır. Tablo 181. Türkiye Ve TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Beyaz Et Üretimi (ton)

Üretim Payları (%) İstatistiki Bölge Birimleri Beyaz et üretimi Ülke İçindeki Payı

(%) Bölge İçindeki

Payı (%) Bursa 36.492 6,29 7,25Eskişehir 10.339 1.78 2,05Bilecik 19.462 3.35 3,87TR41 66.293 11,42 11,80Kocaeli 106.190 18,30 21,11Sakarya 116.579 20.29 23,17Düzce 0 0,00 0,00Bolu 213.876 36,87 45,52Yalova 0 0,00 0,00TR42 436.645 75,27 88,20TR4 Doğu Marmara Bölgesi 502.938 86,70 100,00

TÜRKİYE** 580.071 100,00 Kaynak: TÜİK Tarımsal yapı (2004) Son derece karlı bir tarımsal üretim sektörü olan bu sektörün yatırımları çeken cazibesi nedeniyle sektörün diğer bölgelerde de yaygınlaşması bir etkendir. TR4 Doğu Marmara Bölgesini oluşturan alt bölgelerin incelenmesinde TR41 Bursa alt bölgesinin bölge içindeki payının % 11,80 TR42 Kocaeli alt bölgesinin bölge içindeki payının %88,20 olduğu görülmektedir. Tavuk eti üretiminde Bolu ili 283.991 tonluk üretimi ile TR4 Doğu Marmara bölgesi üretiminin %55,70 ini, ülke üretiminin ise %32,76 sını karşılamaktadır.

198

4.8.15.1. Dünya Tavuk Eti Üretimi

Dünya piliç eti üretimi 1961-2000 yılları arasında 7,6 milyon tondan 60 milyon ton’a yükselerek yaklaşık olarak %690 oranın da bir artış göstermiştir. 1995-2003 yılları arasındaki seçilmiş ülkelerin tavuk eti üretimleri ve dünya tavuk eti üretimi Tablo 189’da verilmektedir. Tablo 182. Dünya Tavuk Eti Üretimi (ton)

Yıllar Ülkeler

1995 2000 2001 2002 2003 Amerika 11.486.000 13.944.000 14.182.000 14.623.800 14.854.700Çin 6.056.307 9.025.191 9.070.069 9.275.295 9.517.580Brezilya 4.050.400 5.980.600 6.208.000 7.050.000 7.760.000Meksika 1.283.867 1.825.249 1.928.020 2.075.758 2.156.580Tayland 910.000 1.091.000 1.230.000 1.320.000 1.227.000İngiltere 1.077.000 1.214.800 1.262.730 1.252.380 1.294.900Japonya 1.251.658 1.194.524 1.261.416 1.229.089 1.218.000Fransa 1.232.000 1.242.000 1.230.100 1.148.000 1.130.000İspanya 904.315 965.000 1.008.531 1.020.000 1.020.000Rusya 859.000 754.985 861.843 937.560 1.033.887Kanada 720.390 903.580 952.950 955.850 938.000Arjantin 773.735 957.790 950.652 930.000 931.500İran 637.000 803.000 885.300 792.400 810.000İtalya 799.900 758.800 794.000 816.000 816.000Malezya 660.737 720.000 730.000 757.204 765.035Venezüalla 444.929 681.065 860.189 865.234 643.169G.Arfika 600.000 816.859 812.785 820.000 820.000Hollanda 597.000 697.000 701.000 705.000 462.000Polonya 326.600 550.000 651.000 737.400 700.000Avusturalya 466.551 610.000 619.406 667.471 689.826Peru 355.103 542.485 571.291 609.445 635.000Filipinler 399.557 533.118 587.067 627.104 635.131Kolombiya 553.055 504.395 581.224 628.582 630.000Türkiye 490.000 643.436 614.726 696.160 612.000Tayvan 0 0 0 612.000 0Mısır 317.000 513.312 538.978 547.500 547.500Almanya 390.000 461.500 476.000 476.500 547.400Suudi Arabist. 309.000 483.000 505.000 445.000 472.000Ab(15 Ülke) 6.087.324 6.645.033 6.812.691 6.760.410 6.589.590Dünya 4.648.419 58.991.683 61.228.725 63.666.369 65.014.504

Kaynak :FAO ( www.fao.org )

2003 yılı itibarı ile dünya tavuk eti üretimi 65.014.504 ton olup bu üretimin yaklaşık %60’ı ABD, Çin Halk Cumhuriyeti ve Güney Amerika Ülkeleri tarafından üretilmektedir. Türkiye’nin bu üretim içindeki payı %1’ler seviyesindedir ve 176 ülke içinde 18. sırada yer almaktadır.

4.8.15.2. Tavuk Etinde Dış Ticaret Türkiye dünya tavuk eti üretimindeki %1’lik payına karşın dünya tavuk eti ihracatından %0.1 oranında pay almaktadır. Türkiye ihracatının 2001 yılında üretimine oranı %0.03 civarındadır. 2002 yılı itibariyle ABD dünya tavuk eti ihracatının %15,9'unu, AB ülkeleri %41,9'unu, Brezilya %13,78'ini, Çin % 8.1'ini, Tayland % 9,25’ini ve Hong Kong ise % 3,8'ini karşılamaktadır. Dünya tavuk eti ihracatında söz sahibi olan ülkeler ve ihracat değerleri dolar bazında tablo 169’da verilmektedir.

199

Tablo 183. Dünya Tavuk Eti İhracatında Söz Sahibi Olan Ülkeler Ve İhracat Değerleri(1000 $) Yıllar Ülkeler

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Dünya 6.758.521 9.660.631 9.831.488 11.421.851 10.865.381 - -Kanada 49.683 63.227 79.515 106.943 116.519 105.660 134.720ABD 1.739.625 1.768.891 1.960.970 2.282.547 1.733.162 1.703.100 1.944.390Brezilya 738.925 939.354 904.180 1.439.470 1.497.768 1.801.120 2.599.510Çin 484.795 726.829 887.492 980.580 882.372 1.120.380 708.140Hong Kong 443.786 536.428 550.733 483.409 409.847 - -Tayland 300 000 693.382 753.508 955.443 1.005.469 1098.260 671.580Fransa 799.533 1.448.602 1.353.847 1.291.247 1.203.443 895.780 880.030Macaristan 117.361 255.570 243.747 299.826 304.021 124.720 179.840Hollanda 724.140 1.165.996 975.258 1.110.211 1.105.131 1.296.810 1.299.240Danimarka 181.920 216.358 194.418 234.415 237.822 279.960 344.150Bel.-Lüx. 352.416 42.351 465.552 522.288 521.292 - -İngiltere 149.115 328.318 267.259 302.461 290.929 332.500 425.990Almanya 152.574 28.258 312.524 334.699 427.756 555.090 595.480İtalya 58.073 182.492 133.799 217.903 242.371 116.770 129.950İrlanda 120.587 144.514 207.888 174.886 218.152 221.440 246.810

Kaynak : FAO (www.fao.org) Dünya ticaretine taze/soğutulmuş tüm tavuk, but ve but parçaları, sakatat, hindi eti, kaz karaciğeri, diğer dondurulmuş formlar ( ileri işlenmiş çeşitli tavuk / hindi parçaları-fast food ve hazır gıda olarak kullanılmak üzere tüketime sunulan ) ile tavukayağı konu olmaktadır. 2002 yılı itibariyle en büyük ithalatçı ülkeler Japonya, Almanya, İngiltere, Rusya Federasyonu, Hong Kong ve Çin'dir. Söz konusu bu ülkeler ithalatın yaklaşık yarısını gerçekleştirmektedirler. Beyaz et sektöründe maliyeti düşürücü önlemler alınarak, ihracat için gerekli olan fiyat uygunluğu yakalanarak, ekolojik koşulların uygunluğu ve pazarlara yakınlığımız sayesinde özellikle Ortadoğu pazarındaki payımızı artırmak mümkün olacaktır. Dünya tavuk eti ithalatında önde gelen ülkeler ve dolar bazında ithalat değerleri Tablo 191’de verilmektedir. Tablo 184. Dünya İthalatında Önde Gelen Ülkeler ve İthalat Değerleri (1000 $)

Kaynak: www.fao.org

Yıllar Ülkeler 1999 2000 2001 2002 2001 2002

Dünya 9.294.131 9.314.247 10.536.816 10.521.579 10.536.816 10.521.579 Çin 440.014 507.031 461.243 452.186 461.243 452.186 Hong Kong 881.189 822.487 762.978 648.221 762.978 648.221 Japonya 1.394.111 1.399.770 1.475.364 1.635.287 1.475.364 1.635.287 S. Arabistan 405.180 337.685 400.816 340.547 400.816 340.547 Almanya 1.025.902 994.005 1.227.202 1.075.687 1.227.202 1.075.687 Hollanda 385.798 302.253 402.450 402.057 402.450 402.057 Rusya Fed. 153.805 371.084 763.333 823.813 763.333 823.813 İngiltere 1.158.719 1.080.327 1.124.919 1.185.227 1.124.919 1.185.227 Diğer 3.449.413 3.499.605 3.918.511 3.958.554 3.918.511 3.958.554

200

4.8.15.3. Türkiye’nin Tavuk Eti Dış Ticareti Dünya kanatlı eti ihracatının üçte biri Ortadoğu ülkeleri, Rusya ve BDT ülkelerine yapılmakta ve ülkemiz konumu itibarı ile avantajlı durumda bulunmaktadır. Tablo 185. Türkiye'nin Yıllar İtibariyle Beyaz Et İhracatı

Yıllar Miktar (kğ)

Değer ($)

1994 12.603.356 12.677.607 1995 4.913.335 5.113.046 1996 9.520.285 8.849.291 1997 11.011.865 10.445.397 1998 12.481.088 11.178.191 1999 9.885.993 6.756.996 2000 9.840.613 5.611.390 2001 24.417.223 14.242.215 2002 20.249.970 11.951.198 2003 25.089.470 16.435.756

Kaynak : DTM-Kayıtları Son yıllarda Çin ve Hong Kong'a özellikle tavuk ayağı ihracatı gerçekleştirilmektedir.1994-1997 yılları arasındaki ihracatımız Rusya Federasyonu, Türk Cumhuriyetleri, K.K.T.C. ve Ortadoğu ülkelerine gerçekleştirilmekteydi. 1997'den sonra Rusya Federasyonu'nda görülen kriz ve uygulanan tarife dışı engeller sebebi ile söz konusu ülkeye ihracatımız durma noktasına gelmiş olmakla birlikte 2001 yılında yeniden ihracata başlanmıştır. 2003 yılı itibariyle en önemli pazarlarımız Azerbaycan, Çin Halk Cumhuriyeti, Makedonya ve Hong Kong'dur. Tablo 186. Türkiye'nin Ülkeler İtibariyle Beyaz Et İhracatı (Değer: $)

Ülkeler 1999 2000 2001 2002 2003 Azerbaycan 2.463.603 1.805.788 3.703.904 3.714.468 2.091.543 Gürcistan - 14.081 290.864 244.239 16.100 Rusya Federasyonu - - 19.505 23.221 - Irak - - - - 689.952 K.K.T.C. 584.985 429.876 1.327.816 528.438 504.466 Makedonya - 3.532 1.382.512 818.187 2.773.476 Çin H.C. 2.605.086 2.928.791 3.667.957 3.785.547 5.765.094 Hong Kong 308.806 418.923 1.415.609 1.327.550 1.868.144 Arnavutluk - - 246.923 73.872 177.384 İran - - 32.026 - - Kuveyt - - 36 3.889 119.167 Bulgaristan 10.850 - 1.103.289 415.631 217.505 Özbekistan 534.213 239.146 342.004 266.568 299.624 Kazakistan 54.258 - - 50.495 - Katar - - - 20.640 11.477 Yugoslavya Fed.Cum - 44.266 132.884 87.902 60.751 Diğer 195.195 82.052 577.494 588.281 1.841.073 Toplam 6.756.996 6.016.721 14.242.215 11.951.198 16.435.756

Kaynak: DTM- Kayıtlar Mevcut beyaz et ihracatımız içinde tavuk ayağı, tüm tavuk (taze/soğutulmuş), but ve but parçaları, sakatat (karaciğer), ileri işlenmiş ürünler (çeşitli tavuk, hindi et parçaları - fast food ve hazır gıda olarak tüketime sunulan ) önemli kalemleri oluşturmaktadır. Kanatlı ürünü ihraç miktarının artmasına karşın değer olarak artışın istenilen düzeyde olmaması ihracatta düşük bedelle ihraç edilen tavuk ayağı miktarının artmasından kaynaklanmaktadır.

201

4.8.15.4. Kanatlı İthalatı Yürürlükte bulunan İthalat Rejimi Kararı çerçevesinde kümes hayvanlarının etleri ve yenilen sakatatlarının ithali serbest olup yerli üretimdeki artış nedeni ile gelecek yıllarda ithalatta önemli bir artış beklenmemektedir. Ancak kanatlı etinde ileri işlenmiş üretiminin giderek artması nedeni ile kaplama maddeleri, marinasyon maddeleri ve bazı baharat çeşitleri gibi katkı maddelerinin ithalatı artmaktadır. 2002 yılı itibariyle gerçekleşen ithalat Azerbaycan, İsrail ve Rusya Federasyonu’ndan yapılmakta olup, hindi eti ve kaz karaciğeri daha çok ithal edilen ürünlerdir. Azerbaycan’dan ise az miktarda tavuk eti ithal edilmiştir. Ayrıca, damızlıkların yenilenmesi amacı ile yumurta ve civciv ithalatı yapılmaktadır. Diğer taraftan hastalıklara karşı aşı ithali ve çeşitli yem hammaddeleri ithali de yapılmakta olup, özellikle yem hammaddeleri tavukçuluk sektöründe ana ithal girdi kalemini oluşturmaktadır. Yem fiyatlarında görülen artış maliyet arttırıcı bir unsur olarak ortaya çıkmaktadır. Üretim maliyetinin %70'ini yem bedeli oluşturmaktadır. Yem içinde yer alan soya, mısır, balıkunu ve premiksler büyük oranda ithalat yoluyla temin edilen hammaddelerdir. Kanatlı yemlerinde bulunan ithal hammadde oranı %85'lere çıkmaktadır. Ortalama ithal hammadde kullanımı broiler yeminde %70 oranına ulaşmaktadır. Mevcut işletmeler dikkate alındığında, 3200’ün üzerinde yumurtacı,6800’ün üzerinde de etçi işletmenin bulunduğu, ancak 1998 yılından bu yana yumurta üretiminde devam eden pazar krizi ile 2000 yılı sonbaharından beri halen devam etmekte olan piliç eti pazarındaki sorunlar nedeni ile bu miktarların da değişmiş olduğu söylenebilir.1998 yılındaki yumurta tüketimi kişi başına 136 adetten bugün 85-90 adete gerilemiş, piliç eti üretimi ise 1999 yılında toplam 659.222 ton beyaz et ( kişi başına 10,18 kg) iken 2000 yılında 748.802 tona yükseltilmiş,( kişi başına 11,44 kg ) bunun neticesi ortaya çıkan kriz birçok işletmeyi zor duruma sokmuştur. Gerek yumurta, gerekse etlik piliç üreticisi işletmeler ithal ettikleri parent stok civcivlerden elde ettikleri ticari hibritlerle yumurta ve piliç eti üretmektedirler. Tablo 187. Kanatlı Eti Talep ,Kişi Başına Tüketim Projeksiyonu

Yıllar Kanatlı Eti Talebi (1000 Ton)

Kişi Başına Tüketim (Kg/Yıl)

Yıllar Kanatlı Eti Talebi (1000 Ton)

Kişi Başına Tüketim (Kg/Yıl)

2006 1014 14,07 2015 1536 18,57 2007 1067 14,57 2016 1602 19,07 2008 1119 15,07 2017 1670 19,57 2009 1175 15,57 2018 1739 20,07 2010 1231 16,07 2019 1810 20,57 2011 1287 16,57 2020 1884 21,07 2012 1348 17,07 2021 1959 21,57 2013 1409 17,57 2022 2036 22,07 2014 1472 18,07 2023 2115 22,57

Kaynak :VIII Beş Yıllık Kalkınma Planı Gıda Sanayi Özel İhtisas Raporu Tablo 188. Kanatlı Eti İhracat Projeksiyonu

Yıllar Kanatlı Eti

Talebi ( Ton)

Tavuk Ayağı (Ton)

Toplam(Ton) Yıllar Kanatlı Eti

Talebi (Ton)

Tavuk Ayağı (Ton)

Toplam (Ton)

2006 700 10.200 17.200 2015 16.500 14.400 30.900 2007 7.700 10.700 18.400 2016 18.200 14.700 32.900 2008 8.500 11.300 19.800 2017 20.000 15.000 35.000 2009 9.400 11.800 21.200 2018 22.000 15.300 37.300 2010 10.300 12.400 22.700 2019 24.200 15.600 39.800 2011 11.300 12.800 24.100 2020 26.600 15.900 42.500 2012 12.400 13.200 25.600 2021 29.300 16.000 45.300 2013 13.600 13.500 27.100 2022 32.200 16.200 48.400 2014 15.000 14.000 29.000 2023 35.400 16.400 51.800

Kaynak: VIII Beş Yıllık Kalkınma Planı Gıda Sanayi Özel İhtisas Raporu

202

4.8.15.5. Beyaz Et Pazarlama Kanalları Şekil 15. Beyaz Et Pazarlama Kanalları

ÜRETİCİ

TÜKETİCİ

TOPTANCI ANA BAYİLER

PERAKENDECİ

ENTEGRE İŞLETME

İHRACAT

203

4.8.15.6. Beyaz Et Üretimi ve Pazarlanması (SWOT Analizi)

Güçlü Yönler Zayıf Yönler Fırsatlar Tehditler - İşletmelerin yaklaşık %80’i ileri teknolojiye sahip olup entegre tesis durumundadır. - Kesimhane sayımız bütün AB ülkelerinden yüksektir. - Sözleşmeli üretim modelinin yaygın olması - Bilinçli üreticilerin varlığı - Üretimde markalaşmanın olması - İşletme kapasitelerinin yüksekliği - Tavuk etinin, ikame ürünlere göre ucuz olması - Arzın talep esnekliğinin olması

- Üretim girdi maliyeti yüksektir. - Damızlık, ilaç, serum ve yem katkı maddelerinde dışa bağımlılık - Kırmızı ete verilen desteklemelerin beyaz et üreticilerine verilmemesi - Üreticilerin örgütlenememesi - Kişi başına tüketim gelişmiş ülkelere göre düşük olması - Üretim içindeki ihracat payının çok düşük olması (Üretim iç pazara yönelik) - Hastalık teşhisi ile ilgili laboratuarların üretim merkezlerinde bulunmaması

- Son zamanlarda beyaz ete yönelik tüketici bilincinin yükselmesi - Uluslararası akreditasyona sahip laboratuar kurma çalışmalarının başlaması - Uluslar arası normlara uygun üretimin yapılması HACCP (Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları) , GMP (İyi Üretim Uygulaması) alt yapısı oluşturulmasına yönelik çalışmaların başlatılması - Beyaz et üretiminde işlenmiş ürünlerin çeşitliliğinin artıyor olması - Kümes ve kesimhanelerde atıl kapasitenin fazlalığı. - Beyaz et tüketimine dayalı beslenme alışkanlıklarının artması.

- Yem katkı maddelerinde dışa bağımlı olunması - Broiler Yetiştiriciliğinde üretim periyodunun sürekli olarak kısaltılması - Kuş gribi v.b Hastalıkların yayılmasının kolay olması ile iç ve dış ticaretin olumsuz etkilenmesi.

4.8.16. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Süt Üretimi ve Süt Pazarlanması 4.8.16.1.Süt üretimi İnsan sağlığı açısından önemli olan hayvansal gıdalar içinde yer alan süt ve süt ürünleri ülkemiz için hayati öneme sahiptir. Süt ve süt ürünlerinin üretimi ve tüketimi ulusal bir politika olarak kabul edilerek, özellikle AB üyeliğin söz konusu olduğu bu günlerde süt ve süt ürünleri üretimi ve tüketiminde var olan sorunların zaman geçirilmeden çözüme ulaştırılması gerekmektedir. Hayvancılığın içinde bulunduğu sorunların çözümünde süt sığırcılığına verilecek özel önem süt ürünleri üretimini artıracağı gibi besiciliği de olumlu şekilde etkileyecektir. Tablo 189. Türkiye, AB Ve Dünyada Süt Üretim Miktarları Değişimi (1995-2002) YILLAR 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

İnek 9.275.310 9.465.620 8.914.176 8.832.059 8.965.490 8.732.041 8.489.082 7.490.633Koyun 934.495 921.660 826.348 813.078 804.696 774.380 723.346 657.387Keçi 277.205 265.445 249.302 245.579 236.581 220.211 219.795 209.621

TÜ

RKİY

E

TOPLAM 10.489.005 10.654.721 9.991.823 9.892.714 10.008.766 9.728.632 9.434.224 8.359.643İnek 122.466.627 122.289.477 121.253.332 121.319.588 121.452.438 120.824.710 122.147.126 -Koyun 2.080.646 2.128.309 2.081.696 2.065.065 2.104.386 2.109.500 2.181.382 -Keçi 1.469.807 1.513.461 1.542.974 1.466.503 1.465.615 1.479.727 1.443.782 -A

B**

TOPLAM 136.506.085 136.585.968 134.869.825 134.743.870 135.031.205 134.142.569 135.206.514 -İnek 464.274.737 464.858.120 466.427.137 483.212.898 483.087.974 490.610.938 495.837.481 505.745.570Koyun 8.006.656 8.205.914 8.105.393 7.834.367 8.123.394 7.962.732 8.145.693 8.028.501Keçi 11.709.575 11.886.964 12.245.693 11.839.338 11.320.816 11.596.698 11.767.278 11.841.106

DÜ

NY

A*

TOPLAM 620.497.053 621.536.966 621.648.048 637.630.473 637.563.389 644.312.937 650.956.966 525.615.177Kaynak : www.tarım.gov.tr (* ton - ** metrik ton )

http://www.tarm.gov.tr/

204

Tablo 189’da Türkiye, AB ve Dünyadaki süt üretim miktarları ton olarak hayvan cinslerine göre verilmiştir. Görüleceği gibi ülkemizdeki süt üretimi 1995 yılından 2002 yılına kadar toplamda %20,30 oranında azalarak 8.359.643 tona düşmüştür. İnek sütü üretimi %19,24, koyun sütü üretimi %29,65 ve keçi sütü üretimi % 24,38 oranında azalarak 2002 yılında koyun sütü 657.387 ton ve keçi sütü 209.621 tona düşmüştür. Aynı periyotta AB süt üretimi %1, dünya süt üretimi %15,29 azalmıştır. Süt hayvancılığında işletme başına düşen hayvan sayıları gelişmiş bir yapıya sahip olan AB ülkelerine göre çok düşüktür. AB’de ülkelere göre değişmekle birlikte en yüksek sürü büyüklüğü %28,5 ile 50-99 baş işletmelerden oluşmakta, ülkemizde ise %81,7 ile 1-9 baş işletmelerden oluşmaktadır. Bu farklılık verim, kaliteli üretim, örgütlenme gibi yapısal sorunlarımızı da aşmamızı engellemektedir. Tablo 190. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Süt Üretim Miktarları (ton)

İLLER 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Bursa 395.365 399.572 404.799 413.006 385.088 392.394 538.284 238.738 257.398 191.417Eskişehir 154.777 166.721 160.155 160.021 143.065 146.654 122.211 130.859 130.825 175.707Bilecik 43.375 42.710 61.450 60.330 64.803 61.001 77.382 49.500 52.785 37.331TR41 593.517 609.003 626.404 633.357 592.956 600.049 737.877 419.097 441.008 404.455TR41/TR4 49,0 55,4 53,6 54,6 52,4 50,5 58,0 45,0 45,0 44,0 Kocaeli 16.482 23.498 29.159 37.688 49.367 55.950 65.257 101.500 96.592 38.841Sakarya 270.292 245.364 241.318 225.092 216.797 235.074 182.190 191.233 198.962 126.523Düzce 8.500 9.150 9.000 9.950 21.995 58.785 51.900 45.130 65.482 35.980Bolu 323.000 212.664 216.762 213.443 210.080 194.261 193.941 156.092 160.422 107.474Yalova 0 0 44.975 40.267 39.326 43.514 39.962 17.602 17.075 10.735TR42 618.274 490.676 541.214 526.440 537.565 587.584 533.250 511.557 538.533 319.553TR42/TR4 51,0 44,6 46,4 45,4 47,6 49,5 42,0 55,0 55,0 56,0


1.211.791 1.099.679 1.167.618 1.159.797 1.130.521 1.187.633 1.271.127 930.654 979.541 724.008

** Türkiye 10.760.915 10.076.526 9.970.531 10.082.010 9.793.962 9.495.550 8.408.566 10.562.233 10.679.406 11.107.897

TR4/TR % 11,3 10,9 11,7 11,5 11,5 12,5 15,1 8,8 9,2 6,5

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü TÜİK

Türkiye ve TR4 Doğu Marmara Bölgesi süt üretim miktarları son 10 yılda incelendiğinde, bölgenin ülkemiz süt üretiminde yıllara göre % 6 ile % 15 arasında paya sahip olduğu görülmektedir. Aynı dönemde süt üretimi TR42 Kocaeli alt bölgesinde %15 oranında artmış, TR41 Bursa alt Bölgesinde de % 15 azalmıştır. Tablo 191. Türkiye’de Sağılan Hayvan Sayısı (1000 Adet)

YıIllar Hayvan Varlığı 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Sığır 6.082 5.886 5.968 5.594 5.489 5.538 5.280 5.086 4393 5.040 3.875 3.998Manda 150 122 114 92 85 80 70 65 52 57 39 38Koyun 20.508 19.263 18.890 17.169 16.776 16.473 15.920 14.847 13.637 12.477 9.919 10.166Kıl Keçisi 4.769 4.545 4.379 4.111 3.989 3.843 3.605 3.590 3.412 2.999 2.379 2.331Tiftik Keçisi 393 363 347 296 258 243 188 183 141 128 97 95

Kaynak : TÜİK TUİK 2005 yılı verilerine göre 3.998.000 baş sağmal sığırın %20,53’ü kültür, %44,38’i melez ve %35,09’u da yerli ırktan oluşmaktadır. Üretilen 9.514.138 ton sütün ise %33,80’i kültür, %48,02’si melez, %18,18’i de yerli ırk hayvanlardan elde edilmektedir. Görüldüğü gibi yerli ırk hayvanlarımızın oranı toplam içerisinde hala yüksektir ve bu durum da hayvan başına verim düşüklüğüne dolayısıyla hedeflediğimiz üretim artışlarının sağlanamamasına neden olmaktadır.

205

Grafik 46. Türkiye’de Sağılan Hayvan Sayısı Değişimi (1994-2003) Tablo 191 ve Grafik 46’da ülkemizde sağılan hayvan sayısı 1994-2003 yılları arasındaki değişim gösterilmiştir. Söz konusu dönemde sağılabilen inek sayısı 1994 yılında 6.082.000 iken 2005 yılında % 65 oranındaki düşüşle 3.998.000’e, sağılabilen koyun sayısı 20.508.000 iken % 49,5 düşüşle 10.166.000’e gerilemiştir. Tablo 192. Türkiye'de Süt Üretimindeki Değişim (1994-2005) (1000 ton)

YILLAR Cinsi 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Sığır 9.129 9.275 9.466 8.914 8.832 8.965 8.732 8.489 7.491 9.514 9.609 10.026Manda 144 115 108 87 80 75 67 63 51 49 39 38Koyun 992 934 922 826 813 805 774 723 657 770 771 790Kıl Keçisi 289 270 258 243 240 231 216 216 206 274 256 250Tiftik Keçisi 8 8 7 6 5 5 4 4 3 4 4 4Toplam 10.562 10.602 10.761 10.076 9.970 10.081 9.793 9.495 8.408 10.611 10.679 11.108

Kaynak: TUİK-Türkiye İstatistik Yıllığı 2002 TUİK- 2005 Tablo 192 incelendiğinde inek sayısı düşmesine rağmen 1994 yılındaki inek sütü üretimi 9.129.000 ton iken, 2005 yılında 10.026.000 tona yükselmiştir. Bu durum sağmal inek başına elde edilen üt veriminin yükseldiğini göstermektedir. Grafik 47. Türkiye'de Süt Üretimindeki Değişim Grafiği (1994-2005) Tablo 192 ve Grafik 47’den de anlaşılacağı gibi sağılabilen hayvan sayısındaki düşüşe karşın sağılan süt miktarı 1994-2005 yılları arasında inek sütünde %10 artmasına karşılık diğer hayvanlardan elde edilen süt miktarı azalmıştır. Bu dönemde toplam süt üretimi % 5 oranında artmıştır.

02.0004.0006.0008.000

10.00012.00014.00016.00018.00020.00022.00024.000

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Yıllar

Mik

tar (

1000

Ade

t)SığırMandaKoyunKıl KeçisiTiftik Keçisi

01.0002.0003.0004.0005.0006.0007.0008.0009.000

10.000

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Yıllar

Üre

tim M

ikta

rı (1

000

Ton)

SığırMandaKoyunKıl KeçisiTiftik Keçisi

206

Tablo 193 Türkiye’de Süt Üretiminin Türlere Göre Dağılımı (%) Cinsi %

Sığır 90 Manda 0,4 Koyun 7,2 Kıl Keçisi 2,4 Tiftik Keçisi -

Kaynak: TÜİK 2004 Grafik 48. Türkiye’de Süt Üretiminin Türlere Göre Dağılımı (%)

SIĞIRMANDAKOYUNKIL KEÇİSİTİFTİK KEÇİSİ

Tablo 193 ve Grafik 48’de görülebileceği gibi ülkemizdeki süt üretiminin % 90’ı sığırdan, % 7,2’ı koyundan, % 2,5’i kıl keçisinden ve % 0,4’ü mandadan elde edilmiştir. Tablo 194. Sağılan Hayvan Sayısı, Süt Üretimi ve Verimde Sığır Genotiplerinin Aldığı Pay (%) 2005

Genotipler Sağılan Hayvan Sayısı % Süt Üretimi(ton) % Verim

(Kg/Baş)Kültür 925.618 23,15 3.596.017 35,87 3885,0Melez 1.717.309 42,95 4.646.857 46,35 2705,9Yerli 1.355.170 33,90 1.783.328 17,78 1315,9Toplam 3.998.097 100 10.026.202 100 2507,7

Kaynak : TUİK 2005 Tablo 194’de görüldüğü gibi, birim hayvandan elde edilen süt verimi kültür ırkı hayvanda 3885 kg/baş, kültür melezinde 2705,9 kg/baş, yerli hayvanda 1315,9 kg/baş ve ülke ortalaması ise 2507,7 kg/baş dır. Kültür ırkı hayvanlarımızın verimi, ortalama 5000 kg/baş olan Avrupa Birliği veriminin yarısından biraz fazladır. Üretim rakamlarının artırma gerekliliği düşünüldüğünde eldeki materyallerin ne kadar yetersiz olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır.

207

Tablo 195. Yıllar İtibariyle Türlere Göre Süt Veriminde Meydana Gelen Değişim (1990-2005) (kg/baş) Türlere Göre Süt Verimi

(Kg/Baş) Yıllar Sığır Koyun Keçi Manda

1990 1351 48 56 939 1991 1408 49 57 943 1992 1436 49 57 943 1993 1476 49 57 949 1994 1501 48 57 957 1995 1576 49 56 936 1996 1586 49 56 951 1997 1593 48 57 940 1998 1609 48 58 940 1999 1619 49 58 941 2000 1654 49 58 967 2001 1669 49 58 969 2002 1705 48 59 986 2003 1888 62 89 850 2004 2636 79 107 998 2005 2636 79 107 996

Kaynak : www.tzob.org , TÜİK 2005 Ülkemizde sütte; yerleşim yerlerine göre değişmekle birlikte genelde çok karmaşık bir pazarlama ağı mevcuttur. Üreticiler bu karmaşık yapı içerisinde ürünlerini değerinde satamadıkları gibi tüketicide pahalıya tüketmek zorunda kalmaktadır. Eğitim, Birlikler ve Kooperatifler, süt teşvik primi, suni tohumlama teşviki, kaliteli kaba yem üretiminin teşviki, süt soğutma tankları (Hijyenik süt) bu piyasanın başarısını mutlak etkileyecek faktörlerdir. Ülkemizde çiğ süt fiyatları arz ve talebe göre oluşmaktadır. Oysa çiğ sütün stoklanma kabiliyeti sınırlıdır ve hemen arz edilmesi gereklidir. Bu nedenle, çiğ süt fiyatları artsa bile üretici sütünü, gerileyen fiyattan satmak zorunda kalmaktadır. Ülkemizde ise üretici piyasa mekanizmasının insafına terk edilmiş olup, bir ay sonrasının süt fiyatını kestirmek bir yana, bir hafta sonra sütü satıp satamayacağını bile bilememektedir. Tablo 196. Bazı Süt Ürünlerinin Yıllar İtibariyle Toptan Fiyatları ( TL/Kg) ve Değişim Oranları

Yıllar Süt Yıllık

Değişim (%)

Pastörize Süt

Yıllık Değişim

(%)

Sterilize Süt

Yıllık Değişim

(%)

Sterilize Süt/Çiğ Süt

Pastörize Süt/Çiğ Süt

1989 394 - 820 - 1.099 - 2,8 2,11990 717 82,0 1.548 88,8 2.047 86,2 2,9 2,21991 1.065 48,5 2.557 65,2 2.913 42,3 2,7 2,41992 2.057 93,1 4.395 71,9 4.706 61,6 2,3 2,11993 2.798 36,0 6.073 38,2 8.338 77,2 3,0 2,21994 5.912 112,3 12.977 113,7 15.742 88,8 2,7 2,21995 12.411 110,0 24.744 90,7 27.248 73,1 2,2 2,01996 16.111 29,8 48.388 95,6 68.064 149,8 4,2 3,01997 27.901 73,2 93.804 93,9 134.718 98,0 4,8 3,41998 63.949 129,2 166.218 77,2 242.429 80,0 3,8 2,61999 104.949 64,1 241.039 45,0 361.016 49,0 3,4 2,32000 151.179 44,0 348.110 44,4 537.742 49,0 3,6 2,32001 184.483 22,0 471.109 35,3 678.894 26,2 3,7 2,62002 312.544 69,4 795.986 69,0 1.105.318 62,8 3,5 2,62003 405.481 29,7 962.702 20,9 1.251.969 13,3 3,1 2,42004 462.336 14,0 1.115.606 15,9 1.411.064 12,7 3,1 2,4

Kaynak: D.İ.E.

208

Grafik 49. Yıllar İtibarıyla Çiğ Süt, Pastörize Süt Ve Sterilize Süt Fiyatlarındaki Değişim

0

20

40

60

80

100

120

140

160

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

Yıllar

Bir

Önc

eki Yıla

Gör

e %

Değ

işim

Çiğ SütPastörize SütSterilize Süt

Ülkemizdeki yıllara göre süt fiyatlarındaki değişim incelendiğinde, bir önceki yıla göre sanayide işlenmiş süt fiyatlarının, çiğ süt fiyatlarına göre çoğu zaman daha fazla arttığı görülmektedir. Çiğ sütte en fazla artış 1998 (%129,2) ve 1994 yılında (%112,3), en az artış ise 2004 yılında (%14) gerçekleşmiştir. Pastörize sütte en fazla artışlar 1994 (%113,7) ve 1996 yılında (%95,6) , en az artış ise 2004 yılında (% 15,9) gerçekleşmiştir. Sterilize sütte ise en fazla artışlar 1996 (%149,8) ve 1997 (%98) yıllarında , en az artış ise 2004 yılında (%12,7) gerçekleşmiştir. 1997 yılında, Pastörize süt/ çiğ süt fiyatı (3,4) , sterilize süt/ çiğ süt fiyatı ( 4,8) oranları en yüksek değere ulaşmışken ,1995 yılında (2,0 ve 2,2) en düşük değeri almıştır. Yıllar itibariyle incelendiğinde ise sterilize süt fiyatının çiğ fiyatlarının ortalama 3 katı, pastörize sütün ise 2,5 katı olduğu görülmektedir. Ülkemizde yıllar itibariyle süt fiyatlarında bir önceki yıla göre en yüksek artışlar 1998 (%129,2) ve 2002 (%69,4) yıllarında ,en düşük artış ise 2004 yılında (%14,0) gerçekleşmiştir. Süt yeminde ise, en yüksek artışlar 2000 (%110,7) ve 2001 (%69,5) yıllarında, en düşük artış ise 2003 yılında (%14,3) gerçekleşmiştir. Türkiye’de süt ve süt mamulleri sanayii; DPT tahmini rakamlarına göre 2004 yılı itibariyle (1998 yılı fiyatlarıyla) gıda sanayii talebinin %15,8’ini, gıda sanayii üretim değerinin %15,2’sini, gıda sanayii ihracat değerinin %2,0’sini ve gıda sanayii ithalat değerinin ise %2,8’ini oluşturmaktadır. Sektörde; Üretim ve talepte yoğurt ve işlenmiş içme sütü, ihracatta peynirler, ithalatta ise süttozu miktar olarak ön sıralarda yer almaktadır. Türkiye’de üretilen çiğ sütün %40’ının köy ekonomisi içinde kaldığı, %40’ının sayıları kimi dönemlerde 3000’lere ulaşan kayıtdışı, sağlık ve hijyen koşullarından uzak, ilkel koşullarda üretim yapan, mühendis istihdam etmeyen mandıralarda başta peynir ve yoğurt olmak üzere çeşitli süt ürünlerine işlendiği, geriye kalan %20’ye yakın bir kısmının ise sayısı sınırlı modern süt işletmelerinde değerlendirildiği bilinmektedir. AB’de sanayiye giden süt oranı Ortalama %94,8 iken bu oran ülkemizde ise %9’lar ile çok düşük seviyelerdedir. Tablo 197. Türkiye, AB ve Bazı AB Ülkeleri Arasında Üretilen Çiğ Süt ve Sanayiye Aktarılan Süt Oranları

AB Türkiye Danimarka Almanya Yunanistan İnek Sütü Üretimi (1000 Ton) 120.445 9.970 4.668 28.500 740 Sanayiye Giden Süt 113.225 897 4.468 26.938 620 Sanayiye Giden Süt Oranı (%) 94,8 9,0 95,7 94,4 69,1

Kaynak: TZOB -2003 Süt ve süt ürünlerine genel olarak bakacak olursak 1998 yılında 4.088 adet olan işyeri sayısı %30,6 oranında azalarak 2000 yılında 2.839 adet olmuştur. Kurulu kapasite 3.393.181 ton/yıl iken %40 oranında artarak 4.750.515 ton/yıl olmuş, üretim ise 1.108.030 ton iken %6,3 oranında azalarak 1.038.573 tona düşmüştür. KKO ise 1998 yılında %32,7 iken 2000 yılında %21,9’a düşmüştür. Kapasite kullanım oranlarına (KKO) bakıldığında; 1998-2000 yılları arasında KKO sterilize sütte %73,9’dan %43,8’e, pastörize sütte %30,4’den %7,9’a , ayranda %40,7’den %35,5’e, tereyağında ise %77,2’den %50,8’e düşmüşken, yoğurtta %36,9’dan %37,8’e, beyaz peynirde %12,9’dan %20,9’a, kaşar peynirinde ise %14,2’den %18,0’a yükselmiştir. KKO genellikle düşük olmakla birlikte pastörize sütteki düşüş dikkat çekici niteliktedir.

209

Tablo 198. Süt ve Süt Ürünleri İşyeri Sayısı, Kurulu Kapasite, Üretim ve Kapasite Kullanım Oranları (1998-2000) 1998 2000

Ürün Adı İşyeri Sayısı (Adet)

Kurulu Kapasite (Ton/Yıl)

Üretim (Ton) KKO

İşyeri Sayısı (Adet)

Kurulu Kapasite (Ton/Yıl)

Üretim (Ton) KKO

Sterilize Süt 15 299.783 221.635 73,9 10 415.372 181.821 43,8Pastörize Süt 52 414.722 126.186 30,4 37 1.792.497 142.182 7,9Aromalı Süt 1 2.240 5.500 245,5 1 3.055 3.529 115,5Yoğurt 800 622.109 229.570 36,9 860 826.868 312.667 37,8Beyaz Peynir 860 1.174.332 151.686 12,9 803 1.108.697 231.602 20,9Kaşar Peyniri 1767 392.872 55.946 14,2 478 327.333 58.865 18,0Tulum Peyniri 75 20.559 2.464 12,0 94 15.104 3.614 23,9Eritme Peynir 6 6.664 1.744 26,2 7 13.965 8.124 58,2Ayran 100 82.547 33.615 40,7 167 142.068 50.480 35,5Krema 28 181.164 160.183 88,4 35 3.135 1.527 48,7Pey. Altı Suy. Tozu 3 5.773 1.337 23,2 4 12.836 3.926 30,6

Süzme Yoğurt 77 17.202 9.002 52,3 24 3.249 1.315 40,5Süttozu 6 36.380 3.573 9,8 7 27.450 9.019 32,9Tereyağı 298 136.834 105.589 77,2 312 58.886 29.902 50,8TOPLAM 4.088 3.393.181 1.108.030 32,7 2.839 4.750.515 1.038.573 21,9

Kaynak: TKB, Gıda Sanayi Envanteri (1998-2000) Süt ve Süt ürünleri sanayindeki talebe bakıldığında 2003 yılında %8,5’lik bir artış olmuşken, 2004 yılında da %6,8’lik bir artış olacağı tahmin edilmektedir. Üretimde ise 2003 yılında %7,9’luk artış olmuşken 2004 yılında %6,8’lik bir artış olacağı tahmin edilmektedir. Görüldüğü gibi genel itibariyle artış oranlarında 2004 yılında bir azalma söz konusudur. Üretimin talebi karşılama oranına bakıldığında ise, 2002 ve 2003 yılında karşılayamadığı, 2004 yılında da karşılayamayacağı görülmektedir. Tablo 199. Gıda Sanayi Talebi 1998 Yılı Fiyatlarıyla (Milyar TL)

Yıllar Yıllık Artış (%) Ürünler 2002

Gerçekleşme 2003

Gerçekleşme 2004

Tahmin 2003 2004

Süt ve Süt Mamulleri Sanayi 972.146 1.054.476 1.126.560 8,5 6,8

Kaynak: Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı(2001-2005) 2004 Yılı Programı Destek Çalışmaları, Ekonomik ve Sosyal Sektörlerdeki Gelişmeler, DPT, Ankara 2004. Tablo 200. Gıda Sanayi Üretimi 1998 Yılı Fiyatlarıyla (Milyar TL)


Gerçekleşme2003

Gerçekleşme2004

Tahmin 2003 2004

Süt ve Süt Mamulleri Sanayi 964.232 1.040.291 1.111.509 7,9 6,8

Kaynak: Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı(2001-2005) 2004 Yılı Programı Destek Çalışmaları, Ekonomik ve Sosyal Sektörlerdeki Gelişmeler, DPT, Ankara 2004. DPT verilerine göre ülkemiz, süt ve süt ürünleri sanayi dış ticaretinde 2002 yılında ihracat değeri ithalattan fazla iken bu değer 2003 yılında ithalat lehine dönmüş, 2004 yılında da ithalat lehinde devam edeceği tahmin edilmektedir. Mevcut verilere göre ihracat- ithalat farkı 1998 yılı fiyatları ile 2002 yılında 1.050 milyar TL iken 2003 yılında -1.755 milyar TL olmuş, 2004 yılında da -772 milyar TL olacağı tahmin edilmektedir. Süt ve süt ürünleri sanayi dış ticaretindeki artış oranlarına bakıldığında ise; 2003 yılında ihracatta %18,5’lik artış olmuşken ithalatta %55,5’lik bir artış olmuş, 2004 yılında ihracatta %22,2’lik ,ithalatta ise %11,3’lük bir artış olacağı tahmin edilmektedir. 2003 yılında ihracatın yaklaşık 3 katı bir ithalat yapılmış olması dikkat çekicidir.

