somare o o’neill - wantok niuspepawantokniuspepa.com/images/wantokniuspepa/2011/wantok... ·...

21
Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol 138 Catholic Reporter insait - P11,12,21,22 Somare o O’Neill Ritim moa long Pes 4 na 5... Husat i PM aninit long loa? BIHAIN long Suprim Kot i tokaut olsem Sir Michael Somare i no bin lusim wok PM, na kamap bilong O’Neill gavman i no bi- hainim loa, tupela sait wan- taim nau i wok long strongim sanap bilong ol olsem tru tru gavman bi- long kantri. Hia em bungim tok bilong tupela sait wantaim: Somare-Abal Gavman i tok: Suprim Kot i tok oraitim Sir Michael Somare olsem PM; Bihain long oda bilong kot, ol i senisim komisina bilong polis; Ol i senisim sekreteri bi- long Fainens; Ol i no go long Palamen yet bikos ol i nogat inap namba; O’Neill Namah Gavman i tok: Palamen i mekim ol loa, na em i antap long mak bilong Suprim Kot; I kam inap Tunde, Polis Komisina Tom Kulunga i stap yet olsem bosman bilong polis; Ol i go het long tok- paitim 2012 baset long palamen; Ol senisim loa bilong PM na NEC, long rausim Somare ol- geta; Ol i singaut long So- mare-Abal long stre- tim tok long floa bilong palamen. Lukim olgeta nius bilong meknais bilong politiks long PES: 2, 3, na 15. KISIM TOK ORAIT YET: Maski Suprim Kot i tok palamen i asua long makim em namba wan taim, wanpela long tupela praim minista bilong kantri, Peter O’Neill i tok em i holim wok yet. Palamen Spika Jeffrey Nape i bin go pas long saspenim Gavana Jeneral Sir Michael Ogio, na taim em i stap Ekting Gavana Jeneral, em i oraitim O’Neill na gavman bilong em. Poto: Nicky Bernard

Upload: others

Post on 10-Mar-2021

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

138CCaatthhoolliicc RReeppoorrtteerr iinnssaaiitt -- PP1111,,1122,,2211,,2222

Somare o O’NeillRitim moa longPes 4 na 5...

Husat i PM aninit long loa?BIHAIN long Suprim Kot itokaut olsem Sir MichaelSomare i no bin lusim wokPM, na kamap bilongO’Neill gavman i no bi-hainim loa, tupela sait wan-taim nau i wok longstrongim sanap bilong ololsem tru tru gavman bi-long kantri.Hia em bungim tok bilong

tupela sait wantaim:

Somare-Abal Gavman i tok:� Suprim Kot i tok oraitim

Sir Michael Somareolsem PM;

� Bihain long oda bilongkot, ol i senisimkomisina bilong polis;

� Ol i senisim sekreteri bi-long Fainens;

� Ol i no go long Palamenyet bikos ol i nogat inapnamba;

O’Neill Namah Gavman itok:

� Palamen i mekim ol loa,na em i antap long makbilong Suprim Kot;

� I kam inap Tunde,Polis Komisina TomKulunga i stap yetolsem bosman bilongpolis;

� Ol i go het long tok-paitim 2012 basetlong palamen;

� Ol senisim loa bilongPM na NEC, longrausim Somare ol-geta;

� Ol i singaut long So-mare-Abal long stre-tim tok long floa bilongpalamen.

Lukim olgeta nius bilong meknais bilong politiks long PES: 2, 3, na 15.

KISIM TOK ORAIT YET: Maski Suprim Kot i tok palamen i asua long makim em namba wantaim, wanpela long tupela praim minista bilong kantri, Peter O’Neill i tok em i holim wok yet.Palamen Spika Jeffrey Nape i bin go pas long saspenim Gavana Jeneral Sir Michael Ogio, nataim em i stap Ekting Gavana Jeneral, em i oraitim O’Neill na gavman bilong em.

Poto: Nicky Bernard

Page 2: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

P2 Wantok Desemba 15 - 21, 2011 palamennius

Subscribe for your WANTOK Niuspepa now!!All you have to do is fill in the form below and arrange for payment and we will dispatch your copy ofthe WANTOK to you each week. We publish the WANTOK 52 times a year.

AIRMAIL SUBSCRIPTION RATES (includes postage & handling)PNG K220.00, Australia/New Zealand US$110.00, Asia/Pacific US$150.00Rest of the World US$210.00

NCD HOME DELIVERYK80.00 per copy or K65.00 for two or more copies. Office pickup K52.00 per year for a

copy.

Please send me_________ copy/copies of WANTOK for one year.

I enclose Kina/USD____________ as full payment.

Name__________________________________________________

Postal Address___________________________________________

City___________________________________________________

State/Province___________________________________________(abbreviation)

Country__________________________ Zip/Postal Code_________

Street Address___________________________________________

Telephone_______________________ Fax____________________

Email__________________________________________________

Signed__________________________ Date___________________

Address:Subscriptions

Word Publishing Company LtdPO BOX 1982

Boroko, NCD 111Papua New Guinea

Kulunga em i abrusim 60 yia...MEMBAbilong Madang, ArnoldAmet, i tok Polis Komisina,Tom Kulunga, i abrusim kris-mas bilong en long wok pablikseven.Amet i bin askim Pablik Sevis

Minista, Bart Philemon, longolsem wanem Kulunga i sevimpolis fos yet bikos aninit longPablik Sevis Act, pablik sevenhusat i abrusim 60 yia i no inap

long sevim gavman moa.Amet i tok Kulunga i bin bon

long 12 Februari 1948, na eminap long lusim wok long 2008pinis.Tasol watpo em i sevim yet

polis fos i asua bilong pablik sevislong painim aut bikos em i brukimloa pinis.Philemon i tok NEC i bin bi-

hainim loa bilong pablik sevis, na

lukim ekpirens na save bilong enlong makim Kulunga olsem PolisKomisina, tasol em i tok em baisekim gen sapos krismas bilongen i abrusim 60 pinis.Long wankain taim, Kulunga i

tok tambu long polis bai haiarimol praivet kar.Bipo tupela komisina, Gari Baki

na Anthony Wagambie, tu i bin

tok tambu long haiarim dispelakain kar.Sapos ol papa bilong kar i bin

larim ol sampela polis long ha-iarim kar bilong ol, em i tok, ol imas kisim bek kar aninit long sev-enpela de.Long bihain taim, Kulunga i tok

tambu stret long ol kampani larimpolis i haiarim kar bilong ol saposkomisina i no givim tok orait.

PALAMENNIUSWWaannttaaiimm

AAjjaa PPoottaabbee

Tupela Jas i tok sia bilongSomare i bin stap natingTUPELA Jas bilong dis-pela 5-man Suprim Kotbens, i tok Peter O’Neill ibin bihainim loa long kisimpraim minista bilong PNGlong mun Ogas 2 bikos siabilong Somare i bin stapnating.Namba tu Sif Jastis,

Gibbs Salika i tok, sia bi-long praim minista i binstap nating bikos, na ainitlong Seksen 125 bilongMama Loa, oposisen i gatrait long muvim mosenlong testim strong bilonggavman.“Mi no lukim wanpela

samting rong long dispela.Em i nomol rot o proses bi-long olgeta demokretikkantri long testim strongbilong gavman. Dispelakain mosen em loa i tokorait,” Jastis Salika i bintok taim em i bin givim auto hendim daun jasmen bi-long en.Jastis Salika i bin tok

pastaim gavman bilongSomare i bin westimbikpela taim long kisimripot bilong ol dokta natokim palamen. Na oldokta i no bin kisim dispelaripot na tokim palamen napipel bilong PNG tu.Dispela i bin kamap na

ol pipel, wantaim opo-sisen, i no bin wanbel longgavman westim taim namekim samting isi isi.Olsem na Belden Namah ibin muvim mosen longrausim loa bilong palameno stending oda bilongpalamen long tok autolsem sia bilong Somare istap nating.Em i tok NEC i no bin

yusim gut pawa longmekim stretpela wok longsevim pipel. Olsem na koti nogat rait long toktok longwanem samting i kamaplong palamen.Jastis Bernard Sakora i

tok, NEC i no bin bihainim

loa long makim tripeladokta long givim autmedikel ripot bilong So-mare long palamen napipela bilong PNG.Em i tok Somare i bin

stap long Singapore Raf-fles Haus Sik long 5-pelamun olgeta, na aninit longwanpela loa ol i kolim‘Doctrin bilong Stet Ne-sesiti’, Namah i bin mekimgut long muvim dispelamosen long makim nupelapraim minista long munOgas 2.Em i tok ol arapela

demokretik kantri olsemPakistan, Zimbabwe naItaly i save kamapim dis-pela kain mosen longputim nupela lida aninitlong ‘Doctrin bilong StetNesesiti’.Olsem i nogat wanpela

rong long hia bikos PNGem i demokretik kantri na ibihainim demoktreikproses, Sakora i tok.

O’Neill, Ame na 3-pela witnesbai sanap long kot

MEMBA bilong Ialibu-Pan-gia, Peter O’Neill, loya bi-long en Philip Ame, natripela witnes husat i bintok ol i bin lukim Arthur So-mare na Sif Jastis, SirSalamo Injia i bin toktok istap, bai i no long taimsanap long kot.Loya Frank Lever, husat

i makim maus bilong rejis-tra bilong Nesenel naSuprim Kot, Ian Augere, itokim 4-pela jas longSuprim Kot hap asteolsem, em bai failim wan-pela nupela aplikesen longsasim O’Neill, Ame na 3-pela witnes man husat i bingiamanim kot olsem ol i binlukim Sir Injia i bin toktok istap wantaim Somare long2 kilok biknait long ElaBeach Hotel insait long hapol i save pilai pokis.Lever i tok em i rere pinis

wantaim dispela aplikesen,na bai failim namel longhap aste na Desemba 23,taim klaien, o man em i

makim maus bilong en, igivim tok orait long mekim.Em i tok em bai failim ap-

likesen we kot bai sasim oldispela man long kontemptsas bikos evidens bilongdispela tripela witnes i nostret, na ol i giamanim kotlong rausim Sir Injia longbens nating taim em i laikgivim aut jasmen bilong enna disisen bilong SuprimKot long Is Sipik SpesolRefrens long painim autsapos O’Neill i bin bihainimloa stret long kisim ples bi-long Gren Sif Sir MichaelSomare olsem praim min-ista bilong PNG.Loya bilong O’Neill,

Philip Ame i bin tokim 5-pela jas bilong Suprim Kotlong Fraide wik i go pinis,olsem em i laik makimmaus bilong O’Neill longrausim Injia long bens taimem i laik givim aut jasmenbilong en o hendim daundispela laspela Suprim Kotdisisen bilong Spesol Re-frens.

Ame i bin tokim SirSalamo long go arasaitlong bens na larim ol ara-pela 4-pela jas longhendim daun dispela di-sisen, bikos 3-pela man ibin lukim Sir Injia i toktokwantaim Auther Somarelong mun Novemba 4 longpokis ples insait lon ElaBeach Hotel long 2 kilokbiknait.Tasol long Mande, Sir

Injia i tok, ol dispela witnesi bin giamanim kot na inogat wanpela gutpela ev-idens long soim olsem ol itru tru lukim tupela man itoktok i stap.Sir Injia i bin rausim o

dismisim dispela keis, natok em bai stap yet long 5-man bens long givim autdisisen bilong Is SipikSpesol Refrens. Sif JastisSir Injia i bin stap yet longbens, na i givim aut jasmenbilong en disisen bilongSupim Kot.

MI BIHAINIM ODA: Ekting Polis Komisina Fred Yakasa i harim toktok bilong Don Polye bihain tasol long ol stopimol memba bilong O’Neil gavman long go lukim Gavana Jenerel Se Michael Ogio. Mark Mapakai tu harim long bek-sait. Poto Nicky Bernard

Page 3: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

Desemba 15 - 21, 2011 Wantok P3palamennius

Namah-Marat bai sanap long Suprim Kot long Feb 13, 2012SUPRIM Kot bai skelim kontempsas bilong Memba bilong Vanimo-Green, Belden Namah, na Membabilong Rabaul, Dokta Allan Maratlong Februari 13, 2012.Foapela jas – Sif Jastis, Sir

Salamo Injia, Namba tu Sif Jastis,Gibbs Salika, Jastis Nicholas Kirri-wom, na Jastis Bernard Sakora, isurukim beil sitifiket bilong tupelalida i go long 13 Februari, 2012.Loya bilong Namah (Manuel Var-

itimos) na Marat (John Griffin) i

askim kot long wanpela jas tasollong harim dispela keis bikos ol baigat sans long apil gen.Sif Jastis, Sir Salamo i tok, ol bai

larim nupela jas tu long harim dis-pela keis.Suprim Kot i bin sasim Namah na

Marat long kontemp sas bihain longtupela i bin tinting long rausim SifJastis, Sir Salamo Injia bikos tupelai bin saspek olsem em i no binyusim gut mani bilong kot, namekim ol arapela samting tu, we

loa i no tok orait long en.Tasol aninit long Mama Loa,

palamen o memba o praim ministai nogat rait o pawa long rausim sifjastis o memba bilong judisiari.Olsem na dispela tingting bilong

Marat na Namah long rausim SirInjia em i no stretpela pasin aninitlong loa.Na tu tupela memba bilong pala-

men i bin tingting long rausim SirSalamo taim disisen bilong Is SipikSpesol Refrens i no bin kamap yet.

Dispela i lukim olsem tupela lida ibin distebim kot taim kot i no givimaut yet disisen bilong dispela re-frens.Olsem na Nesenel na Suprim

Kot Rejistra, Ian Augerea, i binfailim kontemp aplikesen longsasim tupela lida bikos tupela i binbrukim loa. Namah na Marat i binbaim K5000 beil na kam ausait.Nau kot o surukim beil bilong tupelai go long Februari 13, 2012.

Long wankain taim, Sir MichaelSomare bai failim wanpela aplike-sen long kotim Palamen Spika Jef-ferey Nape long rausim em long siabilong Is Sipik long Septemba 6.Peter O’Neill, Philip Ame na ol 3-

pela witnes husat i tok ol i bin lukimSif Jastis, Sir Salamo Injia naArthur Somare long wanpela hotellong Mosbi, bai i no long taimsanap long kot tu.

Suprim Kot: Somare i PMAja Alex Potabe

i raitim

SUPRIM Kot i tok,Gren Sif Sir MichaelSomare, i kisim beksia bilong en bikosMemba bilong Ialibu-Pangia, Peter O’Neilli no bin bihainim loastret long kisim wokpraim minista longmun Ogas dispelayia.Suprim Kot, long

Tunde, i givim aut di-sisen olsem sia bilongSir Michael i no binstap nating, tasol SamAbal i bin holim dispelasia olsem ekting praimminista taim kebinet(NEC) i tok oraitim So-mare long go longhaus sik long Singa-pore.Sif Jastis, Sir

Salamo Injia i tok,Belden Namah i binbrukim loa taim em ibin rausim loa bilongpalamen o stendingoda bilong palamen natokaut olsem sia bilongSomare i stap nating,na apointim O’Neilllong kamap praim min-ista long Ogas 2.“Sia bilon Somare i

no bin stap nating.Man i bin lukuatim dis-pela sia bilong PM i

stap. Sam Abal i binstap ekting PM. NEC ibin givim tok orait longSomare long go longSingapore RafflesHaus Sik,” Sir Salamo itok.Em i tok O’Neill i no

bin bihainim loa stretlong kisim praim min-ista, bikos sia bilongSomare i no bin stapnating.Faivpela jas i bin

givimaut dispela di-sisen bilong Is SipikSpesol Suprim KotReferens. Sif Jastis SirSalamo Injia, JastisNicholas Kirriwom, naJastis Les Gavara-Nanu i tok ileksen longOgas 2 long kamapimO’Neill olsem praimminista i no bihainimloa.“Olsem na Suprim

Kot i nau painimautolsem Peter O’Neillem i no praim ministabilong PNG. Aninit longMama Loa bilongPNG, Gren Sif SirMichael Somare i naupraim minista bilongPNG yet,” Sir Injia itokaut taim em ihendim daun dispelalaspela disisen bilongSuprim Kot, we plantiol pipel bilong PNG ibin weitim long harim.

Namba tu Sif Jastis, GibbsSalika na Jastis BernardSakora i bin tok O’Neill i binbihainim loa long kisim praimminista bikos PNG em idemokretik kantri, na dispelakain mosen bilong senisimgavman i save kamap aninit

long loa bilong olgeta demok-trik kantri.Tasol Sir Salamo, Jastis

Kirriwom na Jastis Gavara-Nanu i bin tok, Sir Michael ibin bihainim olgeta loa bilongkantri na NEC i bin salim em igo long haus sik aninit long

Seksen 6 bilong Praim Min-ista na NEC Act.Ol i tok Somare i bin misim

tupela sindaun bilong pala-men, i no tripela.Olsem na Palamen Spika

Jeffrey Nape i bin brukim loatu long rausim Somare long

sia bilong Is Sipik long Sep-temba 6.Suprim Kot i mekim laspela

disisen olsem Gren Sif SirMichael Somare em i PraimMinista bilong PNG.

OPIM GET. Peter O’Neil, Belden Nama wantaim ol memba bilong gavman bilong ol, i sanap long fran lok get bilong gavana jenerel na toktok wan-taim namba wan seketri bilong gavana jenerel long go lukim Gavana Jenerel. Poto Nicky Bernard.

Page 4: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

P4 Wantok Desemba 15 - 21, 2011 sabina

Welcome back to the SabinaColumn.

Please, accept our apologiesfor the last 4 months of si-lence. Your favourite colum-

nist was unable to maintain thecolumn due to commitments else-where. But our time away has alsobeen a time of reflection, and analy-sis.Now that we are all back, let us

see what we have missed out on.And please, accept our apolo-

gies.The most obvious drama that has

kept this nation on its toes, hasbeen the political fracas that un-folded on the floor of the NationalParliament on August 2, 2011. Ithas been four months, and one dayis a long time in PNG politics, itseems. So let us start at the begin-ning.What happened on the floor of

the Parliament on the 2nd day ofAugust, 2011?According to the media, and the

Court proceedings that followed,what happened was that at about2pm on the above date, BeldenNamah, the Member for Vanimo-Green, moved a motion in Parlia-ment declaring that there be avacancy in the Office of the PM.Then Namah moved a second Mo-tion that Peter O’Neill be appointedPM to fill that vacancy, and that mo-tion was successful in that about 70voted “yes” and 24 voted “no”.Thus, O’Neill was marched down tothe Office of the Governor General,where he was sworn in as the PM.Following that, the East Sepik

Provincial Government filed an ap-plication in the Supreme Court onthe 5/8/2011, requesting the Courtto rule that Parliament had no pow-ers under the Constitution to createa vacancy in the Office of the PMwhilst Sir Michael was away onmedical grounds, and in his ab-sence, there was an Acting PrimeMinister exercising all the powersand functions of the PM’s office.Thus, the principal question be-

fore the Supreme Court, waswhether there was a vacancy in theOffice of the PM on the 2nd day ofAugust, 2011.And the related question was

whether Parliament had any re-serve powers under the Constitu-tion to create a vacancy in thatOffice, despite the fact that therewas no such vacancy.On December 12, the Supreme

Court, comprising 5 most seniorjudges, was divided 3 against 2 onboth the above questions.The Chief Justice, Salamo Injia,

ruled that Parliament had no powerto declare a vacancy in the Office ofthe PM where that office was occu-pied.And in cases where there is no

such vacancy, the Court further

held that Parliament does not haveany reserve powers to create a va-cancy.