210

Tablo 201. Gıda Sanayi İhracatı 1998 Yılı Fiyatlarıyla ( Milyar TL) Yıllar Yıllık Artış (%)

Ürünler 2002 Gerçekleşme

2003 Gerçekleşme

2004 Tahmin 2003 2004

Süt ve Süt Mamulleri Sanayii 9.166 10.864 13.271 18,5 22,2

Kaynak: Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı(2001-2005) 2004 Yılı Programı Destek Çalışmaları, Ekonomik ve Sosyal Sektörlerdeki Gelişmeler, DPT, Ankara 2004. Tablo 202. Gıda Sanayii İthalatı 1998 Yılı Fiyatlarıyla (Milyar TL)


Gerçekleşme 2003

Gerçekleşme 2004

Tahmin 2003 2004

Süt ve Süt Mamulleri Sanayii 8.116 12.619 14.043 55,5 11,3

Kaynak: Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı(2001-2005) 2004 Yılı Programı Destek Çalışmaları, Ekonomik ve Sosyal Sektörlerdeki Gelişmeler, DPT, Ankara 2004. Süt ve Süt Ürünlerinde kendine yeterlilik durumuna bakıldığında, 2002 yılında %0,1’lik bir fazlalık durumu varken, 2003 yılında %0,2’lik bir yetersizliğin olduğu görülmekte , 2004 yılında ise %0,1’lik bir yetersizliğin olacağı tahmin edilmektedir. Tablo 203. Gıda Sanayinde Kendine Yeterlilik Durumu

Kendine Yeterlilik Oranı (%) Ürünler

2002 2003 2004* Süt ve Süt Mamulleri Sanayii 100,1 99,8 99,9

Kaynak : www.tzob.org KYO=Üretim Değeri/Üretim Değeri+İthalat Değeri-İhracat Değeri*100 *Tahmin Süt ve Süt mamulleri tüketimimizin düşük olduğu herkes tarafından bilinen bir gerçektir. Özellikle gelişmiş ülkelerdeki verilerle karşılaştırıldığında bu eksiklik daha net ortaya çıkmaktadır. Tablo 211’de de görüldüğü gibi sokak sütüde dahil edilerek bulunan 30 kg’lık bir süt tüketim miktarı AB ve ABD gibi gelişmiş ülkelerin ancak 1/3’üne tekabül etmektedir. Bunun yanında tereyağ, peynir, yoğurt ve ayran gibi ürünlerde tüketimimizin diğer ülkelere göre genel itibarla yüksek veya yakın olduğu görülmektedir. Tablo 204. Türkiye ve Bazı Ülkelerde Kişi Başına Süt ve Süt Ürünleri Tüketimi (kg/yıl)

Ülkeler İçme Sütü Tereyağ Peynir Yoğurt/Ayran Süttozu Türkiye (*) 30 1,3 12,5 335,0 0,5 AB 95,0 4,5 17,5 - 3,5 ABD 95,3 1,3 13,1 7,1 1,5 Rusya 94,4 3,5 3,6 - 1,3 Arjantin 61,4 1,6 10,9 6,2 3,5 Avustralya 108,4 3,2 8,8 6,0 3,4

(*) Sokak Sütü Dahil Kaynak: TZOB

http://www.tzob.org/

211

4.8.16.2.Türkiye’de Süt ve Süt Mamulleri Pazarlama Kanalları Şekil 16. Süt ve Süt Mamulleri Pazarlama Kanalları

FABRİKA

ÜRETİCİ

PERAKENDECİ

MANDIRALAR

KÖY TOPLAYICISI

TÜKETİCİ

BİRLİKLER

TOPTANCI

TOPLAMA MERKEZİ

SÜT KOOPERATİFİ

SOKAK SÜTÇÜSÜ

SEMT PAZARI

212

4.8.16.3. Süt Üretim ve Pazarlaması (SWOT Analizi)


- Süt verimi ülke ortalamasından yüksek - Gelişmiş ve markalaşmış sanayi tesislerinin olması - Girdi temininin kolay olması - Bölgede yeter sayıda serbest veteriner hekimin faaliyet göstermesi - Sütün pazarlama organizasyonunun yaygın olması. - Suni tohumlama uygulamalarının üst seviyede olması - Soy kütüğüne kayıtlı işletmelerin fazla olması. - Üretici birliklerinin yaygın ve etkin olması - Bölgedeki hayvan varlığının büyük çoğunluğunun kültür ırkı ve kültür melezi hayvanlardan oluşması.

- İşletmelerin küçük ölçekli olması - Kaliteli kaba yem açığının olması - Ahırdan-sofraya gıda güvenliğinin zayıf olması, - Üretimin kayıt altına alınamaması - Destekleme miktarının yetersiz olması - Süt tüketim alışkanlığının zayıf olması

- Gıda güvenliği bilincinin yerleşmeye başlaması. - Soğuk zincir ve süt toplama sisteminin hızlı bir şekilde oluşması. - Süt işleme sanayinin gelişmesi

- AB tam üyelik sürecindeki kota sisteminin getireceği kısıtlamalar. - Kayıtdışı ve hijyenik olmayan üretimin fazla olması,

4.9. Tarımsal Sanayi 4.9.1.Türkiye Tarım ve Gıda Sanayi Türkiye nüfusunun %40'ına yakınının geçimini sağladığı tarım, geçmişten bugüne ülkemizin lokomotif sektörlerinden birisi olmuştur. Tarım; sanayi toplumu için gerekli bir yapıdır ve gelişmeye engel olarak görülmemelidir. Tarımsal sanayi; tarım ürünlerini işleyerek değerlendiren ve pazara hazırlamaya yönelik faaliyette bulunan her türlü tarım işletmeleri olarak değerlendirilebilir. Sanayi sektörünün önemli bir kısmı hammaddesini tarımdan sağlamaktadır. Bunları işleyen sanayi dalları gıda ve dokumadır. İstenen kalitede ve yeterli miktarda hammadde elde edilmesi tarımsal sanayinin gelişimine katkıda bulunacaktır. Ayrıca, standartlara uygun taşıma ve depolama da tarımsal sanayi konusunda ön plana çıkmaktadır. Sanayiye yönelik hammadde iyileştirmeleri için ; tohumculuğu teşvik etme, kaliteli ürüne prim verme gibi önlemler alınabilir. Bu konularda eğitim-yayım çalışmalarıyla çiftçiler bilinçlendirilebilir. Kooperatif ve birlik konularına ağırlık verilmesi de bu sektöre katkı sağlayacaktır.

213

4.9.1.1.Gıda Sanayi TR4 Doğu Marmara Bölgesi gıda maddeleri üreticisi firmaların sayısı 3.245 adettir. Tablo 205. Gıda İşletmelerinin TR4 Doğu Marmara Bölgesinde ve Alt Bölgelerde Sektörlere Göre Dağılımı

İller

Et Ü

rünl

eri

Süt v

e Sü

t Ü

rünl

eri

Mey

ve

Sebz

e İş

lem

e

Su

Ürü

nler

i

Un

ve U

nlu

Ürü

nler

Bitk

isel

Y

ağ v

e M

arga

rin

Şeke

rli

Ürü

nler

Tas

nif Dışı

Ürü

nler

Alk

ollü

İç

ecek

ler

Meş

ruba

t

TO

PLA

M

TR

4 İç

inde

ki

Ora

nı (%

)

Bursa 345 150 284 2 640 11 61 50 2 9 1.554 47,9Eskişehir 14 30 4 0 289 1 16 9 0 0 387 11,9Bilecik 3 7 9 2 65 2 1 6 1 0 96 3,0TR41 362 187 297 4 994 14 78 65 3 9 2037 62,8Kocaeli 7 16 7 2 243 2 21 17 1 1 317 9,8Sakarya 24 50 2 3 380 2 11 132 0 4 608 18,7Düzce 1 5 16 0 145 0 5 3 0 2 177 5,5Bolu 20 9 0 0 7 0 10 0 0 0 46 1,4Yalova 4 4 3 0 47 0 2 0 0 0 60 1,8TR42 56 84 28 5 822 4 49 152 1 7 1208 37,2

TR4 Doğu Marmara Bölgesi 418 271 325 9 1816 18 127 217 4 16 .245

Kaynak : Tarım Köy İşleri Bakanlığı Kontrol Şube Müdürlüğü - 2005

TR4 Doğu Marmara Bölgesinde gıda sektörü içersinde en fazla ağırlığı olan sektör 1.816 adet işletme sayısı ile un ve unlu mamuller alt sektörü gelmektedir. Bunu Et ürünleri sektörü ile meyve -sebze işleme alt sektörü takip etmektedir. En fazla işletme sayısı %62,8 lik bir oranla TR41 alt bölgesindedir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde %47,9 pay ile Bursa ili gıda işletmelerinin en fazla olduğu il’dir.

214

Tablo 206. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Gıda İşletmeleri Kapasiteler (ton/yıl)

İller

Et Ü

rünl

eri

Süt v

e Sü

t Ü

rünl

eri

Mey

ve S

ebze

İş

lem

e

Su Ü

rünl

eri

Un

ve U

nlu

Ürü

nler

Bitk

isel

Yağ

ve

Mar

gari

n

Şeke

rli

Ürü

nler

Tas

nif Dışı

Ürü

nler

Alk

ollü

İç

ecek

ler

Meş

ruba

t

TO

PLA

M

TR

4 İç

inde

ki

Ora

nı (%

)

Bursa 52.000 898.098 300.000 34.200 1.000.000 130.619 360.462 2.457 100 56.639 2.834.575 50,2 Eskişehir 609 4.816 2.934 0 81.154 3.000 5.065 14.101 0 0 111.679 2 Bilecik 3.743 49.541 15.500 4.617 145.408 2.716 3 927 19.717 0 242.172 4,3 TR41 56.352 952.455 318.434 38.817 1.226.562 136.335 365.530 17.485 19.817 56.639 3.188.426 56,5 Kocaeli 154.580 14.192 4.071 0 192.719 61.354 4.980 27.800 0 0 459.696 8,1 Sakarya 264.700 314.500 8001 25 211.000 1.200 171.000 140.000 0 2.470 1.112.896 19,7 Düzce 1.350 16.977 212.952 0 41.838 0 3.725 5.342 0 1.663 283.847 5 Bolu 231.219 13.540 14.400 0 262.110 0 9.494 0 0 24477 555.240 9,8 Yalova 1.200 4.850 13.730 1.108 15.883 803 620 3.492 0 0 41.686 0,7 TR42 653.049 364.059 238.754 1.133 558.550 63.357 189.819 176.634 0 4.133 2.249.488 43,5 TR4 Doğu Marmara 709.401 1.316.514 557.188 39.950 1.785.112 199.692 555.349 194.119 19.817 60.772 5.437.914 100

Kaynak : İl Tarım Müdürlükleri (2005) TR4 Doğu Marmara Bölgesi içinde kapasite bakımından en yüksek oran TR41 Bursa alt bölgesindedir (%56,5). Un ve unlu mamüller işletmeleri %34,6 gibi yüksek bir kapasiteye sahiptir.Bunu %23,3 oranı ile süt ve süt ürünleri ,%12,6 ile et ürünleri,%10,1 ile meyve–sebze işleme, %9,8 ile şekerli ürünler izlemektedir. Alkollü içecekler,su ürünleri,bitkisel yağ ve margarin, ve meşrubatı düşük kapasiteye sahip olduğu görülmektedir.

215

Tablo 207. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Gıda İşletmeleri Atıl Kapasiteler(ton/yıl)

İller

Et Ü

rünl

eri

Süt v

e Sü

t Ü

rünl

eri

Mey

ve

Sebz

e İş

lem

e

Su Ü

rünl

eri

Un

ve U

nlu

Ürü

nler

Bitk

isel

Yağ

ve

M

arga

rin

Şeke

rli

Ürü

nler

Tas

nif Dışı

Ürü

nler

Alk

ollü

İç

ecek

ler

Meş

ruba

t

TO

PLA

M

TR

4 İç

inde

ki

Ora

nı (%

)

Bursa 12.860 146.468 27.830 34.195 397.355 17.000 79.246 450 13 5.426 720.843 34,1 Eskişehir 363 1.089 862 0 30.840 2.554 2.398 9.575 0 0 47.681 2,3 Bilecik 0 46.619 13.870 152 77.446 2.271 3 552 1.982 0 142.895 6,8 TR41 13.223 194.176 42.562 34.347 505.641 21.825 81.647 10.577 1.995 5.426 911.419 43,2 Kocaeli 127.177 6.389 1.592 0 100.553 39.354 2.449 13.820 0 0 291.334 13,8 Sakarya 178.607 82.339 4.666 23 150.437 1.130 32.981 87.457 0 2.373 540.013 25,6 Düzce 70 9.327 127.532 0 7.338 0 1.295 4.532 0 1.422 151.516 0,7 Bolu 94.789 2.176 2.431 0 81.626 0 6.307 0 0 14.477 201.806 1 Yalova 750 2.588 4.594 121 6.051 153 108 680 0 0 15.045 0,7 TR42 401.393 102.819 140.815 144 346.005 40.637 43.140 106.489 0 18.272 1.199.714 56,8 TR4 Doğu Marmara Bölgesi

414.616 296.995 183.377 34.491 851.646 62.462 124.787 117.066 1.995 23.698 2.111.133 100

Kaynak : İl Tarım Müdürlükleri (2005) TR4 Doğu Marmara Bölgesi içinde en fazla atıl kapasitenin olduğu bölge TR42 Kocaeli alt bölgesidir. (%56,8). TR41 Bursa alt bölgesinde ise atıl kapasite oranı %43,2 dir Atıl Kapasitenin en çok olduğu alt sektör %36 ile bitkisel yağ ve margarin sektörüdür. Yine %34 ile meyve sebze işleme alt sektörü de yüksek atıl kapasiteye sahiptir. Meşrubat alt sektöründe atıl kapasite oranı %21, süt ve süt ürünlerinde ise %9’dur. En az atıl kapasite % 0,2 ile alkollü ürünlerde, % 0,3 ile şekerli ürünlerde görülmektedir.

216

Bu atıl kapasitelerin nedenleri öz sermaye, hammadde, yetişmiş ve nitelikli eleman ile teknoloji yetersizliğinin yanında pazarlama problemleri (pazarların dar ve uzak olması) ile düşük döviz kuru sayılabilir. Gıda Sanayi, tarımsal üretimin değerlendirilmesi ve halkın dengeli beslenmesi yanında katma değer yaratarak ,istihdamı artırarak ve döviz girdisi sağlayarak da ulusal ekonomiye katkıda bulunmaktadır .Sektörün GSYİH içindeki payı % 4.8'dir.2003 yılı verilerine göre gıda ihracatı 4.3 milyar $, ithalatı 2.5 milyar $'dır. Yağlı tohum, bitkisel yağ ve mamulleri ile canlı hayvanda dış ticaret açığı bulunmaktadır. Gıda sanayi açısından en güncel kalite kontrol yeterliliği ISO 9000 ve HACCP sistemleri ile değerlenmekte ve belgelenmektedir. Türkiye'de 2000 yılı itibariyle 27.543 gıda işletmesi vardır .Bunun %1.07'si et ürünleri, %11.06'sı süt ve süt ürünleri, %11.42'si meyve sebze işleme, %0.20 su ürünleri, %65.44'ü un ve unlu mamuller, %3.40'ı bitkisel yağ ve margarin, % 3.15'i şekerli ürünler, % 3.72'si tasnif dışı gıdalar, % 0.23'ü alkollü ürünler ve %0.31'i meşrubat sanayisi ile ilgili işletmelerdir. Gıda sanayinin büyümesi ve rekabet gücünün artması, piyasaya kaliteli ürünler sunabilmesi, tarım sektörünün gelişmesiyle yakından ilgilidir. Gıda sanayinin toplam kurulu kapasitesi 2002 yılı verilerine göre 49.631.000 ton/yıl'dır. Bunda bitkisel gıdaların payı %85, hayvansal gıdaların ise %15'dir. Tablo 208. Gıda Sanayinde Kurulu Kapasite ve Kapasite Kullanım Oranı (%)

Sektör Dalı Kapasite (ton/yıl)

Pay (%)

K.K.Oranı (%)

Et ve Et Ürünü 3.060.000 6.2 21-57

Süt ve Süt Mamulü 4.539.000 9.1 15-52

Su Ürünü 70.000 0.1 30

Tahıl ve Nişasta 32.018.000 64.5 36-61

Meyve ve Sebze 1.424.000 2.9 36-55

Bitkisel Yağ ve Marg. 6.043.000 12.2 15-58

Şeker ve Şekerleme 2.480.000 5.0 40-108

Toplam 49.631.000 100 15-108Kaynak : TKB 2002 2002 TUİK verilerine göre kapasite kullanım sektör ortalaması %60 düzeyindedir. Gıda sanayinde % 65.44'lük bir oranla un ve unlu mamuller ilk sırada gelmektedir. Türkiye'de 2004 yılı itibariyle 21 milyon ton buğday üretilmiştir(FAO). Türkiye yıllık 35-38 milyon tonluk buğday işleme kapasitesi ile dünyanın önde gelen ülkelerinden birisidir. Ancak, sektör kapasite kullanım açısından verimsizdir. 2003 yılı buğday ihracatımız 600 bin tondur. Bisküvi, 2003 yılı itibariyle un ve unlu mamuller sektörü içinde en çok ihracat yapılan ikinci alt sektör durumundadır. Türkiye'de toplam bisküvi üretim kapasitesi 900 bin ton'dur. 2003 yılı ihracat miktarımız 134 bin tondur, en önemli pazarımız Suudi Arabistan'dır. Makarna üretimi daha çok orta ve küçük ölçekteki işletmelerden kurulu bir sanayi içerisinde gerçekleştirilmektedir. Üretim kapasitesi 2003 yılı itibariyle 1 milyon ton/yıl'ı aşmıştır. Üretim 438.000 ton'dur. Türkiye'nin 2003 yılı ihracatı 68.450 ton'dur. En önemli ihraç pazarlarımız BAE, Azerbaycan, Gürcistan, ABD ve Lübnan'dır. Geçtiğimiz son yirmi yılda beyaz et tüketimi dengeli beslenme konusunda yapılan açıklamalarla artmıştır.1980'lerin başında entegre fabrikaların kurulması ve sözleşmeli tarımın artmasıyla kümes hayvanları sektörü yapısal bir değişim göstermiştir.1990-2000 yılları arası yıllık beyaz et tüketimi %14.4 artmıştır. Üretimde HACCP ve GMP sistemleri uygulanmaktadır.Tavuk kesim kapasitesi 6000-9000 baş/saattir. Yıllık kapasite 1.050.000 tondur. 2004 beyaz et üretimi 954.610 tondur.(FAO) 2002 yılı tavuk eti ihracatı 196.652 ton ve 11.4 milyon dolardır. İhracatta Uzak Doğu, Kafkasya, Balkanlar ve Orta Doğu önemli merkezlerdir. Çin,Azerbaycan ve Hong Kong başlıca merkezlerdir. Buralara çok miktarda tavuk ayağı da satılmaktadır. 2003 yılında 16.4 milyon dolarlık ihracat yapılmıştır.(İGEME) TR3 Ege Bölgesinde etlik piliç üretimi yoğun olarak yapılmaktadır. Kırmızı ette 1952 yılında kurulan EBK et kombinalarının kurulmasına ve et işleme sanayinin gelişmesine öncülük yapmıştır. Türkiye'de kırmızı et ve mamulleri üretiminin büyük bir bölümü büyükbaş hayvanlardan sağlanmaktadır.2004 yılında 291.700 ton sığır eti, 310.500 ton koyun-keçi eti üretilmiştir.(FAO)

217

2004 yılı üretilen sterilize süt miktarı 83.540 ton'dur. 2004 FAO kayıtlarına göre üretilen süt miktarı şöyledir. 9.400.000 ton inek sütü, 280.000 ton keçi sütü ve 750.000 ton koyun sütü olmak üzere 10.430.000'dir. Peynir üretimi 129.870 ton, tereyağı üretimi 124.368 ton'dur. Türkiye süt üretimi bakımından dünyada 18. sıradadır. Bunun %20'si işlenmektedir. Toplam 4-5 milyon ton civarında çiğ süt, peynir üretimi için ayrılmaktadır. Süt ve süt ürünleri üretim miktarları; %51 yoğurt, %22 içme sütü, %13 beyaz peynir, %8 tereyağı, %3 diğer peynirler, %0.4 süt tozudur. 2003 yılı peynir ihracatımız 3000 ton, tereyağı ihracatımız 5176 ton'dur. Başlıca ihracat yapılan ülkeler; S. Arabistan, Azerbaycan, Kazakistan, K.K.T.C' dir. Meyve Sebze İşleme Sanayinde turşu, konserve, sebze ve meyve, meyve suyu ve dondurulmuş meyve sebze üretilmektedir. Dondurulmuş gıdalar ilk kez 1930' lu yıllarda ABD' de piyasaya sürülmüştür. Türkiye'de ise 25 yıl önce başlamıştır. Sektörün Türkiye'deki üretimi büyük ölçüde dış pazara dönüktür. Meyve sebzeler önemli yer tutar ama son yıllarda et ve su ürünlerinde de artış görülmektedir. Türkiye dünya dondurulmuş sebze ihracatında 17. sırayı almaktadır. Konserve işleme sanayinde ağırlıklı olarak bezelye, fasulye, bamya ve karışık sebzeler ile şeftali, kayısı ve vişne kullanılmaktadır. 2003 yılı Türkiye konserve sebze meyve üretimi 250 bin tondur. İhracatımız miktar olarak 140 bin ton, değer olarak 200 bin $ civarlarındadır. Özellikle domates işleme sanayinde domates; salça, ketçap, domates suyu olarak değerlenmektedir. Türkiye domates ve salça üretiminde ve ihracatında önemli ülkelerden biridir. 2003 FAO istatistiklerine göre dünyada 110.513.591 ton domates üretilmiş, bunun 9.820.000 tonu Türkiye'de üretilmiştir. Bu da Dünya üretiminin %9'unu oluşturur. Türkiye dünyada üçüncü büyük salça üreticisi olup 650.000 tonun üzerinde kapasitesi vardır. Domates işleme endüstrisi Türk işlenmiş gıda endüstrisinde önemli bir yere sahiptir. 2003 salça ihracatı 149.801 ton, değeri yüz milyon dolar civarındadır.(DTM) Üretimin yarısı ihracata gitmektedir. 116'dan fazla ülkeye ihracat yapılmaktadır. Başlıcalar; Rusya Federasyonu, Japonya, S.Arabistan, Almanya, Malezya, İsviçre, Hollanda, İngiltere ve Kore Cumhuriyetidir. Kuru meyveler Türk tarım ve gıda sanayi ihracatının en önemli ürün gruplarından biridir.Toplam ihracat 2003 yılı itibariyle 420 milyon dolardır. Türkiye kuru kayısı ve kuru incirde dünyada en başta, kuru üzümde ise sezonsal üretim dalgalanmalarına bağlı olarak ilk üç arasında yer almaktadır. Bu üç üründe, yaklaşık 950 bin tonluk yıllık dünya üretiminin yaklaşık %40'ını ve ihracata konu olan yıllık yaklaşık 720 bin tonluk bir miktarında yine yaklaşık %40'ını Türkiye tek başına karşılamaktadır. Türkiye kaynaklı kuru meyveler yıllardan beri dünya pazarlarında üstün kaliteleri ve uygun fiyatları ile tanınmakta ve alıcı bulmaktadır.Son yıllarda kuru elma ve kuru portakalda da artış olmuştur. Ülkemizde yağlı tohumlu bitkilerin üretimi yetersiz olduğundan bitkisel yağ ihtiyacı ithalat yoluyla önemli miktarda döviz ödenerek karşılanmakta ve yıldan yıla bitkisel yağ ithalatı artış göstermektedir. Bitkisel yağ üretimimiz ortalama 800-850 bin ton civarındadır. Bitkisel yağ ithalatı ise yıllık 700 bin ton civarındadır. Ülkemizde tüketilen bitkisel yağların %48'i ayçiçeğinden, %33'ü çiğitten, %18'i ise zeytin ve diğer ürünlerden elde edilmektedir.(TÜGEM. Ülkemizde yağ üretiminde ayçiçeği birinci sırada olup bunu zeytin ve mısır özü yağı takip eder. Türkiye 2003 yılında 225 bin ton zeytinyağı üretmiştir. Dünyada üretilen şekerin %70'i şeker kamışından, %30'u ise şeker pancarından elde edilmektedir. Türkiye'de şeker üretiminin hammaddesi şekerpancarıdır. Ancak 2000 yılında 18.8 milyon ton olan şekerpancarı üretimi, kotayla beraber 2004 yılında 13.5 milyona gerilemiştir. Suni tatlandırıcılara ise geniş kota tanınmıştır. Ülkemizde TŞFAŞ sahip olduğu 26 şeker fabrikası ile KİT olarak sektöre hizmet vermektedir. Şekerli ve çikolatalı mamulleri; çiklet, şekerlemeler, lokum, helva, çikolata ve kakaolu ürünler kapsamaktadır. Şekerleme sanayi Türk Lokumu ve helva ile başlamış olup Türkiye'deki genç nüfus ve geleneksel tüketim alışkanlıkları yüzünden hızla gelişmiştir.Çikolata sektörü talebin çok olması ve iyi reklamdan dolayı tırmanıştadır. 2003 yılında ilk kez çikolatalı mamuller toplam ihracatı ile şekerli mamuller toplam ihracatını geçerek 129 milyon dolara ulaşmıştır, şekerli mamuller ihracatı ise 121 milyon dolardır. İhracatta ilk sırada Irak yer almaktadır. Şekerli mamullerde kapasite 400.000 ton, çikolata da ise 250.000 ton'dur. Türkiye'nin okyanuslarda kıyısı olmadığı için su ürünlerinde üretimde ve ticarette söz sahibi değildir .Ancak Karadeniz'e kıyısı olması nedeniyle şanslı sayılabilir. Ege Denizi avcılık yoluyla üretimde %9 paya sahiptir. En fazla denizde yetiştiricilik Ege Denizinde yapılmaktadır.(%79,2) İhracatta en önemli ürün grubu, taze/soğutulmuş balıklar olup bu grubu yumuşakçalar ile kabuklu ve yumuşakçaların konserveleri izlemektedir. Türkiye'de alkollü içecek üretimi en fazla birada görülmektedir. İkinci sırayı rakı alır. Sektör 1969 yılına kadar devlet tekelinde üretim yapmıştır. Daha sonra özel sektörde faaliyet göstermeye başlamıştır. Türkiye bira, rakı, şarap ihracatı yapmaktadır. İthalatta ise en önemli payı viski almaktadır. Ülkemizde şarap üretimi yoğun olarak Marmara ve Ege Bölgelerinde yapılmaktadır.

218

Tablo 209. TR4 Doğu Marmara Bölgesi 2005 Yılı Diğer Tarımsal Sanayi İşletmelerinin Sayıları TR41 TR42 TR4

İşletmeler Adet Adet Adet

Mezbaha 35 33 68 Tavuk Kesimhanesi 3 19 22 Deri ve Bağırsak İşletmesi 4 0 4 Kuruyemiş Üretimine Yönelik İşletmeler 34 20 54 Gıda Katkı Maddeleri 0 4 4 Tütün Mamulleri Sanayi 0 0 0 Yem Fab. 22 32 54 Baharat İşleme 21 20 41 Bakliyat Eleme Ambalajama 6 25 31 Bal Toplama Paketleme 6 4 10 Çay ve Kahve Paketleme 6 11 17 Su Ürünleri İşleme 4 3 7 Soğuk Hava Deposu 36 28 64 Şerbetçiotu kurutma tesisi 2 0 2 Toplam 179 199 378 Alt Bölge Oranı(%) 47,35 52,65 100

Kaynak : İl Müdürlüğü Verileri Gıda işletmelerinin dışında TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Tarımsal Sanayi’ye hizmet eden yukarıdaki işletmeler mevcuttur. Bunların %47,35’i TR41 Bursa alt bölgesinde, %52,65’i TR42 Kocaeli alt bölgesinde bulunmaktadır.TR4 Doğu Marmara Bölgesinde en çok mezbaha, soğuk hava depoları, kuruyemiş işletmeleri, , yem fabrikaları bulunmaktadır. Gıda katkı maddeleri, su ürünleri işleme, sayıca azdır. Bal toplama ve paketleme işlemeleri,Deri ve bağırsak işletmeleri TR41 Bursa alt bölgesinde öne çıkmaktadır. 4.9.1.2.Yem Sanayi Dünyada artık gıda ile yem birlikte anılmaktadır. Uluslararası alanda yem ile gıda arasındaki ilişki 'Yem'den Gıda'ya (Feed to Food)' cümlesiyle sloganlaşmıştır. Hayvancılık işletmelerinde girdilerin %70'i yemdir. Bu yüzden karma yem üretimindeki problemlerin çözülmesi gerekir. Sektörde ilk girişim 1955 yılında özel sektörle başlamıştır. Gerçek anlamda girişim 1956 yılında Yem Sanayi Türk A.Ş.'nin kurulması ile devletin öncülüğünde olmuştur. Ülkemizde faal fabrikalar ağırlıklı olarak Ege ve Marmara bölgelerinde yer almaktadır. 2003 yılı için ülkemizdeki toplam yem fabrikası sayısının % 69.4'ünü 10 ton/saat kapasiteden küçük fabrikalar oluşturmaktadır. 11-20 ton/saat kapasiteli fabrikaların oranı % 22.6 olup geri kalan % 8'lik kısım ise 20 ton/saat üzeri fabrikalardır. Kapasite kullanım oranı 70'lerde %77 iken günümüzde % 54 'ler seviyesine inmiştir. Tablo 210. Yem Fabrikalarının Yıllara Göre Sayıları,Kapasiteleri ve KKO'ları

Fabrika Sayısı Toplam Kapasite Faal olmayan Fabrika Yıl

Adet % Değ. Miktar (ton/yıl) % Değ Adet Kapasite

KKO (%)

1999 486 5 11.714 4 90 1.518 59 2000 519 7 12.584 7 98 1.703 61 2001 540 4 12.964 3 110 1.017 48 2002 569 6 13.590 6 147 2.614 48 2003 589 4 14.056 3 143 2.514 54 2004 599 2 14.406 2 148 2.580 -

Kaynak : TKB Yem sanayindeki en önemli sorunlardan biri de; yağlı tohumlar ve küspeleri, mısır ve son dönemde de arpa ithalatı için büyük meblağlar ödenmesidir. Bu konuda ithalat oranını azaltıcı tedbirler alınmalıdır.

219

4.9.1.3. Tekstil ve Deri Sanayi Deri sanayi içinde ilk sırayı deri konfeksiyon sanayi almaktadır. Türkiye deri işleme kapasitesi, üretim ve ihracat açısından dünyada önemli ülkeler arasında yer almaktadır. Deri sanayinin hammaddesi büyükbaş ve özellikle küçükbaş hayvan derisidir. Dericilik 20. yüzyılın ikinci yarısında ülkemizde önemli sektörlerden biri haline gelmiştir. Deri ve deri mamulleri sektörü, imalat sanayi üretimindeki % 2.3'lük ve toplam sanayi istihdamındaki % 1.5'lik pay ile ülkemizde onuncu büyük sanayidir. Deri işleme kapasitesi bakımından dünyada İtalya'dan sonra ikinci sırada yer alır. Küçükbaş derinin %75'inin işleme kapasitesine sahiptir. 2002 yılında 748.2 milyon dolar değerinde deri ve deri mamulleri ihracatı yapılmıştır. Bu rakam Türkiye'nin toplam ihracatının % 2.1'ini oluşturur. Cumhuriyetten sonraki dönemde pamuk üretip ihraç eden, iplik, kumaş ve giysi ithal eden Türkiye 1950'den sonra iplik ve kumaş, 1970'lerin başından itibaren ise hazır giyim ürünleri ihraç eden ve bugün dünyada önemli tekstil ve konfeksiyon üreticileri arasında yer alan bir ülke konumuna gelmiştir. İhracatın lokomotifi olan bir sektördür. Sağladığı katma değer, istihdam ve ihracattaki % 40 payıyla Türk ekonomisinin en önemli sanayi dalıdır. Mevcut 40 bin firmanın % 25'i aktif ihracatçı durumundadır. Tablo 211. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Tekstil Sanayi İşletmeleri

TR41 TR42 TR4 DOĞU MARMARA BÖL.

Konu

Adet Kapasite (ton/yıl) Adet Kapasite

(ton/yıl) Adet Kapasite (ton/yıl)

Çırçır Fabrikaları 0 0 0 0 0 0

İplik İşletmeleri 15 2.212 8 187.928 23 190.140

Dokuma Fabrikaları 835 168.222 10 526.689 845 694.911

Örgü-Kumaş Fabrikaları( Adet/Yıl) 76 148.358.745 10 2.785.672 86 151.144.417

Boya-Kasar Fabrikaları 144 299.410 6 27.072 150 326.482

Konfeksiyon ve Ev Tekstili (Adet/Yıl) 1.314 105.357.214 81 59.555.476 1.395 164.912.690

Kaynak : Sanayi Odası, İl Müdürlüğü Verileri -2004 4.9.1.4.Tarıma Girdi Sağlayan İşletmeler Tarım sektörü özellikle sanayi alanında yüksek oranda ham madde ihtiyacına cevap vermesi açısından önemlidir. Ayrıca istihdam ve pazarlama alanları yaratır. Tarımın gelişmesiyle tarımsal sanayinin gelişmesi birbirini destekleyen ögelerdir. Ayrıca gelişen tarımsal sanayide oluşacak istihdam açığıyla tarım nüfusunun bir kısmı bu alana kaydırılabilir. Konuların benzer olması da bu geçişte kolaylık sağlayacaktır. Tablo 212. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Tarıma Girdi Sağlayan İşletmeler ve Sayıları

İşletmeler TR 41 ( Adet )

TR 42 ( Adet )

TR4 Doğu Marmara

Böl. ( Adet )

Tohum-Fide-Fidan Üreten İşletmeler 840 235 1.075 Gübre Üreten İşletmeler 3 5 8 İlaç Üreten İşletmeler 0 13 13 Tarım-Alet-Makine Üreten İşletmeler 14 65 79 Toplam 857 318 1.175 Alt Bölge Oranı(%) 73 27 100

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü verileri Tarıma girdi sağlayan işletmelerin %73’ü TR41 Bursa alt bölgesinde, %27’si TR42 Kocaeli alt bölgesinde bulunmaktadır. Tohum-Fide-Fidan konusunda TR41 Bursa alt bölgesi önde gelmektedir. Gübre ve ilaç üreten

220

işletmeler TR42 Kocaeli alt bölgesinde yoğunlaşmıştır. Tarım-Alet-Makine üretiminde de TR42 Kocaeli alt bölgesi öne çıkmaktadır. 4.9.1.4.1. Tarımsal Mekanizasyon İmalat Sanayi Ülkemizin diğer ülkelerle rekabet edebilmesi için gelişmiş ülkelerdeki teknolojilerin ülkemizde de kullanılması gerekmektedir. Tarımsal üretimin toprak işlemeden hasat ve ürün değerlenmesine kadar geçen sürede kullanılması gereken pek çok alet ve makine vardır. Tarımsal mekanizasyon araçlarının, tarımsal üretimde uygun ve prodüktif kullanılması ile insan emeği azaltılarak, zor ve kısıtlı zamanda yapılması gerekli tarımsal faaliyetler zamanında başarılarak hem verim artışı hem de ekonomik ürün üretimi gerçekleşebilir. Tüm dünyada etkili olan ekonomik kriz sonucunda ülkemizde de bu sektörde sıkıntılar yaşanmış ancak dış pazar alternatifi bu sektörü yeni ve verimli bir oluşum içine sokmuştur. Ülkemiz bu alanda 97 ülkeye ihracat gerçekleştirmektedir. Hedef pazarlarımız arasında yer alan başlıca ülkeler Fransa, Fas,Yunanistan, K.K.T.C.' dir. Traktör ihracatında başlıca pazarlar ABD, İtalya, Meksika ve Güney Afrika Cumhuriyetidir. Makinelerimiz hakkında genel kanı kaliteli fakat Avrupalı muadillerine göre 2-3 misli ucuz olduklarıdır. İyi bir dış tanıtımla ihracat rakamlarımız artış gösterecektir. 2003 yılı itibariyle tarım alet ve makinelerinde imalatımız 357.635 adettir. Yine 2003 yılında ihraç edilen traktör sayısı 12.664, ithal edilen ise 988 adettir. 2005 yılı Ocak-Ekim ayları traktör ihracatı 7.106 adettir. DTM 'den alınan verilere göre tarım ve ormancılıkta kullanılan makine, aksam ve parçaların ihracat değeri 2003 yılında 26.771.611$, 2004 yılında ise 45.315.764 $'dır. %69.3 oranında değişim görülmektedir. 4.9.1.4.2.Gübre Sanayi Bileşiminde azot, fosfor ve potasyum gibi bitki besin maddelerinden birini veya birkaçını bir arada bulunduran ve ticaret amacı ile pazarlanan ticaret gübreleri, halk arasında 'suni gübre' veya 'kimyevi gübre' olarak bilinir. Ürün maliyetlerinde % 10-15 paya sahip olup ürün verimliliğini % 50 artırmaktadırlar. Gübre sanayi ürünleri; gübreler ve gübre ham maddeleri ile ara maddeler olarak guruplandırılırlar. Türkiye'de toplam 8 üretici kuruluş vardır ve bu kuruluşların 5.596.900 ton gübre üretim kapasitesi mevcuttur. Özellikle BDT ülkelerinden dampingli fiyatlarla ithal edilen AN33 ve Üre; yerli üreticilerin AN 26 ve Üreyi maliyetlerin altında satmasına yol açmaktadır. Böylece gübre üreticisi kuruluşlarımız haksız rekabetle karşı karşıya kalıp ülkemiz standart dışı kalitesiz ürünlerin pazarı haline gelmektedir. Kamu denetimi ve kontrolünde olmayan ithalata ve kâra dayalı gübre politikaları doğayı olumsuz etkilemektedir. 2004 yılı itibariyle gübre üretimimiz 3.192.103 ton, tüketimimiz ise 5.175.184 tondur. Bu açıkta ithalatla giderilmektedir. 2004 yılı ihracatımız 195.160 ton , ithalatımız 2.709.875 tondur.(TÜGEM). TR41 Bursa Alt Bölgesinde 2 adet yaprak gübresi ve 1 adet te kimyevi gübre üreten firma bulunmaktadır. Ayrıca TR42 Kocaeli Alt Bölgesinde 1 adet üretici, ithalatçı ve dağıtıcı (İGSAŞ), 1 adet üretici ve ithalatçı (Gübretaş ), 1 adet ithalatçı ve dağıtıcı (Koruma)firmaları ve 2 adet te kimyevi gübre üreten firma bulumakadır. 4.9.1.4.3.Tarımsal İlaç Sanayi Tarıma yapay kimyasal maddelerin girmesi, son iki dünya savaşı sonunda gerçekleşmiştir. Ülkemizde ilk ilaç üretimi 1950 yılında formülasyon şeklinde başlatılmış ve bugün Türkiye'de üretilen tarım ilaçları formülasyonları ve ruhsatlandırılan diğer tüm ilaçların kaliteleri FAO,WHO, CIPAC spesifikasyonlarına uygun olup aynı standartlar içindedir. Ülkemizde 2.609 adet ruhsatlı tarım ilacı vardır. Üretim kapasitesi 28.460 ton/yıl'dır. Bunun % 94.78'i yerli firma, % 5.27'si yabancı firmalara aittir. 2002 yılı itibariyle ülkemizde 2.500 adet ruhsatlı ilaç üretilmiştir. 24 milyon ton imal edilmiş, 8 milyon ton ithal edilmiş, 975 ton ilaç ise ihraç edilmiştir. Bu da üretilen tarım ilaçlarının ihtiyaçtan az olduğunu göstermektedir. 4.9.1.4.4. Tohumluk ve Fidan Üretim Sanayi Tohumluk yeni bitkiler elde etmede yararlanılan generatif yahut vejetatif özelliğe sahip her türlü bitki, organ veya kısımları ifade etmektedir. Tohumculuk endüstrisi tohumluk üretim, işleme ve pazarlama faaliyetlerini kapsar. Tohumculuk endüstrisi, tarıma girdi sağlayan alt sektörlerden biri olarak doğrudan veya dolaylı olarak başta üretim artışı, istihdam, katma değer, döviz tasarrufu ve ihracat gelirleri olmak üzere ulusal ekonomiye katkı sağlar. 1963 yılında Tohumlukların Tescil, Kontrol ve Sertifikasyonu Hakkındaki Kanun'un yürürlüğe girmesi ile yeni bir dönem açılmıştır. Tohumculuk kuruluşları günümüzde 100 adetten fazladır. Ülkemizde 2000 yılı itibariyle tohumculuk konusunda faaliyet gösteren kamu 31, özel sektör 87, nüveci 21 olmak üzere toplam 139 kuruluş bulunmaktadır.