Thus, the Supreme Court madethe following Orders:-

1.The Hon Sir Michael was notlawfully removed from Office asthe Prime Minister on 2 Au-gust 2011;

2.The Hon Peter O’Neill was notlawfully appointed as the PrimeMinister by Parliament on 2August 2011;

3.The National Court has exclu-sive jurisdiction as to whetherthe seat of a member has be-come vacant;

4.The Speaker’s decision of 6thSeptember 2011 to declare thatSir Michael Somare had lost hisseat was in breach of Constitu-tion ss 104(2)(d); s 135;and ss 28 and 229 of the Or-ganic Law on National andLocal Level Government Elec-tions;

5.The Hon Sir Michael is not aperson of unsound mind withinthe meaning of s103(3)(b) of the Constitution andthe Public Health Act (Ch 226);

6.The Hon Sir Michael Somare isrestored to Office as Prime Min-ister forthwith.

DATED this 12th day of December,2011.

Salamo Injia CJ, Salika Deputy CJ,Sakora J, Kirriwon J, Gavara Nanu J.

The above are word for wordcopied from the Orders of the 5Judges who comprised theSupreme Court. What are the legaleffect of the above Orders?

Take Orders 1, 2 and 6 above.The legal effect of these three Or-ders is as follows:-

A.Sir Michael was at all materialtimes the lawfully appointedPrime Minister of PNG.

B. The purported appointment ofPeter O’Neill as the Prime Minis-

ter on August 2, 2011 was nulland void and of no legal force oreffect.

C.Because Sir Michael was neverremoved lawfully, he is restoredas the lawful Prime Minister ofPapua New Guinea.

D.And this Order 6 by the Court isbackdated to August 2, 2011,which means that since the2/8/11, Peter O’Neill was actingillegally as the Prime Minister.

E.And the above applies equally toall his Ministers so that sinceAu-gust 2, 2011 Papua NewGuinea was governed by an ille-gal government.

Looking back at the events of Au-gust 2nd, you will see that whatNamah had done, was to move aMotion in Parliament declaring thatby virtue of Section 142(2) andSchedule 1.10(3) of the Constitu-tion and the “inherent powers” ofthe Parliament that there be a va-cancy in the Office of the PrimeMinister.Following the tabling of that Mo-

tion there was no accompanyingStatement of Facts by Namah stat-ing his reasons for the Motion, andthere was no debate by Parliamenton the propriety of that Motion. TheMotion was moved, seconded andaccepted on the voices. Then afterthe statement that there be a va-cancy, the Speaker accepted PeterO’Neill’s nomination as the PrimeMinister. After it was seconded,nominations closed and a vote(head count) was taken, after whichit showed that some 70 memberswere in favour and 24 against. Thenthey rushed to the GovernmentHouse and were sworn in by theGovernor General, Sir MichaelOgio.Section 142(2) of the Constitution

says there are two occasions whena Prime Minister may be appointedby Parliament.The first occasion is soon after

the National Elections.And the second occasion, is

whenever there is a vacancy in theOffice of the PM, then Parliamentmay appoint a PM to fill that va-cancy.However, there is nothing in the

Constitution that gives the Parlia-ment power to create a vacancy inthe Office of the PM whilst that Of-fice is occupied by an incumbentPM and where he is out of thecountry, that Office may be filled byan Acting PM.

In this particular case, Sir Michaelwas away overseas in hospital, andin his absence, Sam Abal was theActing Prime Minister. Therefore,there was no physical or legal va-

cancy in that Office. And wherethere is no such vacancy, Parlia-ment has no power under the Con-stitution to dismiss the PM or theActing PM and to appoint anotherPM as they tried to do on August2nd.Schedule 1.10(3) of the Constitu-

tion that Namah relied on to declarea vacancy, has no relevance anddoes not help his case. This provi-sion simply says that where a con-stitutional provision grants a powerto make an appointment, then it canalso be assumed that there is alsothe power to undo that appoint-ment.It means largely that where there

is power to hire someone, there isalso the power to sack that personhired.However, in our case, Section

142 is the one that Parliament mustfollow to make any appointmentand not Schedule 1.10(3). TheCourt held that Parliament hadbreached Section 142 of the Con-stitution when the members ap-pointed Peter O’Neill as the PMwhilst Sir Michael was still the law-ful PM and in his absence the Of-fice was filled by an Acting PM.The final point to note is that Par-

liament does not have any “inher-ent powers” under the Constitutionto hire and fire Prime Ministers.There is no such thing as an “in-

herent power” of parliament. Onlythe Courts of law have “inherentpowers” in the exercise of their ju-risdictions as courts of law. TheConstitution has not endowed theParliament with that power or privi-lege.The PNG Constitution is the

Mama Law. The Parliament hasonly such powers as are spelt outin the National Constitution. TheParliament has no power or “openlicence” to allocate itself powers notspelt out in the Constitution.Secondly, there is no such animal

in the PNG Constitution known as“parliamentary supremacy”. In thiscountry, Parliament is not supreme.In this country, only the NationalConstitution is supreme.Thus, for any member of parlia-

ment to suggest that the Parliamentis supreme, is all a lot of hogwash.Yes, in England, the concepts

such as “parliamentary supremacy”or “sovereignty of parliament” areused to connote the fact that it istheir King or Queen in Parliamentwho has the competence, accord-ing to the UK law, to make or un-make any law on any matter so thatno court of law in the UK is compe-tent to question the validity of anylaw passed by the UK Parliament.And they do not have a written con-stitution there in the UK. They havean unwritten constitution character-ized by conventions, traditions andpractices which all have the effectof law. To page 5

If you enjoy reading Sabina’s Corner, you can now contact Sabina on email: [email protected] free to provide comments, suggestions, and information on topics you think Sabina should discuss.

SOMARE OR O’NEILL?Who is the lawful prime minister?

Page 5: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

Desemba 15 - 21, 2011 Wantok P5sabina

NO lawyer in PNG worthhis/her salt is competent tospeak of “parliamentary su-premacy” or “parliamentarysovereignty” in respect of thePNG National Parliament.Yes, in a limited sense, the

Parliament may be supreme,but such supremacy, if any, issubject to the Constitution.The only institution in PNG

that is supreme, is the Na-tional Constitution.Therefore, Parliament has

only such powers and func-tions as are spelt out in theConstitution. There is no“extra” bag of constitutionalpower under the heading, “in-herent powers”. This is only afigment of the imagination ofour members of parliamentand their batch of lawyerswho advise our MPs whatthey want to hear and not oth-erwise.And the only other institu-

tion in the country vested withconstitutional powers to inter-pret and apply the laws ofPapua New Guinea is the Ju-diciary, meaning the lawcourts of Papua New Guinea.And in respect of the NationalConstitution, Sections 18 and19 vest such powers in theSupreme Court which has“exclusive” jurisdiction to theexclusion of any other courtsto interpret and apply theConstitutional laws of thiscountry. Thus, under our Con-stitution, it is the SupremeCourt which has the final say,meaning, it has the power tointerpret and apply the Consti-tution, and nobody else, in-cluding the PNG Parliament.

SOMARE ORO’NEILL?

Who is the lawfulprime minister?

From page 4

SOMARE O O’NEILL?Husat em praim minista tru long loa?WELKAM bek longSabina’s Kona.

Bikpela tok sore tru longol mun i lus, na yumi nostori. Em i hat liklik long

raitim pas long dispelakolum, tasol mipela i no silip.Nogat. Ai i op, tingting i wok,na bel tu i kirap long ol samt-ing i kamap long las fopelamun.Orait, nau yumi kam bek,

bai yumi glasim gut dispelaaskim antap.Namba wan bikpela samt-

ing i bin kamap na i pulim

tingting bilong yumi ol-geta, em pasin politiks ikamap long NesenelPalamen long Ogas 2,2011.Fopela mun i lus pinis,

na yumi mas go bek longwanem samting i binkamap long Ogas 2.Long dispela de, long 2

kilok apinun, BeldenNamah, Memba bilongVanimo-Grin, i muvimmosen long Palamenlong tok olsem i nogatman i holim opis bilongpraim minista. BihainNamah i muvim wanpelanamba tu mosen olsemPeter O’Neill bai kamapPraim Minista long inapimdispela wok na opis. Dis-pela namba tu mosen ikisim 70 vot i go ‘yesa’ na24 i tok ‘nogat’. Olsem naol i kisim O’Neill i go daunlong opis bilong GavanaJeneral, we em i mekimtok promis long wok PM.Bihainim dispela, Is

Sepik Provinsal Gavmani failim wanpela aplikesenlong Suprim Kot longOgas 5, we ol i askim Kotlong rulim olsem Palameni no gat pawa aninit longKonstitusen o Mama Loalong kamapim vekansi otok i nogat man i holimsok PM, taim Se Michael isik na i stap ausait longkantri. Na taim em i nostap, i bin gat EktingPraim Minista i holim ol-geta pawa bilong PM.Olsem na bikpela

askim long ai bilongSuprim Kot, em sapos ibin i gat vekensi long opisbilong PM long Ogas 2, onogat.Narapela askim long

dispela, em sapos pala-men i gat sampela haitpawa i stap aninit longKonstitusen longkamapim vekensi longdispela opis, maski inogat vekensi i stap.Long Desemba 12,

Suprim Kot, we i gatfaivpela moa sinia jas isindaun long en, i binbruk 3 agensim 2 longdispela tupela askim.Sif Jastis, Salamo Injia,

i rul olsem Palamen inogat pawa long diklerimvekensi long opis bilongPM, taim opis i gat man ilukautim i stap.Na taim i nogat

vekensi, Kot it ok moaolsem Palamen i nogatrisev pawa long kamapimwanpela vekensi.Bihainim ol dispela

tingting, Suprim Kot igivim ol dispela Oda:-

1. The Hon SirMichael was not law-fully removed from Of-fice as the PrimeMinister on 2 August2011; (Rausim bilongHonorabel Sir Michaellong Opis bilong PraimMinista long Ogas 2,2011 i no bihainim loa)

2. The Hon PeterO’Neill was not lawfully

appointed as the PrimeMinister by Parliamenton 2 August 2011;(Makim bilong Honora-bel Peter O’Neill olsemPraim Minista we Pala-men i mekim long Ogas2, 2011, i no bihainimloa)

3. The NationalCourt has exclusive ju-risdiction as to whetherthe seat of a memberhas become vacant;(Nesenel Kot i gatpawa long tok sapossia bilong memba ikama veken o i nogatman i holim, o nogat.)