221

Tohumluk ihracatımız 2004 yılında 15.657 ton, ithalatımız 19.815 tondur.(TÜGEM) TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Bursa-Karacabey Fidan ve Test Merkezi Müdürlüğü fidan üretim yapmaktadır. Tablo 213. Tohumluk Üretimi (Ton) Türler 2003 2004 2005

Buğday 100.101 223.094 176.202

Arpa 11.194 19.074 22.307

Hib. Mısır 21.399 27.652 33.661

Çeltik 1.298 1.221 3.775

Hib. Ayçiçeği 5.267 5.358 6.522

Pamuk (Delinte) 10.410 18.386 19.576

Sebze 992 1.412 1.942

Yonca 273 446 476

Korunga 883 942 1.232

Fiğ(Macar) 1.134 1.415 855 Kaynak:TÜGEM Nitelikli fidan kullanımı verimi 3-4 kat artırmaktadır. Yurdumuzda son yıllara kadar meyve ve asma fidanlarının çok önemli bir kısmı kamuya ait işletmelerde üretilirken günümüzde özel fidancılık işletmelerine bırakılmıştır. Yurdumuzda ilk olarak fidan üretimi 1930'lu yıllarda başlamıştır. 1991 yılında “Meyve Üzüm Çeşitleri ve Anaçlarının Tescili ile Fidan Sertifikasyonunun Genel Esasları “ hakkında bir tebliğ çıkarılmış ve böylece sertifikasyon işlemi başlatılmıştır. Tablo 214. Fidan Üretimi (1000 adet)

Türler 2001 2002 2003

Yum .Çek. 2.712 2.569 1.681

Sert Çek. 5.587 5.449 1.813

Sert Kabuklu 1.596 1.667 1.468

Turunçgiller 778 742 565

Zeytin 4.099 4.319 2.029

Üzümsü Meyveler 412 364 588

Çilek Fidesi 12.060 107 61Kaynak. TÜGEM Üretimdeki düşüşler; fidan üretimine yapılan desteğin kesilmesinden kaynaklanmaktadır. Tablo 215. Yurdumuzda Üretilen Aşılı,Amerikan,ve Yerli Asma Fidanı Miktarları(2003-2004 dönemi)

Asma Fidanı Adet Oran(%)

Aşılı 1.891.270 50.1

Amerikan 1.538.450 40.7

Yerli 344.700 9.2

Toplam 3.774.420 100 Kaynak:TÜGEM

222

4.10. Tarımsal Örgütlenme Örgütlenme üreticilerin birlikten doğan güçten faydalanmalarıdır. Örgütler ortaklarına hem parasal açıdan, hem de yaşam düzeyini yükseltmeye dönük olarak sosyal açıdan yarar sağlar. Ayrıca bir baskı ve güç gurubu oluşturduğundan bireylerle ilgili uygulanacak politikalara yön verebilir. Örgütün sağladığı yararlar; verimlilik, ucuz girdi, ürünün değer fiyatına satışı, katma değer, vergi muafiyetleri, tarım dışı etkinliklerden sağlanan yararlar, mevcut kaynakların değerlendirilmesi ve yeni kaynak temini, tüketim mallarının daha ucuza sağlanması, devlet yardımından yararlanma, sigorta yoluyla risklerin karşılanması ve hukuki kolaylıklar; sağlık, beslenme ve mesleki eğitim gibi çeşitli alanlarda sağlanan destek ve iyileştirmeler, aracı ve tefeci bağımlılığının ortadan kalkması ile bağımsızlık ve kendine güven sağlanması, sosyal dayanışmanın artması ve kültürel yaşamın zenginleşmesidir. Çiftçi örgütlenmesi, ekonomik ve mesleki örgütlenme olmak üzere iki şekildedir. Bunların her ikisinin de amacı çiftçi menfaatlerinin korunmasıdır. Ekonomik ve sosyal amaçlı organizasyonlar kapsamında tarımsal amaçlı kooperatifler, kalkınma vakıfları ve mahalli idareler birlikleri yer almaktadır. Mesleki örgütlenme kuruluşları ise; Ziraat Odaları ve TZOB, Çiftçi Dernekleri ve Çiftçi Mallarını Koruma Meclislerinden oluşmaktadır. Ayrıca tarımsal üreticilerin içinde bulunmamasına rağmen tarım sektörüne hizmet götüren çok sayıda meslek odası ve dernek bulunmaktadır.(Zir. Müh., Gıda, Vet Hek., Orm. Müh. Odaları vb.) Türkiye ve TR4 Doğu Marmara Bölgesi Tarımında Örgütlenme Ülkemiz tarımının örgütlenme yapısı,TR4 Doğu Marmara Bölgesindeki örgütlenme hakkında da bilgi sahibi olmamıza yardımcı olacaktır. Bu başlık altında genelde ülkemiz tarımında, özelde ise TR4 Doğu Bölgesinde mevcut tarımsal örgütlenmenin bugünkü durumu hakkında bilgi verilecektir. Ülkemiz tarımında yer alan kamu ve kamu dışı örgütler bünyesinde, kamusal hizmetleri yerine getiren örgütler, teknik elemanların üye oldukları meslek örgütleri ve ekonomik örgütler olmak üzere çok değişik tarımsal örgütler bulunmaktadır. Ülkemiz tarım ve gıda sektöründe süratli bir değişim yaşamaktadır. Bu önemli değişmelerin başında; Dünya Ticaret Örgütü ile yapılan anlaşmaya göre yapılan düzenlemeler, Avrupa Birliği’ne üyelik çalışmaları, Yerel Yönetimler Yasası, Kamu Reformu Yasası, Gıda ile ilgili denetimlerin Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’na bağlanması, tarım reformuna bağlı olarak öngörülen değişimler ve Doğrudan Gelir Desteği Projesindeki yapısal değişiklikler gelmektedir. Bu gelişmelere bağlı olarak Türk tarım ve gıda sektörü ciddi yapısal değişimler yaşayacaktır. Küreselleşen dünya ticaretindeki rekabet zorlukları karşısında bu değişime ihtiyaç vardır. Böyle bir rekabet ortamında üretici, kamu, özel sektör, üniversite, sivil toplum kurumlarının gerekli düzeyde işbirliği yapamaması en önemli kurumsal zayıf yönümüzdür. Bir örgütün başarılı olması için bağımsız sürekli finans kaynakları gerekli ve şarttır. Oysa üretici örgütleri 2005 yılında bile bu kaynaklardan yoksundur. AB ülkelerindeki tarımsal işletme yapısı ile ülkemizdeki işletme yapısının büyüklüğü ve yapısı çok farklıdır. Bununla ilgili rakamlar ülkemizde fazladır ve bu yüzden etkin bir örgütlenme sağlanamamaktadır. Türkiye‘de 3,5 milyonu aşkın tarım işletmesi; genelde birbirinden habersiz ve yeterli örgütlenme yapısına sahip olmadan faaliyetlerini sürdürmektedir. Küçük işletmelerin çokluğu tam olarak pazara dönük üretime engel teşkil etmektedir. Oysa AB ülkeleri ekonomik ve mesleki çiftçi örgütlenmesi ile en ileri düzeye ulaşmış ve ulusal boyutları aşan yatay ve dikey entegrasyonlarını birlik bazında gerçekleştirerek AB karar alma sürecinde aktif bir rol üstlenmişlerdir. Böyle bir ortamda tüm kurumlar ulusal ortak menfaatler yönünde işbirliği yapmak zorundadır. 4.10.1. Tarımda Kamusal Örgütlenme Ülkemiz tarım kesiminde kamusal hizmetler veren, tarımla ilgili kamu hizmetlerinin yönetiminde görev alan birçok kamu kuruluşu mevcuttur. Bunların arasında çeşitli Bakanlıklar, Müsteşarlıklar ve Kurullar sayılabilir. Kamu sektöründe tarımla ilgili önemli kararların alınması ve yürütülmesinde kurulların rolünün oldukça fazla olduğu görülmektedir. Tarım politikalarının oluşturulması ile ilgili kararların alınmasına ilişkin süreçte yer alan geleneksel kamu örgütleri ve kurullar ülke geneli ve dolayısıyla TR4 Doğu Marmara Bölgesi için üstlendikleri görevler itibarıyla şöyle listelenebilir;

223

-Desteklenecek ürünlerin seçimi ve fiyatların saptanması,t arımın finansmanının sağlanması, kredi borçlarının ertelenmesi v.b. konularda Bakanlar Kurulu,

-Desteklenecek ürünlerin ve fiyatların tespiti, hayvancılığı destekleyici önlemlerin Bakanlar Kurulu’na önerilmesi. Tarım Satış Kooperatiflerine destekleme alım yetkisinin verilmesi gibi konularda Yüksek Planlama Kurulu,

Para ve krediler konularında öneriler geliştirmek, girdi ve kredi sübvansiyonlarını kararlaştırmak, ihracat teşvik primlerini belirlemek ve Bakanlar Kurulu’na sunmak, tarımsal ürünlerde ihracat iadesi yardımları yapmak, fuar katılımlarını desteklemek gibi konularda Para,Kredi ve Koordinasyon Kurulu,

Tarım politikalarının hazırlanması ve uygulanmasına katkı, tarımsal yatırımlar, tarımı korumaya ve geliştirmeye yönelik öneriler, araştırma, yayım, örgütlenme, kırsal kalkınma, gıda güvenirliliği gibi konularda Tarım ve Köyişleri Bakanlığı,

Tarım Satış Kooperatiflerinin bazı işlevlerinin düzenlenmesi ,Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.ile ilgili faaliyetlerde Sanayi ve Ticaret Bakanlığı,

Sulama işlerinde, Bor elementinin tarımsal ürün verimini arttırmak için kullanılmasında Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı,

Tarıma yönelik yardımlar yapmak ve tarım ürünleri iç ve dış ticaretini düzenlemeye yönelik önlemler almak, ihracata teşvik sağlamak için Dış Ticaret Müsteşarlığı,

Tarımsal müdahale alımları yapan KİT’lere çeşitli krediler kullandırmak için Merkez Bankası, Tarımsal müdahale alımı yapan KİT’lere, Destekleme Fiyat İstikrar Fonu(DFİF) kaynaklarını kullandıran,

Tarımsal Kredi Ürünleri, Tarım Sigortaları, Sübvansiyonlu Tarımsal Kredi Uygulamaları ile Ziraat Bankası, Ayrıca, kurumsal düzenlemeleri organize etmek, uluslararası anlaşmalardan doğan yükümlülükleri yerine

getirebilmek, tarım politikalarını tek elden ve etkin bir şekilde yürütmek gibi faaliyetleri yerine getirmek gayesiyle Tütün ve Tütün Mamullerini ve Alkollü İçkiler Piyasasını Düzenleme Kurulu, Şeker Kurulu ve Tarım Satış Kooperatifleri Birliklerini Yeniden Yapılandırma Kurulu. Tarım kesimindeki çiftçilere ve ailelerine tarımsal yayım hizmeti sunan, tarımla ilgili her türlü devlet hizmetini gerçekleştiren(tarım politikalarının hazırlanması ve uygulanmasına katkı, tarımı korumaya ve geliştirmeye yönelik öneriler ,araştırma ve kırsal kalkınma)ve üretici örgütleri ile ilgili faaliyetlerin birçoğunu bünyesinde barındıran Tarım ve Köyişleri Bakanlığıdır. 4.10.2 Tarımda Özel Örgütlenme Kamu dışı örgütlenme meslek örgütleri, dernekler, odalar, vakıflar ve diğer özel kuruluşlar tarafından gerçekleştirilmektedir. Meslek örgütleri aynı mesleğe sahip bireylerin, mesleki hak ve görevleriyle ilgili her türlü faaliyetlerini yürüten ,gerektiğinde ve toplumu ilgilendiren olaylarda hükümetin politika ve uygulamalarına hem meslek örgütü olarak hem de toplumsal çıkarları koruyarak müdahalede bulunan örgütlerdir. Buradan hareketle tarımda özel örgütlenmeyi de iki ana başlık altında incelemek doğru olacaktır. Bu iki başlığı, Meslek Örgütleri ve Ekonomik ve Sosyal Amaçlı Örgütler şeklinde sıralamak mümkündür. Genelde Türkiye ve özelde TR4 Doğu Marmara Bölgesi olmak üzere tarımda özel örgütlenme aşağıda incelenmiştir. 4.10.2.1 Tarımda Meslek Örgütleri (Odalar ve Dernekler) Ziraat Odaları Başlıca görevi çiftçilerin mesleki örgütü olarak karşılaşılan sorunları çözmektir. TZOB tarafından uygulanan Önder Çiftçi Projesi kapsamında kurulan ve desteklenen 11 önder Çiftçi Derneği aracılığı ile çiftçi eğitimlerini gerçekleştirir. Ülkemizde halen 600 Ziraat Odasında dört milyona yakın çiftçi kayıtlıdır. Meslek Odaları İçinde tarımsal üreticiler olmamasına rağmen tarım sektörüne hizmet götüren odalardır. Kendi meslek gruplarının menfaatleri ile ilgili çalışmalar yapmaları yanında tarım ve gıda sektörü ile ilgili politika oluşturma ve üretici menfaatlerini koruma yönünde de etkili olmaktadır. (Ziraat Mühendisleri, Gıda, Veteriner Hekimler, Orman mühendisleri v.b. gibi) Dernekler Bölge tarımı ve ülke tarımı üzerine görüş ve öneriler üretirler. Başlıcaları 1934 yılında kurulan Adana Çiftçiler Birliği, Ege Çiftçiler Derneği ve Önder Çiftçi Dernekleridir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Önder Çiftçi Dernekleri yoktur.

224

Tablo 216. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Oda Ve Derneklerin Dağılımı TR 41 TR 42 ODALAR- DERNEKLER

Bursa Eskişehir Bilecik Kocaeli Sakarya Düzce Bolu Yalova Ziraat Mühendisleri Odası

Oda Sayısı 1 1 1 1 1 1 1 1

Veteriner Hekimleri Odası

Oda Sayısı 1 1 1 - 1 - 1 -

Gıda Mühendisleri Odası

Oda Sayısı 1 1 - - - - -

Türkiye Ziraatçılar Derneği

Dernek Sayısı 1 1 1 1 1 1 1

Oda Sayısı 12 11 4 5 13 8 7 2

Ziraat Odası Üye Sayısı 82.204 63.279 7.143 17.819 79.809 42.397 28.224 3.206

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü -2005 Tablo 216’ya göre TR4 Doğu Marmara Bölgesinde 8 tane Ziraat Mühendisleri Odası, 62 tane Ziraat Odası ve 5 tane Veteriner Hekimler Odası bulunmaktadır. Veteriner Hekimleri odası 5 adet, Gıda Mühendisleri odası 2 adet ve Türkiye Ziraatçılar Derneği 7 adettir. 4.10.3 Tarımda Ekonomik ve Sosyal Amaçlı Örgütlenme 4.10.3.1 Tarımda Ekonomik Örgütlenme 4.10.3.1.1 Tarımsal Amaçlı Kooperatifler Bu kooperatiflerin amacı yeteri derecede iktisadi güce sahip olmayan gerçek kişilerin meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarını karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle rasyonel bir şekilde ve ekonomik olarak karşılamaktır. Ortaklara götürülen hizmetlere göre isim alırlar. Ülkemizde en fazla gelişen kooperatifler; Tarım Kredi Koop., Tarımsal Kalkınma Koop., Su Ürünleri Koop., Sulama Koop., Pancar Ekicileri Koop., Tarım Satış Koop.’dir. Türkiye’de ve TR4 Doğu Marmara Bölgesinde bulunan tarım kooperatiflerinin sayıları ve ortak sayıları bilgiler Tablo 217 ve 218’de verilmiş olup, 11.229 adet değişik konularda çalışan tarımsal amaçlı kooperatif ve bu kooperatiflerin 5 milyona yakın ortağı bulunduğu görülmektedir. Tablo 217. Türkiye ve TR 4 Doğu Marmara Bölgesinde Bulunan Tarım Kooperatiflerinin Çeşitleri ve Sayıları


Tarım Kredi

Tarımsal Kalkınma

Su Ürünleri Sulama Pancar

Ekicileri Tarım Satış T O P L A M

Bursa 21 235 8 33 4 5 306 Eskişehir 29 53 5 113 1 1 202 Bilecik 14 28 1 7 - - 50 TR41 Bursa 64 316 14 153 5 6 558 Kocaeli 18 53 8 2 - - 81 Sakarya 42 119 2 - 1 - 164 Düzce 16 93 2 - 1 1 113 Bolu 12 190 1 9 1 - 213 Yalova 3 23 6 - - - 32 TR42 Kocaeli 91 478 19 11 3 1 603 TR4 Doğu Marmara 155 794 33 164 8 7 1.161

T R 4 % 7 13 8 7 25 2 TÜRKIYE 2.076 6.060 432 2.280 31 350 11.229 Kaynak : Tarım il Müdürlüğü -2005

225

Tarım Kredi Kooperatifleri 2000'li yıllara kadar çeşitli sorunlarına rağmen 1.5 milyonu aşkın ortağına 2070 civarında birim kooperatifi, 16 Bölge Birliği ve 1 Merkez Birliği ile hizmet sunmaktadır. 2280 Sulama Kooperatifine ortak 267.146 üretici bulunmaktadır. Bu kooperatifler arzulanan gelişmeyi gösterememiştir. Bunun ana nedeni ise İçişleri Bakanlığı’nın hazırladığı tüzükle kurulan Sulama Birlikleridir. Bu birliklerin her türlü fonksiyonu sulama kooperatifleri tarafından yerine getirilebilir. TSK’lar yeniden yapılandırma çalışmaları ile büyük ölçüde özerkliklerine kavuşmuşlardır. Ancak, ekonomik anlamda tam verimlilik sağlanamamıştır. Bugün 350 TSK 670 bini aşkın üyeye hizmet vermektedir. Pancar Ekicileri Kooperatifi TR4 Doğu Marmara Bölgesinde sadece TR41Bursa alt bölgesinde 5 adet TR42 Kocaeli alt bölgesinde 3 adet bulunmaktadır. Türkiye genelindeki kooperatiflerin toplamı içinde TR4 Doğu Marmara Bölgesinin payı %10’dir. Yani her 3 kooperatiften biri TR4 Doğu Marmara Bölgesinde bulunmaktadır. Bölgede Türkiye genelindeki %25 ‘lik payıyla Pancar Ekicileri Kooperatifi ön plana çıkmaktadır. Bunu %13’lik payla Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri ve % 8’lik payıyla Su Ürünleri Kooperatifleri izlemektedir. Sayısal açıdan bölgede en çok Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri bulunmaktadır. Tablo 218. Türkiye ve TR 4 Doğu Marmara Bölgesinde Tarım Kooperatiflerinin Sınıflarına Göre Ortak Sayıları


Tarım Kredi

Tarımsal Kalkınma

Su Ürünleri Sulama Pancar

Ekicileri Tarım Satış T O P L A M

Bursa 11.830 27.646 677 4.135 21.800 8.022 74.110 Eskişehir 13.159 5.672 105 7.287 79.238 2.108 107.569 Bilecik 7.153 3677 19 1042 - - 11.891 TR41 32.142 36.995 801 12.464 101.038 10.130 193.570 Kocaeli 12.312 4.456 438 381 17.587 Sakarya 34.615 16.063 148 - 45.135 - 95.961 Düzce 19.654 12.626 109 - 6.500 33.131 72.020 Bolu 8.418 15.220 18 847 6.347 - 30.850 Yalova 2.151 2.397 247 - - - 4.795 TR42 77.150 50.762 960 1.228 57.982 33.131 221.213 TR4 109.292 87.757 1.761 13.692 159.020 43.261 323.025 TÜRKIYE 1.500.000 712.201 23.203 267.146 1.624.211 671.928 4.789.689 Oran (%) 7,3 12,3 7,6 5,1 9,8 6,4 6,7

Kaynak : Tarım il Müdürlüğü Verileri-2005 Türkiye’deki kooperatif ortaklarının %6,7’si TR4 Doğu Marmara Bölgesinde bulunmaktadır. Ülkemizdeki Tarımsal Kalkınma Kooperatifi ortaklarının %12,3’ü, Pancar Ekicileri Koop.’inin %9,8’i,Su Ürünleri Koop. ortaklarının %7,6’ı, Tarım Kredi Koop. Ortaklarının %7,3, Tarım Satış Koop. Ortaklarının %6,4’ü ve Sulama Koop.’nin Ortaklarının %5,1’i, TR4 Doğu Marmara Bölgesindedir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde en çok ortağı olan Pancar Ekicileri Kooperatifidir. Bunu Tarım Kredi ve Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri takip eder. En az ortaksa Su Ürünleri Kooperatifindedir. 4.10.3.1.2 Birlikler Üretici Birlikleri Ülkemizde ürün ve ürün gurubunda ihtisas birliklerinin kurulmasına yönelik olarak çıkarılan 5200 sayılı “Üretici Birlikler Kanunu” Resmi Gazetede 6 Temmuz 2004 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Ülkemizdeki tarımsal ürünlerin iç ve dış pazar taleplerinin istediği kalite ve standartta olmayışı, ayrıca pazarlardaki düzensiz işleyişin üreticiyi mağdur etmesi gibi nedenlerden dolayı bu birliklere ihtiyaç vardır. Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği; yetiştiriciler kendi aralarında teşkilatlanarak, üstün verimli hayvanların yetiştirilmesi amacıyla, gerek yurt içinde yetiştirilen, yurt dışından ithal edilen ve gerekse yerli ırkların genetik potansiyellerinin geliştirilmesi, verimlerinin arttırılması, bunların soy kütüğü ve verim kayıtlarının tutulması, hayvanlarla ilgili sağlık hizmetlerinin yürütülmesi ve sigorta işlemlerinin yapılması, üyelerin üretimlerinin sağlanması, ihtiyaçlarının temini ve ürünlerin yurtiçi ve yurtdışında pazarlanması, üretim maliyetlerinin düşürülmesi, ürünlerin değerlendirilmesi için gerekli tesislerin kurulması ve işletmesi amacıyla kurulan birliklerdir. 4631 sayılı Hayvan Islahı Kanununun Tarım ve Köyişleri Bakanlığına verdiği yetkiye dayanarak kurulmaktadır.

226

Arı Yetiştiricileri Birliği Arı Yetiştiricileri Birlikleri; 4631 sayılı “Hayvan Islahı Kanunu” ve 19 Aralık 2001 tarihinde Resmi Gazete'de yayınlanan “Islah Amaçlı Yetiştirici Birliklerinin Kurulması ve Hizmetleri Hakkında Yönetmelik” esaslarına göre kurulur. Bakanlık onaylı ana sözleşme kapsamında faaliyet sürdürür. Aynı il hudutları içinde 50 adet arılı kovanı bulunan ya da Bakanlıktan üretim izni almış Ana Arı üreticisi olan asgari 7 kişi/tüzel kişi Valiliğe müracaat ederek Arı Yetiştiriciliği Birliğini kurabilir. Kooperatif Birlikleri Tarım, Ormancılık, Sulama, Pancar, Su Ürünleri, Hayvancılık ve El Sanatları başlıklı 7 dikey yapılanma ile birlik kuruluşları gerçekleştirilmektedir. Kooperatifler Kanunu'na göre, aynı konuda faaliyet gösteren 7 kooperatifin bir araya gelmesiyle Kooperatif Bölge Birliği, aynı konuda faaliyet gösteren 7 kooperatif birliğinin bir araya gelmesiyle Kooperatif Merkez Birliği kurulmaktadır. Tarımsal amaçlı kooperatif birliklerinin çoğu Merkez Birliği seviyesinde örgütlenmiştir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde kooperatif birlikleri en çok Hayvancılık ve Orman Koop. Birliği bulunmaktadır.tarım kooperatiflerinde görünmektedir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde toplam 59 adet üretici birliği vardır. Bunların 31 tanesi TR41 Bursa alt bölgesinde, 28 tanesi TR42 Kocaeli alt bölgesinde bulunmaktadır. Bölgede en çok Süt Üreticileri Birliği bulunmakta olup bunu Damızlık Sığır Yetiştirici Birliği (8 adet) ve Arıcılar Birliği (8 adet) takip etmektedir. Damızlık Sığır Yetiştirici Birliği her ilde 1 tane olmak üzere 8 adettir. Diğer birlikler bölgedeki öne çıkan ürünlere göre lokalize olmuştur. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde; TR41 Bursa Alt Bölgesinde Bursa ilinde Uludağ İhracatçılar Birliği ve Tekstil İhracatçılar Birliği bulunmaktadır. Eskişehir ilinde de Uludağ İhracatçılar Birliğinin şubesi bulunmaktadır.

227

Tablo 219. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Birliklerin Durumu

Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü-2005


BU

RSA

ESK

İŞE

HİR

BİL

ECİK

TR

41

KO

CA

ELİ

SAK

AR

YA

DÜ

ZC

E

BO

LU

YA

LO

VA

TR

42

TR

4 T

opla

mı

BİRLİKLER TARIMSAL ÜRETİCİ BİRLİKLERİ

Hayvancılığı geliştirme Birliği (HAGEL) 1 - 1 2 - - - - - - 2 Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği 1 1 1 3 1 1 1 1 1 5 8 Kırmızı et üreticileri birlikleri 1 - 1 - 1 - - - 1 2 Meyve Üreticileri Birlikleri 1 1 1 3 1 - - - - 1 4 Çeltik Üreticileri Birlikleri 1 - 1 - - - - - - 1 Meyve fidan üreticileri bir. 1 - 1 - - - - - - 1 Arı Yetiştiricileri Birliği 1 1 1 3 1 1 1 1 1 5 8 Tavuk Yetiştiricileri Birliği - 1 - 1 - 1 - - - 1 2 Zeytin Üreticileri Birliği - - - -- - - - - - - Mantar Yetiştiricileri Birliği - - - - - - - 1 - 1 Tahıl Üreticileri Birlikleri - - - - - - - - - - Sebze Yetiştiricileri Birliği - 2 - 2 1 - - - 1 2 4 Kivi yetiştiricileri Birliği - - - - - - 1 1 1 Soya Üreticileri Birlikleri - - - - - - - - - - Patates Üreticileri Birliği - - - - - - 1 - 1 1 Soğan Yetiştiricileri Birliği - 1 - 1 - - - - - - 1 Süs Bitkileri Üret. Birliği - 1 1 1 1 - - 1 3 4 Organik Sebze Yetiş. Birliği - - - - - - - - - Marmarabirlik 1 - 1 - - - - - - 1 Kozabirlik 1 1 2 - 1 - - - 1 3 Fiskobirlik - - - - 1 1 - - 2 2 Bal Üreticileri Birliği - - 1 - - - - 1 1 Koyun –Keçi Yetiştiriciler birliği 1 1 - 2 - - - 1 - 1 4 Süt Üreticileri birlikleri 4 2 - 6 - 2 - 1 - 3 9 Alt Bölge Toplamları 31 28 TR4 TOPLAMI 59

KOOPERATİF BİRLİKLERİ Hayvancılık Koop. Birliği 1 - - 1 1 1 - - - 2 3 Orman Kooperatifleri Birliği 1 - - 1 - - 1 1 - 2 3 Taıım Kooperatifleri Birliği 1 - - 1 - - - - - - 1 Su Ürünleri Koop. Birliği - - - - - 2 - - - 2 2 Sulama Kooperatifleri Birliği - 1 - 1 - - - - - 1 Alt Bölge Toplamları 4 6 TR4 TOPLAMI 10

İHRACATÇILAR BİRİLİKLERİ Tekstil İhtacatçıları Birliği 1 - - 1 - - - - - 1 Uludağ İhracatçılar Birliği 1 1 - 2 - - - - - 2 Kesme Çiçek Ihrac. Birliği - - - - - - - - - - Yaş Meyve -Sebze Ihrac. Bir. - - - - - - - - - - Alt Bölge Toplamları 3 - - TR4 TOPLAMI 3

228

4.10.3.2 Tarımda Sosyal Amaçlı Örgütlenme Tarımda sosyal örgütlenme iki ana başlık altında incelenmiştir.Bunlar Vakıflar ve Mahalli İdare Birlikleridir.

4.10.3.2.1 Vakıflar Türkiye'de tarımla ilgili faaliyet gösteren çeşitli vakıflar olmasına karşın bunları çiftçi örgütü olarak tanımlamak oldukça güçtür. Türkiye Kalkınma Vakfı bunların içinde en tanınmışı olup özellikle tavukçuluk sektöründe sahip olduğu holding ve sözleşmeli üretim modelleri ile hayvancılık sektöründe önemli başarıları vardır. Doğal kaynakların korunması ve erozyon çalışmaları konusunda TEMA başarılı çalışmalar yaparak erozyon tehlikesini gündeme taşımakta başarılı olmuştur. Vakfın TR4 Doğu Marmara Bölgesi genelinde şubeleri vardır.

4.10.3.2.2 Mahalli İdare Birlikleri Ülkemizdeki mahalli idare birlikleri kendi yönetim ve karar organları olan, tüzel kişiliğe sahip kamu kuruluşları olarak nitelendirilebilir. İçişleri Bakanlığına bağlı olan Mahalli İdare Birlikleri, çeşitli alanlarda değişik adlar altında kurulmaktadır. Bu durum itibariyle üretici birliklerinden ayrılırlar. En önemlileri Köylere Hizmet Götürme Birlikleri ve Sulama Birlikleridir. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde, 62 adet Köylere Hizmet Götürme Birliği ve 22 adet Sulama Birliği vardır. Tablo 220. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Bulunan Sosyal Amaçlı Tarımsal Örgütler

BU

RSA

ESK

İŞE

HİR

BİL

ECİK

KO

CA

ELİ

SAK

AR

YA

DÜ

ZC

E

BO

LU

YA

LO

VA

TR

4 T

OPL

AM

I

VAKIFLAR TEMA - 1 1 1 1 1 1 1 7 Hayvancılığı geliştirme vakfı - - 1 - - - - - 1 Su Ürünleri Vakfı - - - - - - - - - Çevre Koruma Vakfı 1 - - - - - 1 TOPLAM - 2 2 1 1 1 1 1 9 MAHALLİ İDARE BİRLİKLERİ Köylere Hizmet Götürme Birlikleri 15 5 7 5 13 8 8 1 62 Sulama Birlikleri 11 6 2 - 2 1 - - 22 TOPLAM 26 11 9 5 15 9 8 1 84 Kaynak : www.mahalli-idareler.gov.tr-2005 4.10.4. Diğer Tarımsal Amaçlı Organizasyonlar 4.10.4.1 Üniversiteler Ziraat, Veteriner, Gıda, Orman ve Su Ürünleri fakülteleri ülkemizin birçok önemli tarım bölgelerinde kurulmuştur. Tarım ve gıda sektörünün bugünlere ulaşmasında bu üniversitelerin yetiştirdiği mezunların çok önemli katkıları olmuştur. Ancak, tarıma hizmet götüren kurum ve kuruluşlar arasında koordinasyon olmadığından hizmetler yeterince alana yansıtılamamıştır. Tablo 221. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Bulunan Tarımla İlgili Fakülteler-2005

TR41 TR42 TR4 Doğu Marmara Bölgesi FAKÜLTELER

Bursa Eskişehir Bilecik Kocaeli Sakarya Düzce Bolu Yalova Toplam Ziraat Fak. 1 1 - - - - - - 2 Müh. Fakültesi (Gıda Böl.) 1 - - - - - - - 1

Vet. Fakültesi 1 - - - - - - - 1 Orman Fakültesi - - - - - 1 - - 1

Su Ürünleri Fakültesi - - - - - - - - -

Toplam 3 1 - - - - - - 5 Kaynak : www.osym.gov.tr

http://www.mahalliidareler.gov.tr/

http://www.osym.gov.tr/

229

Tarımla ilgili fakülteler, TR4 Doğu Marmara Bölgesinde yoğun olarak TR41 Bursa alt bölgesinde bulunmaktadır. İkinci sırayı TR42 Kocaeli alt bölgesi almaktadır. 4.10.4.2. Meslek Yüksek Okulları Tablo 222. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Bulunan Tarımla İlgili Meslek Yüksek Okulları

TR41 TR42 TR4 Doğu Marmara

Bölgesi FAKÜLTELER

Bursa Eskişehir Bilecik Kocaeli Sakarya Düzce Bolu Yalova Toplam Dericilik - - - - - - 1 1 Hayvan Yetiştiriciliği ve Sağlığı

2 - - - - - - - 2

Endüstriyel Tavukçuluk - - - - - - 1 - 1

Fidan ve Fidecilik - - - 1 - - - - 1 Bitki Koruma - - - 1 - - - - 1 Gıda Teknolojisi 5 - 1 1 1 - - 8 Hasat Sonrası Teknoloji - - - 1 - - - 1

Meyve Sebze İşleme - - - - 1 - - - 1

Bitkisel Üretim 2 - - - - - - - 2 Kooperatifçilik - - - - - 1 1 Bahçe Ziraatı - - - - 1 - 1 Mantarcılık - - - 1 - - - - 1 Organik Tarım - - - 1 - - - - 1 Peyzaj 1 - - 1 3 - - - 5 Peyzaj ve Süs Bitkileri - - - - - - - 1 1

Seracılık - - - 1 - - - - 1 Seracılık ve Süs Bitkileri Yetiştiriciliği

2 - - - - - - 2

Su Ürünleri - - - 1 - - - - 1 Süt ve Ürünleri - -- - - 1 - - 1 Tarım Alet ve Makineleri 1 1 - 2

Tarımsal Kooperatifçilik - - - - - - 1 - 1

Tarımsal Laboratuar - - - 1 - - - - 1

Tarımsal Pazarlama 1 - - 2 2 - - 5

Tarımsal Sulama Yöntemi - - - 1 - - - - 1

Tekstil 3 1 - - 2 1 1 1 9 İklimlendirme-Soğutma 2 1 - 2 2 1 1 9

Tıbbi ve Aromatik Bitkiler - - 1 - - - - - 1

Tohumculuk 1 - - - - - - - 1 TOPLAM 20 2 2 15 13 3 5 3 63 Kaynak: 2005 Yükseköğretim Programları ve Kontenjanları Kılavuzu (ÖSYM) TR4 Doğu Marmara Bölgesinde toplam 63 adet tarımla ilgili MYO bulunmaktadır. En çok TR42 Kocaeli alt bölgesindedir (39 adet), bunu 24 adetle TR41 Bursa alt bölgesi izlemektedir. MYO’ları özellikle iklimlendirme soğutma, tekstil,gıda ,Tarımsal Pazarlama ve peyzaj alanlarında yoğunlaşmıştır.

230

4.10.4.3. Araştırma Enstitüleri Ülkemizde 50 adet Araştırma Enstitüsü mevcut olup 5 tanesi TR4 Doğu Marmara Bölgesindedir. Bunlardan 3 tanesi TR41 Bursa alt bölgesinde, 2 tanesi TR42 Kocaeli alt bölgesinde bulunmaktadır. Enstitüler özellikle illerde ve bölgede öne çıkan ürünlere göre lokalize olmuştur. Bunlar Tablo 230’da ayrıntılı verilmiştir. Tablo 223. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde yer alan Araştırma Enstitüleri

İli Araştırma Enstitüsünün Adı

Gıda Kontrol ve Merkez Araştırma Enstitüsü Eskişehir Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü Bursa Eskişehir Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Enstitüsü Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü

Kocaeli Sakarya Tarımsal Araştırma Enstitüsü

Kaynak : Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 4.10.4.4. Sanayi ve Ticaret Alanında Tarımla İlgili Örgütlenme TÜSİAD bünyesindeki Tarım Kurulu; DTÖ ve AB tarım uyum politikaları konularında arama, vizyon çalışmaları, araştırmalar yaptırıp kitap ve raporlar yayınlayıp ilgili kurumlara ulaştırmaktadır. Tohum, ilaç, gübre, mekanizasyon konularında özel sektör firmaları tarafından kurulmuş dernekler vardır. Sulama konusunda ise akademisyenlerin kurduğu Kültür Teknik Derneği vardır. Son yıllarda gıda sektöründe faaliyet gösteren 14 dernek bir çatı altında birleşerek Gıda Dernekleri Federasyonunu kurmuşlardır. 15 Mart 1950 tarihinde 7457 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren 5590 sayılı Odalar, Borsalar ve Birlikler hakkındaki Kanun, yerini, 1 Haziran 2004 tarihinde yürürlüğe giren 5174 sayılı “Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği ile Odalar ve Borsalar Kanun”una bırakmıştır. TOBB özel sektörün Türkiye'de mesleki üst kuruluşu ve yasal temsilcisidir. TOBB'un halen, yerel düzeyde, ticaret, sanayi, ticaret ve sanayi, deniz ticaret odaları ve borsalar şeklinde oluşmuş 363 üyesi bulunmaktadır. Tüm ülke çapında yayılmış olan oda ve borsalara çeşitli büyüklüklerde bütün sektörlerden 1 milyon 200 binin üzerinde firma kayıtlı bulunmaktadır. Ülkemizde sanayi ve ticaretle uğraşan kesim, sanayi ve ticaret odaları, borsalar ve bunların üst örgütü olan TOBB çatısı altında örgütlenmiş ve son derece etkin bir lobi örgütü olarak üyelerine hizmet götürmektedir. TOBB Tarım Sektörleri Kurulu ile tarıma da hizmet vermektedir. 4.11. Diğer Sektörlerle Etkileşim Tarım, istihdamın ötesinde yaşamsal olan, ülkeler için stratejik bir konudur. Ayrıca diğer sektörlere ürettiği hammadde ile istihdam yaratmaktadır. Vasıfsız insan gücünün en iyi şekilde değerlendirildiği sektördür. Diğer bütün sektörlerle doğrudan ya da dolaylı ilgisi vardır.Gerek tarımın kullandığı girdilerde gerekse tarımsal ürünlerde sanayi ile nerdeyse iç içe olan bu yapı her iki sektörün gelişim süreçlerini de birlikte etkilemektedir. Artan ülke nüfusunu doyurabilmek için ürünlerdeki verim ve çeşitlilik artırılırken; ilgili diğer sektörler de kendilerini yenilemek ve konseptlerini geliştirmek zorunda kalmışlardır. Ülkede yetişmeyen ya da üretimi yeterli olmayan ürünler ithal edilirken, ihtiyaç fazlası ürünler ihraç edilmek suretiyle; farklı tüketim alışkanlıkları edinilmiştir. Bu değişimde tüketim alışkanlıklarının değişmesi ile eğitim ve gelir artışında gözlenen farklılıklar, tarım ürünleri ithalatında artışları da neden olmuştur. Toplam ithalatta 1980 yılında %0.6 olan tarım ürünleri ithalatı, 2000 yılında gıda ve içecek dahil %8’e yükselmiştir. Sektörün biriken problemlerinin çözümü için yeni uygulamalar ve çözüm yolları geliştirilmelidir. 4.11.1. Tarım ve Çevre Tarımsal üretim için su ve toprak olması zorunlu kaynaklardandır. Yanlış kullanılması ile ekosistemde geri dönüşümsüz bozulmalar meydana gelmekte, yaşam için zorunlu olan elden çıkmaktadırlar. Özellikle kullanılabilir tatlı suyun miktarının sınırlı olması, ülkelerin gelecekteki politikalarını belirleyen önemli bir unsurdur. Toprak, su ve havanın kirletilmeden kullanılması, ekolojik dengenin korunması ve kaynaklarımızın gelecek nesillere aktarılabilmesi için zorunludur.

231

Tarımsal üretimi sınırlayan en önemli faktör, verimli tarım alanlarının amaç dışı kullanılması ile oluşan kayıplardır. Tarımın çevreye verdiği zararları önlemek için tarımsal tekniklerin gerektiği gibi uygulanması, tarımsal girdilerin bilinçli kullanılması, organik tarım ve iyi tarım uygulamalarının yaygınlaşması, sürdürülebilir tarımın hayata geçirilmesi gerekmektedir. Yanlış tarım uygulamalarının çevreye etkileri şöyle özetlenebilir;

Maliyetlerin artması, enerji ve tarımsal kimyasalların sağlanmasındaki belirsizlik Herbisitler ve insektisitlere karşı yabancı ot ve böcek direncinin artması Toprak verimliliğinin azalması Sediment ve tarımsal kimyasallar nedeniyle yüzey ve yer altı sularının kirlenmesi Yaban hayatı ve faydalı böceklerin yok edilmesi Pestisitler ve gıda katkı maddelerinden kaynaklanan insan ve hayvan sağlığı için tehlikelerin artması Sınırlı bitki besin maddesi rezervlerinin tükenmesi İnorganik nitrat kirliliği Toprak erozyonu Tuzluluk

Tarım ve çevre konusu dünyada çok önemsenmektedir. Özellikle AB ülkeleri bu konuya büyük fonlar ayırmaktadır. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde, özellikle sivil toplum kuruluşlarınca çevre konusunda oluşturulan vakıflarla çalışmalar yapılmaktadır. 4.11.2. Tarım ve Sanayi Tarım sektörü sanayi sektörüne hammadde sağlamaktadır. Tarımsal üretim faaliyetlerinde temel girdilerde ve çıktı olan ürünlerde sanayinin doğrudan ve dolaylı büyük etkisi vardır. Tarım sanayisiz, sanayi de tarımsız hareket edemez. 4.11.3. Tarım ve Ulaşım Ülkemizde karayolu taşımacılığı ön plandadır. Ancak ekonomik ve sağlıklı bir taşıma için demiryolu ve mevcut olan yerlerde denizyolu ile yapılması gerekmektedir. Ancak mevcut altyapının yetersizliği taşımacılığı kara yoluna bağımlı hale getirmiştir. Bu durum tarım girdilerinin maliyetlerinin artmasına ve trafikte yoğunlaşmaya neden olmaktadır. Marmara denizi ve Karadeniz’e kıyısı olan illerde denizyolu taşımacılığının geliştirilmesi ile, tarımsal ürünlerin nakliyesi daha ekonomik ve güvenli olacaktır. 4.11.4. Tarım ve Sağlık İnsan ve çevre sağlığı açısından üretimden, tüketim aşamasına kadar olan her uygulamanın kontrollü yapılması gerekmektedir. Kontrolsüz ve bilinçsiz kullanılan gübre ve tarım ilaçları, çevreyi kirletirken, insan sağlığı açısından büyük bir tehdit oluşturmaktadır. Doğal kaynakların korunması ve sağlıklı ürünler elde edilmesi için iyi tarım uygulamalarının yaygınlaştırılması, uygun yerlerde organik tarım yapılması, kontrol ve denetimin etkinleştirilmesi gerekmektedir. 4.11.5. Tarım ve Eğitim Ülkemizde tarımla uğraşan kesimlerin genellikle eğitim seviyelerinin düşük olduğu bilinmektedir. Bu da iyi derecede eğitim gerektiren tarım konusunda bilgi yetersizliğinden kaynaklanan maliyet artışı, verim düşüklüğü, ürünlerin hijyenik olmaması gibi sorunlara yol açmaktadır. Çiftçilere yönelik eğitim ve yayım faaliyetlerinin aktif bir şekilde yapılması ve uygulamaya yönelik çalışmalara ağırlık verilmesi gerekmektedir. 4.11.6. Tarım ve Teknoloji Teknolojik gelişmelerin tarıma uyarlanması, daha kontrollü bir üretim imkanı sağlanacak; tarımsal ürünlerde kalite ve verim olumlu yönde etkilenecektir.üretim, ürün değerlendirme, depolama, nakliye ve pazarlama konusunda etkili yöntemler geliştirilebilecektir.

232

4.11.7. Tarım ve Turizm Turizm sektörü ekonomiye sağladığı genel etkinin yanı sıra istihdamı geliştirici özelliği ile de bütün ülkelerin özel önem verdiği bir sektördür. Tarımdaki belli dönemlerdeki atıl işgücü bu alanda değerlenebilir. Buğday Ekolojik Yaşamı Destekleme Derneğince yürütülen TaTuTa(Ekolojik Çiftliklerde Tarım Turizmi, Gönüllü Bilgi ve Tecrübe Takası) projesi ile iki alanın sınırlı da olsa entegrasyonu sağlanmıştır .Bu projeye göre ziyaretçiler ekolojik çiftlik ziyaretleri rehberinden ya da projenin internet sitesinden seçtikleri çiftliklerde gönüllü çalışarak veya çiftliğe belli bir katkı payı sağlayarak ekolojik tarıma ve kırsal kalkınmaya katkı sağlamaktadırlar. 4.12. Tarımın Bölge Ekonomisine Katkısı Tarımsal üretim ve gelişme mekansal olarak farklılıklar göstermektedir. Illerin coğrafi yapısı, iklim özellikleri, gelişmiş pazara yakınlığı, tarımsal üretimde modernizasyon gibi özellikleri bu farklılıkların başlıca nedenidir. 1987 yılında, Türkiye Gayri Safi Yurtiçi Hasılasında; tarım, sanayi ve turizm sektörlerinin payları sırasıyla: yüzde olarak 17.8, 25.8 ve 56.4 iken, izlenen düzenli, bir eğilim sonucu 2000’e gelindiğinde tarım sektörünün payı % 13.4’e düşmüş sanayi ve hizmet sektörlerinin payı ise % 28.4 ve % 58.2’ye yükselmiştir. TR4 Doğu Marmara Bölgesi tarım getirisi bakımından önemli bir yere sahiptir.

1987-2000 döneminde Türkiye tarım sektöründe yıllık ortalama yüzde 1,4’lük bir büyüme sağlamıştır. TR4 Doğu Marmara Bölgesi ise tarım sektörü büyüme hızı itibari ile Türkiye ortalamasının üzerindedir ve Türkiye ortalamasının üzerinde büyüme gösteren bölgeler arasında Doğu Marmara Bölgesi Akdeniz Bölgesi ile birlikte aynı oranla 1. sırada yer almaktadır.

Tablo 224 de görüldüğü gibi bölgeler itibari ile tarım sektörü yıllık ortalama büyüme hızı değerlendirmesine göre TR4 Doğu Marmara Bölgesi, Türkiye ortalamasının 1.642 kat üzerindedir. Tablo 224. Bölgeler İtibari İle Tarım Sektörü Yıllık Ortalama Büyüme Hızları (%) (1987-2000)

İstanbul Batı Anadolu

Doğu Marmara

Ege Batı Marmara

Akdeniz Batı Karadeniz

Orta Anadolu

Doğu Karadeniz

Güneydoğu Anadolu

Ortadoğu Anadolu

Kuzeydoğu Anadolu

Türkiye

-2,1 1,5

2,3

1,3 1,9 2,3 1,0 0,3 0,04 4,0 2,0 1,2 1,4

Kaynak: DPT TR4 Doğu Marmara Bölgesi illeri arasında GSYIH bakımından en büyük getiriyi sağlayan il Kocaeli ve sonrasında sıra ile Bursa, Eskişehir, Sakarya, Bolu, Yalova, Bilecik ve Düzce gelmektedir.TR4 Doğu Marmara Bölgesinin Türkiye tarımsal üretim değerine % 18,0 oranında katkısı mevcuttur. Tablo 225. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Tarımsal Üretim Değerinin GSYİH İçindeki Payı (2000)

Kaynak: DPT 2000 yılı verilerine göre, TR 4 Doğu Marmara Bölgesi’nin 15.319.736.338 milyon TL olan GSYIH’nın tarımsal Üretim değeri içerisindeki payı 2.758.656.341 milyon TL ile % 18’lik bir paya sahiptir. Doğu Marmara Bölgesinin GSYIH içinde tarımın payı % 21.5 olan Türkiye ortalamasının altındadır.

İller GSYİH Tarımsal Üretim Değeri Tarımsal Üretim Değerinin GSYİH İçindeki Payı (%)

Bursa 4.579.937.637 854.608.911 18,6 Eskişehir 1.489.623.508 306.445.171 20,5 Bilecik 428.370.472 124.481.617 29 TR41 6.497.931.617 1.285.535.699 19,8 Kocaeli 5.663.425.950 235.255.159 4,1 Sakarya 1.379.776.692 548.298.693 39,7 Düzce 322.021.797 149.599.491 46,6 Bolu 966.017.056 494.616.329 51,2 Yalova 490.563.226 45.350.970 9,2 TR42 8.821.804.721 1.473.120.642 16,7 TR4 15.319.736.338 2.758.656.341 18,0 TÜRKIYE 124.583.458.276 26.750.350.595 21,5

233

1987 yılında Türkiye’nin GSYİH’sında tarım sektörünün payı % 17,8 sanayi sektörünün payı % 25,8 ve hizmetler sektörünün payı % 56,4 iken 2000 yılına gelindiğinde tarım sektörünün payı % 13,4 sanayi sektörünün payı %28,4 ve hizmetler sektörünün payı ise %58,2 olarak gerçekleşmiştir. 1987-2000 yılları arasında Türkiye’nin ve bölgelerin yıllık ortalama büyüme hızı tablo 233’de verilmektedir. Tablo 226. 1987-2000 Yılları Arasında Türkiye’nin Ve Bölgelerin Yıllık Ortalama Büyüme Hızı

G. Doğu Anadolu Akdeniz Doğu

Anadolu Türkiye Ege Bölgesi Marmara Karadeniz İç Anadolu

4,0 2,3 1,4 1,4 1,3 1,1 0,7 0,2 Kaynak: DPT TR4 Doğu Marmara Bölgesini oluşturan illerin 1987-2000 dönemi GSYİH’daki sektörel payları ve 1987-2000 dönemi için sektörel büyüme hızları, illerin bölge ve ülke içindeki % payları Tablo 227’de verilmektedir. Tablo 228’de ise 1987 yılı ile 2000 yılı TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve illerinin GSYİH’ daki sektörel yüzdeleri verilmektedir. Tablo 227.1987 yılı ile 2000 Yılları Arasında TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve illerinin GSYİH’da ki Sektörel Yüzdeleri

1987 YILI SABİT FİYATLARI İLE MİLYAR TL. Tarım Sanayi Hizmetler Toplam İLLER

YILLAR 1987 2000 1987 2000 1987 2000 1987 2000 Sektörel Pay 1149 1616 4867 5919 2707 7785 8723 15320TR4

MARMARA Yıllık Büyüme Hızı 2,1 5,0 4,5 4,5 Sektörel Pay 459 512 928 1672 1392 2396 2779 4580Yıllık Büyüme Hızı 0,5 6,6 4,4 4,7 Bölge İçindeki Payı 40,0 31,7 19,1 28,3 51,4 30,8 31,9 30,0

BURSA

Ülke İçindeki Payı 3,5 2,6 4,8 5,8 3,3 2,6 3,7 3,3Sektörel Pay 137 184 227 321 571 985 935 1490Yıllık Büyüme Hızı 1,0 4,5 3,3 3,3 Bölge İçindeki Payı 11,9 11,4 4,7 5,4 21,1 12,7 10,7 9,7

ESKİŞEHİR


BİLECİK


KOCAELİ


SAKARYA

Ülke İçindeki Payı 1,6 2,1 0,6 1,0 1,0 0,8 1,0 1,0Sektörel Pay 0 95 0 94 0 133 0 322Yıllık Büyüme Hızı 5,0 6,5 4,7 5,3 Bölge İçindeki Payı 0 5,9 0 1,6 0 1,7 0 2,1

DÜZCE

Ülke İçindeki Payı 0 0,5 0 0,3 0 0,1 0 0,2Sektörel Pay 190 360 131 178 302 428 623 966Yıllık Büyüme Hızı 5,0 6,5 4,7 5,2 Bölge İçindeki Payı 16,5 22,3 2,7 3,0 11,2 5,5 7,1 6,3

BOLU

Ülke İçindeki Payı 1,4 2,1 0,7 0,6 0,7 0,5 0,8 0,7Sektörel Pay 0 36 0 184 0 271 0 491Yıllık Büyüme Hızı -0,8 5,2 4,6 4,5 Bölge İçindeki Payı 0 2,2 0 3,1 0 3,5 0 3,2

YALOVA

Ülke İçindeki Payı 0 0,2 0 0,6 0 0,3 0 0,4Kaynak : TUİK

234

Tablo 228. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Ve İllerinin 1987-2000 Yılları Arasında GSYİH 'da Sektör Payları (%) Tarım (%) Sanayi (%) Hizmetler (%) İLLER

1987 2000 1987 2000 1987 2000 TR4 Doğu Marmara 8,6 9,2 25,2 20,4 6,4 8,7 TR 411 Bursa 16,5 11,2 33,4 36,5 50,1 52,3 TR 412 Eskişehir 14,7 12,3 24,3 21,5 61,0 66,2 TR 413 Bilecik 21,3 20,2 45,3 38,7 33,4 41,1 TR 421 Kocaeli 2,4 3,3 57,8 53,2 39,8 43,5 TR 422 Sakarya 29,4 26,2 16,0 20,9 54,6 52,9 TR 423 Düzce 0 29,6 0 29,2 0 41,2 TR 424 Bolu 30,4 37,3 21,1 18,5 48,5 44,2 TR 425 Yalova 0 7,3 0 37,6 0 55,1

Kaynak : TUİK Grafik 50. TR4 Doğu Marmara Bölgesi ve İllerinin 1987-2000 Yılları Arasında GSYİH da Sektör Payları (%)

05

10152025303540455055606570

Yüzd

e (%

)

Tarım(1987)

Tarım(2000)

Sanayi(1987)

Sanayi(2000)

Hizmetler(1987)

Hizmetler(2000)

Sektörler ve Yıllar

TR4 DOĞU MARMARA BURSA ESKİŞEHİRBİLECİK KOCAELİ SAKARYADÜZCE BOLU YALOVA

Tablo 228 ve Grafik 50 incelendiğinde TR4 Doğu Marmara Bölgesinde, 2000 yılı için GSYİH içinde tarım sektörünün payı en fazla Bolu ilinde olup bunu sırası ile Düzce, Sakarya, Bilecik, Eskişehir, Bursa, Yalova ve Kocaeli İlleri takip etmektedir.

235

4.13. Bölgenin Ülke Tarımındaki Yeri Ve Diğer Bölgelerle Kıyaslama TR4 Doğu Marmara bölgesinin ülke tarımındaki yeri 2000 cari fiyatlarla bölgeler düzeyinde hazırlanan tarımsal üretim değeri ile tablo 236’da verilmektedir. Tablo 229. İBBS Düzey 1 - Tarımsal Üretim Değerleri (2000) (Cari Fiyatlarla YTL.)

Bölgeler (İBBS- Düzey 1)

Bitkisel Üretim Değeri

% Canlı Hayvan

Üretim Değeri

% Hayvansal

Ürünler Üretim Değeri

%

Toplam Tarımsal

Üretim Değeri

%

İstanbul B. 57.522.118 0,4 42.324.996 0,6 101.461.215 2,0 201.308.329 0,8Batı Marmara B. 1.266.030.095 8,5 514.664.799 7,7 525.296.775 10,1 2.305.991.669 8,6Ege B. 2.943.791.090 19,7 876.865.651 13,2 797.048.769 15,4 4.617.705.510 17,3Doğu Marmara B. 1.371.178.515 9,2 679.389.383 10,2 708.088.443 13,7 2.758.656.341 10,3Batı Anadolu B. 1.342.232.152 9,0 518.769.534 7,8 490.844.545 9,5 2.351.846.231 8,8Akdeniz B. 2.856.558.852 19,1 621.313.806 9,3 474.048.335 9,2 3.951.920.993 14,8Orta Anadolu B. 1.243.050.900 8,3 585.840.992 8,8 394.305.025 7,6 2.223.196.917 8,3Batı Karadeniz B. 1.299.032.132 8,7 708.145.107 10,6 466.654.819 9,0 2.473.832.058 9,2Doğu Karadeniz B. 536.380.547 3,6 276.512.001 4,2 282.599.973 5,5 1.095.492.521 4,1Kuzeydoğu Anadolu B. 222.367.278 1,5 644.848.969 9,7 301.595.526 5,8 1.168.811.773 4,4Ortadoğu Anadolu B. 409.222.910 2,7 652.998.729 9,8 361.587.869 7,0 1.423.809.508 5,3Güneydoğu Anadolu B. 1.372.713.348 9,2 530.390.645 8,0 274.674.752 5,3 2.177.778.745 8,1TÜRKİYE 14.920.079.937 100 6.652.064.612 100 5.178.206.046 100 26.750.350.595 100

Kaynak: TUİK -2000 (Ekonomik ve Sosyal Göstergeler) Tablo 229 incelendiğinde tarımsal üretim değeri içinde TR4 Doğu Marmara bölgesi bitkisel üretim değerinin %9,2’sini karşılamaktadır. Canlı hayvanlar üretim değerinin % 10,2’si Doğu Marmara bölgesinde bulunmakta olup Ege Bölgesi ve Batı Karadeniz Bölgesinden sonra 3. sırada yer almaktadır. Hayvansal ürünler üretim değerinin %13,7’si Doğu Marmara bölgesinde üretilmekte diğer bölgelere göre 2. sıradadır. Toplam tarımsal üretim değerinin ise % 10,3’ü Doğu Marmara Bölgesitarafından oluşturulmakta 3. sırada yer almaktadır. TR4 Doğu Marmara Bölgesini Oluşturan alt bölgelerin ve İllerin 2000 cari fiyatlarla bölgeler düzeyinde ülke tarımsal üretim içindeki payları ve diğer bölge ve illere göre konumu Tablo 234’de verilmiştir.

236

Tablo 230. İBBS – Düzey 2 - Tarımsal Üretim Değerleri (2000) (Cari Fiyatlarla YTL.)

Alt Bölgeler (İBBS- Düzey 2)


%

Canlı Hayvansal

Üretim Değeri

%

Hayvansal Ürünler Üretim Değeri

%

Toplam Tarımsal Üretim Değeri

%

TR10 57.522.118 0,4 42.324.996 0,6 101.461.215 2,0 201.308.329 0,8 TR21 523.795.715 3,5 199.621.878 3,0 139.375.126 2,7 862.792.719 3,2 TR22 742.234.380 5,0 315.042.921 4,7 385.921.649 7,5 1.443.198.950 5,4 TR31 747.838.346 5,0 175.951.197 2,6 235.328.654 4,5 1.159.118.197 4,3 TR32 1.192.703.222 8,0 252.983.550 3,8 157.912.888 3,0 1.603.599.660 6,0 TR33 1.003.249.522 6,7 447.930.904 6,7 403.807.227 7,8 1.854.987.653 6,9 TR41 867.973.792 5,8 225.386.995 3,4 192.174.912 3,7 1.285.535.699 4,8 TR42 503.204.723 3,4 454.002.388 6,8 515.913.531 10,0 1.473.120.642 5,5 TR51 461.370.214 3,1 151.814.075 2,3 153.552.479 3,0 766.736.768 2,9 TR52 880.861.938 5,9 366.955.459 5,5 337.292.066 6,5 1.585.109.463 5,9 TR61 933.485.501 6,3 225.141.552 3,4 158.606.543 3,1 1.317.233.596 4,9 TR62 1.130.694.304 7,6 220.094.291 3,3 165.706.142 3,2 1.516.494.737 5,7 TR63 792.379.047 5,3 176.077.963 2,6 149.735.650 2,9 1.118.192.660 4,2 TR71 825.026.910 5,5 206.222.925 3,1 137.982.074 2,7 1.169.231.909 4,4 TR72 418.023.990 2,8 379.618.067 5,7 256.322.951 5,0 1.053.965.008 3,9 TR81 88.311.113 0,6 97.400.477 1,5 50.305.628 1,0 236.017.218 0,9 TR82 194.402.624 1,3 204.824.162 3,1 126.833.685 2,4 526.060.471 2,0 TR83 1.016.318.395 6,8 405.920.468 6,1 289.515.506 5,6 1.711.754.369 6,4 TR90 536.380.547 3,6 276.512.001 4,2 282.599.973 5,5 1.095.492.521 4,1 TRA1 119.208.714 0,8 294.584.668 4,4 159.052.060 3,1 572.845.442 2,1 TRA2 103.158.564 0,7 350.264.301 5,3 142.543.466 2,8 595.966.331 2,2 TRB1 287.476.238 1,9 245.637.740 3,7 175.576.819 3,4 708.690.797 2,6 TRB2 121.746.672 0,8 407.360.989 6,1 186.011.050 3,6 715.118.711 2,7 TRC1 403.491.251 2,7 117.031.344 1,8 95.688.139 1,8 616.210.734 2,3 TRC2 712.354.567 4,8 297.802.855 4,5 111.147.150 2,1 1.121.304.572 4,2 TRC3 256.867.530 1,7 115.556.446 1,7 67.839.463 1,3 440.263.439 1,6 TÜRKİYE 14.920.079.937 100 6.652.064.612 100 5.178.206.046 100 26.750.350.595 100 Kaynak : DPT verileri Alt bölgeler bazında 2000 yılı toplam tarımsal üretim değeri incelendiğinde %5,8’lik üretim değeri payı ile TR41 Bursa alt bölgesi (Bursa, Eskişehir, Bilecik) 7. sırada yer almaktadır. TR42 Kocaeli alt bölgesi (Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova) %3,4 ‘lük üretim değeri payı ile 26 bölge içinde 15. sırada yer almaktadır. İller düzeyinde TR4 illerinin 2000 yılı cari fiyatları ile tarımsal üretim değeri, bitkisel üretim değeri, canlı hayvanlar üretim değeri ve hayvansal üretim değeri içindeki payları Tablo 238’de verilmektedir. Tablo 231. Tarımsal Üretim Değerleri (2000) (Cari Fiyatlarla YTL.)

İLLER (İBBS- Düzey 4)


%

Canlı Hayvanlar

Üretim Değeri

%

Hayvansal Ürünler Üretim Değeri

%

Toplam Tarımsal Üretim Değeri

%

Tür

kiye

İç

ersi

ndek

i Y

eri

BURSA 610.748.099 4,1 116.082.707 1,7 127.778.105 2,5 854.608.911 3,2 6 ESKİŞEHİR 178.461.376 1,2 81.716.891 1,2 46.266.904 0,9 306.445.171 1,2 35 BİLECİK 78.764.317 0,5 27.587.397 0,4 18.129.903 0,4 124.481.617 0,5 64 KOCAELİ 62.814.053 0,4 86.550.498 1,3 85.890.608 1,7 235.255.159 0,9 45 SAKARYA 263.314.226 1,8 122.226.939 1,8 162.757.528 3,1 548.298.693 2,1 14 DÜZCE 74.555.878 0,5 45.367.727 0,7 29.675.886 0,6 149.599.491 0,6 60 BOLU 73.695.164 0,5 193.554.099 2,9 227.367.066 4,4 494.616.329 1,9 17 YALOVA 28.825.402 0,2 6.303.125 0,1 10.222.443 0,2 45.350.970 0,2 80 TÜRKİYE 14.920.079.937 100,0 6.652.064.612 100,0 5.178.206.046 100,0 26.750.350.595 100,0

Kaynak : DPT verileri

237

Türkiye’nin bitkisel üretim değeri içinde Bursa ili % 4,1’lik payla 5. % 1,8’lik payla Sakarya ili 19. ve %1,2’lik payla Eskişehir 32. sırada yer almaktadır. Türkiye’nin canlı hayvanlar üretim değeri içinde % 2,9’luk payla Bolu ili 4. %1,8’lik payla Sakarya ili 16. ve % 1,7’lik payla Bursa ili 20. sırada yer almaktadır. Türkiye hayvansal üretim değeri içinde %4.4’lik payla Bolu ili 4. % 3.1’lık payla Sakarya ili 6. ve % 2.5’luk payla Bursa ili 9. sırada yer almaktadır. İller bazında ise 2000 yılı toplam tarımsal üretim değeri incelendiğinde % 3,2 lık payla Bursa ili (Türkiye 6. sı ), %2,1’lik payla Sakarya ili (Türkiye 14. sü), %1,9’ luk payla Bolu ili (Türkiye 17. si), %1,2’lik payla Eskişehir ili, %0,9’luk payla Kocaeli ili, %0,6 payla Düzce ili, %0,5’lik payla Bilecik ili ve %0,2’lik payla da Yalova ili gelmektedir.

238

BÖLÜM 5. PROBLEMLER KISITLAR VE POTANSİYELLERİN ANALİZİ 5.1. Problemler Ve Kısıtların Tespiti Problemleri açık ve net biçimde ortaya çıkarmak için öncelikle problemi doğuran nedenlerin sağlıklı analiz edilmesi gerekir. Kısıtların neler olduğunu ifade eden bu nedenlerin sağlıklı analizi, sorunun giderilmesi için neye ihtiyaç olduğunun belirlenmesine ışık tutar. Dolayısıyla, nedenleri ortaya konulan problemler için çözüm önerilerinin geliştirilmesi kolaylaşır. Bu bölümde bölge tarımının potansiyelleri, problemleri ve kısıtları çözüm önerileriyle birlikte ele alınmıştır. Potansiyeller ve fırsatlar değerlendirilerek uygun stratejilerin belirlenmesine çalışılmıştır. 5.1.1. Sosyo-Ekonomik Problemler Sosyo-ekonomik problemler kapsamında; tarım arazilerinin kaybı (amaç dışı kullanılması), nüfus hareketleri, göç, öz sermaye yetersizliği, tarımsal gelirin düşük olması, kalifiye işgücü yetersizliği, eğitim ve yayım eksikliği gibi konular bölge bazında ele alınmıştır. Türkiye’de olduğu gibi TR4 Doğu Marmara Bölgesinde veraset yoluyla araziler parçalanmaktadır. Tarımsal işletmelerin küçük ve parçalı olması üretimde verim düşüklüğüne ve maliyetlerin yükselmesine neden olmaktadır. Tarım Arazilerinin turizm, sanayi, yerleşim vb. amaçlarla kullanımı tarım alanlarının kaybını hızlandırmaktadır. Kırsal kesimde dağ köyleri başta olmak üzere yaşam koşullarındaki zorluklar ile sosyal ve ekonomik şartların iyileştirilememesi nedeniyle özellikle genç nüfus kent merkezlerine göç etmekte dolayısıyla köylerdeki nüfusun çoğunluğu yaşlı insanlardan oluşmaktadır. Bu da tarımsal faaliyetlerin gereği gibi yapılmamasına neden olmaktadır. TR4 Doğu Marmara Bölgesiyoğun sanayileşme nedeniyle kent merkezlerine kırsal kesimden ve diğer illerden göç alan bir bölgedir. Kırsal kesimde sermaye yetersizliği, tarımsal işletmelerin küçük ve parçalı olması, tarımsal gelirin düşük olması sonucunu doğurmaktadır. Bu durum çiftçilerin tarımsal faaliyetlerden vazgeçmelerine ve arazilerin atıl kalmasına sebep olmaktadır. Kırsal nüfusun neredeyse tamamının geçimini tarımdan sağlaması sebebiyle tarımsal üretimde bulunmayan nüfusun da çiftçi diye nitelendirilmesi, ekonomik ve demografik analizlerde, göstergelerin tarım sektörü aleyhine görünmesine sebep olmaktadır. Tarımla uğraşan nüfusun genelde yaşlı olması ve kırsal kesimde yeterince teknik eleman istihdam edilmemiş olmasından dolayı özellikle yeni teknolojilerin benimsenmesinde ve yeniliklere adaptasyonda zorluklarla karşılaşılmaktadır. Ayrıca bu durum bu yönde yapılan çiftçi eğitim ve yayım faaliyetlerinin etkinliğini azaltmaktadır. 5.1.2. Çevre ve Doğal Kaynak Problemleri Çevre ve Doğal kaynak problemleri kapsamında: Çevre ve kaynak (toprak, su ve hava) kirliliği Tarım topraklarının tuzlanması, Gen kaynaklarının kaybı, Meralarda verim ve kalitenin düşük olması konuları ele alınmıştır TR4 Doğu Marmara Bölgesindeki, sanayileşme, kırsal alan ve bölge dışından olan göç neticesinde Türkiye ortalamasının üstünde seyreden nüfus artışı, şehir planlamasının yetersiz olduğu bölgelerde sağlıksız yapılaşma artmasına ve bu tip yerleşim yerlerindeki atıklar altyapının yetersizliği sebebiyle çevre kirliliğine sebep olmaktadır. Bölgede alt yapı yetersizliği ve derelerin ıslah edilmemiş olması nedeniyle son yıllardaki aşırı yağışlar sel felaketlerine yol açmaktadır. Tarım alanları sel ve su baskınları nedeniyle çok büyük zararlar oluşmaktadır. Bilinçsizce kullanılan tarımsal gübre ve ilaçlar, yetiştiricilikte kullanılan plastikler (sera ve malç) ve ambalajlarının yakılması veya çevreye bırakılması toprak, hava, yeraltı ve yerüstü su kirliliğine neden olmaktadır. Ulaşım ağının özellikle otoyolların yoğun olduğu bir bölgedir. Tarımsal üretimin yol kenarlarına yakın yapılan kesimlerde ağır metallerce kirlenmesi söz konusudur. Tarımsal üretimde sulama ve toprak işlemede yapılan yanlışlıklar nedeniyle tuzlanma meydana gelmektedir. Bölgeye has gen kaynakları bilinçsiz ve aşırı toplama/insan eliyle yapılan tahribat ve doğal afetler nedeniyle gün geçtikçe azalmaktadır.

239

Meralarda aşırı otlatma, otlatma kapasitesinin bilinmemesi, mera amenajmanının yetersizliği yeterince yararlanamamamıza neden olmaktadır. 5.1.3. Tarımda Sektörel Problemler 5.1.3.1.Bitkisel Üretim Problemleri Tarımsal arazilerin miras yoluyla parçalanması ve arazi büyüklerinin yeterli seviyede olmaması dolayısıyla gerekli optimum işletme büyüklükleri kurulamamaktadır. Bitkisel üretimde münavebe yöntemlerinin yetersiz veya hiç kullanılmamasından dolayı hastalık ve zararlılar yaygınlaşmakta ve verim düşüklükleri sebep olmaktadır. Özellikle zeytin üretiminde yetersiz bakım ve sulama eksikliklerinden dolayı ürünlerde var yok yılları oluşmakta buda ürün veriminde düşmelere neden olmaktadır. Tarımsal girdi fiyatlarının yüksek olması ve girdi fiyatlarındaki artışların ürün fiyatlarına yansımaması sonucu maliyetler yüksek olmaktadır. Buda yetersiz girdi kullanımına sebep olmaktadır. Özellikle Eskişehir ilinde pancar üretimine uygulanan kota dolayısıyla pancar yerine uygulanacak alternatif ürün belirlenememesi üretimde aksaklıklara sebep olmaktadır. Yetersiz büyüklükte işletmeler bile traktör almakta ancak ilave makineler yetersiz olduğundan makineleşmeden yeterince faydalanılamamaktadır. Ortaklaşa makine kullanımının uygulamada gerçekleştirilememesi dolayısıyla tarım alet ve makineleri verimli olarak kullanılamamaktadır. Tarımsal ürünlerin üretiminde, hasadında ve depolama aşamalarında uygun olmayan yöntem ve kimyasalların kullanılması ile problemler çıkmaktadır. Bazı bölge ve ürünlerdeki yoğun gübre kullanımı nedeniyle topraklarda kirlenme, yoğun ilaç kullanımı ile doğal dengenin bozulması tarımsal üretimde verimi düşürmektedir. 5.1.3.2.Hayvansal Üretim Problemleri Özellikle büyükbaş hayvancılıkta barınakların yetersiz büyüklükte ve olumsuz şartlarda olması nedeniyle sağlık sorunları yaşanmakta bu da verim düşüklüklerine sebep olmaktadır. Özellikle büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinde işletmelerin küçük ve aile işletmesi tipinde olması, , işletmelerin öz sermaye yetersizliği, üreticilerin bilgi eksikliği üretimi olumsuz etkilemektedir. Ayrıca, kaçak hayvan girişleri ve hayvan hareketlerinin çok ve kontrolunun zor olması zaman zaman salgın hastalıklara neden olmaktadır. Hayvancılığı gelişmiş ülkelerde ekim alanlarının %30 ‘unu yem bitkileri oluştururken Bölgemizde yem bitkileri ekim alanları %10 civarındadır. Buda önemli oranda kaliteli kaba yem açığı ortaya çıkarmakta ve yetersiz beslenme sonucu verim düşüklüklerine sebep olmaktadır. Ayrıca yem konusundaki diğer bir kaynak olan çayır ve meralarımızın miktarı da azdır. Küçükbaş hayvanların otlayabileceği alanların daralması ve çayır mera alanlardaki yetersizlik nedeniyle küçükbaş hayvan varlığı sürekli azalmaktadır. Küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinde entansif yetiştiriciliğe geçilmemiş olması verimde istenilen düzeye erişmemizi engellemektedir. Tavukçuluk sektöründe zaman zaman kamuoyunda yaratılan spekülasyonlar üretimin düşmesine sebep olmaktadır.Bölgemizde bulunan tavukçuluk işletmelerinde ilaç, serum ve yem katkı maddelerinde dışa bağımlılık olmasından dolayı maliyet artmaktadır. Ayrıca fason yetiştiricilik yapan işletmelerin bir kısmının kümes kapasiteleri düşük ve modernizasyon geridir. Arıcılıkta kovan başına verim dünya ortalamasının altındadır. Ayrıca arı yan ürünleri üretimi (polen, probolis, arı sütü, arı zehiri) yok denecek kadar azdır. Bölgemizde üretilen çam balının hammaddesini oluşturan çam pamuklu koşnili alanlarının (Basra), kesim alanları içinde kalarak kesilmesi üretimi olumsuz etkilemektedir. Bunun yanında gezginci arıcılıkta konaklama ve nakliye sorunları vardır.

240

5.1.4. Pazarlama Problemleri Doğu Marmara Bölgesi pazarlama problemlerinde ürün kalitesi, talebe uygun çeşit, tasnif ve pazarlama, nakliye ve pazara hızlı erişim, örgütlenme ve fiyat oluşumu, pazara ürün arzı ve ürün depolama ve ürün muhafazası konularında değinilmiştir. Özellikle meyvecilikte elde edilen ürünlerin, çeşitleri çoğunlukla iç ve dış pazar taleplerine uygun değildir. Mevcut plantasyonlar eski çeşitler ile kurulmuş veya üreticiler bahçe plantasyonlarını yaparken genellikle bu konuyu göz ardı etmektedirler. Dolayısıyla ürünlerin pazarda rekabet gücü düşük olduğundan pazarlama sıkıntısı ortaya çıkmaktadır. Tarımsal üretimde bilinçsiz girdi kullanımı ve kültürel uygulamaların yetersiz olması neticesinde ürünlerin kalitesi ve görünüşü bozuk olabilmektedir. Ayrıca üründeki kimyasal kalıntılar dış pazarda geriye dönüşe sebep olmaktadır. Ürünlerin tasnifi, ambalajlanması, standardizasyon eksikliği ve markalaşma yetersizliği konularında üreticilerin gerekli hassasiyeti göstermemeleri ve bu tesislerin (boylama, işleme, ambalajlama, vb.) yeterli olmaması ürün değerini düşürmektedir. Diğer bir problemde örgütlenme yetersizliği ve mevcut örgütlerin etkinliliğinin zayıf olmasıdır. Dolayısıyla fiyat belirlemede üreticilerin etkinliği yoktur. Bölgede üretimi yapılan yaş meyve ve sebzenin çabuk bozulabilir nitelikte olması ve üreticinin ekonomik problemlerinden dolayı ürününü bekletememesi sonucu pazara düşük fiyatlarla arz etmektedir. Ürünlerin hasat sonrası kayıpları azaltmak için gerekli olan depolama öncesi ve sonrası soğuk zincirin yeterli olmaması kalitenin düşmesine veya ürünün tamamıyla bozularak pazar değerini yitirmesine sebep olmaktadır. Bölgemizdeki tarımsal işletmelerin çoğunun optimum işletme büyüklüğünün altında oluşu; girdi, finansman, tarımsal mekanizasyon ve teknoloji kullanımının yetersizliğini de beraberinde getirmektedir. Küçük işletmeler ürünlerini değeri fiyatına pazarlayamazken, aracı kademeleri artmakta ve bu da fiyat oluşumunu tüketici aleyhine etkilemektedir. Taze tüketim fazlası ürünlerin değerlendirilebilmesi için ürün işleme tesislerinin hızla gelişmesi zorunlu olmaktadır. Tarıma dayalı sanayi tesislerinin yetersizliği dolayısıyla hammaddeleri mamüle dönüşememekte ve katma değer kaybı oluşmaktadır. Demiryolu gibi toplu taşımacılık ağının gelişmemiş olması üreticileri tır taşımacılığına yöneltmiştir. Hava yolu ile yapılan taşımacılıkta nakliye bedelinin çok yüksektir. Ancak kara yolu taşımacılığının süresinin uzun olması ve tırlar da teknolojinin yetersiz oluşu kalite ve zaman kaybına neden olmaktadır. Aynı zamanda ürün üretim yerinde yeterli fiyat bulamazken , tüketim merkezlerine geldiğinde aracılar tarafından yüksek fiyatla pazara arz edilmektedir. Avrupa’nın talep ettiği normlarda birçok ürünün bölgenin ekolojisinde yetişme imkânı olmasına rağmen, üretimde ve ihracatta organizasyonun olmaması nedeni ile ihracat talepleri her zaman karşılanamamaktadır. Özellikle tarımsal ürünlerin ihracatında, katkı ve kalıntı analizi yapan laboratuarların eksikliği ve mevcut laboratuarların da akredite olmaması sorunlara neden olmaktadır

241

5.2. Potansiyellerin ve Fırsatların Tespiti

Tanımlama Mevcut Durum Gelişme Potansiyeli

Nüfus -TR4 Doğu Marmara Bölgesinde toplam nüfus 5.741.241 olup % 31,6 kırsal kesimde yaşamaktadır.

Kırsal nüfus artış hızı binde 7,24 dır.

Arazi ve Sulama Durumu

-Toplam tarım alanı 1.813.807 ha. olup %22 sulanmaktadır. Toplam 812.104 ha’lık sulanabilir arazi mevcuttur.

Tarım arazilerinin miktarında bir artış beklenmemektedir. 406.325,7 hektar alan daha sulamaya açılabilir.

Tarım İşletmelerinin Durumu

2001 Genel Tarım Sayımına göre İşletme büyüklüğü 5,13 ha.’dır. Yalnızca hayvansal üretim yapan işletme sayısı %2,36, yalnız bitkisel üretim yapan işletme sayısı %30,22 ve hem bitkisel hem de hayvansal üretim yapan işletme sayısı %67,42’dir.

Arazilerin bölünmesinin önüne geçilmemesi halinde işletme büyüklüğü daha da küçülecektir. Hukukî düzenlemelerin yapılmasıyla bu durum önlenebilir. Arazi toplulaştırma sulama ve drenaj projelerinin uygulanması ile işletme büyüklükleri ve verimlilikleri artırılabilir.

Bitkisel Üretim

- R4 Doğu Marmara Bölgesi iklimsel olarak polikültür tarım yapılan bir bölgedir. - retimde çeşitlilik vardır. - Verimler, Türkiye ortalamasının üzerindedir. - Katma değeri yüksek meyve - sebze (örtü altı domates, süs bitkileri, incir, zeytin, kiraz vb.) üretim oranı fazladır. - Bölgenin ekolojik özelliklerinden dolayı sebze ve meyve tarımı ön plana çıkmakta, Türkiye üretiminin % 10 unu oluşturmaktadır. - Örtü altı tarımında Doğu Marmara bölgesinin payı % 0,82 ‘dir. - Açıkta sebze yetiştiriciliği yaygındır. - Ülkemizde en fazla süs bitkileri üretimi yapılan 26 il içerisinde %16 Yalova, %8 Sakarya ve %2 ile Bursa ön sıralarda yer alan illerimizdir. - Bölge bitkisel üretiminde kullanılabilecek doğal kaynaklar açısından zengin potansiyele sahiptir. -Organik ürün üretimi, orta düzeyde bir öneme sahiptir.

- Pazar isteğine göre üretim yapılması ihracatı artıracaktır. - Organize tarım bölgeleri ve ürün borsalarının kurulması üretim ve pazarlamadaki aksaklıkları azaltacaktır. - Tütün ve şeker konusunda yapılan yasal düzenlemeler sonucu alımlarının sınırlandırılması ile atıl kalan alanlarda üretim açığı bulunan ürünlerin üretimi (dane mısır, kanola yem bitkileri, vb.) geliştirilebilir. - Uygun alanlarda zeytin üretimi geliştirilebilir. - Konvansiyonel yollarla üretilen ve tüketici sağlığını direkt etkileyen tarımsal ürünlerin sertifikasyon ve kontrol işlemlerine tabi tutularak güvenlik sertifikalı veya organik ürün olarak üretilmesi ve pazarlanması sağlanabilir. - Jeotermal enerji kaynaklarının bulunduğu yerlerde örtü altı tarım geliştirilebilir.

Hayvansal Üretim

- Büyükbaş hayvan varlığında azalma olmakla birlikte Kültür ve melez Irkı hayvan varlığının oranı artmaktadır. - Yapılan desteklemelerle kaliteli kaba yem üretimi ve dolayısıyla et ve süt verimi artmaktadır. - Tarımsal üretim içersinde en gelişmiş sektör kanatlı sektörüdür. - Bölge arıcılık açısından zengin polen kaynaklarına sahiptir.

- Çayır ve mera ıslah çalışmalarının tamamlanması ile kaliteli kaba yem açığı giderilebilir. - Organize hayvancılık bölgeleri kurularak hayvancılık geliştirilebilir. - Bölge su ürünleri açısından önemli su potansiyeline sahiptir. - Orman plantasyonlarında arıcıların konuşlandırılmasına zemin hazırlanarak bal üretimi artırılabilir. Zira yeterince arıcı konuşlanmadığı için tonlarca bal ormanlık

242

- Canlı hayvan pazarları bulunmaktadır. alanlarda toplanmadan heba olmaktadır. - Hayvan pazarlarının iyileştirilerek hayvan borsası haline dönüştürülmesi sağlanabilir. - Organik bitkisel ve hayvansa üretim artırılabilir.

Örgütlenme

Bölgede tarımsal örgütlenme düzeyi yüksektir. Bölgedeki pazarlamaya yönelik en büyük örgüt FİSKOBİRLİK (fındık), MARMARABİRLİK (zeytin) ,KOZABİRLİK (ipekböceği), PANKOOP (şekerpancarı) Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri Sulama Kooperatifleri Su Ürünleri Kooperatifleri Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği Arı Yetiştiricileri, Mantar,Süt,Soğan yetiştiricileri birlikleri vardır.

-Kurulmuş ve kurulacak olan Üretici Birlikleri ile Tarımsal Kooperatiflere teknik ve mali yönden destek sağlanarak geliştirilebilir.