4. The Speaker’sdecision of 6th Septem-ber 2011 to declare thatSir Michael Somarehad lost his seat was inbreach of Constitutionss 104(2)(d); s 135;and ss 28 and 229 ofthe Organic Law on Na-tional and Local LevelGovernment Elections;(Disisen bilong Spikalong Septemba 6,2011, long diklerimolsem Sir Michael ilusim sia bilong em iagensim Konstitusenseksen 104(2)(d); sek-sen 135; na seksen 28na 229 bilong OgenikLoa long Nesenel naLokol Level GavmanIleksen)

5. The Hon SirMichael is not a personof unsound mind withinthe meaning of s103(3)(b) of the Consti-tution and the PublicHealth Act (Ch 226);(Honorabel em i noman i nogat gutpelatingting insait long min-ing bilong seksen103(3)(b) bilong Konsti-tusen na Pablik HeltEkt (Sapta 226)

6. The Hon SirMichael Somare is re-stored to Office asPrime Minister forth-with. (Honorabel SirMichael Somare i masgo bek long holim wokPraim Minista nau)

DATED this 12th day ofDecember, 2011.

Salamo Injia CJ, SalikaDeputy CJ, Sakora J,Kirriwon J, Gavara Nanu J.

Dispela ol tok antap(long tok inglis), em olOda stret bilong faivpela

jas husat i sindaun longdispela Suprim Kot bens.Ol dispela Oda i min

wanem aninit long loa?Yumi lukluk long oda 1,

2 na 6 antap. Aninit longloa, ol dispela Oda iminim olsem:-

1.Sir Michael, long olgetataim, i bin stap PraimMinista bilong PNG.

2.Makim bilong PeterO’Neill olsem PraimMinista long Ogas 2,2011 i nogat stronganinit long loa.

3.Bikos rausim bilong SirMichael i no stret aninitlong loa, em i go bekgen olsem Praim Min-ista bilong Papua Niug-ini, aninit long loa.

4.Na dispela Oda 6 Kot imekim i go bek long deOgas 2, 2011, we iminim olsem bihainlong Ogas 2, 2011,Peter O’Neill i binPraim Minista, tasol emi nogat luksave aninitlong loa.

5.Dispela oda antap ikaramapim tu olgetaminista bilong em ikisim wok na makim,olsem na long Ogas 2,2011 i kam inap nau,PNG i bin stap aninitlong lukaut bilong wan-pela iligel o gavman ino bihainim loa.Lukluk bek long ol

samting i kamap longOgas 2, yu bai lukimolsem samting Namah imekim, em long muvimwanpela Mosen longPalamen we i diklerimolsem bihainim Seksen142(2) na Skediul 1.10(3)bilong Konstitusen na ol‘inherent powers’ bilongPalamen, i gat vekensilong Opis bilong PraimMinista.Bihain long em i tebolim

dispela Mosen, i no bingat wanpela Stetmen ovFeks i go wantaim, longtok klia long ol as bilongNamah long kamapimdispela Mosen, na i nogatdibet o tokpait i kamaplong dispela mosen nastrong bilong en.Ol i muvim Mosen, ol i

sekendim, na tok oraitimwantaim maus. Bihainlong toktok olsem i gatvekensi long sia bilongPraim Minista, Spika i tokoraitim nominesen bilongPeter O’Neill olsem PraimMinista. Bihain long ol isekendim, ol nominesen ipas, na ol i vot (kaunim olhet), na vot i soim 70memba i tok oraitim, na24 agensim. Bihain ol ispid i go long GavmanHaus na Gavana JeneralSir Michael Ogio i givimtok promis bilong ol.Seksen 142(2) bilong

Konstitusen i tok i gat tu-pela rot Palamen i kenmakim praim minista.Namba wan rot em bi-

hain long nesenel ileksen.Na namba tu rot em taimi gat vekensi o i nogatman i sindaun long opis

bilong PM, orait, Palameni ken makim wanpela PMbilong inapim dispelaspes.Tasol i nogat samting

insait long Konstitusenwe i givim pawa longPalamen long kamapimspes insait long opis bi-long PM, taim dispelaopis i gat man i sindaunlong en, olsem PM we emi stap aut long kantri, naekting praim minista i kenholim dispela wok.Dispela taim, Sir

Michael i bin stap ovasislong haus sik, na taim emi no stap, Sam Abal i binEkting Praim Minista.Olsem, na i nogat spes istap long dispela opis. Natai mi nogat spes olsem istap, Palamen i nogatpawa aninit long Konsti-tusen, long dismisim PMo Ekting PM na longmakim narapela PM,olsem ol i traim mekimlong Ogas 2.Skediul 1.10(3) bilong

Konstitusen we Namah iyusim long diklerim wan-pela vekensi, i nogatstrong, na i no halivimem. Dispela provision itok tasol, olsem we wan-pela konstitusenal pro-visen i givim pawa longmekim wanpela apoin-men o makim man longwok, i gat luksave olsemdispela pawa i ken rausimdispela wok makim tu.Olsem na bikpela ast-

ingting bilong en, i min,sapos i gat pawa bilongmakim wanpela, i gatpawa bilong rausim dis-pela man tu.Tasol long dispela taim,

Seksen 142 em i wanpelaseksen we Palamen imas bihainim long mekimwanem apoinmen na i noSkediul 1.10(3). Kot i tokPalamen i brukim Seksen142 bilong Konstitusentaim ol memba i makimPeter O’Neill olsem PMtaim Sir Michael i PM yetaninit long loa, na taimem i no stap, i gat ektingPM i stap.Laspela samting bilong

tingim, em Palamen inogat wanpela kain “in-herent powers” aninit longKonstitusen bilong ha-iarim na faiarim ol praimminista.I nogat samting olsem

wanpela “inherent power”bilong palamen.Ol Loa Kot tasol i gat ol

“inherent powers” longmekim wok bilong ololsem ol loa kot. Konsti-tusen i no givim Palamendispela pawa.PNG Konstitusen em i

Mama Loa. Palamen i gatol pawa i stap insait longNesenel Konstitusen.Palamen i nogat pawa o‘open laisens’ bilonggivim pawa long em yetwe i no stap insait longKonstitusen.Namba tu samting, i

nogat wanpela kain eni-mal long PNG Konsti-tusen, ol i kolim

“parliamentary su-premacy”. Insait long dis-pela kantri, Palamen i nonamba wan loa longkantri. Long dispelakantri, em Nesenel Kon-stitusen tasol em i nambawan.Olsem, na husat

memba bilong palamen itok olsem palamen em isuprim o i winim olgetaarapela, em i wanpela gi-aman man.Yes, long Inglan, ol

tingting olsem “parliamen-tary supremacy” o “sover-eignty of parliament” istap long tok klia olsemKing o Kwin bilong ol longPalamen, husat i gatsave, bihainim UK loa,long mekim o rausimwanem loa long wanemsamting bai nogat wan-pela kot long UK i kendaunim strong bilong dis-pela loa UK Palamen imekim.Na konstitusen bilong

ol, ol i no raitim. Em i bi-hainim tasol ol kon-vensen, pasin tumbunana pasin bihainim we ol-geta i kam aninit long loa.Nogat wanpela loya

manmeri long PNG husati gat nem olsem loya i kentoktok long “parliamentarysupremacy” o “parliamen-tary sovereignty” long saitbilong PNG NesenelPalamen.Yes, i tru, Palamen i

suprim o antap olgetalong mak bilong en. Tasoldispela pawa em i gat, ikam aninit yet long Kon-stitusen.Wanpela institusen

long PNG we i antap moalong olgeta, em NesenelKonstitusen.Olsem na Palamen i

gat pawa na wok bihainimtoktok bilong Konstitusen.I nogat ‘ekstra’ bek kon-

stitusenal pawa i stapaninit long het tok “inher-ent powers”. Dispela em iwanpela driman tasollong ol memba bilongyumi, na ol loya i woklong givim stia tok long ol.Tasol dispela stia tok emsamting ol memba i laikharim, na i no tru tok.Narapela institusen

long kantri i gat ol konsti-tusen pawa long glasimna yusim ol loa bilongPapua Niugini, em Jud-isiari, we em i ol kot bi-long Papua Niugini.Na long sait bilong Ne-

senel Konstitusen, Sek-sen 18 na 19 i givim oldispela pawa long SuprimKot we em i ‘wanpelakain’ pawa tasol we inarakain long ol arapelakot long skelim nastrongim ol Konstitusenalloa long dispela kantri.Olsem na aninit long

Konstitusen, Surpim Kottasol i gat las toktok, naem tasol i gat pawa bilongskelim, na strongim Kon-stitusen, na i nogat nara-pela i ken mekim dispela,PNG Palamen tu i noinap.

Page 6: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

heltedukesen Desemba 15 - 21, 2011 Wantok P7

Krismas amamas i go longMosbi Haus sikOL sik manmeri na pikinini longPot Mosbi Jenerel Haus sik i bingat sans long pilim amamasbilong krismas taim Pot MosbiTiata Ats grup na Wol Visen i binraun i go lukim ol na givim ol pre-sen.Ol lain bilong Thespians grup i

bin putim ol klos bilong Krismasolsem ol hat bilong krismas, gitana ol presen na go lukim ol lainlong Pidiatrik, TB na HIV na AIDSwod na mekim ol lain long ol dis-pela sik wod i gat amamas longdispela taim bilong Krismas.Bihain long ol i pilaim gita na

singsing na mekim ol pikinini longpediatrik wod wantaim ol singsingolsem Jingel Bels na Rudolp daRed Nosed Reindia, ol bin givim oltedi bean a ol narapela saplai natu, ol toiletri olsem sop, toilet pepasamting i go long ol.“Krismas em i taim bilong givim,

na mipela i pilim olsem dispela emi gutpela rot long kisim amamasbilong tiata we ol i laikim,” HamishGeorge, em presiden bilong PotMosbi Ats Tiata, i tok.Sian White em menesa bilong

Wol Visen TB Projek, Simoin Kaldybilong AusAID na Tristan Ryder, ibin askim ol poroman bilong ollong Tiata na Wol Visen longvolantia na long las wik Sandemoning, ol bin go long haus sik nagivim ol presen i go long ol sikmanmeri na pikinini na ol familibilong ol.

Ol sik lain wantaim ol familibilong ol i bin kirap nogut, tasol olbin amamas long ol lain i go sings-ing na givim ol presen i go long ol.“Dispela em i sans long givim

bek. Planti taim, mipela i saveamamasim ol pipel long tiata nanau, mipela i kisim dispela i go autlong komyuniti olsem rot bilongserim liklik amamas bilongKrismas wantaim ol,” Mista Kaldy itok.Long sampela yia nau, Wol

Visen i save askim ol woklainbilong em na ol hauslain longbungim ol presen wantaim we ol isave i go long ol haus sik longkantri long taim bilong Krismas.Wok patna wantaim tiata em i

nupela tingting, tasol em i gutpela ikamapim moa amamas long ama-mas taim bilong Krismas.Pot Mosbi Ats Tiata bai putim

dispela raun i go lukim ol sik man-meri long Pot Mosbi Jenerel Haussik long kalenda bilong ol longbihainim olgeta krismas taim.Mosbi Ats Tiata em i wanpela

volantia ogenaisesen we ol lain ilaikim ekting, drama na pilai i saveresim mani na kamapim ol so we imekim pipel i amamas, tasol longwankain taim, givim sans longpipel long yusim ol gif o savebilong ol long gutpela rot.

KRISMAS i KAMAPLONG HAUS SIK: TristanRyder wantaim gita bilongem i go pas long krismas

singsing long Pot Mosbijenerel Haus sik taim olvolantia i go raun lukim,

toktok na givim ol presen igo long ol sik manmeri na

pikinini.

Gutpela wokkamap long

kontrolim sikmalaria

SAMTING olsem 650,000 pipel longwol i bin dai long sik malaria long pinisbilong yia 2010, Wol Helt Ogenaisesen(WHO) ripot i tok.Ripot i tok wok long pait agensim sik

malaria i wok long go gut, tasol ol ilaikim moa mani long karimaut ol woklong skulim pipel long abrusim nalukautim ol yet na ol famili bilong ollong dispela sik we i save planti pipellong wol.PNG i wanpela kantri long wol we

planti manmeri na pikinini i save dailong sik malaria. Na WHO wantaimRoteri Agensim Malaria, Wol Visen naol narapela Non Gavman Ogenaisesen(NGO) grup i sapotim NesenelDipatmen bilong Helt long kantri longdaunim sik malaria long PNG.Wanpela bikpela kempein agensim

sik malaria we Roteri Agensim Malariai save wokim, em long tilim plantitausen moskito net o taunam i gatmarasin long en olgeta yia i go long olpipel bilong dispela kantri.Rot em i wok long en em, pipel i mas

slip aninit long ol na moskito o natnat ino inap kaikaim ol na givim ol sikmalaria.

Esso Hailans givim K60,000 i go long Buk Bilong ol PikininiBUK bilong ol Pikinini

(BBP) i ken strongim naskruim wok bilong emlong kantri na tok tenkyui go long Esso HailansLimited (EHL) we i givimK60,000 aste i go longEksekyutiv Dairektabilong BBP, Ali Nott.Taim em i givim done-

sen, Pablik na GavmanAfeas Menesa bilongEHL, (Opereta bilongPNG LNG Projek) KenFreeman, i tok kampanibilong em i gat wok longkamapim na kisim ol gut-pela samting we baihelpim ol asples lainlong planti yia i kam.Mista Freeman i tok

sapot bilong EHL longBBP i soim long ples kliakomitmen bilong ol.“Mipela i amamas long

givim gen sapot bilongmipela long BBP long

pulim tingting bilong olpikinini long rit, tilim olbuk na opim ol plesolsem Koki MaketKomyuniti Laibreri weBBP i bin opim longMosbi long sotpela taim igo pinis,” Mista Freemani tok.Long Septemba 2010,

EHL i bin statim sapotbilong em long BBP weol woklain bilong em i binwok bung wantaim longstretim na pekim moalong 38,000 buk nagivim i go long ol lain i gopas long BBP long tilim igo aut long ol laibreribilong ol.Mista Freeman i toke

m i amamas longstrongim gen patnasipbilong ol wantaim BBPwe i helpim pipel longdispela kantri long gatintres long rit.

GIVIM LONG SAPOTIM RITIM BUK: Ken Freeman, em Pablik na Gavman Afeas Menesabilong EHL,I givim K60,000 i go long Ali Nott, Dairekta bilong BBP, taim Valentina Kaman emKomyuniti Invesmen Edvaisa wantaim EHL i lukluk i stap. Santa Klaus i sindaun long hap saitna lukim prisentesen seremoni. Poto: EHL Pablik Rilesens Opis

UPNG gatnupelaInfomesensistems

YUNIVESITI bilong PNG (UPNG)kempus long Waigani nau bai gatgutpela menesmen sistem longmenesim ol rekot bilong olsumatin, givim rum long olsumatin na ol skul fi.Dispela i kamap bihain long lon-

sim nupela sumatin infomesen sis-tem long las wik Fraide.Aninit long dispela nupela sis-

tem, UPNG bai muv i go long ilek-tronik rejistresen we em i wok longtraim insait long las tripela yia.Yunivesiti Sumatin Infomesen

Sistem (USIS) em samting weUPNG yet i traim na groim longstretim ol data o rekot long rejistre-sen bilong ol sumatin.Sistem ya i save kisim tasol ol

sumatin we yunivesiti i kisim ol

long rijista na helpim UPNG longrausim ol wok paul long edmin-istresen bilong rekot bilong olsumatin.USIS sistem em i wanpela stop

menesmen sistem long ol rekotbilong ol sumatin na bai rausim olwok long kopim wok we narapela iwokim na ol narapela samtingmoa olsem.

Page 7: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

P8 Wantok Desemba 15 - 21, 2011 nius

Ol lida i mas daunim ol yet na tingim pipelVeronica Hatutasi i raitim

ASKIM i go long tupela lida emlong papa bilong dispela kantriGren Sif, Se Michael Somare naPraim Minista, Peter O’Neill, longkisim gutpela tingting na daunimol yet long gutpela na sefti bi-long ol pikinini, ol mama na ol-geta pipel bilong dispela kantri.Askim i go long ol Kristen long

kantri long strongim pre pasin nakantri i ken stretim dispela hevi longpolitikel lidasip na Mama Lo i staplong wanpela wik pinis.Askim i go tu long Gavana

Jenerel, Se Michael Ogio, longnoken wansait, tasol long stap longnamel bikos long dispela nupelakain samting i kamap, em tasol iken givim stia.Wanpela meri lida long dispela

kantri, Priscilla Kare, i mekim ol dis-pela askim taim PNG i stap longnarapela kain hevi kantri i lukim in-sait long yangpela histori bihain embin kisim indipendens 36 krismas igo pinis.Mis Kare i tok ol manmeri nating

bilong dispela kantri i les pinis longpawa pilai bilong ol lida we ikamapim kain hevi we inap mekim

ol pipel i lusim kontrol long situesenna wokim ol trabel.Em i tok pipel i laik amamasim

krismas na pinisim gut yia, tasol ollida i mas pinisim hevi i wok longkamap nau long level bilong ol.“Dispela em i taim bilong Krismas

na pipel long PNG i laik bung wan-taim na stap wantaim ol famili bi-long ol, na pinisim gut yia, tasol inogat wantaim dispela hevi weSuprim Kot disisen i kamapim.“Wanem gutpela samting bai

kamap long lidasip pait na wanemgutpela samting ol pipel i sot long

samting, i stap hangere, sik nahevi i kisim?“Em i tru olsem Suprim Kot i

wokim disisen long putim bek pas-taim gavman bilong Se Michael So-mare i go bek long ranim kantri,tasol ol i sot long namba.“Gavman bilong Mista O’Neill i

gat namba na ol i ken putim vot inogat bilip.“Long pait bilong lidasip, Gavana

Jenerel i mas noken sapotim wan-pela sait, tasol stap long namel. SeMichael i sot long ol namba na trutru, i gat hevi long politikel lidasip

na mama Loa.“Gavana Jenerel tasol husat i

ken singaut long referendum longmakim husat i ken kamap praimminista. Em i bikpela samting longGavana Jenerel long noken sapo-tim wanpela sait, tasol stap longnamel na wokim disisen bilongem,” Mis Kare i tok.Mis Kare i askim tu hamas mani

ol i tromoim long ol loya husat isapotim ol bikman na GavanaJenerel, na hamas i go long ol wokwe i givim sevis na divelopmenlong pipel na kantri.