Gıda Sanayi - Sofralık dışı ürünü değerlendirme imkânı - Gıda sanayinde atıl kapasite mevcuttur,

- Meyve ve sebzede yeni işleme sanayinin kurulması - İhracat imkânına sahip ürün üretimi için uygun teknoloji kullanımının yaygınlaştırıcı etki yapacaktır. - Gıda sanayi ihtiyacına göre bölgedeki bitkisel ve hayvansal ürünlerin üretiminde gelişme sağlayacaktır,

Pazarlama - İstanbul gibi metropol bir kente yakın olması - Yaz aylarında turizmin artması

-Bir çok ürün (meyve ,sebze ve süs bitkileri) bölge ve çevresinde pazarlanabilme olanağı bulacaktır,

243

BÖLÜM 6 BÖLGENİN TARIMSAL KALKINMA AMAÇLARININ VE STRATEJİLERİNİN OLUŞTURULMASI 6.1. Bölgesel Master Plan Amaçlarının Belirlenmesi Kaynakların etkin kullanımı ilkesi çerçevesinde insan sağlığını ön planda tutan, dengeli, çevreyle uyumlu, sürdürülebilir ve rekabet gücü olan ve ihracatı ön planda tutan bir tarımsal kalkınmayı katılımcı bir yaklaşımla gerçekleştirmek temel amaçtır. Bu temel amaç kapsamında; TR4 Doğu Marmara Bölgesinde mevcut problemler ve potansiyellerin ortaya konulması ile belirlenen stratejik amaçlar aşağıdadır.

Sürdürülebilirlik ilkesi çerçevesinde kaliteye dayalı üretim artışı ile gıda güvenliği ve gıda güvencesinin sağlanmalıdır.

Bitkisel üretimi, insan ve çevre sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerini en aza indirecek biçimde verim ve kalite artışını sağlayıcı, maliyeti azaltıcı tedbirler alarak yaygınlaştırmak ve çeşitlendirerek pazar şansı yüksek ürünlerin üretimini artırmaktır.

Hayvansal üretimde verim ve kaliteyi artırmak, üretim maliyetlerini düşürmek, çevre, insan ve hayvan sağlığını koruyarak çiftçi gelirini yükseltmektir.

Üreticilerin katılımını ve sorumluluğunu esas alan ve doğrudan üreticilere finansman sağlayan yaklaşıma dayalı kırsal kalkınma projelerinin oluşturulması ve söz konusu projelerin kırsal yaşam şartlarını iyileştirecek biçimde uygulanması,

Kırsal kesimin ekonomik yönden güçlendirilmesi için çiftçi örgütlerinin kurulmasını özendirmek ve kurulu olanların teknik ve mali yönden desteklenerek etkinliklerinin artırılmasını sağlamaktır.

Tarımsal pazarlama alt yapısının iyileştirilmesi ve tarım sanayi entegrasyonunun geliştirilmesini

sağlamaktır.

Tespit edilen bu amaçlar İstatistiki Bölge Birimlerine ayrılan TR4 Doğu Marmara Bölgesi illerinin hepsi için geçerlidir. Bu amaçlar illerin mevcut problemleri ve potansiyelleri dikkate alınarak belirlenmiş olup bu amaçlara ulaşmada izlenecek stratejilerde illerin öncelikleri de dikkate alınarak önerilen projeler Bölüm -7- de açıklanmıştir. 6.2. Stratejilerin Belirlenmesi 1. Bitkisel üretimde gelirin ve verimliliğin artırılması, gıda güvenliği: Strateji

Çiftçilerin gelir seviyesinin düşmesine, kaliteli, verimli ürün üretilememesine ve gıda güvenliliğinin sağlanması,

Kaliteli ve rasyonel Girdi(kaliteli tohum, fide, fidan ve gereği kadar gübre vb) kullanımının sağlanması Tarımsal Kaynakların Etkin Kullanılması Bölgeye uygun katma değeri yüksek sebze ve meyve çeşitlerinin

üretimlerinin artırılması Tıbbi ve aromatik bitki üretiminin artırılması Arz açığı olan ürünlerin üretiminin artırılması (Yem bitkileri, yağlı bitkileri) Üretim maliyetlerinin düşürülmesi Kaliteli ve standartlara uygun ürün üretimi Sulama, drenaj ve tarla içi geliştirme hizmetlerinin yeterli olması, Arazi toplulaştırmasının yaygınlaştırılması, Arazi rantının yüksek olduğu yerlerde tarım arazilerinin amaç dışı kullanım engellenmesi, Bitki hastalık ve zararlılarıyla mücadelenin etkin yapılması, Üretici odaklı üretimden tüketici odaklı üretime yönel inmesi, Kontrol ve denetim hizmetlerinin güçlendirilmesi Organik Bitkisel üretimin Geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması İyi Tarım Uygulamalarının geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması Doğal dengenin korunması

244

2. Hayvansal üretimde gelirin ve verimliliğin artırılması, gıda güvenliği: Strateji

İşletme ölçeklerinin geliştirilmesi Yerli ırktan kültür ırkına geçişin sağlanması için ıslah çalışmalarına devam edilmesi, Yem, bakım ve beslenme şartlarının iyileştirilmesi Kaliteli kaba yem açığının giderilmesi için yem bitkileri üretiminin teşvik edilmesi, Mera ıslahının hızlandırılması, Hayvan borsasının oluşturulması, Kaliteli bal ve arı yan ürünlerinin üretiminin artırılması Organik Hayvansal üretimin Geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması Doğal dengenin korunması, Kaliteli ve standartlara uygun ürün üretimi Kontrol ve denetim hizmetlerinin güçlendirilmesi Hayvan hastalıkları ile mücadele ve kontrolün yaygınlaştırılması

Su Ürünlerinin Stratejisi

Girdi maliyetinin düşürülmesi, Atıkların su ve su kaynaklarını kirletmesinin önlenmesi,, Kaçak avlanmanın önlenmesi, Denizlerde stok miktarlarının tespitinin yeterli olmayışı, Yer üstü su kaynaklarının su ürünleri üretiminde kullanılması Organik Su ürünleri üretimin Geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması Doğal dengenin korunması Kaliteli ve standartlara uygun ürün üretimi Kontrol ve denetim hizmetlerinin güçlendirilmesi

3. Tarımsal Pazarlama ve Tarım-Sanayi Entegrasyonu Tarımsal pazarlama alt yapısının iyileştirilmesi ve tarım sanayi entegrasyonunun geliştirilmesini sağlamaktır. Pazarlama Strateji

Kooperatiflerin ve birliklerin yeterli sayıda kurulması ve etkin çalmasının sağlanması Piyasadaki aracı sayılarının azaltılması, İthal ürünlerin ülkeye girişlerinin sınırlanması, Pazarlama Sistemlerinin iyileştirilmesi, Muhafaza, ve soğuk hava depolarının oluşturulması Ürün ve üretim planlamasının yapılması,

İşleme Sanayi Strateji

İşleme sanayinin talebi doğrultusunda üretim yapılması, Sanayi için uygun olmayan kalitesiz ve yetersiz hammadde üretiminin bırakılması, İşleme maliyetlerinin düşürülmesi, İşleme tesislerinin belirli merkezlerde toplanması yerine hammadde üretiminin yoğun yapıldığı yerlere

kaydırılması, Üretici-sanayici-tüketici zincirinin kurulaması, Sözleşmeli tarım uygulamalarının yaygınlaştırılması, Tarımsal sanayinin geliştirilmesi, Yaygın İşletme şekli olan KOBİ’lerde nitelikli elaman istihdamı artırılmalı ayrıca elamanlara eğitim

çalışmaları geliştirilmesi,

4. Örgütlenme Kırsal kesimin ekonomik yönden güçlendirilmesi için çiftçi örgütlerinin kurulmasını özendirmek ve kurulu olanların teknik ve mali yönden desteklenerek etkinliklerinin artırılmasını sağlamaktır.

245

Strateji

Örgütlenmenin iyileştirilmesi ve teşvik edilmesi Mevcut örgütlerin etkinliğinin artırılması, Üretici örgütlerinin geliştirilmesi için mali ve teknik destek sağlanması

Üreticilerin teknik hizmet alabilecekleri ve ortaklaşa pazarlama yapabilecekleri örgütlenme yapısına kavuşmalarının desteklenmesi,

5.Kırsal Gelirin Artırılması ve Kırsal Toplum Yaşam Şartlarının İyileştirlmesi Stratejisi

Katılımcı bir yaklaşımla tarım dışı gelir getirici faaliyetlerin çeşitlendirilmesi ve desteklenmesi Çevresel etkilere maruz kalan tarım alanlarının korunması Kırsal alanlarda kadın ve gençlerin ekonomik yaşamdaki etkinliklerinin artırılması Çiftçi eğitiminde özel yayım uygulamalarının geliştirilmesi, Miras Yoluyla arazi parçalanmasının önlenmesi, Tarım ve kırsal kalkınma amaçlı sivil toplum kuruluşlarının teknik kapasitelerinin güçlendirilmesi

Kırsal kalkınmaya dönük öncelikli kalkınma amaçları belirlenirken, kırsal göç ve kırsal işsizliğin önlenmesi, kırsal turizmin geliştirilmesi, tarım topraklarının muhafazası göz önüne alınmıştır.

246

BÖLÜM 7 BÖLGE PROGRAM – PROJE ALANLARI VE YENİ PROJE ÖNERİLERİ

Program Proje Kategorisi Proje İsmi Uygulama Yeri Uygulama

Süresi Sorumlu/İşbirliği Yapılan

Kuruluşlar Finans Kaynağı

Yum.Çek.Mey.Ürt.Gel.Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Bilecik-Düzce 2006- TİM Gen. Büt.

Sert Çek.Mey.Ürt.Gel.Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Bilecik-Düzce 2006- TİM Gen. Büt.

Sert Kabuklu Mey.Ürt.Gel.Prj. Eskişehir-Sakarya-Bilecik-Düzce 2006- TİM Gen. Büt. Bağcılığı Geliştirme Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Bolu 2006- TİM Gen. Büt. Sebze Üretimini Geliştirme Prj. Eskişehir-Kocaeli-Düzce 2006- TİM Gen. Büt.

ÇKS ve DGD Projesi Eskişehir-Bursa-Bilecik-Kocaeli-Düzce-Yalova-Bolu-Sakarya 2006- TİM Gen. Büt.

Zeytin Üretimini Geliştirme Prj. Eskişehir-Sakarya 2006- TİM Gen. Büt.,İ.Ö.İ,Çiftçi

Ayçiçeği Üretimini Gel.Prj. Eskişehir- Kocaeli 2006- TİM Gen. Büt. Mak.Buğday Ürt.Geliş.Prj Eskişehir-Sakarya-Bilecik 2006- TİM Gen. Büt. Mısır Üretimim Geliş.Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM Gen. Büt. Çeltik Üretimini Geliştirme Prj. Düzce 2006- TİM-İÖI İÖI-Çiftçi Kimyevi Gübre Analizi Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM Gen. Büt. Mahsul Fiyatına Toh. Prj. Eskişehir-Bilecik-Bolu 2006- TİM. İÖİ İÖİ,Çiftçi Arpa Ürt.Glş.Prj. Eskişehir-Bilecik 2006- TİM Gen. Büt. Aspir Ürt.Glş. Eskişehir 2006- TİM Gen. Büt. Meyveciliği Gel.Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM. İÖİ İÖİ,Çiftçi

Devam Eden Projeler

Üzümsü Meyvelerin Ürt. Gel.Prj. Kocaeli-Düzce -2011 TİM. İÖİ İÖİ, Çiftçi Armutta mycoplazma hast.arş prj. Bursa 2006 TİM.İÖİ İÖİ Kestane fidanı üreticileri için sertifikalı damızlık kaynağı ve kültürel mücadele projesi

Bursa 2006 TİM.İÖİ İÖİ

Soya fasülyesi üretimi geliştirme projesi Bursa 2006 TİM.İÖİ İÖİ

Kanola ve jajabo üretimini geliştirme projesi Bursa 2006 TİM.İÖİ İÖİ Sebze Ürt.Gel.Prj. Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM,İÖİ, İÖİ,Çiftçi Örtüaltı Sebzeciliğini Gel.Prj. Eskişehir-Kocaeli-Düzce-Bolu 2006- TİM. İÖİ İÖİ,Çiftçi Meyve Bahçesi Tesisi Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM. İÖİ İÖİ,Çiftçi Bodur Kiraz Yet. Prj. Kocaeli-Sakarya 2006- TİM. İÖİ İÖİ,Çiftçi Ceviz Yet. Prj. Sakarya-Düzce 2006- TİM. İÖİ İÖİ,Çiftçi Bağcılığı Geliştirme Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Bolu 2006- TİM. İÖİ İÖİ,Çiftçi Erik -Vişne Yet. Prj. Eskişehir-Düzce 2006- TİM. İÖİ İÖİ,Çiftçi Zeytin Üretimini Geliştirme Prj. Eskişehir-Bilecik 2006- TİM. İÖİ İÖİ,Çiftçi Mantarcılık Üretimini Geliş.Prj. Düzce 2006- TİM-İÖI İÖI-Çiftçi Damlama Sulama Sis.Yay.Prj. Eskişehir 2006- TİM. İÖİ İÖİ,Çiftçi

Bitkisel Üretimi Geliştirme

Yeni Proje Önerileri

Mahsul Fiyatına Toh. Prj. Eskişehir-Bilecik 2006- TİM. İÖİ İÖİ,Çiftçi

247

Program Proje

Kategorisi Proje İsmi Uygulama Yeri Uygulama Süresi

Sorumlu/İşbirliği Yapılan Kuruluşlar Finans Kaynağı

Alternatif Ürün Projesi Bursa-Eskişehir-Kocaeli-Düzce 2006- TİM. İÖİ İÖİ,Çiftçi Örtü Altı Sebzeciliğin ve Seracılığın Geliştirilmesi Projesi Eskişehir-Kocaeli-Düzce 2006- TİM. İÖİ İÖİ,Çiftçi Aspir Ürt.Glş. Eskişehir 2006- TİM. İÖİ İÖİ,Çiftçi Ayçiçeği Üretimini Gel.Prj. Bursa-Eskişehir-Kocaeli 2006- TİM. İÖİ İÖİ,Çiftçi Kanola Üretimini Geliştirme Prj. Eskişehir –Sakarya 2006- TİM. İÖİ İÖİ,Çiftçi Dane Mısır Üretimini Geliştirme Prj. Bursa-Eskişehir-Kocaeli-Sakarya 2006- TİM. İÖİ İÖİ,Çiftçi Anız Yakılmasının Önlenmesi Projesi Eskişehir 2006- TİM. İÖİ,Çiftçi Zirai Alet Makine ve Yayım Malzemesi Alımı Projesi Eskişehir 2006- TİM. İÖİ İÖİ Su ve Su Ürünleri Kirliliğini Önleme Koruma ve Kontrol Hizmetlerini Temini Projesi

Eskişehir-Kocaeli 2006- TİM. İÖİ İÖİ

Modern Sulama Sis Yaygınlaştırılması Prj. Eskişehir 2006- TİM, İÖİ, Ö.Sek. İÖİ, Ö.Sek. Jeotermal Is.Sera Tesisi Eskişehir 2006- TİM, İÖİ, MTA TKB, İÖİ,Ö.Sek. Tarımsal İstatistiklerin Güncellenmesi ve Sağlıklı Bir yapıya Kavuşturulması Prj.

Eskişehir-Kocaeli 2006- TİM TKB

İşletmeye Girmiş Tesislerin Etkin Kullanımının Sağlan. Ve Modern Sul.Tek.Benim.Prj

Eskişehir 2006- TİM,Çiftçi TKB,DSİ,ÖİÖİ

İlde Kullanılan Sulama Sularının Kalitesinin Haritalanması Prj Eskişehir 2006- TİM- TKB,DSİ 308 sayılı Tohumculuk yasası çalışmaları

Bursa 2007-2009 TİM İÖİ

Fidan ruhsatlandırma çalışması Bursa –Düzce 2007-2009 TİM İÖİ Sertifikalı Hububat tohumluğu kullanımını teşvik projesi Bursa 2007-2009 TİM İÖİ Sağlıklı Fidanlarla kapama kestane bahçesi kurulması Bursa 2007-2009 TİM İÖİ Yabani Kestane ağaçlarının aşılanması çalışması Bursa 2007-2009 TİM İÖİ

Bitkisel Üretimi Geliştirme (Devamı)

Yeni Proje Önerileri (Devamı)

Sulama kooperatiflerinin sulama sisteminin rehabilitasyonu Bursa 2007-2009 TİM İÖİ Çayır Mera Islahı Prj. Eskişehir-Kocaeli- Sakarya-Düzce 2006- TİM Gen. Büt. Çayır Mera Tesisi Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya 2006- TİM Gen. Büt. İÖİ Yonca Ot Üretimini Geliştirme Prj Eskişehir-Kocaeli- Sakarya-Düzce 2006- TİM İÖİ Gen. Büt. Korunga Ot Üretimini Geliştirme Prj Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM Gen. Büt. İÖİ Fiğ Üretimini Geliştirme Prj Eskişehir-Kocaeli-Düzce 2006- TİM İÖİ Gen. Büt. Slajlık Mısır Üretimini Geliştirme Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM İÖİ Gen. Büt. Silaj Yapımı Prj. Eskişehir-Sakarya-Düzce 2006- TİM Gen. Büt. İÖİ

Çayır Mera ve Yem Bitkilerini

Geliştirme

Devam Eden

Projeler

Çayır Mera Yem Bitkileri Ve Hayvancılığı Geliştirme Projesi Bursa-Eskişehir-Kocaeli-Düzce-Bilecik-Bolu-Yalova-Sakarya

2006- TİM İÖİ Gen. Büt.

248

Program Proje

Kategorisi Proje İsmi Uygulama Yeri Uygulama Süresi


Yem Bitkileri Üre.Gel.Prj. Bursa-Eskişehir-Kocaeli-Düzce-Bilecik-Bolu-Yalova-Sakarya 2006- TİM. İÖİ İÖİ, Çift. Kat.

Yem Bitkileri Toh.Üretim Prj. Eskişehir-Yalova 2006- TİM. İÖİ İÖİ, Çift. Kat. Çayır Mera Tesis Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya 2006- TİM. İÖİ İÖİ, Çift. Kat. Yonca Ot Üre.Gel.Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM. İÖİ İÖİ, Çift. Kat. Korunga Ot Üre. Gel.Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya 2006- TİM. İÖİ İÖİ, Çift. Kat. Macar Fiğ Ot Üretimini Gel.Prj Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM. İÖİ İÖİ, Çift. Kat.

Çayır Mera ve Yem Bitkilerini Geliştirme

(Devamı)


Çayır Mera Yem Bitkilerini Geliştirme Projesi

Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Yalova-Düzce 2006- TİM Gen. Büt İÖİ, Çift.

Kat. Mera Islahı Prj. Bursa-Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM Mera Tespit, Tahdit, Tahsis Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM, Tapu-Kadast-İÖİ Gen. Büt. Devam Eden

Projeler Meralarda kullanılmak üzere çalı kesme ve makaralı sulama makinesı alımı

Bursa-Düzce 2006- TİM İÖİ

Mera Islah Prj. Bursa-Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM, İÖİ İÖİ

Mera Kanunu Uygulamaları

Yeni Proje Önerileri Mera Tespit, Tahdit, Tahsis Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006-

Sığır Suni Tohumlama Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Bolu-Bilecik-Bursa-Yalova

2006- TİM Gen. Büt.

Döl Kontrolü Faaliyetleri Prj. Bursa-Eskişehir-Sakarya 2006- TİM Gen. Büt. Soy Kütüğü Faaliyetleri Prj. Bursa-Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM Gen. Büt.

Ön Soy Kütüğü Faaliyetleri Prj. Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu


Döl Kontrolündeki Boğaların Bakımı Prj. Eskişehir 2006- TİM Gen. Büt. Ana Arı Dağıtımı Prj. Eskişehir-Bilecik-Yalova-Düzce 2006- TİM Gen. Büt.

Devam Eden Projeler

Suni Toh.Hiz.Yay.Prj. Eskişehir-Bilecik-Sakarya-Yalova-Düzce 2006- TİM,Dam.Sığ.Yet.Bir. İÖİ

Hayvan Irklarının Geliştirilmesi Prj Eskişehir 2006- TİM, İÖİ, Tar.Kal.Koop. TKB.İÖİ

Hay.Barınaklarının İyi.Yön.Dest.Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya 2006-2015 TKB,TİM,Çiftçi Örg. TKB,Çiftçi Süt Toplama ve Soğutma Tankı Tesis Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- İÖİ, TİM,Çiftçi Örg. TKB,İÖİ, Çiftçi Büyükbaş Hayvan Irkı Islah Projesi Eskişehir-Sakarya 2006-2015 İÖİ, TKB, Ö.Sek. İÖİ, Ö.Sek. Küçük Baş Hayvancılığı Geliştirme Prj Eskişehir-Sakarya-Bilecik-Düzce 2006- TİM SYDV, Çiftçi Arıcılık Prj Eskişehir-Sakarya 2006- İÖİ, TİM İÖİ, Çiftçi İpekböceği Desteklemesi Projesi Eskişehir 2006- İÖİ, TİM İÖİ, Çiftçi Yaş İpekböceği Kozası Üreticilerine Destek Projesi

Eskişehir 2006- İÖİ, TİM İÖİ, Çiftçi

Süt Sığırcılığı Projesi Eskişehir-Kocaeli-Düzce 2006- TİM Çiftçi TKB,SYDV.Çiftçi Besi Sığırcılığı Projesi Eskişehir 2006-

Suni Tohumlama Desteklemeleri Projesi Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- İÖİ, TİM,Çiftçi Örg. TKB,İÖİ, Çiftçi

Hayvancılığı Geliştirme


Gebe Düve Alımı Prj. Eskişehir-Kocaeli-Düzce 2006- SYDV, TİM SYDV, Çiftti

249


Süresi Sorumlu/İşbirliği

Yapılan Kuruluşlar Finans Kaynağı

Süt Teşvik Primi Uygulamaları Desteklenmesi Prj. Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- İÖİ, TİM, Arı Yet.

Birliği, Orman B.Md İÖİ, Çiftçi

Damızlık Gebe Düve Desteklemeleri Prj. Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- İÖİ, TİM İÖİ, Çiftçi Süt Sağım Ünitesi Eskişehir-Kocaeli-Düzce 2006- TİM, Ö.Sek. İÖİ, Ö.Sek. Suni Tohumlamadan Doğan Buzağıların Desteklenmesi

Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- İÖİ, TİM İÖİ

Sığır Cinsi Hayvanların Tanımlanması Tescili ve İzlenmesi Proj.

Eskişehir-Kocaeli 2006- TİM, Ö.Sek. İÖİ, Ö.Sek.

Açık Besi Çiftliklerinin Yaygınlaştırıl. Prj. Eskişehir 2006- TİM, Ö.Sek. Özel Sekt. Süt Sığırcılığını Gel.Prj. Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM, İÖİ,Çiftçi Örgüt. TKB,İÖİ, Çiftçi Büyükbaş Besiciliğini Gel.Prj. Eskişehir-Sakarya 2006- TİM, İÖİ,Çiftçi Örgüt. TKB,İÖİ, Çiftçi Küçükbaş Hayvancılığı Teşvik Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya 2006- İÖİ, TİM İÖİ, Ö.Sek. Organize Hayvancılık Böl.Oluşturulması Bursa-Eskişehir-Sakarya 2006- San.veTic.Bak., TİM TKB, İÖİ, Müteşb Damızlıkçı B.B. işlt. İçin yem bitkileri üt. Dest.


İpek böcekçiliği ve dut gen kaynaklarının muhafaza edilmesi proj.


İpek böceği üretiminin geliştirilmesi Bursa 2007-2009 TİM İÖİ

Hayvancılığı Geliştirme (Devamı)


100 baş ve üzeri süt inekçiliği işletme sayısının 20 edet işletmeye çıkarılması


B.Baş Şap Aşılaması Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM Gen. Büt. K.Baş Şap Aşılaması Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM Gen. Büt. B.Baş Brucella Aşılaması Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM Gen. Büt. K.Baş Brucella Aşılaması Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM Gen. Büt. B.Baş Anthrax Aşılaması Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM Gen. Büt. K.Baş Anthrax Aşılaması Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM Gen. Büt. K.Baş Çiçek Aşılaması Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM Gen. Büt. K.Baş Mavidil Aşılaması Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM Gen. Büt. Kedi Köpek Kuduz Aşılaması Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM Gen. Büt. Kanatlılarda Newcastle Aşılaması Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM Gen. Büt. K.Baş PPR Aşılaması Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM Gen. Büt. Muhtelif Hayvanlarda Sağlık taraması Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM Gen. Büt.

Devam Eden

Projeler

Kuduzla Mücadele Projesi Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM Gen. Büt İÖİ Kuduzla Mücadele Projesi Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM Gen. Büt İÖİ

Hayvan Hastalık ve Zararlıları ile

Mücadele

Yeni Proje Önerileri Süt Sığırcılığı Mastitis Projesi Eskişehir 2006- TİM Gen. Büt İÖİ

250

Program Proje Kategorisi Proje İsmi Uygulama Yeri Uygulama Süresi


Hayvan Hareketleri ve Karantina Çalışması Projesi Eskişehir 2006- TİM Gen. Büt.

Hayvan Hast.ve Zar.Müc.Pro. Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu

2006- TİM, İÖİ Gen. Büt İÖİ

B.Baş Hay. Brucellosis Yön.Sağ.Tar.Prj. Eskişehir 2006- TİM, İÖİ Gen. Büt İÖİ Salgın Hast.ve Zararl.Müc.Prj. Eskişehir-Sakarya TİM, İÖİ Gen. Büt İÖİ Bakanlık nezdinde alınacak izne bağlı olarak ilimizin güney ilçelerinde Tüberküloz ve Brucelllo hastalık taraması 2008 yılı sonuna kadar tamamlanarak hastalıktan ari işletmeler oluşturulması


Kanatlı ifluenzası hastalığına karşı eğt.çalış.yapılması Bursa-Düzce 2007-2009 TİM İÖİ

Hayvan Hastalık ve Zararlıları ile Mücadele

(Devamı)


2006 yılında hastalıklara karşı koruyucu aşılama programlarının uygulaması sonucu oluşan antikor seviyesi tesbit yapılması Bursa 2007-2009 TİM İÖİ

Entegre Mücadele Çalışmaları Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu


Yönetimli Çiftçi Mücadelesi Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu


Bitki Hastalık ve Zararlılarıyla Mücadele Projesi Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu


Süne ve Kımıl Mücadelesi Eskişehir-Kocaeli 2006- TİM,Çiftçi TKB,İÖİ,BORSA

Kontrollü Örtü Altı Sebze Ürt.Kayıt.Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM Gen. Büt.

Karantina Çalışmaları Eskişehir-Kocaeli 2006- TİM Gen. Büt. Reçeteli Zirai İlaç Kullanım Projesi Eskişehir 2006- TİM,Çiftçi TKB,İÖİ.Çİftçi Hububat Hortunlu Böceği İle Mücadele Prj. Eskişehir 2006- TİM,Çiftçi TKB,İÖİ.Çİftçi Kalıntı Oranı Düşük İlaçların Kullanımının Dest. Prj. Eskişehir 2006- TİM,Çiftçi TKB,İÖİ.Çİftçi Sakarya Nehri havzasında İlaç Kullanımının Azaltılması Prj. Eskişehir 2006- TİM,Çiftçi TKB,İÖİ.Çİftçi Ambar Zararlıları ile Müc.Prj. Eskişehir 2006- TİM, İÖİ İÖİ

Bitki Hastalık ve Zararlıları ile Mücadele

Devam Eden Projeler

Erken uyarı sistemi bulunan ilçelere yedek para alımı Bursa 2006- TİM İÖİ Erken uyarı stasyon sayısının her yıl 2 adet artırılması ve bunların yedek parça ihtiyaçlarının karşılanması Bursa 2007-2009 TİM İÖİ

Armutta pear decline(geriye doğru hızlı ölüm) hastalığı ile mücadele çalışmaları Bursa 2007-2009 TİM İÖİ Bilgisayarlı tahmin ve eken uyarı istasyonlarından alınan verilerin sivil toplum örgütleri, muhtarve önder çiftçilere sms yolu ile gönderilmesi Bursa 2007-2009 TİM İÖİ

Zirai ilaç kalıntı izleme çalışmaları Bursa 2007-2009 TİM İÖİ Elektronik tahmin ve erken Uyarı sistemi ve Don Sensörü Prj. Bilecik 2007 İÖI İÖI

Bitki Hastalık ve Zararlıları ile Mücadele

Yeni proje önerileri

Mikro Krediler Projesi Bilecik 2007 İÖI İÖI-Çiftçi Organik Meyve ve Sebze Üretimini GeliştirmePrj. Eskişehir-Düzce 2006- TİM Gen. Büt.

Organik Nohut Üretimini Geliştirme Eskişehir 2006- TİM Gen. Büt.

Organik Tarım Uyg.ve Gel.Prj. Eskişehir-Düzce 2006- TİM-İÖİ İÖİ,Çiftçi Ekolojik Tarımın

Yaygınlaştrlması ve Kontrolü Devam Eden

Projeler

Ekolojik tarımın yaygınlaşması Bursa-Düzce 2006 TİM İÖİ

Doğancı Barajı Havzası Organik Tarım Çalışmaları Bursa 2007-2009 TİM İÖİ Ekolojik Tarımın Yaygınlaştrlması ve Kontrolü

Yeni Proje önerileri

Organik Tarım Üreticilerinin Kaydedilmesi Çalışmaları

Bursa-Düzce 2007-2009 TİM İÖİ

251


Süresi Sorumlu/İşbirliği Yapılan

Kuruluşlar Finans

Kaynağı Sürvey Çalışması Bursa-Eskişehir-Kocaeli-Sakarya 2006- TİM Gen. Büt. Devam Eden

Projeler Biyolojik Mücadele Prj. Eskişehir-Sakarya 2006- TİM Gen. Büt. Süne Kımıl Mücadelesi Projesi Yeni Proje

Önerileri Süne ile Biyolojik Mücadelede Yeşil Kuşak Prj. Eskişehir 2006- TİM TKB,İÖİ

Tesislerin Denetimi Bursa-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova 2006- TİM Gen. Büt.

Su Ürünleri Yet.Talep Değ. Bursa-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM Gen. Büt. Devam Eden Projeler

Su Ürünleri İstatistik Çalışmaları Kocaeli-Sakarya-Düzce-Bursa-Yalova 2006- TİM Gen. Büt.

Su Ürünleri Üretimini Geliştirme

Yeni Proje Önerileri Su Ürünlerini Geliştirme Projesi Bilecik-Kocaeli-Yalova-Düzce 2006- TİM Gen. Büt.

Tohumluk Kontrolü ve Sertifikasyonu Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM, Gen. Büt.

Tohumluk, Fidan ve Fide Bayii Kontrolü Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM, Gen. Büt.

Gıda, Yem İşletmelerinin Denetimi Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM, Gen. Büt.

İhracat Yapan Firmalara Sertifikasyon Eskişehir-Sakarya-Düzce 2006- TİM, Gen. Büt. Süt ve Süt Ürünlerinde Kalıntı İzleme Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Yalova 2006- TİM, Gen. Büt. Pestisit Kalıntı İzleme Prj. Eskişehir-Sakarya 2006- TİM, Gen. Büt. Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinin Süt Toplama Merkezleri İçin Gerekli Olan Alet Ve Ekipmanın Sağlanması Prj. Kocaeli-Düzce 2006- TİM. İÖİ İÖİ,

Kooperatifler Gıda denetimi geliştirme projesi Bursa-Düzce 2006- TİM İÖİ

Devam Eden Projeler

Gıda güv. Ve kont. Sis. Yeniden yapılması Bursa 2006- TİM İÖİ Gıda İşletmelerinin Denetiminin Etkinleş. Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM, İÖİ İl Kont. Lab. Güçlendirilmesi Prj. Eskişehir-Kocaeli-Sakarya 2006- TİM İÖİ, STÖ Tarımsal Ürt. Kalite, Hijyen Ve Gıda Güvenliği Sağlanması Prj. Kocaeli-Düzce 2006- Zeytin İşletmeleri hijyen rehberi hazırlama Bursa 2007-2009 TİM İÖİ

Gıda Denetim Hizmetlerini Geliştirme Projesi


Gıda kuruluşlarının kayıt altına alınması Bursa-Düzce 2007-2009 TİM İÖİ Su Ürünleri Kirl. ve Koruma

Kont. Hizmetleri Devam Eden

Projeler Su Ürünleri Kirliliği Denetim Hizmetleri Su Ürünleri Koruma Kontrol Hizmetleri Prj Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM Gen.Büt.

Su Ürünleri Kirl. ve Koruma Kont. Hizmetleri Yeni proje Su ürünleri üretim tesisleri için GPS cihazı Bursa 2007-2009 TİM İÖİ

İl Tarım ve Kırsal Kalkınma

Devam Eden Projeler

Yeni proje önerileri

Proje Yürütme Giderleri Kırsal Kalkınma-4 projesi Kırsal Kalkınmaya yönelik Hayvansal Üretim geliştirme projesi Kır.Kalk.Prtoj.Kapsamında Fidan fide ve tohum alınması

Bursa-Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce Bursa-Düzce Bursa

2006-

2007-2009

2007-2009

TİM

TİM

TİM Gen. Büt.

İÖİ

Devam Eden Projeler Kadın Çiftçilerin Eğitimi Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-

Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM Gen. Büt. Kadın Çiftçiler Tarımsal

Yayım Projesi Yeni Proje Önerileri Kadın Çiftçilerin Eğitimi Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-

Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM,İÖİ İÖİ

252


Süresi

Sorumlu/İşbirliği Yapılan

Kuruluşlar

Finans Kaynağı

Devam Eden

Projeler

Arazi Varlığının Belirlenerek Tarım Arazilerinin Köy Bazında Nitelikleri İle Birlikte Kayıt Altına Alınması Bursa-Eskişehir-Sakarya-Düzce 2006- TİM Gen. Büt.

Coğrafi Bilgi Sistemleri ile İstatistiksel Bilgilerin Toplanması Prj Eskişehir-Sakarya-Düzce 2006- TKB,TİM TKB Taşlı Tarım Arazilerinin İyileştirilmesi ve Islahı Eskişehir-Sakarya 2006- TİM, İÖİ İÖİ,Çiftçi

Sorunlu Tarım

Arazilerinin Tespiti ve

Islahı Projesi Yeni Proje

Önerileri Çevre Amaçlı Tarımsal Arazilerin Korunması (ÇATAK) Projesi Eskişehir-Kocaeli 2006- TİM. İÖİ İÖİ Tarımsal Yayım Hizmetlerinin Dest.ve Gel.Amacıyla Eğ.Faal. Yapılması Eskişehir-Kocaeli-Sakarya-Düzce 2006- TİM Gen.Büt.

1000 Köye 1000 Tarım Danışmanı Prj. Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu -2006 TİM, İÖİ İÖİ Devam

Eden Projeler

Kooperatif Ortak. Eğitim Projesi Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM TKB

Yayım Hizmetlerinin Etkinleştirilmesi Bursa-Eskişehir-Sakarya-Düzce 2006- TİM, İÖİ İÖİ Org. Tarımın Yay. Yönelik Çiftçi Eğitim Prj Eskişehir-Kocaeli-Düzce 2006- TİM, İÖİ İÖİ Etkili ve Yeterli Girdi Kullanımı İçin Eğt. Pr. Eskişehir-Sakarya 2006- TİM, İÖİ İÖİ Sözleşmesi çiftçiliğin yay. Yönelik yayım prj Eskişehir-Sakarya 2006- TİM, İÖİ İÖİ İyi Tarım Uyg. Eğt.ve Yayım Projesi Eskişehir-Sakarya-Düzce 2006- TİM TKB Enformasyon,Yayım,Tanıtım Projesi Eskişehir-Sakarya-Düzce 2006- TİM, İÖİ İÖİ

Çevre Amaçlı Tarımsal Arazilerin Korunması (ÇATAK) Projesi Eskişehir-Kocaeli 2006- TİM. İÖİ İÖİ

Sözleşmeli Üretimde Eğitim ve Yayım Projesi Eskişehir 2006- TİMİÖI İÖI

Köy Merkezli Tarımsal Üretime Destek prj. Bursa-Eskişehir-Bilecik-Kocaeli-Sakarya-Düzce-Yalova-Bolu 2006- TİM, İÖİ İÖİ,TKB

Yeni Proje

Önerileri

Çiftçilerin SMS yoluyla Bilgilendirilmesi Prj. Kocaeli 2006- TİM, İÖİ İÖİ Tar.kalkınma kooperatiflerine süt soğutma tankı alımı Bursa 2006 TİM İÖİ Bazı ilçelere pnömatik mibzer alımı Bursa 2006 TİM İÖİ Dane mısır kurutma tasisi Bursa 2006 TİM İÖİ

Devam eden

projelr Sebze meyva paketleme depolarının yapımı ve yarım kalan inşaatların tamamlanması Bursa 2006 TİM İÖİ

Meyve sebze İşleme Tesisi Kurulması Prj. Eskişehir-Sakarya 2006 TİM TKB,İÖİ,Ö.Sek

Tarımsal Yayım

Hizmetlerinin Desteklenmesi

Yeni Proje Önerileri Yağ İşleme Tesislerinin Kurulması Prj Eskişehir 2006 ,İÖİ,Ö. Sek. İÖİ,Ö.Sek.

Süt ve Süt Mamulleri Entegre Tes. Prj. Eskişehir-Sakarya 2006- TİM,İÖİ,Ö. Sek. TKB,İÖİ,Ö.Sek Entegre Et Sığırcılığı Projesi Eskişehir 2006- TİM,İÖİ,Ö. Sek. TKB,İÖİ,Ö.Sek Soğuk Hava Depolarının Kurulması Projesi Eskişehir-Düzce 2006- TİM ÖzSek İÖİÖzel Sek

253

BÖLÜM 8 EKLER 8.1. TR4 Doğu Marmara Bölgesi İllerine Ait Doğal Kaynak Envanteri 8.1.1. TR 41 – Bursa ili Doğal Kaynak Envanteri Yenilenebilir Kaynaklar

Kaynak Tanımlama

a) Güneş ve Yağış:

Güneş : Güneşli Gün Sayısı 111,1 Güneşlenme süresi Güneşlenme Şiddeti cal/cm2.dak. Yağış: Uzun yılar ortalama yağış miktarı 724 mm

b) Tarımsal Topraklar ve Tarım Arazisi

Tarımsal Topraklar : Genel bir değerlendirme ile ilde daha çok alüviyal kahve rengi orman,kireçsiz kahverengi orman,rendina hidromafik alüviyal ve vertisol toprakların yer aldığı söylenebilir. Tarım Arazi : Bursa ilinde toplam tarımsal faaliyet gösterilen arazi varlığı 430.950 ha. dır. Tarım arazilerinin toprak kabiliyet sınıfı ise I. Ve V. Sınıf arasında 286.690 ha. dır. Kalan alanların sınıfı ise VI-VIII arazilerden oluşmaktadır

c)Su ve Rüzgâr: (sulama, Rüzgâr ve termik enerji ) Kaynakları ve Sulama potansiyeli

Sulama Potansiyeli : Bursa ilinde tarım yapılan 430.950 hektar alanın %55.52 si olan 240.543 hektarı sulanabilir durumdadır.127.394 da arazi DSİ,KHGM VE halk tarafından % 30 luk kısmı fiilen sulanmakta dır. Su Kaynakları İlin Toplam Yer Altı ve Yerüstü Su Kaynağı 3.945 hm3/yıl dır. İlin Toplam Su Yüzeyi : 49.709 ha Bursa ilinde önemli akarsu kaynakları olarak Nilüfer çayı ,M. Kemalpaşa çayı ile bir çok dere bulunmaktadır. İlde akarsu kaynakları genelde tarım arazilerinin sulanmasında kullanılmaktadır. Bursa ilinde İznik ve Uluabat gölleri ile içme suyu amaçlı doğancı ve nilüfer barajları önemlidir. Uluabat gölü tarım arazilerinin sulanmasında kullanılmaktadır. Bu gölden yılda 39.78hm3 su sulama amaçlı kullanılmaktadır. Doğancı ve nilüfer barajlarından yılda l70 hm3 içme suyu sağlanmaktadır. Jeotermal Enerji: önemli jotermal kaynaklara sahiptir. Bunlardan Bursa ili merkezde kükürtlü kaplıcaları, İnegöl ilçesinde Oylat kaplıcaları bulunmaktadır. Bursa ili jeotermal kaynaklar bakımından zengin olmasına rağmen sadece turizm amaçlı kullanılmakta olup, tarımsal amaçlı kullanılmamaktadır. Rüzgar Enerjisi: Karacabey ilçesi boğaz köy mevkiinde rüzgar enerjisi potansiyeli bulunmakta olup,bu konu ile ilgili çalışmalar devam etmektedir.Son zamanlarda özel rüzgar enerjisi kurulması için girişimler mevcuttur

d) Ormanlar ve muhafaza

İlin doğal orman ve fundalık varlığı 489.412 ha. dır. Ormanlar kızılçam, sarıçam, karaçam, ardıç, sedir, meşe, köknar, ladin,ceviz, çınar, kızılağaç, dişbudak, akçaağaç, fıstıkçamı, defne,kestane,ıhlamur, pırnal meşesi ve sığla v.b orman ağaçlarından oluşmaktadır. Orman içi ve civarındaki köyler orman köyleri olarak kabul edilmiş olup buralara muhafaza amaçlı özel yardımlar sağlanmıştır.

e) Diğer Flora ve Fauna

Doğal Türler: de Bursa ovasından Uludağ’ın doruklarına doğru değişen bitki topluluklarının meydana getirdiği orman kuşaklarıdır. Milli Parkın elverişli tabiat şartları ayı, kurt, çakal, tilki, karaca, geyik, tavşan, domuz, keklik, yabani güvercin, akbaba, kartal, çaylak, bülbül, çalıkuşu gibi hayvanların yaşamasına ve çoğalmasına imkan vermiştir.

Kaynak : İl Tarım Master Plan-KHGM-DSİ

254

Yenilenemeyen Kaynaklar Kaynak Tanımlama

a)Madenler

İlde bulunan belli başlı madenler şunlardır: Altın, Nikel, Antimiyan, Asbest, Mermer, Demir, Kömür, Vollasnit, Kuvars, Bakır, Kurşun-Çinko, Bentonit, Kuvarsit, Bor Tuzları, Alumit, Zeolit, Oniks, Krom, Manyezit, Kalsedon, Talk, Diyabaz, Kireç taşı saymak mümkündür

b)Tarihi ve turistik yerler Şehir merkezinde bulunan Osmanlı dönemine ait eserler, İznik ilçesinde Roma dönemi eserlerinin bulunduğu tarihi alanlar ile Uludağ,Mudanya gibi doğal turistik alanlar bulunmaktadır.

c)Doğal Koruma Alanları

Doğancı barajı (baraj 43,03 hm3) havzası koruma altına alınmıştır. Doğancı barajı yüzey alanı 155 ha.dır.Nilüfer çayı üzerinde kurulan baraj Bursa ilinin içme suyu temini için kurulmuştur.Barajın koruma havzasına alınarak havzada Büyük Şehir Belediye Başkanlığının öncülüğünde organik tarım projesi başlatılmıştır. Bursa ili genelinde doğal sit alanları Dobruca ııı,derece Doğal sit alanı Kükürtlü sıcak su doğal sit alanı Tabakhaneler sıcak su 3,derece doğal sit alanı Ankara yolu kuzeyi 3, derece doğal sit alanı Cumalıkızık çevresi 1. ve ıı. Derece doğal sit alanı Ürünlü doğal sit alanı Balat ı. derece doğal sit alanı Zeytinbağı ııı. Derece doğal sit alanı Osmangazi ,Yıldırım ve Nilüfer ilçelerinde ı., ıı. Ve ııı. Derece doğal sit alanları Kumyaka köyü 3. derece doğal sit alanı


255

8.1.2. TR 412 – Eskişehir ili Doğal Kaynak Envanteri Yenilenebilir Kaynaklar

Kaynak Tanımlama


Güneş: Güneşli Gün Sayısı 104,9 Güneşlenme süresi 6 saat 50 dakikadır. Güneşlenme Şiddeti 294,57 cal/cm2.dak. Yağış: Uzun yılar ortalama yağış miktarı375,8 mm


Tarımsal Topraklar: İklim ve topografya ve ana madde farklılıkları nedeniyle Eskişehir’de çeşitli toprak grupları oluşmuştur.Büyük toprak gruplarının yanı sıra toprak örtüsünden yoksun bazı arazi tipleri de görülmektedir. Alüviyal Topraklar, Hidromorfik Alüviyal Topraklar, Kolüviyal Topraklar, Kahverengi Topraklar, Kırmızı Kahverengi Topraklar, Kahverengi Orman Toprakları, Kireçsiz Kahverengi Orman Toprakları, Kestane rengi Topraklar, Diğer Araziler (Çıplak Kaya ve Molozlar, Irmak Taşkın Yatakları) toprak cinsleri takip etmektedir. Tarım Arazisi: Eskişehir ili alanı 1.365.248 ha tarım alanı 908.404 ha olarak bildirilmiştir. Ekilebilir arazilerin tarım dışı alanlara kaymakta olduğu düşünülmektedir. I. ve IV. sınıf arasında kalan arazi miktarı 615.190 ha dır. 750.058 (V-VIII) arazilerden oluşmaktadır.

256

c)Su ve Rüzgar: (sulama, Rüzgar ve termik enerji ) Kaynakları ve Sulama potansiyeli

Su Kaynakları İlin Toplam Yer Altı ve Yerüstü Su Kaynağı 1538,5hm3/yıl dır. İlin Toplam Su Yüzeyi : 11.218 ha Eskişehir ilinin başlıca sulama suyu kaynakları Sakarya nehri ile Porsuk çayı, Sarısu ve Seydisuyu’dur.Sakarya nehrin ortalama debisi 8.678 m3/sn’dir.Porsuk çayının ortalama debisi 13.910 m3/sn’dir. Sarısu’yun Debisi1.374 m3/sn’dir. Seydisuy’nun debisi ise 1.374 m3/sn’dir.İl yer altı suyu rezervi bakımından da oldukça zengin sayılır. Ovaların yıllık yer altı su rezervleri; İnönü ovasının yeraltı suyu yıllık rezervi 5*10 6 m3/yıl dır.Kaynaklar İnönükaynağı (Büyük Havuz) 0.198 m3/sn, İnönü küçük havuz kaynağı 0.012 m3/sn. Eskişehir ovasının yer altı suyu yıllık rezervi 85*10 6 m3/yıl dır. Eminekin gölü bileşik kaynağı 0.005 m3/sn, Aktaş ılıcabaşı kaynağı 0.15 m3/sn, Ilıcabaşı kaynağı 0.1 m^/sn dir. Yukarı Sakarya Ovasınınyeraltı suyu yıllık rezervi ise 435*10 6 m3/yıl dır. İrili ufaklı 800 adet kaynak vardır. Rüzgarlar Eskişehir ve Sivrihisar’da en fazla kuzey(Yıldız), kuzeybatıdan(Karayel), Seyitgazi’de ise güneybatı (Lodos) ve güneyden (Kıble)esmektedir.En kuvvetli rüzgarların geliş yönü Eskişehir ve Sivrihisar’da kuzey, Seyitgazi’de ise güneybatıdır. Eskişehir ilinde Porsuk (….km),Sakarya (….km), Sarısu (….km) Seydi suyuİzmir ilinde Gediz (401 km), Küçük Menderes (124 km.) ve Bakırçay (129 km.) olmak üzere üç büyük akarsu vardır. Adlarını verdikleri havzalarda tarımsal sulama amaçlı kullanılmakta olan bu nehirler, Türkiye akarsu havzaları su potansiyelinin % 2.8' ini teşkil etmektedir. İzmir ilinde Karagöl ve Gölcük gölleri bulunmakta, İzmir ve çevresi için rekreasyon ve dinlenme alanı olarak kullanılan bu göllerden Gölcük, çevresindeki tarım arazilerinin sulanması amacıylada kullanılmaktadır. Sulama Potansiyeli Sulanabilir arazi miktarı : 581.359 ha Planlama :199.269 ha Sulamaya elverişli arazi :202.609 ha Ekonomik olarak sulanan arazi:127.159 ha KHGM Sulamaları :27.509 ha DSİ sulamaları :54355 ha Halk Sulamaları :45.295 ha Jeotermal Enerji: Bölgenin Merkez ilçe ve Sakarılıca beldesi, İnönü ilçesi, Mihalıççık ilçesi ve Sivrihisar ilçelerinde jeotermal enerji kaynaklarının bulunduğu Ilıca bölgesi olup, buralara yapılacak olan turistik tesisler yoluyla bu kaynakların turizm yoluyla değerlendirilmesi söz konusu olacaktır. Sıcaklık dereceleri 18-56 C0 arasında olup çok yüksek değildir. Rüzgar: Eskişehir ve Sivrihisar’da en fazla kuzey(Yıldız), Kuzeybatıdan (Karayel), Seyitgazi’de ise güneybatı (Lodos) ve güneyden (Kıble) esmektedir. En kuvvetli rüzgarların geliş yönü Eskişehir ve Sivrihisar’da kuzey, Seyitgazi’de ise güneybatıdır.


77.348.408 Hektar alana sahip olan ülkemizde, 20.703.122 Hektar Orman alanı bulunmaktadır. İlimiz Eskişehir'de ise 1.413.165 Hektarlık alanın 360.000 hektarı ormanlıktır.Bu da genel yüzölçümün %26'sına tekabül etmektedir.Ancak bu ormanlık alanın yarısı verimsiz, korunan alanlardan oluşmaktadır. Verimli olan diğer yarısında ise üretime dönük her türlü ormancılık çalışmaları yapılabilmektedir. Eskişehir'i diğer illerden ayıran bir özellik olarak da, İlimiz kuzey Anadolu'dan, İç Anadolu bozkırına geçiş noktasında bulunmaktadır. Kritik bir iklim kuşağındadır. Kuzey ve güney bölgelerinde nadide güzellikte ormanlar mevcut iken, doğu yönü adeta bozkır görünümündedir. Bu yüzden ilimiz, ormancılık faaliyetlerinin çok hassas ve titizlikle uygulanması gereken bir coğrafi yapıya sahiptir

257


İç Anadolu stepleri, Kuzey Anadolu ve Batı Anadolu ormanları, Eskişehir'in bitki örtüsünü oluşturur. Sündiken Dağları'nın, Porsuk Vadisi'ne bakan güney yamaçlarında, 1000 metreden sonra meşe çalılıkları, daha sonra da bodur meşeler görülür. 1300 metreden sonra yer yer kara çamların göze çarptığı Sündiken Dağları'nın, Türkmenbaba, Eşekli Türkmen Tepesi ve Bozdağ'ın Sakarya Vadisi yönü incelenirse, (özellikle Tandırlar Dağküplü Köyleri arası çok sıktır) karaçamla kaplı olduğu gözlenir. Burada karaçamların arasında, kızıl çamlar da görülür. Taştepe ve Mihalıççık civarına kadar sarıçamlar yer alır. Yapıldak civarındaki çam ormanları arasında, yüksek meşeler görülür. Eskişehir'in güneyindeki platolarda ve Çifteler Ovası'nda orman yoktur fakat karakteristik step bitkileri vardır. Sarısu Porsuk Vadisi'nin bitki örtüsünü, yumak, yavşan ve kekik oluşturur. Porsuk ve Keskin Dereleri'nin kenarlarındaki bitki örtüsü ise, söğütler, kavaklar, karaağaçlar ve koruluk oluşur. İlin kuzeyinde yer alan Çatacık ormanları yabanıl hayat bakımından oldukça zengindir. Porsuk, Seydisuyu ve Sakarya Nehri ile, Sarıyar ve Porsuk Barajlarında bol miktarda sazan, yayın, karagöz gibi tatlı su balıkları bulunur, Sivrihisar yakınlarındaki Yakapınar ve Balıkdamı da gerek göçmen kuşlara barınak olması, gerekse yabanıl hayat açısından oldukça önemlidir.

Kaynak : İl Tarım Master Plan-KHGM-DSİ Yenilenemeyen Kaynaklar

Kaynak Tanımlama

a)Madenler İlde bulunan belli başlı madenler arasında, Koalen, Jips, Lületaşı, Manyezit, Bor,Perlit, Manganez, Nikel, Sepiyolit, Talk, Linyit, Asbest, Florit, Toryum, Vermikulit,Altın, Krom, Mermer.

b)Tarihi ve turistik yerler

Frig Vadisi ,Antik Yazılıkaya Kenti, Yazılıkaya (Midas Anıtı), Bitmemiş Anıt, Bitkisel Motifli Anıt (Sümbüllü Anıt - Damalı Anıt), Küçük Yazılıkaya (Arezastis) Anıtı, Anıtsal Frig Kaya Mezarlığı, Gerdekkaya Mezar Anıtı, Hamam kaya, Aslanlı Mabet, Büyükyayla (Seyircek) Nekropolü, Frig Kaleleri, Han Antik Kenti, Seyitgazi Kervansarayı ( Eski Han ), Develik Han, Selçuklu Hamamı, Sücaattin Hamamı, Gavur Hamamı, Uyuz Hamamı, Alpanos Hamamı, Çırçır Çeşmesi, Menimhane ( Ulupınar ) Çeşmesi, Santabaris Antik Kenti, Fethiye Örenyeri, Midaion / Karahöyük, Pessinus Arkeolojik Siti, Müze, Türbe ve Külliyeler, Anadolu Üniversitesi Cumhuriyet Tarihi Müzesi, Lületaşı Müzesi, Havacılık Müzesi, Çağdaş Sanatlar Müzesi, Sivrihisar-Ballıhisar, Yunus Emre Müzesi, TCDD Demiryolları Müzesi, Alaaddin Camii, Yunus Emre Külliyesi ve Türbesi, Seyyid Battal Gazi Türbe ve Külliyesi, Sücaattin-i Veli Türbe ve Külliyesi, Üryan Baba Türbesi, Kümbet Baba (Himmet Baba,Himmet Dede Kümbeti), Melikgazi ( Melekgazi ) Türbesi, Garipdede ( Yılanlıran ) Türbesi,

c)Doğal Koruma Alanları Koruma Sahaları

Eskişehir Mihalıççık, Alpu ve Sarıcakaya Yaban Hayatı Koruma Sahası, Eskişehir Günyüzü - Kayakent Yaban Hayat Koruma Sahası, Eskişehir Sivrihisar - Balıkdamı Yaban Hayat Koruma Sahası,

Kaynak: İl Tarım Master Plan-KHGM-DSİ

258

8.1.3. TR4 – Bilecik ili Doğal Kaynak Envanteri

Yenilenebilir Kaynaklar Kaynak Tanımlama

a) Güneş ve Yağış

Güneş: Güneşli Gün Sayısı 185 gün Güneşlenme süresi 6 saat 25 dakikadır. Güneşlenme Şiddeti 330,84 cal/cm2.dak. Yağış: Uzun yılar ortalama yağış miktarı 470 mm

b) Tarımsal Topraklar

Tarımsal Topraklar : Bilecik’te iki tip toprak hakimdir. Bunlar kahverengi orman toprakları ve kireçsiz kahverengi orman topraklarıdır. Sakarya nehri ile kolları boyunca alüvyonlu topraklar bulunmaktadır. Tarım Arazisi : Bilecik ilinde 140.743 hektar tarım arazisi mevcuttur. I. ve IV. Sınıf arasında kalan arazi miktarı 105.890 ha.dır. 34.853 ha. alan diğer sınıf ( V-VII ) arazilerinden oluşmaktadır.

c) Su ve Rüzgar; ( sulama, rüzgar ve termik enerji ) kaynakları ve Sulama Potansiyeli

Su Kaynakları İlin Toplam ( Yeraltı ve Yerüstü ) su kaynağı 374,7 hm3/yıl İlin Toplam Su Yüzeyi: 904 ha. Bilecik ilinde Sakarya nehri ( 410 ha ), Karasu Çayı ( 44 ha ) olmak üzere 2 büyük akarsu vardır. Yer altı su kapasitesi ise 54,7 hm³ / yıl ‘dır. Bilecik ilinde toplam Baraj ve gölet yüzeyi 450 ha’dır. Sulama Potansiyeli Sulabilir arazi miktarı : 68.927 ha Sulanan arazi : 21.944 ha

d)Ormanlıklar ve Muhafaza

Doğal ve plantasyon olarak 228.612 hektar orman bulunmaktadır. Ormanların yüksek yerlerinde karaçam ve kayın plato gibi yerlerde kızıl çam ve meşe, ova ve alçak kesimlerde de kestane ile birlikte meşe türlerine sıklıkla rastlanır. Yükselti arttıkça kestanelerin sayısı azalmakta,kayın ormanları egemen hale geçmektedir.Orman içi ve civarındaki köyler orman köyleri olarak kabul edilmiş olup buralara özel yardımlar sağlanmıştır.

e)Diğer Flora ve Fauna

Doğal Türler : Gerek orman arazileri gerekse açık otlaklar ve meralar flora ve fauna bakımından zengindir. Meşe ormanlarında yaban domuzu bulunmaktadır. Tarımsal çeşitler : Yerel fasülye türleri, Söğüt ilçesinde Çaltı domatesi yöreye has çeşitlerdir.

Kaynak : İl Tarım Master Plan-KHGM-DSİ Yenilenemeyen Kaynaklar

Kaynak Tanımlama

a)Madenler

Bilecik ili seramik, refraktör ve döküm endüstrisinin ana hammaddelerince zengin yataklara sahiptir. Söğüt ilçesinde zengin kil, kaolin pegmatit yatakları vardır. Bilecik-Pazaryeri yolu çevresi ile Sakarya vadisindeki ocaklardan da kuvars-kuvars kumu rezervi vardır. Bilecik ilinde zengin ve kaliteli, ihracata yönelik mermer yatakları rezervleri mevcuttur. Sanayisi de bu yönde gelişme göstermektedir. İlimizde ayrıca sanayi talkı olarak isimlendirilen ve pudra yapımında kullanılan talk rezervi yönünden de zengindir.Kum ve taş ocakları faaliyetlerince de yeterli düzeydedir.

b)Tarihi ve Turistik Yerler

Türkiye’nin diğer bölgelerinde olduğu gibi, Bilecik’te de birçok turistik ve tarihi mekanlar vardır. İlimiz doğal yapısıyladerin vadilerle parçalandığından her yerin kendine kendine özgü bir güzelliği olduğu ve ormanlık olduğu av ve doğa turizmine uygun olduğu bilinmekte ayrıca büyük şehirlere yakınlığı ile tercih edilmektedir. Osmaneli-Selçik içmeceleri ve Çaltı kaplıcaları, Şeyh Edebali Türbesi, Ertuğrul Gazi Türbesi, Dursunfakih Türbesi, Orhangazi camii, Kasımpaşa camii, Köprülümehmet paşa sarayı tarihi kalıntılarımızdır.


259

8.1.4. TR 421 Kocaeli ili Doğal Kaynak Envanteri Yenilenebilir Kaynaklar

Kaynak Tanımlama


Güneş: Güneşli Gün Sayısı 157,2 Güneşlenme süresi 5 saat 34 dakikadır. Güneşlenme Şiddeti 272,04 cal/cm2.dak. Yağış: Uzun yılar ortalama yağış miktarı 798,6 mm


Tarımsal Topraklar: Kocaeli ilinde gerek iklim gerekse topografya farklılıkları nedeniyle çeşitli topraklar oluşmuştur. Bunların yanı sıra toprak örtüsünden yoksun bazı arazi tipleri de görülmektedir. Toplam arazi varlığının toprak gruplarına göre dağılımında ilk üç sırayı kireçsiz kahverengi orman toprakları (% 70,56), redzina topraklar (% 15,89) ve alüviyal topraklar (% 4,65) almaktadır. Tarım Arazisi: Kocaeli ilinin toplam tarım alanı 156459 ha ‘dır. İlde ekonomik olarak işlenebilecek nitelikteki tarım alanlarının( I,II,III ve IV. Sınıf arazilerin) payı % 29,03 düzeyinde kalmaktadır.


Su Kaynakları Genel olarak su varlığı yer altı ve yerüstü su kaynakları olarak iki ana bölümde ele alınmıştır. İlin yeraltı su kaynakları potansiyeli yer altı suyu ( ildeki toplam emniyetli rezervuar) 2149 hm 3 / yıl, yerüstü su kaynakları potansiyeli 2091 hm 3 / yıl olup, toplam su yüzeyleri alanı ise 1125 ha’dır. İlde sulama, taşkın önleme , içme suyu temini ve diğer amaçlarla kurulmuş birçok gölet ve baraj bulunmaktadır. Sapanca Gölü, Sakarya ve Kocaeli İllerinin sınırlarını içinde yer alan bir tatlı su gölü olup, çevre yerleşim yerleri için önemli bir içme ve kullanma suyu kaynağıdır.Göl halen Adapazarı’nın içme suyunu karşılamaktadır. Bunun yanında Seka, Tüpraş ve Petkim gibi Kocaeli’ndeki büyük sanayi kuruluşlarının kullanma suları ihtiyacı da aynı kaynaktan sağlanmaktadır. Göl alanı 47 km2 olup, yıllık emniyetli doğal verimi 129,5 hm3 olarak tespit edilmiştir. Göl, Kocaeli ve çevresi için rekreasyon ve dinlenme alanı olarak kullanılmaktadır. Sulama Potansiyeli Sulanabilir arazi miktarı : 19.239 ha Sulanan arazi miktarı : 13.964 ha Jeotermal Enerji: İlimizde İzmit merkez ilçe’ye bağlı Bahçecik’te ve Gölcük İlçemize bağlı Yazlıkköy’de jeotermal enerji kaynakları bulunmaktadır. Her iki jeotermal enerji kaynağı da kaplıca olarak kullanılmaktadır. Rüzgar Enerjisi: İlimizde Rüzgar enerjisinden faydalanılmamaktadır.


Doğal ve plantasyon olarak İlimizde 138170 ha orman alanı bulunmakla birlikte Merkez ilçe ve diğer ilçelerimizde özel çam dikim sahaları da bulunmaktadır. İzmit Körfezinin kuzey ve doğusunu dar bir şerit halinde bir orman altı tipi olan maki formasyonu çevirir. Körfez çevresinde Akdeniz bitki özelliğini zeytin ağacı belli eder. Buradaki maki topluluğu arasına, Akdeniz Bölgesindekilerden farklı olarak kocayemişi (Arbutus unedo), kermez meşesi (Quercus ılex), karaçalı, yaban gülü gibi ağaçlar da çokça rastlanır. Körfezin kuzey batısında ve doğusunda 100-500 m yükseklikleri arasında doğu Marmara’nın esas karakterini belirten geçiş bitkileri görülmektedir. Maki bitki topluluğunun hemen kuzeyinden başlayan alanlarda orman, fundalık ve step karışımı yer almaktadır.


Gerek orman arazileri gerekse açık otlaklar ve meralar flora ve fauna bakımından zengindir. Doğada buğdaygiller, engerek otlugiller, çançiçeğigiller, karanfilgiller, toplu çiçekgiller, sarmaşıkgiller, turpgiller, sütleğengiller, kayıngiller, nanegiller ve baklagiller familyaları baskın olarak bulunmaktadır.


260


a)Madenler

İlde bakır, kurşun, çinko, barit, civa, çimento hammaddeleri, dolomit, kuvarsit, mermer yatakları mevcuttur (bitümlü sist dahil). Ayrıca merkez ilçeye bağlı Yeniköy’de 1,5 lt/sn ve Yazlıkköy’de de 4 lt/sn debiye sahip iki adet termal enerji kaynağı bulunmaktadır.

b)Tarihi ve turistik yerler İlde Britinya, Frigler, Bitinler, Roma ve Bizans dönemleri ile Anadolu Selçuklu Devleti ve Osmanlı İmparatorluğu’ndan kalma tarihi eserler bulunmaktadır.


Gebze’ye bağlı Tavşanlı Köyündeki ‘Tabiat Parkı ve Doğal Sit Alanı’ ilan edilen Ballıkayalar Vadisi, Gebze’ye 10 km uzaklıkta, 1,5 km uzunluğunda 40-80 m genişliğindedir. Günümüzde dağcıların iniş ve tırmanış çalışmaları yaptıkları Ballıkayalar vadisi kireç taşlarının erimesi sonucu gelişen özgün morfolojik şekilleri ile bir karstik boğazdır. Vadi içinde göl ve şelaleler ile Ballıkayalar deresine ulaşan travertenler üzerinde seyir terasları tespit edilmiştir.


261

8.1.5. TR 422 – Sakarya ili Doğal Kaynak Envanteri Yenilenebilir Kaynaklar

Kaynak Tanımlama


Güneş: Güneşli Gün Sayısı 55,4 Güneşlenme süresi 5 saat 10 dakika /gün. Güneşlenme Şiddeti 309,50 cal/cm2.dak. Yağış: Uzun yılar ortalama yağış miktarı 804.3 mm


Tarımsal Topraklar: İl yüzölçümünün %54,6’sı en yaygın olan kireçsiz kahverengi orman topraklarıdır. Bu toprakların %84’ü kültür bitkilerine elverişli olmayan VI. ve VII. sınıftır. Diğer önemli toprak gurupları; kahverengi orman toprakları İl yüzölçümünün %19,8’ini alüvyonlu topraklar İl yüzölçümünün %18,4’ünü kapsamaktadır. Kahverengi orman topraklarının %86,7‘si VI ve VII. sınıftır. Alüvyonlu topraklar genelde Sakarya Nehri boyunda uzanmaktadır. Pamukova ve Adapazarı ovası toprakları alüviyaldır. Bu toprakların büyük çoğunluğu I., II., ve III. sınıftır. Tarım Arazisi: İldeki tarım alanı 245356 hektar olup I.-IV. sınıf arazilerin toplamı 158448 ha’dır. Bu durum 86908 ha tarım yapılan alanın V. sınıf ve üzeri sınıf arazilerden oluştuğunu göstermektedir. Bu arazilerden tarım yapılan alanların büyük bölümünde ise fındık yetiştirilmektedir. Bununla beraber ekilebilir özellikteki arazilerin bir kısmının da tarım dışı alanlara kaydığı bilinmektedir..

262


Su Kaynakları İlin Toplam Yer Altı ve Yerüstü Su Kaynağı 1958 hm3/yıl dır. İlin Toplam Su Yüzeyi : 5926 ha En önemli akarsu Sakarya Nehri’dir. 193 m3/sn. ortalama debisi ile sulamada önemli yer tutmaktadır. Bunun dışında Sakarya Nehri kullanım suyu ihtiyacı, rekreasyon, atık su deşarjı gibi amaçlarla da kullanılmaktadır. Ancak nehir fiziksel ve kimyasal parametreler bakımından yoğun kirlilik etkisi altındadır. Sapanca gölü yerleşim yerlerinin içme ve kullanma suyu ihtiyacını karşılayan 47 km2 alana sahip bir göldür. Ekonomik değeri olan sazan, yayın, turna, gibi tatlı su balıklarının dışında bir çok balık türünün bulunduğu bir göldür. Ayrıca hastalık sebebiyle stokları azalan kerevitin gölde son yıllarda yeniden av vermeye başladığı tespit edilmiştir. Sulama Potansiyeli Sulanabilir arazi miktarı : 177482ha Sulanan arazi miktarı : 19836ha Jeotermal Enerji: Sakarya- Akyazı ve Kuzuluk çevresinde, Jeotermal merkezi ısıtmaya dayalı seracılık yapılmaktadır. . Sakarya ili sınırları içinde 8 tane jeotermal saha bulunmaktadır. I. Akyazı-Akyazı kaplıcası : Sıcaklık: 41-51 0C Ph : 6.00 Debi : 5.51 l/sn 3 adet kaynak mevcut II. Akyazı-Kuzuluk Bucak kaplıcası : Sıcaklık: 28-3841-51 0C Ph : 6.00 Debi : 1.2 l/sn 2 adet kaynak mevcut III. Geyve ılıca köyü kaplıcası : Sıcaklık: 26.5 0C Ph : 6.00 Debi : 6 l/sn IV. Geyve kil hamamı : Sıcaklık: 37-38 0C Ph : 6.00 Debi : 3.5 l/sn 2 adet kaynak mevcut V. Geyve acı su : Sıcaklık: 37-38 0C Ph : 6.30 Radyoaktivite: 7 Eman Toplam mineralizasyon : 3,797.8 mg/l VI. Geyve-Taraklı kil hamamı : Sıcaklık: 39.5 0C Ph : 6.40 Radyoaktivite: 7.4 Eman Toplam mineralizasyon : 655.7 mg/l Rüzgar Enerjisi: İlde Rüzgar enerjisinden faydanılmamaktadır.

263


Doğal ve plantasyon olarak 208178 hektar orman bulunmaktadır. Ormanlar çoğunlukla meşe, kayın, göknar, gürgen, sarıçam ve kızılçam gibi ağaç çeşitlerinden oluşmaktadır. Ayrıca ağaççık olarak taflan, kızılcık, muşmula, üvez, şimşir, orman gülü, yabani erik, fındık, böğürtlen, mürver, karayemiş, katırtırnağı, defne bulunmaktadır. Genel olarak yaklaşık 48000 hektar ibreli, 136000 hektar yapraklı, 24000 hektar karışık görünümde orman ile kaplıdır. İlde ormanların korunması amacıyla orman içi yollar yapılmaktadır. Çeşitli zararlılarla biyolojik, kimyasal, mekanik vs. mücadele yapılmaktadır. Orman içi ve civarındaki köyleri orman köyleri olarak kabul edilmiş olup buralara muhafaza amaçlı özel yardımlar sağlanmıştır.


Doğal Türler : İl’in çeşitli bölgelerinde doğal bitkiler bulunmaktadır. Çayır mer’a bitkileri (kekik, nane, üçgül vs.), orman alt bitki örtüsü ile kestane, ıhlamur, akasya gibi orman ağaçları arıcılıkta bol nektar ve polen kaynağını oluştururlar. İl içinde kısa mesafelerde ani yükseklik artışları bitkilerin çiçeklenme periyodunu uzattığından nektar akış süresi artmaktadır. I. Alt Bölgenin yüksek kesimlerinde kekik ve kuşburnu doğal olarak bulunmaktadır. Tıp ve kozmetik sanayinde kullanılan göl soğanı gibi endemik bitkiler doğal olarak yetişmektedir. Yöresel Çeşitler : I. Alt Bölgeye (Geyve, Pamukova, Taraklı) has olan müşküle üzümü dış pazarlarda aranan bir özelliğe sahiptir. Pamukova kavunu tescil edilmiş bir kavun çeşididir. İstanbul piyasasında rağbet gören Taraklı Eriği Yöre için önemli bir türdür.

Yenilenemeyen Kaynaklar

Kaynak Tanımlama

a) Madenler

Asbest yatakları : Akyazı, Merkez ve Kuzuluk köyünde bulunmaktadır.Yeşil ofiyolit kayaçlar arasında birkaç yerde küçük parça halinde pikrolit asbeste rastlanmıştır. Mermer yatakları : Harmantepe köyü, Merkez, Taşkısığı köyü, Akyazı, Dokurcun,Çengeller köyü, Duman kayası mevkii, Sapanca ve Erdemli köyünde bulunmaktadır.Toplam 50.000.000 m3’’lük rezervli mermer yatağı mevcuttur. Talk yatakları : Sapanca ilçesi, Nailiye köyü ve Kuyucak yöresinde bulunmaktadır.Toplam 9.208 ton rezerv mevcuttur.Tuğla-Kiremit yatakları : Merkez, Karadere köyü, Söğütlü, Ferizli, Akyazı,Karaçalılık köyü, Geyve, Sofibey köyü ve Karasu’da bulunmaktadır.Yaklaşık 150.000.000 ton tuğla-kiremit rezervi bulunmaktadır.Kum yatakları : Sakarya ili oldukça zengin kum yataklarına sahiptir. - Demir yatakları : İldeki en önemli maden olan demir, Karasu ilçesi Aktaş köyü çevresinde geniş yataklar halinde bulunur.İldeki demir cevheri rezervi 30.500.000 ton silisli, 78.700.00 ton karbonatlı potansiyele sahiptir. - Bakır yatakları : Hendek ilçesi ve Hüseyin Şeyh köyündedir.Tenörü %2,85 Cu’dır. - Mangenez yatakları : Geyve ilçesi, Melekçe köyü ve alaçam mevkiindedir.Cevherli zonun kalınlığı 5 m olup, %40’ı cevher içermektedir. Ph : 6.40 Radyoaktivite: 7.4 Eman Toplam mineralizasyon : 655.7 mg/

264

b)Tarihi ve turistik yerler

Sakarya doğa, sağlık ve tarih turizmi bakımından zengin bir ildir. Türkiye’nin büyük illerine yakınlığı turizm kaynaklarının değerlendirilmesinde avantaj oluşturmaktadır. Doğa turizminde özellikle Sapanca Gölü ve çevresi, Poyrazlar Gölü ve çevresi, Karasu ve Kocaali ilçelerindeki doğal plajlar önemli yer tutmaktadır. Özellikle İstanbul ve Kocaeli illeri başta olmak üzere çevre iller için doğayla içiçe bulunan dereler üzerinde kurulmuş alabalık ve tesisleri ve piknik alanları hafta sonu turizminin bir parçasıdır. Sapanca, Akyazı, Geyve, Hendek ve Taraklı İlçelerinde bulunan yaylalar iklimi ve doğasıyla turistik çekiciliği olan yerlerdir. Sağlık turizmi bakımından Akyazı’daki Kuzuluk ve Çökek Kaplıcaları, Geyve’deki Acı Su ve Ilıca Köy İçmecesi ile Taraklı’daki Çamtepe İçmesi, Ilıca ve Hacıyakup köylerindeki kaplıcalar ve Kil Hamamı önemli turizm bölgeleridir. İlin tarihi öneme sahip ve tescili yapılmış eserleri mevcuttur. İlde 24 adet tescili yapılmış tarihi camii, 15 adet mezarlık şehitlik ve türbe, 5 adet çeşme, 3 adet köprü, 4 adet hamam, 1 adet imaret, 7 adet kale ve kale kalıntısı,158 adet tarihi konut, 27 adet doğal anıt, 13 adet de sit alanı bulunmaktadır.


A- ARKEOLOJİK SİT ALANLARI A-1 Merkez-Beşköprü-Jüstinyanus Köprüsü,1.derece Söğütlü-Akarca Köyü(Roma Nekropolu),1.derece Hendek Yağbasan Tümülüsü Üçtepeler Mevki,1.derece Merkez-İkizce Köyü (Roma Nekropolu),2.derece Geyve-Kulfalar Köyü (Ortaköy Mevkii),2.derece Pamukova-Akçakaya Köyü,2.derece Taraklı-Merkez,3.derece Pamukova-Hayrettin Köyü(Menete Mev.),3.derece Adapazarı-Merkez Beşköprü Hakikatvakfı Kop.,2.derece B- DOĞAL SİT ALANLARI Taraklı-Merkez,1.derece Sapanca-Vakıf Otel Yolu,1.derece Sapanca-Kırkpınar Civarı,1.derece Arifiye-Sapanca Arası1.derece Sapanca-Akçay-Fevziye Köyü arası,1.derece Merkez Poyrazlar Gölü ve çevresi,1.derece Merkez Hanlı Beldesi,3.derece Sapanca-Kurtköy Bel.Mesire alanı,1.derece Karasu-Acarlar Gölü ve Longos Or.,1.derece Söğütlü-Akgöl Köyü-Akgöl Mevkii,2.derece C- KENTSEL SİT ALANLARI K-1 Taraklı-Merkez K-2 Merkez Uzun Çarşı

Kaynak: Sakarya Tarım İl Müd,Sakarya Çevre Durum Raporu(2004), İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü

265

8.1.6. TR 423 – Düzce ili Doğal Kaynak Envanteri

Yenilenebilir Kaynaklar Kaynak Tanımlama

a) Güneş ve Yağış

Güneş: Güneşli Gün Sayısı 76,6 gün Güneşlenme süresi 5 saat 16 dakikadır. Güneşlenme Şiddeti 279,65 cal/cm2.dak. Yağış: Uzun yılar ortalama yağış miktarı 837,5 mm

b) Tarımsal Topraklar

Tarımsal Topraklar : Düzce ilinde kahverengi orman toprakları(Bölge de ormanlık alanların fazlalığı). Irmak ve çayların çokluğu sebebiyle Düzce ovasında alüvyonlu topraklar bulunmamaktadır. Tarım Arazisi : Düzce ilinde 259.300 hektar tarım arazisi mevcuttur. I. ve IV. Sınıf arasında kalan arazi miktarı 129.978 ha.dır.129.322 ha. alan diğer sınıf ( V-VII ) arazilerinden oluşmaktadır.

c) Su ve Rüzgar; ( sulama, rüzgar ve termik enerji ) kaynakları ve Sulama Potansiyeli

Su Kaynakları İlin Toplam ( Yeraltı ve Yerüstü ) su kaynağı 1770 hm3/yıl İlin Toplam Su Yüzeyi:1.034 ha. Düzce ilinde Küçük Melen (50 km), Büyük Melen çayı (60 km) balıca akarsulardır. Düzce ilinde doğal göl olarak Efteni gölü bulunmakta olup 250 ha dır. Doğal göl yüzeyi 250 ha’dır. Sulama Potansiyeli Sulabilir arazi miktarı : 129.978 ha Sulanan arazi : 88.419 ha Hidro-Elektrik : İlde bulunan Düzce-Aksu hidro-elektrik santrali, yıllık ortalama 144,4 Gwh saat elektrik üretimi yapılmaktadır.Hasanlar barajı 40 Gwh saat elektrik üretimi yapılmaktadır.

d)Ormanlıklar ve Muhafaza

Doğal ve plantasyon olarak 122.034 hektar orman bulunmaktadır. Ormanlar meşe, kayın, sarıçam,karaçam, ardıç, köknar, kavak, ıhlamur ve kestane gibi ağaç çeşitlerinden oluşmaktadır. İlimizdeki orman içi ve orman bitişiği köyler muhafaza amaçlı özel yardımlar sağlanmıştır. Yangınlardan dolayı orman sahaları tehdit altındadır.

e)Diğer Flora ve Fauna

Doğal Türler : Gerek orman arazisi gerekse açık otlak ve meralar flora ve fauna bakımından zengindir.kuşburnu, ıhlamur, doğal kestane ve yörede bol miktarda bulunan aromatik bitkilerdir. Tarımsal çeşitler : Dağ çileği Yabani Hayvan Varlığı: Düzce Ormanlarında yaban domuzu,kurt, tilki, ayı vb. hayvanlar bulunmaktadır.

Kaynak: İl Tarım Master Plan-KHGM-DSİ Yenilenemeyen Kaynaklar

Kaynak Tanımlama

a)Madenler İlde bulunan madenler arasında Akçakoca İlçesi açıklarında Karadeniz de doğalgaz üretimi, Manganez,Nikel,Bakır ve Tuğla-kiremit hammaddesi üretilmektedir.

b)Tarihi ve Turistik Yerler

Türkiye’nin diğer bölgelerinde olduğu gibi, Düzce’de de Akçakoca İlçesinde deniz turizmi mevcuttur.yayla turizmi ve yöre de yayla şenlikleri yapılmaktadır. Topuk, Odayeri, Kardüz, Tokul, Kocayayla yaylaları) Konuralp beldesinde Roma dönemine ait şehir kalıntıları ve Akçakoca ilçesinde Ceneviz kalesi bulunmaktadır.


Düzce ili, Akçakoca İlçesi sınırları içerisinde Demirciönü Tabiatı Koruma Alanı 430 ha. Olup 1994 yılında koruma alanı ilan edilmiştir. Efteni Gölü Yaban Hayatı Geliştirme Sahası 580 ha olup 1992 yılında koruma alanı ilan edilmiştir.Sahanın özellikleri ve göç yolları üzerinde bulunması sebebiylesahada 150-180 civarında göçmen ve kalıcı kuş türünün barındığı tahmin edilmektedir.


266

8.1.7. TR 424– Bolu ili Doğal Kaynak Envanteri Yenilenebilir Kaynaklar

Kaynak Tanımlama


Güneş: Güneşli Gün Sayısı 98,96 Güneşlenme süresi 5 saat 49 dakikadır. Güneşlenme Şiddeti 382,71 cal/cm2.dak. Yağış: Uzun yılar ortalama yağış miktarı 534.4 mm


Tarımsal Topraklar: Bolu ilinde kireçsiz kahverengi orman toprakları daha yoğun olmak üzere kahverengi orman toprakları ve alüviyal topraklar büyük toprak gruplarını oluşturmaktadır. Bu toprakları sırası ile, kırmızı-sarı podzolik topraklar ve gri-kahverengi podzolik topraklar takip etmektedir. Tarım Arazisi: Bolu ilinde toplam (AKK sınıflarına göre) ekilebilir arazi 153.757 ha olarak belirlenmekle birlikte toplam tarım yapılan alan 104.834 ha olarak görülmektedir. Aradaki 48.923 ha’lık farkın 33.414 ha’lık kısmının Çayır-mera, orman ve az yoğunluklu yerleşim yerleri içerisinde kaldığı ancak; 15.509 ha tarıma elverişli arazinin tarım dışı amaçlarla kullanıldığı belirlenmiştir. Bolu ilinde tarım yapılan alan 149.664 ha olarak bildirilmiştir. Ekilebilir arazilerin tarım dışı alanlara kaymakta olduğu düşünülmektedir. I. ve IV. sınıf arasında kalan arazi miktarı 122.958 ha dır. Kalan alanın diğer sınıf (V-VIII) arazilerden oluşmaktadır.


Su Kaynakları İlin Toplam Yer Altı ve Yerüstü Su Kaynağı 1.350 hm3/yıl dır. İlin Toplam Su Yüzeyi : 997 ha Bolu ilinde en büyük akarsuyu Abant gölünden doğarak, ovayı geçtikten sonra filyos çayıyla birleşen bir tek büyük akarsu vardır. Geçtiği havzalarda tarımsal sulama amaçlı kullanılmakta olan bu akarsuyu, İl akarsu alanlarının % 37' sini teşkil etmektedir. Bolu ilinde Reşadiye, Abant, Sünnet, Yedigöller ve Gölcük gölleri bulunmakta, Bolu ve çevresi için rekreasyon ve dinlenme alanı olarak kullanılan Abant ve Yedigöller gibi yurtdışında da tanınan bu göllerden Abant, Bolu ovasındaki tarım arazilerinin sulanmasını sağlayan Büyüksuya kaynaklık etmektedir. Sulama Potansiyeli Sulamaya elverişli arazi miktarı: 54.490 ha Sulanan arazi miktarı : 34.336 ha Jeotermal Enerji: Bolu Merkez İlçeye bağlı Karacasu Beldesi, Mudurnu Merkez ve Taşkesti Beldesi ve Seben ilçe merkezinde jeotermal enerji kaynakları bulunmakla birlikte tarımda kullanılmamaktadır. Bu kaynaklar kaplıca turizminde kullanılmaktadır. Rüzgar Enerjisi: Bolu ilinde 28 yıllık verilere göre rüzgar genelde güneydoğu yönünde esmektedir. Aynı verilere göre en hızlı esen rüzgarın hızı 24.5 m/s olarak tespit edilmiştir. Bolu ilinde rüzgar enerjisi kullanılmamaktadır


Doğal ve plantasyon olarak 471.514 ha orman bulunmaktadır. Bolu ilinde 1997 orman amenajman planı verilerine göre tüm ormanlık alanda ibreli ağaç oranı %82, yapraklı ağaç oranı %18’tir. Orman servetinin ağaç türlerine göre dağılımı ise şöyledir; en fazla sahaya % 31 oran ile Göknar ağaç türüne sahip olup, onu sırasıyla % 27,7 Sarıçam, % 22,8, Karaçam, %14 Kayın, % 3,1 Meşe, % 0,7 Kızılçam ve % 0,7 ile diğer yapraklılar izlemektedir. Dünyada korunan orman alanı ortalaması % 6’dır. Türkiye’de ise korunan alanların ülke genel alanına oranı %0,01 civarındadır. Bolu ilinde bu oran dünya ortalamasının da üstünde olup % 9,3 düzeyindedir.