VeronicaHatutasi i raitim

“KANTRI i nogatgavman na mipelai gat wari long dis-pela,” tupela merilida husat i no laikbai dispela nius-pepa i autim nembilong ol, i tok.Long wankain

taim tu, tupela i

luksave long olgutpela wok weGren Sif, SeMichael Somare, imekim long kisimkantri i kamaplong level em istap long en, tasolem i taim nau longem i lusim politikslong gutpela rotna lusim ol yang-pela lida i stiaim

kantri.• “Se Michael igutpela lida imekim plantigutpela woklong kantri napipel, tasol em inoken harim ollain i hangerelong pawahusat i woklong pusim em.• “I gutpela moa

long SeMichael longpinis long wokna tingim heltbilong em longgutpela bilongem na kantri.• “Tru, SuprimKot i putim embek olsemPraim Minista,em i nogat inapnamba long

fomim gavman,taim narapelasait we O’Neillna Namah gav-man i go paslong en i gatbikpela namba.Bai em (SeMichael) i gopas long gav-man olsemwanem?• “Tupela i mas

Wari long kantri i stap long hevi…Moabeta Se Michael i risain

go bek long Pala-men na toktok naharim tingting bi-long wanpelanarapela nakamap wantaimsampela gutpelasamting long stre-tim hevi ol ikamapim long en.• “Dispela samting ikamap bikos longhelt bilong SeMichael na ol i nowok long mekim olstretpela na klia-pela toktok longstap bilong emlong Singapo.Bikos em bin stapaut longpela taim,pipel long dispelakantri i no bin ama-mas long wanem inogat lida long toplevel long stiaimkantri long long-pela taim na olwok i bin kamaplong nupela gav-man i go insait,” tu-pela meri lida i tok.Ol i tok ol i amamasolsem ol i bilongPNG bikos tru, olkros na hevi ikamap long ol lidana Palamen, pipeli no sapotim wan-pela sait nakamapim trabel.Ol i tok dispela i

soim olsem pipel longdispela kantri i gatluksave na tingting nasave bilong ol long olsamting inap, tasoltupela i no amamaslong ol samting i woklong kamap namellong ol lida long toplevel.Tupela i tok i moa-

beta Gren Sif SeMichael i bihainim ed-vais bilong Se JuliusChan long lusim poli-tiks na larim ol yang-pela blut wantaim olnupela tingting i givimstia long kantri.

Save i ken helpim:Lukautim ol bikpela animal olsem

ol dok na pusiOl bikpela na lapun “pet” (ol animal pren bilong manolsem dok na pusi) o dok i save gat salens na kaikaiem i wanpela long ol. Taim ol i wok long go lapun, oli no save smelim na teistim gut ol samting. Antaplong dispela, ol i ken gat sik long tit i bagarap naolsem, em i ken hat long ol i kaikai. Dispela i mekimklia watpo na planti ol “pet” animel we i wok long golapun i save luk bun nating. Sapos ol i no kisim gutkaikai, em i isi long ol i kisim ol kain sik. Olsem nalong mekim taim bilong kaikai i isi na gutpela, bi-hainim ol dispela rot:�� Sekim tit bilong ol na toktok long ol taim yusekim ol;

�� Givim “SENIOR” kaikai long ol we ol lain isave mekim ol animal kaikai i putim longpekes. Ol i gat ol gutlpela samting longstrongim ol animal, na tu, em i isi long ollapun dok i kaikaim ol kaikia;

�� Givim ol liklik kaikai long ol lapun dok na olnarapela “pet”, tasol givim ol planti taim na olbai pulap; na

�� Apim ol baul o plet i gat kaikai long helpim ollapun dok.

I kam long “Burke’s Backyard” megesin, 2011.

Moa long neks wik

SOLWARA TEKSI: Ol motobot em ol teksi bilong solwarawe pipel i kalap long en long i go na i kam long wanpelaailan i go long narapela. O long ailan i go long bikples . Baiyu lukim planti bilong ol teksi bilong solwara long ol nam-bis provins olsem long Otonomes Rijen bilong Bogenvilwe ol mama ya i kisim motobot long Kokopau long Bo-genvil bikples sait na ron long solwara bilong Buka Pasisi go long Buka Taun long Buka Ailan. Poto: VeronicaHatutasi

Page 8: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

merinius Desemba 15 - 21, 2011 Wantok P9

PNG EDUKESEN Edvokesi Net-wok (PNGEAN) i bin lonsim wan-pela ripot ol i karimaut long5-pela provins we i glasim olbikpela samting long sait bilongedukesen long dispela kantri.PNG Edukesen Ekspiriens

Sevei na Literesi Asesmen ol ikarimaut long Nesenel KapitelDistrik, Simbu, Sandaun , NuAilan na Galp provins i binpainim tripela samting i no gut-pela i wankain long dispela 5-pela provins.Em long liklik lain tru i save

long rit na rait, kwaliti long ol skuli no gutpela, mak long ol mankisumatin man na sumatin meri ino wankain long wanem, i gatmoa sumatin man long ol skullong kantri.Bikpela mak long ol lain i bin

stap insait long wok painim insaitlong 5-pela provins em ol binpainim olsem ol i no save long ritna rait o ol i stap long namel makna dispela i min olsem ol i nosave gut long rit na rait. Wokpainim i kirap nogut tru longpainim olsem ol yangpela i skulnau i no save long rit na rait gut ,na 6.6 pesen tasol i save long ritna rait gut na glasim na skelim olsamting.Ripot i soim olsem situesen

long Galp provins i kamapim warilong wanem, 6.6 pesen tasol isave gut long rit na rait.Long NCD, Nu Ailan n a Galp

provins, 40 pesen long olsumatin i stap long Praimeri skullevel i no save gut long rit na rait,maski ol i stap long skul. Kwalitilong ol skul i no gutpela i no staplong praimeri skul level tasol,nogat. Em i stap tu long ol sekon-deri skul, we ol sumatin i nogatbikpela save long rit na rait gut.Na dispela i karamapim ol skulpikinini long olgeta 5-pelaprovins.Long NCD na NuAilan, bikpela

long 37.5 pesen bilong olsumatin i stap long ol sekonderiskul we sevei o wok painim i bintoktok long ol em ol i no save

long rit na rait gut, maski ol ikisim ekstra tupela yia long skullong en.Long Simbu, Sandaun na Gap

provins, ol lain i stap long sekon-deri skul na ol i ansaim ol askimlong wok painimaut i hap haptasol- ol i no save long rit na raitgut. I mas gat moa risets longpainimaut nesenel piksa longdispela i sanap we, tasol dispelaem liklik piksa long situesen istap nau long edukesen levellong kantri long ol nupela jenere-sen husat bai kisim kantri i gofowet. Bikos literesi level ibikpela wari long PNG longwanem, literesi i no min i no savelong rit na rait. UNESCO i tokmining bilong literesi olsem savelong glasim na skelim, luksave,tanim kamapim nupela tingting,komyuniket, yusim kompyuta nayusim ol samting ol i prinim naraitim long ol eria we ol i laikimlong en. Literesi i strongim man isave long rit na rait na skelim naglasim ol samting, long inapim olgol, divelopim save na mekim olsamting long strongim nakamapim gut komyuniti na sosaitibilong em.Ol sosaiti we pipel i literet i

save wok gut wantaim na kon-tribiut long ol wok divelopmen.Tasol divelopmen i no savekamap em yet, nogat. I mas gatol manmeri i skul, gat save longmekim wok na wok gut na ol iken helpim na lukautim gut olsamting we i ken bringim gutpelasamting long kantri na pipel.Pastaim Sekreteri bilong Yu-

naitet Nesens, Kofi Annan i bintok literesi em i strongpela bild-ing blok bilong divelopmen we ihelpim wok invesmen long ol rot,ol ol dem o bikpela tenk we warataun i yusim i stap long en, olklinik na ol fektori. Literesi em ipletfom long demokresi, an luk-save long sait bilong kalserel nanesenel aidentiti. Na moa yet,long ol meri, em i ejen long familihelt na nutrisen na rot long pipeli go het.

Planti skul pikinini i no save longrit na rait gut

OL KASTOMPIKININI:Ol dispela skul pikininilong wanpela praimeriskul long Westen provinsI redi long wanpela sele-bresen na putim tum-buna kastom bilas bilongol. Poto: Ok Tedi Main-ing Pablik Rilesens

Yut, Meri naFamiliwantaim

LorraineSiraba

Lidasip kwaliti i bikpela samtingVeronica Hatutasi i raitim

TAIM wok long putim moa merii go long Palamen aninit long22 Risev Sit Bil, ol kain toktok isapotim na go agensim tu, iwok long kamap.Meri Wantok i bin kisim tingting

bilong wanpela meri lida husat ino laik autim nem, tasol i wokplanti yia long ol opis we i laikimgutpela go het bilong ol meri napikinini long dispela kantri.“Mi amamas long sapot we

Palamen i givim long dispela 22

Risev Bil bai lukim moa meri i golong haus palamen.“Tasol mipela i laikim kwaliti lida

na ol meri i go insait i mas i gat nai givim kwaliti lida.“Mi amamas olsem i gutpela

long man na meri wantaim i staplong gavman na mekim ol disisenlong ranim kantri,” bikmeri ya itok.Em i tok PNG i joinim wol avres

long ol meri i stap long politiks weavres em 17 pesen.Em i tok Komonwel Poin Avres

Kwota long ol meri i stap long

Politiks em 30 pesen we kantriRwanda long Afrika i holim 56pesen long en.Bikmeri i tok ol vota i laikim gut-

pela kwaliti lidasip na dispela embikpela samting we pipel i gatlong em ol lida bai lukluk long en.Wanpela long ol samting we

dispela sindaun bilong Palamenlong nau i sapos long toktok longen em dispela 22 risev sit bilongol meri, tasol hevi long politikel li-dasip i kisim olgeta taim bilongPalamen na em i no lukluk long olnarapela samting.

Raun lukim ol Mama na Pikinini...

PASIN STAP: Dispela yangpela pikinini meri Manus i wokimgutpela pasin long sevim ol mama na bubu pastaim long

wanpela bung.

STAP WANTAIM: OLmama grup bilong ol sios i save wokbung na pas wantaim long holim famili, komyuniti, provinsna kantri long gutpela taim na taim nogut, olsem dispelaAngliken Sios mama insait long Nesenel Kapitel Distrik isoim long en. Poto: Veronica Hatutasi

Page 9: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

P10 Wantok Desemba 15 - 21, 2011 siosnius

Yunaitet Sios bai gatnupela hetman neks yiaYUNAITET Sios longPNG (UCPNG) bai gatnupela Modereta oman i go pas long sioslong dispela kantrilong neks yia Ogas.Nau Modereta bilong

UCPNG na Presiden bi-long PNG Kaunsel ovSios, Reveren Se Sam-son Lowa, i tok longJenerel Asembli bilongsios las yia Oktoba 8inap long de namba 15,

ol bin makim ReverenBernard Siai, bisop bi-long Yunaitet Sios,Papua Rijen, longtekova long neks yia Ok-toba 7.“Olsem i stap long

Konstitusen o Loa bilongsios, em i save kisim tu-pela yia long nupelabisop i lainim ol wok natekova.“Dispela em i wanpela

gutpela na ples klia rot

long isi isi na nupela lidai tekova.Modereta Reveren Se

Lowa i tok JenerelAsembli bilong sios baikamap long Alotau,Milen Be provins longneks yia, na bai stat longOktoba 7, na long dis-pela taim, em bai givimwok i go long ReverenSiai.Modereta Reveren Se

Lowa i stap olsem het-man bilong Yunaitet Sioslong PNG klostu long 14krismas nau, bihain longem i bin kisim dispelawok long 1999.Dispela i karamapim

klostu 4-pela tem. Wan-pela tem i karamapim 4-pela yia.Insait long 43 we Yu-

naitet Sios i bin bungwantaim London Misi-nari Sosaiti (LMS),

Metodis Misin (MM) naol narapela liklik hansios na kamap wanpelasios (Yunaitet Sios) long1968, Modereta Rev-eren Se Lowa em inamba wan hetman bi-long sios.Ol narapeal 4-pela em

long Reveren JackSharp, Reveren LesleyBoseto, Reveren AlbertToBurua na ReverenEdea Kidu.

PUTIM OLPELA KLOS: Tripela OLSH Sister, Sister Janet Ebenel, Sister Emma Lapun na Sister Marie LouisHau-OLSH , wantaim ol yut bilong Morata peris bihain long lotu misa. Tripela Sister i putim olpela hevi klosbilong kongrikresen i karamapim olgeta hap bodi na lusim tasol pes na ai, han na lek we ol i bin rausim samt-ing olsem 30 krismas i go pinis, na nau ol i putim skel klos tasol. Poto: Veronica Hatutasi

Amamasim 25 yia Silva JubiliPater Paul Liwin SVD i raitim

LONG de 8 Desemba 2011,bikpela amamas i kamap namellong lain Sista SSpS longGoroka. Wanpela memba bi-long ol, Sister BenediktaWerang SSpS, i bin selebretim25 yia o silva jubili bilong em.Planti lain manmeri i bin kam

na selebret wantaim em.Ol wanwok bilong em, ol rili-

jes Sista, Bruder na Pater i woklong Goroka. i bin gat tu 18-pela wantok bilong em, ol Pater,Bruder na Sister bilong Indone-sia i bin kam na amamas wan-taim em.Bisop Francesco Sarego

SVD, bisop bilong Goroka Daio-sis, i bin go pas long Misa bi-long tok tenkyu.Em i tok, dispela em i gutpela

taim bilong yumi long tok tenkyulong God long laip, sakrifais nakomitmen bilong SisterBenedikta long mekim wok bi-long lukautim na helpim ol man-meri bilong Papua New Guinea.

Sr. Benedikta SSpS i bilongSolor Ailan, wanpela liklik ailanlong Indonesia.Long yia 1985, em i bin

kamap novis bilong lain SistaSSpS na long Desemba 8,1986, em i bin wokim nam-bawan promis bilong em. Bihainlong 6-pela yia, em i wokimfainal promis bilong em, na su-perior bilong em i bin makim emi kamap misineri long kantriGhana insait long Afrika. Long

wetim visa bilong em i go longGhana, em i bin go long NesingSkul long Lela long yia, 1993 –1996.Taim em i pinisim Nesing

skul, visa i go long Ghana i nokamap yet. Olsem na long1997, em i go long Melbon(Melbourne), Australia na lainimTok Inglis long redim em yet i golong Ghana.Taim bilong lainim tok Inglish

i pinis, tasol visa bilong em i golong Ghana i no kamap yet.Olsem na long mun Mas 1998,em i lusimAustralia na i go longGhana. Bikos ol i tokim emolsem, bai moa isi long kisimvisa long hap. Em i traim hat nawetim, tasol visa bilong Ghana ino kamap tu.Lukim situesen olsem,

Supiria bilong em long Rom iaskim em sapos ol i kensenisim ples misin bilong em igo long Papua New Guinea.Em i tok orait, na i go bek

long Indonesia long mun Sep-temba 1998, na tupela mun bi-

hain, visa bilong PNG i kamapolsem na long Novemba 27,1998, em i kamap long PNG.Olsem wanpela nes, em i bin

wokim wok long planti ples pinislong PNG. Namba wan misin bi-long em long Timbunke HetSenta insait long Is SepikProvins. Long yia 2001-2004,em i wok long Dagua HealtSenta long East Sepik tu.Sampela yia em i mekim wok

pinis, long 2005, em i kisimtrening long Luteran NesingKolis long Madang long kamapMidwaif, na long 2006 em i gre-duet long Divine Word Yuni-vesiti long Madang.Bihain long greduesen, em i

wok long Mingende Helt Sentalong Simbu Provins na long yia2007 – 2008, em i muv i goantap long Yampu Helt Sentalong Wabag.Long 2009, em i lusim Yampu

na wok long St. Joseph VCT-HIV/AIDS long Goroka inaplong tude.

Sister Benedicta WerangSSpS.

Taim bilongredim gut yumi

nau longKrismas

LONG laip bilong yumi, yumi save paul.Ol tingting bilong yumi i save blok, nayumi stap long tudak.Lewa bilong yumi i pulap long nois bi-

long ol kar na tingting , toktok na olsamting yumi save wokim i pulap longol giaman na ol samting i no stret.Rot yumi save wokabaut long en i

pulap long ol samting igat ol nilnil na ol stonwe i save pulim laip bi-long yumi i kam daun.Laip salens yumi

bungim i pulap longpasin bilong selpis,jeles, giaman , nogatluksave na bagarapimbusgraun yumi staplong en.I luk olsem ol samt-

ing i no stret i winim olgutpela na stretpelapasin na belgut pasin.Tasol em i gutpelayumi ekspiriensim oldispela salens na yumiken redi na muv fowetbikos i gat hop na bilipi stap yet olsem profetIsaiah i tok long 40:3-5, wanpela nek i sin-gaut long ples i wesanna tok olsem kliarim

rot, pulumapim ol veli, stretim ol maun-ten na glory bilong Bikpela bai kamaplong yumi olgeta i lukim.Dispela i toktok long laip bilong yumi

na long yumi i redi long kamap bilongKrais long Krismas taim. Sapos yumilukim olsem laip bilong yumi i no stret, imoabeta yumi rausim ol samting i nostret long laip bilong yumi na redi gut istap long Krais i kamap.Long planti taim, yumi save lus tingt-

ing lon g trupela mining bilong Krismaswe ol lida bilong sios long bipo bipo yeti bin makim long selebretim mama ikarim Jisas long en.Tasol i gat bikpela mining moa antap

long dispela, na dispela em, longKrisma, yumi selebretim 2,000 yiabonde bilong liklik mangki.Mesej o toktok bilong Krismas em,

Jisas i stap laip wantaim yumi long sele-bret wantaim yumi.Em i ges long dispela pestode na em

i wet long kam insait long lewa, ol haus,sosaiti, sios, taun n a siti bilong yumi naem i ken selebret dispela taim bilongamamas wantaim yumi.

Pre strong longdaunim ol salen

Veronica Hatutasi i raitim

TUDE em i taim bilong ol kain salens, tasol preaem dispela samting we bai helpim yumi longdaunim ol kain wari na hevi yumi bungim longwol tude.Asbisop bilong Pot Mosbi Katolik Daiosis,

John Ribat, i tok olsem insait long misa lotu longSen Joseph’s Boroko, long lons bilong 125 yiaselebresen progrem bilong ol Sister bilongDotas of Our Lady of the Sacred Heart (OLSH)long Ogas neks yia, na silva jubili bilong tupelaSister bilong ol. Em long Sister Maria GorettiLeison na Sister Hedwig Malaita SSpS.Long dispela namba tri Sande bilong Edven,

Gutnius i stori long John Baptis husat i go paslong redim rot bilong Jisas bai kam long dispelawol.Na bikpela wok em i mekim em long no hapim

kaikai na pre long ples i wesan, baptaisim olman long Wara Jordan na autim toktok longredim rot bilong Bikpela bai kam bihain long em.Asbisop Ribat i tok, long Baptais, yumi kamap

ol witnes long Jisas olsem tasol John bilongBaptis husat i bikpela moa long olgeta profet ibin stap, tasol laip em i stap long em i bilongman i gat daun pasin, na prea.

Page 10: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

Desemba 15 - 21, 2011 Wantok P13abcpasifik

Shamima Alibilong Fiji kisimIslands BusinessawodPACIFIC Person of the year

bilong Islands Business megasinem i wanpela meri.Planti taim bipo, ol i bin givim

dispela awot long ol man politisen.Tasol long dispela yia, ol i givim

long meri ektivis na kodinetabilong Fiji Women’s Kraisis senta,Shamima Ali.Mis Ali i tok em i wanpela priv-

iles taim ol i luksave long wokbilong wan wan.

Fiji gavman i nolarim ol Australiana NZ yunion lidainsait long kantriWANPELA lain opisal long

Australia na Nu Silan tred yunionol i no larim ol long go insait longFiji.Dispela lain i laik go bung wan-

taim ol yunion na wokmanmeri

long lukluk long rait bilong ol wok-man long Fiji.Long Mande, Atoni Jeneral

bilong Fiji i bin tok bai ol i no larimol i go insait long kantri.Tasol ol i go het yet long dispela

moning, na Sharon Smith-Johns,pemanen sekreteri bilong infome-sen long Fiji, i tok gavman i nolarim ol i go insait.