267


Doğal Türler: Bolu ilinin egemen bitki topluluğu ormanlardır. Ormanlarda çok çeşitli ağaç türleri bulunur. En çok rastlananlar ise kayın, gürgen, kestane, ıhlamur, dişbudak, meşe, kızılağaç, karaağaç, yabani fındık, beyaz söğüt, titrek kavak, köknar ve sarıçamdır. Ağaç örtüsünün altındaki otlar arasında zakkumlar ve çeşitli dağ çiçekleri ve mantar türleri görülür. Bazı kısımlarda katran ağacı, sumak, taflan, kızılcık, böğürtlen ve değişik sarmaşık türleri bulunur. Orman ve mera alanları içerisinde tabii olarak yetişen kekik bitkisinin kültüre alınması düşünülmektedir Abant Alabalığı: Adıyla anıldığı Abant gölünde yetişen alabalık türüdür. Kültüre alınarak yetiştirilmesi yönünde çalışmalar planlanmaktadır.

Kaynak: İl Tarım Master Plan-KHGM-DSİ Yenilenemeyen Kaynaklar

Kaynak Tanımlama

a)Madenler

İlde bulunan belli başlı madenler arasında, Bakır ( Cu ), Çimento hammaddeleri ( Cmh ), Demir ( Fe ), Jips ( Jips ), Kaolen ( Kao ) Manganez ( Mn ), Manyezit (Mag), Nikel (Ni), Perlit (Per), Sepiyolit (Sep) Talk ( Talk ), Tuğla-Kiremit (TgKi), Turba ( Turb), Linyit (Lin), saymak mümkündür.

b)Tarihi ve turistik yerler Abant, Yedigöller ve Gölcük dünyaca tanınmış yerlerden olup, ayrıntıları eklerde verilmiştir.


Bolu ilinde Milli park olarak; Yedigöller Milli Parkı ve Abant Tabiat Parkı, Koruma altına alınan alanlar olarak; Sülüklü Göl Tabiatı Koruma Alanı, Kökez Tabiatı Koruma Alanı, Ebe Çamı Tabiatı Koruma Alanı ve Bolu Kale Fındığı Tabiatı Koruma Alanı sayılabilir.


268

8.1.8 TR425 – Yalova ili Doğal Kaynak Envanteri Yenilenebilir Kaynaklar

Kaynak Tanımlama

a) Güneş ve Yağış: Güneş: Güneşli Gün Sayısı:109 Yağış: Uzun yılar ortalama yağış miktarı 738.3


Tarımsal Topraklar: Yalova’da değişik toprak yapısı gözlenmektedir.Bunlar alüvyal topraklar, kahverengi orman toprakları, kireçsiz kahverengi orman toprakları, kolüviyal topraklar, rendzinalar ve diğer toprak cinsleridir. Tarım Arazisi: Yalova ilinde tarım alanları 221.7 ha olarak bildirilmiştir. Ekilebilir arazilerin tarım dışı alanlara kaymakta olduğu düşünülmektedir.Araziler küçük ve parçalıdır.


Su Kaynakları İlin Toplam Yer Altı ve Yerüstü Su Kaynağı 58.383,5 hm3/yıl dır. İlin Toplam Su Yüzeyi : 302 ha Yalova ilinde Selimandıra dere, Yalakdere ve safrandere olmak üzere toplam 11 dere. Türkiye akarsu havzaları su potansiyelinin % 2.8' ini teşkil etmektedir. Yalova ilinde Hersek(lagün) gölü bulunmaktadır.Su yüzeyi 100 ha dır. Sulama Potansiyeli : Yalova ilinin toplam tarım alanı 25.032,8 ha. olup, Yalova İl Müdürlüğü rakamlarına göre tarım alanlarının 6.531,7 ha’ lık kısmı(% 26.1’ i) sulanmakta olup, 18.501,1 ha. (% 73,9’ u) ise sulanmamaktadır Sulanan alanların; 5.375,1 ha. (% 82,3) halk sulaması şeklinde, 1.156,6 ha. (%17,7) devlet sulaması şeklinde yapılmaktadır


Yalova’ da toplam olarak 46.809 ha orman bulunmaktadır. Ormanlık alanlarda genellikle kayın, meşe, gürgen, kızılcık, kestane ve ıhlamur ağaçları görülür. Yalova'daki ormanlardan çevrenin odun ve kereste ihtiyacı karşılanmaktadır. Orman alanının devamında funda, muşmula, kızılcık, yabani erik, üvez, katırtırnağı, yol ve dere kenarlarında fındık, söğüt, orman gülü, açık ve bozuk alanlarda karaçalı, orman boşluklarında ise ahlat bulunmaktadır. Gerek ormandaki bitki örtüsü, gereksede yıllık 738.3 mm’lik nispeten yüksek yağış oranı sebebiyle yangın riski düşüktür


Doğal Türler: Gerek orman arazileri gerekse açık otlaklar ve meralar flora ve fauna bakımından zengindir. Tarımsal Çeşitler: I. ve II. Alt Bölgelerde yoğunlukta olmak üzere Yalova’da elma-şaftali, açıkta ve örtü altı sebzeciliği, III. Alt Bölgede özellikle kesme çiçekçilik olmak üzere İl genelinde kesme çiçek, iç ve dış mekan süs bitkileri yetiştirilmektedir.


269


a)Madenler ----

b)Tarihi ve turistik yerler Altınova İlçesinde Hersek Köyünde Hersekzade Ahmet Paşa tarafından yaptırılan külliyeye ait hamam, su kemeri, su deposu ve kilise temel kalıntısı bulunmaktadır. Bizans döneminden kalan su kemerlerinin büyük kısmı yıkılmıştır. Hersek’ te bulunan hamam yapısı iyi durumda olup, restore edilerek kullanılabilir. Çobankale ise yok olmak üzeredir. Çiftlikköy İlçe merkezinde bir yapı kalıntısı bulunmaktadır, ancak tescil edilmemiştir. Bu yapı Başkent-1 sahil sitesi içinde bulunmakta ve halk arasında Kara Kilise olarak anılmaktadır. Ayrıca Ankaralılar-1 sitesi inşaatı hafriyatı sırasında bir uzun koridor ve yanyana iki odadan oluşan Bizans dönemine ait bir ev kalıntısı ortaya çıkmıştır. Ayrıca Çiftlikköy Camii avlusunda bir sütun başığı, bir çörten ve bir sütun parçası bulunmuştur. Taşköprü Beldesinde, Beldeye adını veren üç gözlü bir köprü kalıntısı ortaya çıkmıştır. Gacık Köyünde M.S.I-2. yy.’ a ait olduğu sanılan steller ele geçirilmiştir. Birde hamam kalıntısı vardır. İlyasköy’ de bulunan bir mezarda yaklaşık 600 yıllık bir kitabe bulunmuştur. Ayrıca M.Ö.500 tarihine ait bir stel bulunmaktadır. Bu stel İstanbul Arkeoloji Müzesinde bulunmaktadır.

c)Doğal Koruma Alanları Çınarcık Hasanbaba mevkiinde Geyikleri Koruma Alanı Kaynak İl Tarım Master Plan-KHGM-DSİ

270

8.2. TR4 Doğu Marmara Bölgesi İlleri Yeraltı ve Yerüstü Su Kaynakları ve Su Yüzeyleri 8.2.1. Su Yüzeyleri 8.2.1.1.Bursa ili Su Yüzeyleri

A) Doğal Göl Yüzeyleri ha.

İznik Gölü 30.800 ha.

Uluabat gölü 14.663 ha

TOPLAM 45.463 ha Kaynak : DSİ gov.tr

B) Baraj Rezervuar Hacimleri ve Suladığı Alan Rezervuar Yüzeyi Rezervuar Hacmi Sulanabilecek

Arazi Miktarı Gölbaşı Barajı 275 ha. 14.280.000 m3 1.816 ha.Doğancı Barajı 155 ha. 43.300.000 m3 -Demirtaş Barajı 95 ha. 14.457.000m3 2.062 ha.Hasanağa Barajı 31ha. 3.710.000 m3 742 ha.Büyük Orhan Barajı 105 ha. 6.930.000 m3 707 ha.TOPLAM 661 ha. 82.677.000 m3 5.327 ha.

Kaynak : DSİ gov.tr

C) Gölet sulama alanı ve Rezervuar hacimleri Rezervuar Hacmi Sulama Alanı Gölcük göleti(Kestel) 4.300.000 m3 820 ha. Kozlu Ören göleti (Kestel) 710.000 m3 253 ha. Burcun göleti (Yenişehir) 1.000.000 m3 295 ha Eymir göleti (İnegöl) 290.000 m3 150 ha. Akalan göleti(Orhaneli) 262.000 m3 102 ha Yenice göleti(B.Orhan) 1.120.000 m3 257 ha Halhalca göleti(İnegöl) 440.000 m3 151 ha Uşakpınar göleti(Kestel) 500.000 m3 96 ha Kurşunlu göleti(İnegöl) 1.750.000 m3 236 ha Kayapa göleti(Nilüfer) 3.850.000 m3 1.354 ha. Çalı(Nilüfer) 1.400.000 m3 900 ha. 15.622.000 m3 4.614 ha.

D ) Akarsu Yüzeyleri toplamı ( İl Sınırları İçindeki ) : 1.466 ha. Kaynak : DSİ gov.tr

271

8.2.1.2. TR412 Eskişehir ili Su Yüzeyleri

A) Doğal Göl Yüzeyleri -B) Baraj Rezervuar Yüzeyleri 8.912 ha

Çatören Barajı 404

Porsuk Barajı 2675Gökçekaya Barajı 1000Kaymaz Barajı 16

Kunduzlar Barajı 264

Sarıyar Barajı 4510

Musaözü Barajı 43

C) Gölet Rezervuar Yüzeyleri 209 Aslanbeyli Göleti 2Ayvalı –I Göleti 11

Beylik Göleti 22Çukurhisar Göleti 13

Dereyalak Göleti 8

Erenköy I Göleti 7Hanköy Göleti 15

Kanlıpınar Göleti 10

Karaören Göleti 32

Kayı III Göleti 19

Kelkaya Göleti 8

Kocaş Göleti 6

Ömerköy Göleti 16

Sekiören Göleti 7

Yapıldak Göleti 16

Yukarıkartal Göleti 14

Yukarı söğüt Göleti 3

D ) Akarsu Yüzeyleri toplamı ( İl Sınırları İçindeki ) 1.771 ha

Sakarya Nehri 1.075 ha

Porsuk Çayı 696 ha

TOPLAM 10.892 Kaynak : DSİ gov.tr.

272

8.2.1.3. TR413 Bilecik ili Su Yüzeyleri

A) Doğal Göl Yüzeyleri 83 ha. Kara Göl 2 ha. Gölcük Gölü 81 ha.B) Baraj Rezervuar Yüzeyleri 3.592 ha.Tahtalı barajı yüzey alanı 2.350 ha.Balçova barajı 38 ha.Ürkmez barajı 58 ha.Kestel Barajı 50 ha.Güzelhisar Barajı 580 ha.Seferihisar Barajı 80 ha.Alaçatı Barajı 260 ha.C) Gölet Rezervuar Yüzeyleri 55 ha.Ulamış göleti 14 ha.Sandıdede göleti 11 ha.TOPLAM 3.730 ha.

Kaynak : DSİ gov.tr 8.2.1.4. TR421 Kocaeli ili Su Yüzeyleri

A) Doğal Göl Yüzeyleri ha.

Sapanca Gölü 475 ha.Kaynak : DSİ gov.tr.

B) Baraj Rezervuar Hacimleri ve Suladığı Alan Rezervuar Hacmi Sulanabilecek

Arazi Miktarı Bıçakdere Göleti 2.400.000m3 -Bayraktar Göleti 1.360.000 m3 255 ha

Şeytandere Göleti 2.340.000 m3 544 ha

Şahinler Göleti 1.370.000 m3 320 ha

Kurtdere Göleti 1.250.000 m3 215 ha

TOPLAM 8.720.000 m3 1.334 ha. Kaynak : DSİ gov.tr.

C) Gölet sulama alanı ve Rezervuar hacimleri Rezervuar Hacmi Sulama Alanı

Sipahiler Göleti (Körfez) 951.755 m3 163 ha

Tahtalı Göleti (Derince) 7.191.000 m3 1.500 ha

Ütük Göleti (Kandıra) 1.153.300 m3 275 ha

Denizli Göleti (Gebze) 2.188.860 m3 475 ha

Sevindikli Göleti (Gebze) 1.090.000 m3 220.ha

Çağırgan Göleti (Merkez) 950.755 m3 180 ha

Toramanlar Göleti (Kandıra) 3.235.000 m3 862 ha

TOPLAM 16.760.670 m3 3 675 ha. Kaynak : DSİ gov.tr

273

D ) Akarsu Yüzeyleri ( İl Sınırları İçindeki )

Akarsu Adı Uzunluğu (km) Başlangıç ve Bitiş Noktaları Kumla-Akarca Deresi 28,000 Akmeşe Sırtları- İzmit Körfezi Kiraz Dere 47,750 Samanlı Dağları- İzmit Körfezi Aygır Dere 7,000 Kuzu Yaylası Etekleri – Sapanca Koca Dere 5,400 Kestane Düzü - Kiraz Dere Bakırcı Dere 3,500 Hacı Ömer Tepesi-Kiraz Dere Ayani Dere 2,500 Hamza Dağı Etekleri-Kiraz Dere Çınarlı Dere 13,375 Koca Sırt Tepe - İzmit Körfezi Çenesuyu Deresi 8,000 Çene Dağı - İzmit Körfezi Hisar Dere 13,562 Ezirgan Sırtı- İzmit Körfezi Burma Dere 2,625 Yayla Tepe - İzmit Körfezi Kayak Dere 2,250 Dömelet Tepe- İzmit Körfezi Büyük Kışla Dere 1,750 Yayla Tepe- İzmit Körfezi Domuzlu Dere 3,125 Eren Tepe - İzmit Körfezi Zeytin Dere 4,375 Geren Tepe - İzmit Körfezi Ayvacık Dere 2,630 Karaağaç Pınarı - İzmit Körfezi Kıble Dere 2,875 Eren Tepe Batısı - İzmit Körfezi Hamza Dere 6,125 Belen Tepesi- İzmit Körfezi

Köyiçi Deresi 2,250 Eren Tepe Doğusu - İzmit Körfezi Sarmaşık Dere 3,900 Ballıköy Tepe- İzmit Körfezi Ağa Deresi 10,000 Büyük Gürgen Tepe- İzmit Körfezi Keten Dere 8,000 Ketendüzü Tepe-Mücadele Kanalı Aydın Bey Deresi 7,200 Samanlı Dağları- İzmit Körfezi

Değirmendere 6,500 Samanlı Dağları- İzmit Körfezi

Halıdere 6,500 Samanlı Dağları- İzmit Körfezi

Ulaşlı Deresi 2,800 Köklük Başı Tepe - İzmit Körfezi

Yalakdere 37,100 Küçük Dikmen Tepe- İzmit Körfezi

Saz Dere 9,750 Sancak Tepe – Marmara Denizi

Dil Deresi 17,000 Denizli Köyü – İzmit Körfezi

Köy Dere 5,500 Hacı Hasan Tepe – İzmit Körfezi

Gıcık Dere 2,550 Dömalet Tepe - İzmit Körfezi

Asma Dere 9,500 Keltepe – Demiryolu

Hamamsu Deresi 9,500 Keltepe – Demiryolu Kaynak : DSİ

274

8.2.1.5. TR422 Sakarya ili Su Yüzeyleri

A) Doğal Göl Yüzeyleri 5720 haSapanca Gölü 4700 ha

Büyük Akgöl 360 ha

Küçük Akgöl 25 ha

Taşkısığı Gölü 75 ha

Poyrazlar Gölü 60 ha

Acarlar Gölü 500 ha

B) Baraj Rezervuar Yüzeyleri 131 ha.

C) Gölet Rezervuar Yüzeyleri 143,19 ha

Karapınar göleti (Merkez) 1,27 ha

Y.Dereköy göleti (Merkez) 0,6 ha

Salmanlı göleti (Merkez) 23,1 ha

Demirbey göleti (Merkez) 1,26 ha

Hocaoğlu göleti (Ferizli) 1,26 ha

Kızılcaali göleti (Ferizli) 0,1 ha

Aktefek göleti (Hendek) 1,8 ha

Cebek göleti (Kaynarca) 0,6 ha

Reisler-Okçular göleti (Kaynarca) 24,3 ha

Kulaklı göleti (Kaynarca) 29,3 ha

Taşoluk göleti (Geyve) 0,6 ha

İmamlar göleti (Söğütlü) 21,4 ha

Hasanfakı göleti (Söğütlü) 21,4 ha

Hüseyinli göleti (Pamukova) 16,2 ha

D) Akarsu Uzunlukları 440,8 kmAkçay Deresi 21,50 km

B.Melen Deresi 30,80 km

Çarksuyu 45,00 km

Darıçayırı 33,00 km

Dinsiz Çayı 45,00 km

Geyve Karaçay 28,60 km

Hendek Uludere 14,00 km

Maden Deresi 34,00 km

Mudurnu Çayı 64,90 km

Sakarya Nehri 124,00 km Kaynak : DSİ gov.tr.

275

8.2.1.6. TR423 Düzce ili Su Yüzeyleri

A) Doğal Göl Yüzeyleri 400 ha.

Efteni Gölü 400 ha.


Efteni barajı yüzey alanı 279 ha

C) Irmak Su Yüzeyleri 505 ha

TOPLAM SU YÜZEYİ 1.034 ha. Kaynak : DSİ 8.2.1.7. TR424 Bolu ili Su Yüzeyleri

A) Doğal Göl Yüzeyleri 478 ha

Reşadiye Göl 260 ha.

Abant Gölü 126 ha.

Sünnet Gölü 13 ha

Yedigöller Gölü 4 ha


Gölköy barajı 131 ha.

C) Gölet Rezervuar Yüzeyleri 127 ha

Gölcük göleti 30 ha

Aladağ göleti 66 ha

Çayköy göleti 31 ha

D) Akarsu Yüzeyleri 260 ha

Sakarya Nehri kolları 70 ha

Büyüksu Çayı 95 ha

Gerede çayı 20 ha.

TOPLAM SU YÜZEYİ 997 ha.Kaynak : DSİ 8.2.1.8. TR425 Yalova ili Su Yüzeyleri

A) Doğal Göl Yüzeyleri 153 ha

Hersek Gölü 153 ha

B) Baraj Rezervuar Yüzeyleri 92,2 ha

Gökçe barajı yüzey alanı 92,2 ha

C) Irmak Su Yüzeyleri -

TOPLAM SU YÜZEYİ 245,2 ha Kaynak : DSİ

276

8.3. Rüzgar Kyoto protokolünün , AB ülkelerinde 2010 yılında CO2 emisyonlarının 1990 yılı baz alınarak %8 azaltılması için , kullanılan enerjinin %12 si yenilebilir enerjilerden faydalanılması öngörülmüştür. Ülkemizde rüzgar enerjisine yönelik olarak , ilk aşamada belirlenmiş olan rüzgar enerjisi yönünden umut verici yörelerde rüzgar enerjisi gözlem istasyonları kurularak etüt çalışmaları yapılamaktadır. Ayrıca tarımsal açıdan önemli olabilecek, elektrik işleri etüt idaresi tarafından minimum 3m/sn. rüzgar hızı ile çalışabilen iki adet deneme amaçlı su pompaj istasyonu kurularak deneme çalışmaları yapılmaktadır. TR4 bölgesinde güneyden kuzeye doğru gidildikçe rüzgar potansiyeli artmaktadır. Bölgenin Karadenize kuzey kıyılarındaki açık arazilerde 6.5 m/sn., kıyılarda 7,0 m/sn., tepe ve bayırlarda 10,0 m/sn. rüzgar hızları görülmekte olup, daha güneye indikçe bu rüzgar hızları düşmektedir. 8.4 . Jeotermal 8.4.1. TR411 Bursa Dünyada kullanılan jeotermal enerjinin %12 si seracılık, % 13ü balık üretiminde kullanılmaktadır. Ülkemiz, dünya üzerinde önemli jeotermal kuşakta yer almakta olup, bu konuda önemli bir potansiyele sahiptir. Bu potansiyele paralel olarak, dünyada jeotermalin doğrudan kullanımında ülkemiz son beş yılda 11. sıradan, 5. sıraya yükselmiştir. TR41 bölgesi önemli jotermal kaynaklara sahiptir. Bunlardan Bursa ili merkezde kükürtlü kaplıcaları, İnegöl ilçesinde Oylat kaplıcaları bulunmaktadır. 8.4.2. TR412 Eskişehir Jeotermal kaynaklar bakımından bölgenin halihazırda en önemli jeotermal enerji kaynaklarının bulunduğu yerler Merkez ilçe, Sarıcakaya-ılıca, İnönü, Mihalıccık- Uyuzhamam da jeotermal kaynaklar bulunmaktadır

8.4.3 TR413 Bilecik Bilecik ilinde Jeotermal kaynak bulunmamaktadır. 8.4.4 TR421 Kocaeli İlimizde İzmit merkez ilçeye bağlı Bahçecik’te ve Gölcük İlçemize bağlı Yazlıkköy’de jeotermal enerji kaynakları bulunmaktadır. Her iki jeotermal enerji kaynağı da kaplıca olarak kullanılmaktadır 8.4.5 TR422 Sakarya Sakarya ili Akyazı ilçesi Kuzuluk Beldesinde çıkan jeotermal sular, kaplıca evler projesi içerisinde kullanılmaktadır. Yaklaşık 86oC ‘ta çıkan kaplıca suyu 40oC2’dir.İlimizdeki diğer jeotermal sahalar Acısu, geyve’ye bağlı Ahibaba köyündedir.Sıcaklığı 26oC ‘dir.İyi bir sofra suyu olmasının yanında mide ve bağırsak hastalıklarına iyi gelmektedir.Ilıca Köy içmecesi; Geyvenin ılıca köyündedir.Çıktığı arazi köyün ortak malıdır, Debisi düşük,sıcaklığı 26oC’dir.Bazı mide hastalıkları için faydalıdır. Kil Hamamı; Taraklının paşalar köyündedir.39oC sıcaklığa sahip olup romatizma kadın hastalıkları ve sinir hastalıklarına iyi gelir. Kaynak: İl Çevre Durum Raporu (Sakarya 2004) 8.4.6 TR423 Düzce Düzce Merkez İlçeye bağlı Efteni ve Derdin jeotermal kaynakları bulunmaktadır. Bu kaynakların her ikisi de 2 lt/sn su akış debisi ve 42oC su sıcaklığına sahiptir. Bu kaynaklar kaplıca turizminde kullanılmaktadırlar.

277

8.4.7 TR424 Bolu Bolu Merkez İlçeye bağlı Karacasu Beldesi, Mudurnu Merkez ve Taşkesti Beldesi ve Seben ilçe merkezinde jeotermal enerji kaynakları bulunmakla birlikte tarımda kullanılmamaktadır. Bu kaynaklar kaplıca turizminde kullanılmaktadır. 8.4.8 TR425 Yalova Yalova ilinde en önemli jeotermal enerji kaynaklarının bulunduğu yerler Armutlu ve Termal ilçeleridir.Buralardaki jeotermal su sıcaklığı 54-69 C arasındadır.Jeotermal sular kimyasal sınıflandırma bakımından sülfatlı, bikarbonatlı, klorürlü, kalsiyumlu, sodyumlu ve karbondioksitli bir bileşime sahiptir.Banyo ve içme kürlerine uygundur.Ayrıca sudan çıkan gazlar teneffüs yoluylada uygulanır.Armutlu Kaplıcaları Yalova’ya 50 km ,Termal Kaplıcaları 12 km mesafededir. Termal Kaplıcalarında Kurşunlu Banyo, Valide Banyo, Sultan Banyo ve Köylü Hamamı gibi tarihi banyolar mevcuttur. 8.5. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde İllere Göre Yer Alan Organik Tarım Üretim Verileri 8.5.1. TR411 Bursa

Ürün Adı Çiftçi Sayısı

Üretim Alanı (ha)

Üretim Miktarı

(ton)

Ülke Geneli Ürün Toplamına Göre

(%)

Türkiye Toplam Organik Üretim İçindeki Payı (%)

İl Organik Üretimindeki

Payı (%)

Armut 151,70 3,4 0,05 13,8

Ayva 8,00 0,4 0,0 0,07

Buğday 370,00 1,18 0,12 3,4

Çilek 2.051,60 49,4 0,71 18,8

Domates 6.000,00 26,2 2,0 55,0

Elma 380,80 0,6 0,13 3,4

Erik 498,08 7,9 0,17 4,5

Kayısı 13,00 0,1 0,00 0,1

Kiraz 319,40 23,6 0,01 2,9

Şeftali 384,00 43,4 0,13 3,5

Üzüm 15,00 0,1 0,00 0,13

Vişne 70,70 1,7 0,00 0,64

Ahududu 273,80 80,2 0,09 2,5

Böğürtlen 31,55 15,1 0,00 0,28

Ceviz 19,70 7,2 0,00 0,18

Zeytin 0,00 0

Mısır 320,.00 7,5 0,01 2,9

TOPLAM 200 566,45 10.907,33 3,77 100 Kaynak : İl Tarım Müdürlüğü (2005)

278

8.5.2. TR412 Eskişehir


Üretim Alanı (ha)

Üretim Miktarı

(ton)


(%)



Payı (%) Biber 0,23 0,01 0,00 0,24

Domates 5,40 0,02 0,00 5,63

Fasulye 0,07 0,10 0,00 0,07

Kabak 0,24 0,00 0,00 0,25

Kimyon 25,00 2.63 0,01 26,09

Mercimek 8,00 0,09 0,01 8,35

Nohut 55,00 1,35 0,02 57,39

Bezelye 0,03 0,00 0,00 0,03

Karpuz 0,23 0,00 0,00 0,24

Patates 0,60 0,00 0,00 0,63

Marul 0,75 0,00 0,00 0,78

Sarmısak 0,23 0,05 0,00 0,24

Bakla 0.05 0,00 0,00 5,22

TOPLAM 5 50,57 95,84 Kaynak : İl Tarım Müdürlüğü (2005) 8.5.3. TR413 Bilecik


Üretim Alanı (ha)

Üretim Miktarı

(ton)

Ülke Geneli Ürün Toplamına Göre (%)



Payı (%) Ayva 0,15 0 0 0,0028 Çilek 19,23 0,516 0 0,3630 Fındık 0,60 0 0 0,0113 İncir 0,05 0 0 0,0009 Kayısı 0,05 0 0 0,0009 Kiraz 17,68 0,002 0 0,3337 Mercimek 0,00 0 0 0,0000 Üzüm 1,50 0 0 0,0283 Vişne 0,40 0 0 0,0075 Ahududu 1,75 0,019 0 0,0330 Ceviz 2,95 0,004 0 0,055 Nar 0,15 0 0 0,0028 Zeytin 2,50 0,005 0 0,0471 Ihlamur 0,06 0 0 0,0011 Kuşburnu 0,10 0 0 0,0018 Meşe 0,00 0 0 0,0000 Yabani armut 0,25 0 0 0,0047 Yabani Elma 0,80 0 0 0,0151 Yabani erik 4,65 0,008 0 0,0877 Zerdali 0,10 0 0 0,0018 Nadasta olan 0,00 0 0 0,0000 TOPLAM 38 18.07 52,97 Kaynak : İl Tarım Müdürlüğü (2005)

279

8.5.4. TR421 Kocaeli Kocaeli ilinde resmi kayıtlara göre Organik Tarım faaliyeti yapılmamaktadır. 8.5.5. TR422 Sakarya


Üretim Alanı (ha)

Üretim Miktarı

(ton)

Ülke Geneli Ürün Toplamına Göre (%)



Payı (%) Fındık 77,0 0,49 0,03 88,51

Ihlamur 10,0 5,03 0,00 11,49

TOPLAM 8 55,50 87,00 Kaynak : İl Tarım Müdürlüğü (2005) 8.5.6. TR423 Düzce


Üretim Alanı (ha)

Üretim Miktarı

(ton)


(%)



Payı (%) Fındık 1.337,70 8,54 0,46 94,1

Domates 12,00 0,12 0,004 0,84

Karpuz 19,00 1,83 0,006 1,34

Fasulye 7,90 10,73 0,002 0,56

Hıyar 3,75 0,97 0,001 0,26

Balkabağı 4,20 3,73 0,001 0,30

Mısır 20,00 0,36 0,007 1,41

Biber 4.25 1,52 0,001 1,19

TOPLAM 114 647,18 1.421,70 Kaynak : İl Tarım Müdürlüğü(2005) 8.5.7. TR424 Bolu


Üretim Alanı (ha)

Üretim Miktarı

(ton)


(%)



Payı (%) Biber 1,20 0,43 0,00 0,35

Domates 180,00 1,89 0,06 53,30

Fasulye 2,20 2,99 0,00 0,65

Kabak 4,00 0,07 0,00 1,18

Marul 150,00 4,34 0,06 44,42

Maydanoz 0,30 0,09 0,00 0,09

TOPLAM 1 5,56 337,70 Kaynak : İl Tarım Müdürlüğü (2005)

280

8.5.8. TR425 Yalova


Üretim Alanı (ha)

Üretim Miktarı

(ton)


(%)



Payı (%)

Ayva 0,2 0,01 0 1,09

Defne 1,75 0,24 0 9,57

Dut 0,15 0,38 0 0,82

Kekik 0,5 0,03 0 2,74

Üzüm 0,3 0 0 1,64

Böğürtlen 1,5 1,17 0 8,21

Zeytin 5,55 0,90 0 30,36

Isırgan Otu 1 0,63 0 5,47

Kantaron 0,3 0,26 0 1,64

Ebegümeci 1 0,99 0 5,47

Papatya 1 2,84 0 5,47

Oğul Otu 1 6,61 0 5,47

Ayrık 1 100 0 5,47

Kırkkilit 0,25 50 0 1,37

Yemişem 0,1 100 0 0,55

Funda 2 7,41 0 10,94

Şeftali 0,05 0,005 0 0,27

Erik 0,08 0,001 0 0,44

İncir 0,05 0,001 0 0,27

Akasya ,05 100 0 2,74 TOPLAM 2 5.000,99 18,28 Kaynak : İl Tarım Müdürlüğü (2005)

281

8.6. Türkiye’de İl ler Bazında Tarımsal Üretim Değerleri Tarımsal Üretim Değerleri (2000) (Cari Fiyatlarla YTL.)

İller (İBBS- Düzey 3 )

Bitkisel Üretim Değeri % Canlı Hayvanlar

Üretim Değeri % Hayvansal Ürünler Üretim Değeri % Toplam Tarımsal

Üretim Değeri %

Adana 466.526.367 3,1 91.662.015 1,4 78.595.110 1,5 636.783.492 2,4Adıyaman 115.904.267 0,8 56.791.547 0,9 34.334.228 0,7 207.030.042 0,8Afyon 221.870.683 1,5 144.545.110 2,2 131.709.720 2,5 498.125.513 1,9Ağrı 31.339.024 0,2 141.339.745 2,1 63.637.934 1,2 236.316.703 0,9Amasya 166.482.013 1,1 57.232.678 0,9 51.461.405 1,0 275.176.096 1,0Ankara 461.370.214 3,1 151.814.075 2,3 153.552.479 3,0 766.736.768 2,9Antalya 620.077.771 4,2 109.818.730 1,7 85.018.335 1,6 814.914.836 3,0Artvin 36.949.214 0,2 29.796.173 0,4 25.446.508 0,5 92.191.895 0,3Aydın 467.555.898 3,1 119.016.247 1,8 74.438.403 1,4 661.010.548 2,5Balıkesir 478.906.494 3,2 215.871.848 3,2 314.762.124 6,1 1.009.540.466 3,8Bilecik 78.764.317 0,5 27.587.397 0,4 18.129.903 0,4 124.481.617 0,5Bingöl 11.265.516 0,1 59.027.094 0,9 30.685.883 0,6 100.978.493 0,4Bitlis 32.575.010 0,2 61.328.242 0,9 30.920.175 0,6 124.823.427 0,5Bolu 73.695.164 0,5 193.554.099 2,9 227.367.066 4,4 494.616.329 1,8Burdur 100.484.271 0,7 64.996.107 1,0 38.593.853 0,7 204.074.231 0,8Bursa 610.748.099 4,1 116.082.707 1,7 127.778.105 2,5 854.608.911 3,2Çanakkale 263.327.886 1,8 99.171.073 1,5 71.159.525 1,4 433.658.484 1,6Çankırı 61.071.497 0,4 51.163.569 0,8 38.603.171 0,7 150.838.237 0,6Çorum 177.951.494 1,2 90.791.483 1,4 69.965.831 1,4 338.708.808 1,3Denizli 293.399.702 2,0 65.657.007 1,0 40.466.514 0,8 399.523.223 1,5Diyarbakır 287.397.032 1,9 143.820.469 2,2 58.254.100 1,1 489.471.601 1,8Edirne 197.211.389 1,3 62.211.971 0,9 41.669.799 0,8 301.093.159 1,1Elazığ 84.350.203 0,6 87.443.570 1,3 57.102.905 1,1 228.896.678 0,9Erzincan 62.981.311 0,4 65.995.024 1,0 41.131.174 0,8 170.107.509 0,6Erzurum 50.759.715 0,3 201.442.037 3,0 105.912.098 2,0 358.113.850 1,3Eskişehir 178.461.376 1,2 81.716.891 1,2 46.266.904 0,9 306.445.171 1,1Gaziantep 219.699.896 1,5 52.297.160 0,8 54.086.116 1,0 326.083.172 1,2Giresun 84.039.071 0,6 45.982.498 0,7 40.571.094 0,8 170.592.663 0,6Gümüşhane 28.061.138 0,2 29.878.212 0,4 23.435.558 0,5 81.374.908 0,3Hakkari 4.815.668 0,0 39.709.764 0,6 18.044.748 0,3 62.570.180 0,2Hatay 461.134.685 3,1 57.023.868 0,9 57.297.425 1,1 575.455.978 2,2Isparta 212.923.459 1,4 50.326.715 0,8 34.994.355 0,7 298.244.529 1,1Mersin 664.167.937 4,5 128.432.276 1,9 87.111.032 1,7 879.711.245 3,3İstanbul 57.522.118 0,4 42.324.996 0,6 101.461.215 2,0 201.308.329 0,8İzmir 747.838.346 5,0 175.951.197 2,6 235.328.654 4,5 1.159.118.197 4,3Kars 27.614.120 0,2 93.973.585 1,4 34.460.135 0,7 156.047.840 0,6Kastamonu 93.797.019 0,6 101.656.390 1,5 60.306.915 1,2 255.760.324 1,0Kayseri 128.931.347 0,9 122.216.156 1,8 78.844.941 1,5 329.992.444 1,2Kırklareli 123.625.856 0,8 65.959.258 1,0 36.254.162 0,7 225.839.276 0,8Kırşehir 87.157.199 0,6 37.016.404 0,6 27.394.806 0,5 151.568.409 0,6Kocaeli 62.814.053 0,4 86.550.498 1,3 85.890.608 1,7 235.255.159 0,9Konya 651.324.685 4,4 325.138.804 4,9 286.055.065 5,5 1.262.518.554 4,7Kütahya 132.805.079 0,9 106.784.933 1,6 54.194.684 1,0 293.784.696 1,1Malatya 184.173.432 1,2 69.243.300 1,0 69.386.648 1,3 322.803.380 1,2Manisa 539.672.026 3,6 136.643.700 2,1 186.228.465 3,6 862.544.191 3,2K.Maraş 235.373.695 1,6 84.064.175 1,3 65.125.179 1,3 384.563.049 1,4Mardin 119.286.618 0,8 52.364.708 0,8 26.729.645 0,5 198.380.971 0,7Muğla 431.747.622 2,9 68.310.296 1,0 43.007.971 0,8 543.065.889 2,0

282

Muş 45.094.038 0,3 113.392.200 1,7 57.282.162 1,1 215.768.400 0,8Nevşehir 229.559.925 1,5 30.039.658 0,5 25.924.186 0,5 285.523.769 1,1Niğde 285.720.480 1,9 58.859.157 0,9 25.328.129 0,5 369.907.766 1,4Ordu 183.894.106 1,2 86.503.664 1,3 90.841.396 1,8 361.239.166 1,4Rize 96.506.147 0,6 21.797.910 0,3 23.642.479 0,5 141.946.536 0,5Sakarya 263.314.226 1,8 122.226.939 1,8 162.757.528 3,1 548.298.693 2,0Samsun 454.043.038 3,0 141.156.821 2,1 116.960.234 2,3 712.160.093 2,7Siirt 41.466.932 0,3 25.251.158 0,4 16.000.633 0,3 82.718.723 0,3Sinop 39.534.108 0,3 52.004.203 0,8 27.923.599 0,5 119.461.910 0,4Sivas 89.121.979 0,6 162.244.802 2,4 127.733.048 2,5 379.099.829 1,4Tekirdağ 202.958.470 1,4 71.450.649 1,1 61.451.165 1,2 335.860.284 1,3Tokat 217.841.850 1,5 116.739.486 1,8 51.128.036 1,0 385.709.372 1,4Trabzon 106.930.871 0,7 62.553.544 0,9 78.662.938 1,5 248.147.353 0,9Tunceli 7.687.087 0,1 29.923.776 0,4 18.401.383 0,4 56.012.246 0,2Şanlıurfa 424.957.535 2,8 153.982.386 2,3 52.893.050 1,0 631.832.971 2,4Uşak 108.901.734 0,7 59.957.161 0,9 31.674.358 0,6 200.533.253 0,7Van 39.261.956 0,3 192.930.783 2,9 79.763.965 1,5 311.956.704 1,2Yozgat 199.970.664 1,3 95.157.109 1,4 49.744.962 1,0 344.872.735 1,3Zonguldak 50.054.483 0,3 53.105.227 0,8 26.308.020 0,5 129.467.730 0,5Aksaray 152.703.768 1,0 56.825.137 0,9 43.830.419 0,8 253.359.324 0,9Bayburt 5.467.688 0,0 27.147.607 0,4 12.008.788 0,2 44.624.083 0,2Karaman 229.537.253 1,5 41.816.655 0,6 51.237.001 1,0 322.590.909 1,2Kırıkkale 69.885.538 0,5 23.482.569 0,4 15.504.534 0,3 108.872.641 0,4Batman 68.142.248 0,5 25.106.181 0,4 17.728.703 0,3 110.977.132 0,4Şırnak 27.971.732 0,2 12.834.399 0,2 7.380.482 0,1 48.186.613 0,2Bartın 19.738.107 0,1 25.930.329 0,4 13.118.664 0,3 58.787.100 0,2Ardahan 11.231.866 0,1 75.206.046 1,1 30.911.600 0,6 117.349.512 0,4Iğdır 32.973.554 0,2 39.744.925 0,6 13.533.797 0,3 86.252.276 0,3Yalova 28.825.402 0,2 6.303.125 0,1 10.222.443 0,2 45.350.970 0,2Karabük 18.518.523 0,1 18.364.921 0,3 10.878.944 0,2 47.762.388 0,2Kilis 67.887.088 0,5 7.942.637 0,1 7.267.795 0,1 83.097.520 0,3Osmaniye 95.870.667 0,6 34.989.920 0,5 27.313.046 0,5 158.173.633 0,6Düzce 74.555.878 0,5 45.367.727 0,7 29.675.886 0,6 149.599.491 0,6Türkiye 14.920.079.937 100,0 6.652.064.612 100,0 5.178.206.046 100,0 26.750.350.595 100,0

283

8.7. TR4 Doğu Marmara Bölgesi İllerinde Tarımsal Hizmetler -

Organizasyonların Fonksiyonlar ı ve Sorumluluklar ı 8.7.1. TR411 Bursa ili Tarımsal Hizmetler - Organizasyonların Fonksiyonları ve

Sorumlulukları



Tarım İl Müdürlüğü, Tarım Danışmanları, Gıda Araştırma Enstitüsü Özel Sektör

Sulama DSİ (Büyük ölçekli), İl Özel İdaresi ( Köy Hizmetleri) Sulama Kooperatifleri

Orman Köylerini Kalkındırma Orman ve Çevre Bakanlığı İl Müdürlüğü


Tarım İl Müdürlüğü Serbest Veteriner Hekimler Hayvan Yetiştiricileri Birliği Özel Veterinerler

Tarımsal Girdiler (tohum, gübre, zirai mücadele ilaçları)

Tarım İl Müdürlüğü Karacabey Tarım İşletmesi TKK, Hayvan Yetiştiricileri Birliği Ziraat Odaları Özel Kuruluşlar ve diğer çiftçiler

Tarımsal Kredi T.C. Ziraat Bankası, TKK

Ürün Pazarı

TMO Marmarabirlik Trakyabirlik Borsa, S.S.Kalkınma Koop Tüccarlar, Canlı hayvan pazarı VİB Semt Pazarları Haller

Süt Toplama ve Pazarlama Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri (Süt Top. Mer.), Özel Sektör

Et İşleme Özel Kuruluşlar


Tarım Bakanlığı, İl Özel İdaresi, Köylere Hizmet Götürme Birlikleri, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı.

284

8.7.2. TR412 Eskişehir ili Tarımsal Hizmetler - Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları



Tarım İl Müdürlüğü, Tarım Danışmanları, Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Eskişehir Araştırma Enstitüsü Ziraat Fakültesi Toprak, Bitki , Su Analiz Laboratuarı Ziraat Odaları İl Kontrol laboratuarı, İlaç Bayileri,

Sulama DSİ (Büyük ölçekli), İl Özel İdaresi ( Köy Hizmetleri)

Orman Köylerini Kalkındırma Orman ve Çevre Bakanlığı İl Müdürlüğü




Tarım İl Müdürlüğü Pankoop, TKK, Hayvan Yetiştiricileri Birliği Özel Kuruluşlar ve diğer çiftçiler


Ürün Pazarı

TMO Borsa, S.S.Kalkınma Koop. Tüccarlar, Canlı hayvan pazarı Semt Pazarları Haller





285

8.7.3. TR413 Bilecik ili Tarımsal Hizmetler - Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları



Tarım İl/İlçe Müdürlüğü, Tarım Danışmanları, Toprak Analiz Laboratuarları, Ziraat Odaları,

Sulama DSİ (Büyük ölçekli), Köy Hiz. (Küçük ölçekli), Sulama Kooperatifleri,

Orman Köylerini Kalkındırma Çevre ve Orman Bakanlığı


Tarım İl/İlçe Müdürlüğü, Özel Veteriner Hekimler,


Tarım İl/İlçe Müdürlüğü, TKK, Hayvan Yetiştiricileri Birliği, Özel Kuruluşlar, diğer çiftçiler


Ürün Pazarı

TMO, Semt Pazarları, Tüccarlar, S.S.Kalkınma Koop.


Et İşleme Özel Et İşleme Entegre Tesisleri

Şerbetçiotu Üretim ve Pazarlama TARBES A.Ş. OT-GÜL Koop.


Tarım Bakanlığı, İl Özel İdaresi, Köylere Hizmet Götürme Birlikleri, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı, Özel Bankalar

286

8.7.4. TR421 Kocaeli i l i Tarımsal Hizmetler - Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları



Tarım İl/İlçe Müdürlüğü, İl Özel İdaresi, Halk Eğitim, Milli Eğitim, Ziraat Odaları

Sulama DSİ (Büyük ölçekli), Köy Hiz. (Küçük ölçekli)

Orman Köylerini Kalkındırma Çevre ve Orman Bakanlığı Tarım İl Müdürlüğü, İl Özel İdaresi


Tarım İl/İlçe Müdürlüğü, Özel Veteriner Hekimler


İl Özel İdaresi, Tarım İl/İlçe Müdürlüğü, TKK, Hayvan Yetiştiricileri Birliği, Özel Kuruluşlar, Diğer çiftçiler


Ürün Pazarı

TMO, Semt Pazarları, Tüccarlar, S.S.Kalkınma Koop. Hâl

Süt Toplama ve Pazarlama Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri (Süt Top. Mer.), Özel Sektör,

Et İşleme Özel Et İşleme Entegre Tesisleri, Belediye ( Mezbaha )



287

8.7.5. TR422 Sakarya ili Tarımsal Hizmetler - Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları



Tarım İl/İlçe Müdürlüğü, Mısır Araştırma Enstitüsü Tarım Danışmanları, Toprak, Bitki , Su Analiz Laboratuarı, İlaç Bayileri, Veteriner Klinikleri, Ziraat Odaları, Sivil Toplum Kuruluşları

Sulama

DSİ (Büyük Ölçekli), İl Özel İdaresi (Köy Hizmetleri -Küçük Ölçekli) Sulama Kooperatifleri, Sulama Birlikleri, Şahıs Sulamaları,

Orman Köylerini Kalkındırma Tarım İl ve İlçe Müdürlüğü, İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, Orman İşletme Müdürlüğü,

Veteriner Hizmetleri-Suni Tohumlama ve Damızlık Hayvan

Tarım İl/İlçe Müdürlüğü, Özel Veteriner Hekimler, Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği, Belediyeler,


Tarım İl/ İlçe Müdürlüğü, Tarım Kredi Kooperatifleri, Tarımsal Kalkınma Koop. vb. Özel Şirketler, Diğer çiftçiler,

Tarımsal Kredi T.C. Ziraat Bankası, Tarım Kredi Kooperatifleri, Diğer Özel Bankalar,

Ürün Pazarı

TMO, Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri, Tüccarlar, Semt Pazarları ,

Süt Toplama ve Pazarlama Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri, Özel Sektör Kuruluşları (Süt Toplama Merkezleri ), Köylere Hizmet Götürme Birliği

Et İşleme Özel Kombinalar, E.B.K


KOBİ, TEMA Vakfı, Tarım Bakanlığı, İl Özel İdaresi, Köylere Hizmet Götürme Birlikleri, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı.

288

8.7.6. TR423 Düzce ili Tarımsal Hizmetler - Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları



Tarım İl/İlçe Müdürlüğü, Tarım Danışmanları, Ziraat Odaları, TKK, Üretici Birlikleri

Sulama DSİ, Sulama Birliği,

Orman Köylerini Kalkındırma Çevre ve Orman Bakanlığı


Tarım İl/İlçe Müdürlüğü, Hayvan Yetiştiricileri Birliği, Özel Veteriner Hekimler,


Tarım İl/İlçe Müdürlüğü, FİSKOBİRLİK TKK, Hayvan Yetiştiricileri Birliği, Özel Kuruluşlar, diğer çiftçiler


Ürün Pazarı

FİSKOBİRLİK, Haller, Semt Pazarları, Hayvan Pazarı, Tüccarlar,

Süt Toplama ve Pazarlama Özel Sektör Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri



289

8.7.7. TR424 Bolu ili Tarımsal Hizmetler - Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları


Yayım-Eğitim-Araştırma Tarım İl Müdürlüğü, Tarım Danışmanları, Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü

Sulama DSİ (Büyük ölçekli), İl Özel İdaresi ( Köy Hizmetleri)

Orman Köylerini Kalkındırma Çevre ve Orman Bakanlığı İl Müdürlüğü




Tarım İl Müdürlüğü Tarım Kredi Kooperatifleri Pancar Ekicileri Kooperatifi Hayvan Yetiştiricileri Birliği Özel Kuruluşlar ve diğer çiftçiler

Tarımsal Kredi T.C. Ziraat Bankası, TKK Diğer Bankalar

Ürün Pazarı

TMO Tüccarlar, Canlı hayvan pazarı Semt Pazarları Haller

Süt Toplama ve Pazarlama

Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri (Süt Top. Mer.), Köylere Hizmet Götürme Birlikleri Süt Birlikleri Damızlık Yetiştiricileri Birliği Özel Sektör




290

8.7.8. TR425 Yalova ili Tarımsal Hizmetler - Organizasyonların Fonksiyonları ve Sorumlulukları



Tarım İl/İlçe Müdürlüğü, İl Özel İdaresi, Tarım Danışmanları Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü

Sulama DSİ (Büyük ölçekli), Köy Hiz. (Küçük ölçekli)

Orman Köylerini Kalkındırma Çevre ve Orman Bakanlığı İl Özel İdaresi


Tarım İl/İlçe Müdürlüğü, Özel Veteriner Hekimler Holstein Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği


İl Özel İdaresi, Tarım İl/İlçe Müdürlüğü, TKK, Hayvan Yetiştiricileri Birliği, Özel Kuruluşlar, Diğer çiftçiler


Ürün Pazarı

Semt Pazarları, Tüccarlar, S.S.Kalkınma Koop. Hâl

Süt Toplama ve Pazarlama Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri (Süt Top. Mer.), Özel Sektör,

Et İşleme Özel Et İşleme Entegre Tesisleri, Belediye ( Mezbaha )



291

Tablo 232. TR4 Doğu Marmara Bölgesinin Büyüklük Bakımından Önde Gelen Ovaları (2005)

Alt Bölge İl Adı Ova İsmi Yüzölçümü (km2) Bursa 208 Yenişehir 200 İnegöl 150 Mustafakemalpaşa 193 Karacabey 537 İznik 76

Bursa

Orhangazi 97 Porsuk 468 Sarısu 272 Eskişehir Yukarısakarya 484 Bozüyük 24 Gölpazarı 25 Pazaryeri 50

TR41 Bursa

Bilecik

Karaağaç 32 Kocaeli …

Akova ( Adapazarı Ovası ) 620 Söğütlü Ovası 111 Sakarya Pamukova 170 Bolu Ovası 164 Gerede Ovası 84 Himmetoğlu Ovası 28 Mudurnu Ovası 15 Yeniçağa Ovası 23

Bolu

Dörtdivan Ovası 56 Düzce Düzce 360

Altınova 56

TR42 Kocaeli

Yalova … Kaynak:Tarım İl Müdürlüğü Tablo 233. TR411 Bursa ili Sulama Projeleri (2005)*. PROJELER BURSA(Ha) %15,41 Ön İnceleme ve Master Planı Tamamlanan 21.623 Karacabey Gölecik projesi 4.500 Uluabat II. Kademe pompaj sulaması 10.828 Aşağı susurluk-Karacabey sağ sahil sulaması 4.460 Küçüksu (Gölet ve Yerüstü Sulama Projeleri) 1.835 Planlaması Tamamlanan 12.679 %9,03 Bursa gölbaşı II.merhale sulaması 3664 Karacabey Yeşildere Barajı Sulaması 3516 Yenişehir Papatya Pompaj Sulaması 1031 Küçüksu(Gölet ve Yerüstü) Projeleri 4468 Kesin Projesi Tamamlanan 174 %0,12 Umurbey Pompaj Sulaması Küçüksu (Gölet ve yerüstü)Projeleri 2004 Yılı Yatırım Programında Olan 41325 %29,45 Yenişehir Y A S Sulaması 4103 İznik II.Merhale Sulaması 5501 Yenişehir Boğazköy Cazibe sulaması 11020 İnegöl Babasultan Sulaması 2570 İnegöl Regülatör Sulaması 4180 Emet Orhaneli Projesi Döllük_Güllüce Sulaması 6111 İşletmede Olan Büyük Su İşleri 62153 %44,29 Uluabat I.Merhale Sulaması 6344 Karacabey Ovası Kepekler Sulaması 16683 M.Kemalpaşa Sulaması 19029 M.Kemalpaşa Üçbeyli pomoaj Sulaması 1242 Bursa Gölbaşı I.Merhale Sulaması 1816

292

Bursa Y A S Sulaması 1950 Bursa Demirtaş Sulaması (Alaşar Kolu Dahil) 2062 Bursa Hasanağa Sulaması 742 İznik Projesi I.Merhale Sulaması (Boyalıca,Dereköy,Keramet.Orhangazi I) 9375 Orhaneli Yazıcıoğlu Sadağ Sulaması (Beyce Projesi) 1257 İznik II:Merhale Projesi 1653 Küçüksu (Gölet ve Yerüstü) Projeler 2386 %1,70 DSİ İl Toplamı 140343 %100 Diğer Sulamalar Topraksu Kooperatifleri Sulamaları 5684 %9,75 KHGM (Gölet ve Yerüstü)Sulamalaru 14125 %24,22 Halk Sulamaları 36510 %66,03 Diğer Sulamalar Toplamı 58319 %100 İl Genel Sulama Toplamı 198662 * DSI ** Net Sulama Alanı Tablo 234. TR412 Eskişehir ili Sulama Projeleri (2005)*. PROJELER (Ha) % Ön İnceleme Tamamlanan 386 1 Küçüksu Projeleri 386 Planlaması Tamamlanan 32 349 25 Yukarı Sakarya IV.Merhale Projesi 10 121 - Yaralı Pompaj Sulamaları 4 138 - Aşağı Porsuk Projesi 9 131 - Yukarı Sakarya II.Merhale Projesi 4 737 - Yukarı Sakarya III.Merhale Projesi 3351 - Küçük su Projeleri(Sakarya merkez Aşıklar) 871 - Kesin Projesi Tamamlanan 14 827 11 Karakamış Pompaj Sulaması 6 125 - Ağapınar Pompaj Sulaması 4 445 - Aliken Sulaması 3 970 - Küçük Su Projeleri(Sivrihisar okçu g.) 287 - İnşa Halinde Olan 19 240 16 Beylikova Depolama Tesis Sulaması 11 760 - Aşağıkuzfındık Projesi 3 241 - Orta Sakarya II.Merhale Projesi 1 201 - 2005Yılı Yatırım Programında Olan 135 1 Küçüksu projeleri 135 - İşletmede Olan Büyük Su İşleri 54 355 44 Yukarı Sakarya Seyitgazi Sulaması 14 518(brüt) 11 13 000(net) - Eskişehir Alpu Ovası Sulaması 23 200(brüt) 19 16 600(net) - Orta Sakarya Vadi Sulamaları 3 728(brüt) 3 2716(net) - Çifteler Sulamsı 6 245(brüt) 5 6 200(net) - Yaralı Sulaması 3 936Brüt) 3 3 600(net) - İnönü Ovası Sulaması 1 970(brüt) 2 1 850(net) - Kaymaz Brajı ve Sulamsı 420(brüt) 0,5 370(net) - Musaözü Barajı ve Sulamsı 340(brüt) 0,5 338(net) - İşletmede Olan Küçük Su ( Gölet Yerüstü Sulamaları ) İşleri 2 705(brüt) 2 2 472(net) İl Toplamı 123 997 100 47 148**

*DSİ ** Net Sulama Alanı

293

Tablo 235. TR413 Bilecik ili Sulama Projeleri (2005)* PROJELER Bilecik(ha) % Ön İncelemesi Tamamlanan 482 3 Küçüksu Projeleri 482 - Planlaması Tamamlanan - - Kesin Projesi Tamamlanan 242 2 Küçük su Projeleri 242 - İnşa Halinde Olan 6 383 44 Günyurdu (Bakraş) Brajı ve Sulaması 805 - Kızıldamlar Barajı ve Sulaması 1 523 - Orta Sakarya II. Merhale Projesi 3 083 - Küçüksu Projeleri(urtköy ve Zeyve) 972 - 2005 Yılı Yatırım Programında Olan - - İşletmede Olan Büyük Su İşleri 6 909 48 Orta Sakarya Vadi Sulamaları 2 727(brüt) 19 1 984(net) - Karaağaç Ovası Sulaması 3 209(Brüt) 22 2 700 (net) - Darıdere İlave Sahalar Sulamsı 973(brüt) 7 İşletmede Olan Büyük Su İşleri 915(net) - 388(brüt) 3 İl Toplamı 14 404 100 5 956(net) DSİ ** Net Sulama Alanı Tablo 236. TR421 Kocaeli ili Sulama Projeleri (2005)* PROJELER Kocaeli (ha) % Ön İncelemesi ve Master Planı Tamamlanan 4.276 49,72 Karamürsel Projesi Sulamaları 2.076 Altınova Proje Sulamaları 500 Akmeşe Proje Sulaması 1.500 Küçüksu (gölet ve yerüstü) projeleri 200 Planlanması tamamlanan - Küçüksu (gölet ve yerüstü) projeleri Kesin Projesi tamamlanan Küçüksu (gölet ve yerüstü) projeleri 2005 yılı yatırımında olan 2.551 %29,66 Küçüksu (gölet ve yerüstü) projeleri 2.551 İşletmede olan büyük su işleri 1.453 %16,90 İzmit taşkın projesi 1.453 İşletmede olan küçük (gölet ve yer üstü) su işleri 320 % 3,72 Diğer Sulamalar Topaksu kooperatifleri sulamarı 210 %2,91 KHGM (gölet ve yer üstü sulamaları ) 4.421 %61,28 Halk Sulamaları 2.531 %35,81 Diğer sulamalar toplamı 7.214 %100 İl genel sulama toplamı 15.814 Kaynak:D.S.İ

294

Tablo 237. TR422 Sakarya ili Sulama Projeleri (2005)* PROJELER Sakarya(ha) % Ön İncelemesi Tamamlanan 803 1 Küçüksu Projeleri 803 - Planlaması Tamamlanan 71 554 87 Sakarya ovası Sulaması 67 595 - Seyfiler-Karasu Arası Pompaj Sulamsı 3 839 - Küçük su Projeleri 120 - Kesin Projesi Tamamlanan - İnşa Halinde Olan - 2005 Yılı Yatırım Programında Olan - - İşletmede Olan Büyük Su Projeleri 6 607 12 Pamukova Pompaj Sulaması 3 724(brüt) 5 3 000(net) - Pamukova Cazibe Sulaması 5 883(Brüt) 7 4 900 (net) - İl Toplamı 81 964 100 5 956(net) * DSİ ** Net Sulama Alanı

Tablo 238. TR423 Düzce ili Sulama Projeleri (2005)* PROJELER Düzce (ha) % Ön İncelemesi Master planı Tamamlanan - Planlanması Tamamlanan - Küçük su (gölet ve yerüstü) projesi - Kesin projesi tamamlanan - 2005 yılı yatırım programında olan - İşletmede olan su işleri 13.000 66 Diğer sulamalar - Topraksu kooperatifleri sulamaları - KHGH (Gölet ve yer üstü) - Halk Sulamaları - Diğer Sulamalar toplamı - İl genel sulama toplamı 13.000 * DSİ ** Net Sulama Alanı Tablo 239. TR425 Yalova İli Sulama Projeleri (2005)* PROJELER Yalova (ha) % Ön İncelemesi Master planı Tamamlanan - Planlanması Tamamlanan - Küçük su (gölet ve yerüstü) projesi - Kesin projesi tamamlanan - 2005 yılı yatırım programında olan - İşletmede olan su işleri - Diğer sulamalar - Topraksu kooperatifleri sulamaları -

KHGH (Gölet ve yer üstü) 2.114 %(brüt)100

Halk Sulamaları -

Diğer Sulamalar toplamı 2.114 %(brüt) 100

İl genel sulama toplamı 2.114 * DSİ ** Net Sulama Alanı

295

Tablo 240. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Akarsu ve Göletler (2005) BURSA ESKİŞEHİR BİLECİK Su Potansiyeli Hm3/yıl Su Potansiyeli Hm3/yıl Su Potansiyeli hm3/yıl Yer Üstü Suları 3.536 Yer Üstü Suları 1.029 Yerüstü suyu 320 Yer Altı Suları 409,5 Yer Altı Suları 509,5 SAKARYA NEHRİ Toplam Su Potansiyeli 3.945,5 Toplam Su Potansiyeli 1.538,5 KARASU ÇAYI Su Yüzeyleri ha Su Yüzeyleri ha Yeraltı suyu 54,7 Doğal Göl Yüzeyleri Doğal Göl Yüzeyleri - Toplam Su Potansiyeli 374,7 İznik Gölü 30.800 Baraj Rezervuar Yüzeyi 8.912 ha Doğal Göl Yüzeyleri * Uluabat(Apolyont) 14.663 PORSUK BARAJI 2675 Baraj Rezervuar Yüzeyi 245 Baraj Rezervuar Yüzeyi

ha GÖKÇEKAYA BARAJI 1000 DODURGA BARAJI 245

Gölbaşı barajı 205 SARIYER BARAJI 4510 SeddelemeliRezervuarlar - Doğancı barajı 155 KUNDUZLAR BARAJI 264 Gölet Rezervuarı

Yüzeyi 9

Demirtaş barajı 95 ÇATÖREN BARAJI 404 Akarsu Yüzeyleri ** ha Hasanağa barajı 31 KAYMAZ BARAJI 16 SAKARYA NEHRİ 410 Büyükorhan barajı 110 MUSAÖZÜ BARAJI 43 KARASU ÇAYI 44 Gölet rezervuar yüzeyi ha Seddelemeli Rezervuarlar - Toplam Su Yüzeyi ha 708 Burcun Göleti 14,6 Gölet Rezervuarı

Yüzeyi 209 ha

Gölcük Göleti 47 Akarsu Yüzeyleri ** 1771 Eymir Göleti SAKARYA NEHRİ 1075 Halhalca Göleti PORSUK ÇAYI 696 Uşakpınar Göleti Toplam Su Yüzeyi 10.892 Kozlu ören göleti Göbelye Göleti Kayapa Göleti 27,8 Çalı Göleti Akalan Göleti Yenice Göleti 15,4 Akarsu Yüzeyleri ** 1.466 Toplam Su Yüzeyi 47.630 Kaynak:D.S.İ Tablo 241. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Akarsu ve Göletler (2005) KOCAELİ SAKARYA DÜZCE Su Potansiyeli Hm3/yıl Su Potansiyeli Hm3/yıl Su Potansiyeli Hm3/yı

l Yer Üstü Suları 42,1 Yerüstü suyu 1710 Yer Üstü Suları 1.650 Yer Altı Suları 2.091 SAKARYA NEHRİ Yer Altı Suları 120 Toplam Su Potansiyeli 2.133,1 MUDURNU ÇAYI Toplam Su Potansiyeli 1.770 Su Yüzeyleri GÖYNÜK ÇAYI Su Yüzeyleri Doğal Göl Yüzeyleri ha Yeraltı suyu 248 Doğal Göl Yüzeyleri (ha) 450 Sabanca Gölü 4.700 Toplam Su Potansiyeli 1958 Eftani gölü 250 Baraj Rezervuar Yüzeyi

Ha Su Yüzeyleri Ha Diğer göller 200

Kirazdere Doğal Göl Yüzeyleri * 4790 Baraj Rezervuar Yüzeyi Ha Gölet rezervuar yüzeyi Ha SAPANCA GÖLÜ 4700 Hasanlar Barajı 279 Bıçkıdere göleti AKGÖL GÖLÜ 360 Gölet Rezervuarı Yüzeyi - Bayraktar göleti Baraj Rezervuar Yüzeyleri - Akarsu Yüzeyleri ** 505 Şeytnadere göleti Seddelemeli Rez. Yüzeyleri - Toplam Su Yüzeyi 1.234 Şahinler göleti Gölet Rezervuarı Yüzeyi - Kurtdere göleti Akarsu Yüzeyleri ** 1136 SAKARYA NEHRİ 956 MUDURNU ÇAYI 114 GÖYNÜK ÇAYI 66 Toplam Su Yüzeyi 5926 Kaynak:D.S.İ

296

Tablo 242. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Akarsu ve Göletler (2005) BOLU YALOVA Su Potansiyeli Hm3/yıl Su Potansiyeli Hm3/yıl Yer Üstü Suları 1.250 Yer Üstü Suları Yer Altı Suları 100 Yer Altı Suları 7,5 Toplam Su Potansiyeli 1.350 Toplam Su Potansiyeli Su Yüzeyleri Su Yüzeyleri Doğal Göl Yüzeyleri 478 Doğal Göl Yüzeyleri Reşadiye gölü 260 Baraj Rezervuar Yüzeyi Abant gölü 126 Gökçe Barajı 133 Sünnet gölü 13 Gölet rezervuar yüzeyi Yedigöller 4 Akarsu Yüzeyleri 169 Diğer göller 75 Toplam Su Yüzeyi 302 Baraj Rezervuar Yüzeyi Ha Gölköy barajı 131 Gölet rezervuar yüzeyi 127 Merkez Gölcük göleti 30 Seben Aladağ göleti 66 Göynük-Çayköy göleti 31 Akarsu Yüzeyleri ** 260 Sakarya nehri kolları 70 Büyüksu çayı 95 Gerede çayı 75 Diğer yan dereler 20 Toplam Su Yüzey 997 Kaynak:D.S.İ Tablo 243. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Yerüstü Suyu Potansiyeli (ha) (2005)

SU YÜZEYİ

NİTELİĞİ

BURSA

ESKİŞEHİR

BİLECİK

TR41

KOCAELİ

SAKARYA

DÜZCE

BOLU

YALOVA

TR42

TR4

Doğal Göller 47.400 47.400 900 4.790 450 478 -

Baraj Rezervuarları 660 8.912 245 175 - 279 131 133

Gölet Rezervuarları 183 209 9 370 143 - 127 -

Akarsu Yüzeyleri 1.466 1.771 454 76 1.136 505 260 169

Toplam 49.709 10.892 708 1.521 6069 1.234 997 302

Kaynak:D.S.İ Tablo 244. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Yer altı Suyu Potansiyeli (2005)

BURSA

ESKİŞEHİR

BİLECİK

TR41

KOCAELİ

SAKARYA

DÜZCE

BOLU

YALOVA

TR42

TR4

EmniyetliKullanılabilirYıllık Su(hm3/yıl)

409,5 509,5 54,7 75,0 248 120 100 23

Fiilitüketilen Su(hm3/yıl)

362,5 305,7 122,1 69,0 148,8 120 100 23

Toplam Kaynak:D.S.İ

297

Tablo 245. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Köy İçme Suları (2005)

BURSA

ESKİŞEHİR

BİLECİK

TR41

KOCAELİ

SAKARYA

DÜZCE

BOLU

YALOVA

TR42

TR4(HA)

Köy 507 302 234 1043 - 265 262 500 41 1068 2111 Bağlısı 61 45 35 141 - 160 257 656 22 1095 1236

SULU

Toplam 568 347 269 1184 - 425 519 1156 62 2163 3347 Köy 3 16 8 27 - 47 34 11 2 94 121 Bağlısı - 15 3 18 - 58 16 14 1 89 107

YETERSİZ

Toplam 3 31 11 45 - 105 50 25 3 183 228 Köy - - 1 1 - - 4 - - 4 5 Bağlısı - - - - - - 21 - - 21 21

SUSUZ

Toplam 1 1 25 4 26 Köy 510 318 242 1071 312 300 511 43 1166 2237 Bağlısı 61 60 38 159 218 294 670 23 1205 1364

TOPLAM

Toplam 571 378 280 1230 530 594 1181 66 2371 3601 Kaynak: K.H.G.M Tablo 246. TR41 Bursa Alt Bölgesi Taşkın Koruma ve Islah Tesisleri (2005). BURSA ESKİŞEHİR BİLECİK TR41 Planlama ve Kesin Projesi Tamamlanan Adet 59 169 96 324 Alan (Ha) - Meskun Mahal 1.733-37 18.850-48 5.296-35 25.879-120 İnşa Halinde Olan - Adet - - - - Alan (Ha) - Meskun Mahal - - - - 2005 Yılı Yatırımm Programında Olan Adet 14 - - 14 Alan (Ha) - Meskun Mahal 7899-3 - - 7899-3 İşletmede Olan Adet 128 84 37 249 Alan (Ha) - Meskun Mahal 60.419-148 44.386-34 1.889-19 106.694-201 Kaynak:D.S.İ Tablo 247. TR42 Kocaeli Alt Bölgesi Taşkın Koruma ve Islah Tesisleri (2005). Kocaeli Sakarya Düzce Bolu Yalova TR42 Planlama ve Kesin Projesi Tamamlanan Adet 20 167 3 190 Alan (Ha) - Meskun Mahal 493-11 25.932-76 65-2 26.490-89 İnşa Halinde Olan - - - Adet - - 5 4 - 9 Alan (Ha) - Meskun Mahal - - 335-5 --4 - 335-9 2005 Yılı Yatırım Programında Olan - Adet 10 - - 10 Alan (Ha) - Meskun Mahal 3.611-4 - - 3.611-4 İşletmede Olan Adet 35 119 36 68 3 261 Alan (Ha) - Meskun Mahal 8.187-48 40.965-23 598-33 3.185-61 84-2 53.010-167 Kaynak:D.S.İ

298

Tablo 248. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Taşkın Koruma ve Islah Tesisleri (2005) Eskişehir Bilecik Sakarya Planlama ve Kesin Projesi Tamamlanan Adet 169 96 167 Alan (Ha) - Meskun Mahal 18.850-48 5.296-35 25.932-76 İnşa Halinde Olan Adet - - 1 Alan (Ha) - Meskun Mahal - - 1 2006 Yılı Yatırım Programında Olan Adet - - 1 Alan (Ha) - Meskun Mahal - - 1 İşletmede Olan Adet 84 37 119 Alan (Ha) - Meskun Mahal 44.386-34 1.889-19 40.965-23 Kaynak:D.S.İ Tablo 249. TR4 Doğu Marmara Bölgesi işletmedeki Barajlar ve Karakteristikleri (2005).

FAYDASI ENERJİ

İli Adı Nehir

Gövde Dolgu Tipi

Kret Kotu (m)

Depolama

Hacmi (hm3)

Amacı*

Sulama Sahası (Ha)

İçme Suyu (hm3)

Güç (MW)

Yıllık Üretim (GMh)

BURSA Doğancı Nilüfer Toprak 65 43,3 içme suyu - 125 - -

BURSA Demirtaş Ballıklaya Toprak 46 14,4 Sulama 2.062 - - - BURSA Gölbaşı Aksu Toprak 12 14,2 Sulama 1.816 - - - BURSA Hasanağa Hasanağa Toprak 30 3,71 Sulama 742 - - - BURSA B.Orhan Cumadere Toprak 32 6,93 Sulama 707 - - - ESKİŞEHİR Beyköy Sakarya Neh.san. - - Enerji - - 15 87 ESKİŞEHİR Çatören Harami Toprak 32 47 Sulama 7.025 - - - ESKİŞEHİR Gökçekaya Sakarya Beton 115 910 Enerji - - 278 562 ESKİŞEHİR Kaymaz Çayırlık Toprak 24,5 1,43 Sulama 420 - - - ESKİŞEHİR Kunduzlar Yönek Toprak 28 22 Sulama 3.788 - - - ESKİŞEHİR Musaözü Molaoğlu Toprak 19 1,55 Sulama 400 - - - ESKİŞEHİR Porsuk Porsuk Beton 49,7 525 Sulama 2.697 - - - ESKİŞEHİR Yenice Sakarya Toprak 33,1 57,6 Enerji - - 38 122 BİLECİK Darıdere Sarısu Toprak 29,6 19,21 Sulama 1.970 - - - BİLECİK Kızıldamlar Söğüt Kaya 40 10,7 Sulama 1.602 - - - KOCAELİ Kirazdere K.Dere Kaya 102,5 60 İçme

suyu - 142 - -

SAKARYA Pamukova Sakarya Neh.San. - - Enerji - - 9,3 54,17

DÜZCE Hasanlar K.Melen Kaya 70,8 55 Sulama Enerji 13.000 - 9,4 40

BOLU Gölköy B.Dere Toprak 21,5 24,1 İçme suyu 8.550 - -

YALOVA Gökçe Selli Mandra

Kaya dol. 62.0 25,5 İçme

suyu - 37 - -

Kaynak : www.dsi.gov.tr

299

Tablo 250. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Göletler ve Karakteristikleri (2005)*. YERİ YÜKSEKLİĞİ

GÖLETİN ADI

Akarsu Adı

İli

AKTİF HACİM

(m3)

Temelden(m)

Talvegden (m)

AMACI SULAMA SAHASI

(Ha)

Burcun Göleti Bursa 1,000 25,0 20,0 Sulama 250 Gölcük Göleti Bursa 4,300 28,0 23,0 Sulama 820 Eymir Göleti Bursa 0,290 28,0 25,0 Sulama 150 Halhalca Göleti Bursa 0,420 28,0 25,0 Sulama 152

Uşakpınar Göleti Bursa 0,500 32,5 30,5 Sulama 110

Kozlu ören göleti Bursa 0,710 33,0 30,0 Sulama 253

Göbelye Göleti Bursa 0,650 Sulama 125

Kayapa Göleti Bursa 3,85 Sulama - Çalı Göleti Bursa 2,75 Sulama - Akalan Göleti Bursa 0,262 27,5 20,0 Sulama 102 Yenice Göleti Bursa 1,270 36,5 32,5 Sulama 247 Aslanbeyli Ilgaz D. Eskişehir 0,156 22.60 20.60 Sulama 50 Ayvalı Okçu D. Eskişehir 0.451 19.50 15.50 Sulama 76 Beylik Beylik Eskişehir 0.508 23.79 12.60 Sulama 150 Çatmapınar A.Dereboyu Eskişehir 4.154 26.90 15.90 Sulama 838 Çukurhisar Ilgın D. Eskişehir 0.635 24.15 15.15 Sulama 140 Dereyalak Söğütbaşı Eskişehir 0.390 20.00 16.50 Sulama 113 Erenköy I Karanlık D. Eskişehir 0,613 30.55 25.55 Sulama 150 Hanköy Değirmen Eskişehir 0.791 26.55. 21.30 Sulama 171 Kanlıpınar Tıngır D. Eskişehir 0.750 22.25 17.20 Sulama 120 Karaören Delikçam

D. Eskişehir 0.840 20.25 15.25 Sulama 154

Kayı III BayırköyD. Eskişehir 1.016 20.80 17.80 Sulama 167 Kelkaya Kelkaya D. Eskişehir 0.451 23.66 19.66 Sulama 84 Keskin-75yıl Karaöz D. Eskişehir 8.400 28.60 24.60 Sulama 1112 Koçaş Çağsak D. Eskişehir 0.450 31.20 27.20 Sulama 117 Ömerköy kocadere Eskişehir 1.370 27.00 22.00 Sulama 390 Sazak DamlalıD. Eskişehir 0.162 11.50 9.50 Sulama 42 Sekiören AlispınarD. Eskişehir 0.379 26.50 19.50 Sulama 39 Üççam ÜççamD. Eskişehir 2.500 36.50 28.50 Sulama 480 Yapıldak YağıcakD. Eskişehir 0.890 27.00 18.00 Sulama 220 Yuk.Kartal Kartal D. Eskişehir 0.540 18.70 15.20 Sulama 144 Yu.Söğüt. YapılcakD. Eskişehir 0.228 24.06 22.06 Sulama 74 Borçak Borçak Bilecik 0.618 36.00 21.00 Sulama 79 Bıçkıdere göleti Kocaeli 2,39 24,8 21,4 Sulama 226

Bayraktar göleti Kocaeli 1,36 25,0 21,0 Sulama 225

Şeytandere göl. Kocaeli 2,34 21,5 18,5 Sulama 544

Şahinler göleti Kocaeli 1,45 22,5 20,5 Sulama 273 Kurtdere göleti Kocaeli 1,25 26,0 17,0 Sulama 200

Merkez Gölcük Bolu 0,3 12,5 7,5 Rekra. -

Aladağ Bolu 2,2 12,0 10,5 Rekra. - Çayköy Bolu Sulama 400 Kaynak:D.S.İ

300

Tablo 251. TR4 Doğu Marmara Bölgesi Toprak ve Su Kaynakları (2005)*.(Toprak yüzeyi olarak)

BURSA

ESKİŞEHİR

BİLECİK

TR41

KOCAELİ

SAKARYA

DÜZCE

BOLU

YALOVA

TR42

TR4(HA)

Gölet (Ha) 4.500 2.085 3.257 9.842 3.776 1.005 - 170 0 4.951 14.793 Yerüstü (Ha) 10.738 13..527 7.752 32.017 3.599 7.168 892 8.750 2.247 22.656 54.673 Yer Altı (Ha) 3.435 14.146 155 17.736 170 0 - - 0 170 17.906 Toplam (Ha) 18.673 29.758 11.164 59.595 7.545 8.173 892 8.920 2.247 27.777 87.372 Toprak Muhafaza (Ha) 696 2.613 325 3.634 2.260 332 898 385 - 3.875 7.509

Tarla içi genel hiz. (Ha) 23.460 27.609 - 51.069 - - - - - - 51.069

Drenajve Toprak hiz. (Ha)

2.884 2.813 1.119 6.816 3.150 36.482 1.150 2.036 - 42.818 49.634

Arazi Toplulaştırma (Ha)

21.993 14.679 - 36.672 - 810 - - - 810 37.482

His Göleti (Ha) 1 40 1 42 - 5 2 34 - 41 83 Faal Kooperatif 35 110 7 152 2 - 1 7 - 10 162 Kaynak: Köy Hizmetleri Genel Md. Tablo 252. TR4 Doğu Marmara Bölgesinde Ön İnceleme ve Etütleri Tamamlanan Hidroelektrik Santralleri (2005)*. Kurulu Gücü

(mw) Yıllık Enerji Üretimi (Gwh)

BURSA Etüd programında yeralan veya ileriki yıllarda ele alınacak 238,0 710,03 Devecikonağı barajı veHES 12,0 32,8 Kızkayası barajı ve HES 130,0 360,23 Orhaneli Barajı ve HES 48,0 161,0 Göktaş Barajı ve HES 48,0 156,0 Planlama ve Kesin Projesi Tamamalanan - - 2005 yıylı yatırım programında olan 130,0 568,0 Çınarcık barajı uluabat HES 120,0 548,0 Boğazköy Barajı ve HES 10,0 20,0 İşletmede olan HES ler -- -- Etüd programında olan yer alan termik santraller -- -- Eskişehir Planlama ve Kesin Projesi Tamamalanan 4 22,6 Porsuk Barajı HES 2 13,6 Gökçekısık HES 2 9 İnşaat Halinde Olan 436 521 Gürsöğüt barajı HES 242 276 Kargı barajı HES 194 245 Sakarya Planlama ve Kesin Projesi Tamamalanan 109 411 Beyler barajı HES 90 245 Doğançay HES 19 166 İnşaat Halinde Olan 43,5 198 Mudurnu Çayı nehir santralleri 43,5 198 Düzce Aksu HES 52,0 143,5 Kaynak:D.S.İ

301

KAYNAKLAR • 2000 Genel Nüfus Sayımı, TUİK, Ankara, Mart 2003. • 2001 Genel Tarım Sayımı (Tarımsal İşletmeler), TUİK, Ankara, Kasım 2004. • 2006-2010 Tarım Strateji Belgesi (DPT) • Anonim 2. Tarım Şurası Sonuç Raporu, (29 Kasım - 1 Aralık 2004), Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Ankara, 2004. • Anonim 2002. Gıda Sanayi Envanteri 1994-1996-1998-2000, Ankara-2002 • Anonim 2003. Tarım İstatistikleri Özeti 1984-2003, TUİK, Ankara • Anonim 2004 Hububat Raporu, TMO • Anonim 2005, VI. Türkiye Ziraat Mühendisliği Teknik Kongresi 3-7 Ocak 2005, Cilt1 ve Cilt 2, Ankara • Anonim, 2004. Tarım Stratejisi 2006-2010 Belgesi. (http://www.tugem.gov.tr/tugemweb/tarim_stratejisi.html • Bilecik ili Tarım Master Planı, TKB Bilecik İl Müdürlüğü, Bilecik, Aralık 2002 • Bolu ili Tarım Master Planı, TKB Bolu İl Müdürlüğü, Bolu, Aralık 2002 • Bornova Zeytincilik Araştırma Enstitüsü (www.zae.gov.tr) • Bursa ili Tarım Master Planı, TKB Bursa İl Müdürlüğü, Bursa, Aralık 2002 • Çevre ve Orman Bakanlığı (www.cevre.gov.tr) • Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, 1995-2004, (www.tuik.gov.tr) • Devlet Planlama Teşkilatı (www.dpt.gov.tr) • Devlet Su İşleri (www.dsi.gov.tr) • TUİK, 2004. 2002 Tarımsal Yapı (üretim, Fiyat, Değer), Başbakanlık TUİK Matbaası, Ankara, Mart 2004 • Doç.Dr.Kınacı,E., Orta Sakarya Vadisinde Sebze Tarımı, 2001,Eskişehir • Dr G.KESKİN, S.A.ÇELİKER,Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü BAKIŞ Sayı:2, Nüsha:9 Mart 2003,

Ankara • Dr.Eyüpoğlu, F., Türkiye Topraklarının Verimlilik Durumu,Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Toprak ve Gübre

Araştırma Enstitüsü Yayınları,1999, Ankara • Düzce ili Tarım Master Planı, TKB Düzce İl Müdürlüğü, Düzce, Aralık 2002 • Eskişehir ili Tarım Master Planı, TKB Eskişehir İl Müdürlüğü, Eskişehir, Aralık 2002 • http://tarimsurasi.tarim.gov.tr/ • http://www.cskimya.com.tr/ • http://www.tuik.gov.tr • http://www.eie.gov.tr/ • http://www.eskisehir.gov.tr/ • http://www.kulturturizm.gov.tr/ • http://www.mahalli-idareler.gov.tr • http://www.mta.gov.tr/ • http://www.tarim.gov.tr • http://www.tmo.gov.tr/ • http://www.tubitak.gov.tr/tubives/index • http://www.ziraatcilerdernegi.org.tr • http://www.zmo.org.tr • II. Tarım Şurası Sonuç Raporu • Karlı, B., Yavuz, F., Ören, M. N., Sayın C., Bilgiç, A., 2004, Dünya Ticaret Örgütü Kararları ve Avrupa

Birliği’ne Tam Üyelik Sürecinin Türk Tarım Politikaları ve GAP Bölgesi Tarımına Muhtemel Etkileri. • Kaymak,C;,Akpınar,.R.;Kındap,A.,İller ve Bölgeler İtibarıyla Gayri Safi Yurtiçi Hasıladaki Gelişmeler(1987-

2000),2003,Ankara • Kocaeli ili Tarım Master Planı, TKB Kocaeli İl Müdürlüğü, Kocaeli, Aralık 2002 • Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü (www.khgm.gov.tr) • Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü • Milli Eğitim Bakanlığı (www.meb.gov.tr) • Sağlık Bakanlığı (www.saglik.gov.tr) • Sakarya ili Tarım Master Planı, TKB Sakarya İl Müdürlüğü, Sakarya, Aralık 2002 • Tarım İl Müdürlükleri • Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (www.tarim.gov.tr) • Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü (www.aeri.org.tr) • Toprak Mahsulleri Ofisi (www.tmo.gov.tr) • Turizm Bakanlığı (www.turizm.gov.tr) • Türkiye Ziraat Odaları (www.tzob.org.tr) • Yalova ili Tarım Master Planı, TKB Yalova İl Müdürlüğü, Yalova, Aralık 2002 • Zir.Yük.Müh.S.ALTUNLU Eurep-GAP ve İzlenebilirlik, Aylık Tarım Dergisi (HASAD) Sayı:247, Aralık-2005

http://www.tugem.gov.tr/tugemweb/tarim_stratejisi.html

http://www.zae.gov.tr/

http://www.cevre.gov.tr/

http://www.dpt.gov.tr/

http://www.dsi.gov.tr/

http://tarimsurasi.tarim.gov.tr/

http://www.cskimya.com.tr/

http://www.die.gov.tr/

http://www.eie.gov.tr/

http://www.eskisehir.gov.tr/

http://www.kulturturizm.gov.tr/

http://www.mahalli-idareler.gov.tr/

http://www.mta.gov.tr/


http://www.tmo.gov.tr/

http://www.tubitak.gov.tr/tubives/index

http://www.zmo.org.tr/

http://www.khgm.gov.tr/

http://www.meb.gov.tr/

http://www.saglik.gov.tr/


http://www.aeri.org.tr/

http://www.tmo.gov.tr/

http://www.turizm.gov.tr/

http://www.tzob.org.tr/

son güncelleme 18 mayıs 2005 Çarşamba - bebka · 2012. 8. 6. · ii t.c. tarım ve köyişleri...

Documents