Amerika i askimIran long bringimbek balus bilongolPRESIDEN bilong Amerika,

Barack Obama, i askim Iran longgivim bek wanpela pait balusbilong ol, ol ami bilong Iran i holimlong dispela mun.Iran i tok ol i bin kisim dispela

dron balus we i nogat man i pailo-tim, long ilektronik pasin, na ol ibringim daun klostu long bodabilong Afganistan.Ol opisal bilong Iran i wok long

glasim nau we dispela balus i wok,na i larim tu Saina na Rasia longlukluk long en.Tasol bipo US Vais Presiden,

Dick Cheney, i tok Amerika inoken askim long ol i bringim bekdispela balus.Em i tok ol i mas go yet long

Iran, na bagarapim olgeta.“Rait bekim, em long go insait

stret, bihain long em i pundaun, nabagarapim olgeta. Yu ken mekimsutim long balus i kam daun, o yuken mekim wantaim wanpela eastraik bai ol i no inap kisim moasave long dispela balus.”

Australia i toklukaut long olpipel bilong ollong Pot MosbiGAVMAN bilong Australia i bin

givim bikpela woning o tok lukautlong ol pipel bilong Australia i staplong Pot Mosbi, long noken golong hap long palamen haus, gav-man haus, na suprim kot.Foren Afes Dipatmen bilong

Australia i tok sindaun long PotMosbi i pait yet, na ol i tokim olvisita long noken stap long ol pleswe planti pipel i bung long en.Difens Minista bilong Australia,

Stephen Smith, i tok Australia i

wok long lukluk long wanem i woklong go het long PNG.Em i tok em i hop PNG bai

bihainim ol samting long loa na oli stretim sait long politiks.

Australia lukluklong kamapimpolisi long ol EsiaekonomiWE we sait long ekonomi long

wol i wok long mu vi go long olEsia i mekim Australia gavman ilaik kamapim wanpela polisi pepaol i kolim ‘Australia in the AsianCentury’.Pepa ya bai ol i putim go long

kabinet long neks yia, na em baikaramapim wok bilong Australiagavman long rijen.Tred Minista bilong Australia,

Craig Emerson, i tok dispela polisipepa kirapim ol dibet long polisibilong 10 na 15 yia i kam, na embai toktok long sait bilong pei, wokna divelopmen long olgeta hapbilong ekonomi.Michael Wesley, Ekseketiv

Dairekta bilong Lowy Institute longSidni, i tok dispela i bikpela samt-ing tu long ol kantri long Pasifik.

Burma gavman ilarim Aung SanSuu Kyi long wokpolitiks genOL atoriti long Burma i larim

oposisen pati bilong Aung SanSuu Kyi long rejista, na dispela iminim bai em joinim politiks longhap gen.National League for Democracy

pati ol i rausim long politiks bilongkantri long las yia, bihain long emi tok ol rul i no fea na em i no stapinsait long ileksen.Ol i ting Aung San Suu Kyi nau

bai sanap long wanpela bai ilek-sen long palamen long 2012.Nupela ami gavman bilong

Burma, i mekim ol pipel i aiop truinsait long las 12-pela mun, em ibin setim fri Suu Kyi nau longplanti yia em i stap aninit longhaus ares. Em i toktok wantaimoposisen na em setim fri sampelapolitikal prisina o kalabus man-meri.

Page 11: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

KOMENTRINogat moa luksave long

laik bilong pipelINSAIT long wanpela wik, yumi lukim namba wan bikpelaloa kot bilong kantri i luksave long Sir Michael Somareolsem praim minista bilong kantri. Disisen bilong em i toktu olsem Peter O’Neill i no praim minista.Long taim dispela disisen i kamap, olgeta lukluk i go het

i stap long bikpela pulim taitim namel long ol bikpelanamba memba husat i kam insait wantaim O’Neill gav-man, na ol lain bilong olpela gavman husat i wok sapotimstrong Chief Sir Michael.Tasol lukluk bilong ol lain pipel bilong kantri, i stap long

husat i mobeta lida, we i lukim kamap bilong planti gut-pela samting.Insait long 4-pela mun O’Neill gavman i sanap, planti

bikpela wok i kamap bilong strongim sindaun bilong olpipel.Luksave i go long rausim hevi bilong skul fi long ol pa-

pamama stat long neks yia; bil bilong oraitim 22 sia bilongol meri long palamen i kisim luksave na go insait longhaus palamen; palamen i oraitim kamap bilong tupela nu-pela provins bilong Hela na Jiwaka; na ating namba wanbikpela wok kamap O’Neill-Namah gavman i kirapim, emsanapim bilong Investigesen Tas Fos Sweep.Dispela tasfos, wantaim halivim bilong olgeta loa ejensi

bilong gavman, i autim pinis planti ol paul pasin long saitbilong mani. Na ol lain i mas stap insait long planti ol dis-pela paul pasin, i bin stap insait long gavman bilong So-mare-Abal.Wok pulim taitim namel long tupela grup i wok long go

yet.O’Neill i wok long soim namba strong bilong en long floa

bilong palamen, we tokpaitim long baset 2012 i wok gohet yet, maski Suprim Kot i tokaut pinis long disisen bi-long en.I gat askim i kamap long floa bilong palamen i go long

Sir Michael long risain o lusim wok, o wokbung wantaimO’Neill gavman.Insait long kain pulim-taitim olsem, tupela sait wantaim

i tok ol i bihainim loa, na ol i gat luksave olsem gavman trutru.Tasol olsem wanem long sindaun bilong ol liklik man-

meri? Olsem wanem long ol wok painim i go insait longpaul pasin bilong ol olpela minista?Sapos wanpela samting i mas kamap, dispela samting,

em wokbung namel long ol politikal lida.Mipela i luksave olsem tupela sait wantaim i gat bikpela

asua sapos ol i no bosim gavman na paus mani bilongkantri i go insait long ileksen.Tasol tok lukaut i go long ol lida bilong yumi. Ol pipel i

klostu tait nau long stap isi. Sapos i nogat senis long dis-pela wok pulim-taitim long holim pawa, bai yumi lukimstret pawa bilong pipel.

Desemba 14 - 21, 2011 Wantok P15komentri

Published atPortion 445, Kanage Street,

Six Mile NCD

Polis i lokim get bilong Gavman HausAja Alex Potabe i raitim

POLISMAN i bin lokimget bilong GavmanHaus hap aste apinuntaim Peter O’Neill na ol71-pela Memba bilongPalamen i bin tintinglong go mekim swering-in seremoni wantaimGavana-Jeneral.Long 2 kilok apinun,

polis i bin blokim rot i goantap long Gavman Hauswantaim ol 44-galen dramna tokim ol Memba, husati kam mekim swerin-inseremoni, long wakabauti go bek.Tasol O’Neill na ol kebi-

net minista olsem DonPolye, William Duma,Sam Basil na John Boito ino pret long ol polis husati makim ol wantaim gan.Ol i wokabaut i go antapmoa na i sanap klostulong get stret, na singautlong ol polisman sekyuritiinsait long opim get.Tasol ol sekyuriti i no

bisi long opim get. Ol itokim ol memba ol yetlong kolim Gavana-Jen-eral em yet long kam opimget.O’Neill i tok aninit long

loa, Gavana-Jeneral isave harim edvais bilongNEC, o Palamen naSpika.

“Spika i bin tokim empinis long san taim olsemmipela bai kam long swer-ing-in. Mipela i kam wan-taim ful sapot bilong olpipel bilong PNG. 72-pelaMP, em i soim olsem ol-geta pipel bilong PNG inau wanbel long O’Neill-Namah Gavman. Em gav-

man bilong pipel, i no gav-man bilong wanpela grupo wan wan mameri tasol,”O’Neill i tok.

Ol i bin wetim SirMichael Ogio long kamopim get, tasol Ogio i binsalim Ofisol Sekretari bi-long en, Tipo Vuatha, longkam givim bel isi toktoklong O’Neill wantaim olarapela memba.Vuatha i bin tokim ol

olsem Sir Michael Ogio istap insait tasol em bai noinap long larim ol kam in-sait bikos Suprim Kot imekim disisen pinis olsem

Gren Sif Sir Michael So-mare em praim minista bi-long PNG.Tasol O’Neill i tokim

Vuatha long surukim tok-tok i go long Gavana-Jen-eral olsem palamen i gatpawa long makim gav-man; i no suprim kot.Bihain long en, Vuatha i

tokim O’Neill tasol long igo insait long GavmanHaus. O’Neill i go insaitlong 3:25 apinun na i kamarasait long 3: 48 apinun.Tasol Belden Namah

wantaim ol arapelamemba bilong O’Neill-

PNG em i nokantri bilong

wanpelaman tasol

PNG em i no kantri bilong wanpelaman tasol. Em i kantri bilong 6.7milian pipel bilong PNG.Gavana bilong NCD, Powes

Parkop, i tok aste ausait long getbilong Gavman HJaus olsem olpolisman i mas mekim gut stretwok na noken sapotim Gren Sif SirMichael Somare bikos em i nogatnamba long ronim dispela kantri.Mipela i rispekim Gren Sif bikos

em i papa bilong dispela kantri.Tasol em i mas save olsem PNGem i no soka bal bilong en.“Em i kantri bilong olgeta pipel

bilong yumi, na em i mas saveolsem mipela 72-pela memba imakim maus bilong planti bilong oldispela pipel bilong PNG. Olsemwanem na mipela i stap arasaitlong gan poin olsem. Mipela lidabilong ol pipel, i no lida bilong olwa wan man o wanpela grup man-meri tasol,” Parkop i tok.Memba bilong Gunine, Lucas

Dekena i tok, Somare i nau laikbagarapim PNG olsem leit Moam-mar Gaddafi bilong Libya, RobertMugabe bilong Zimbabwe, naOmar al-Bashir bilong Sudan i binmekim.“Em i laik bagarapim laip bilong

ol pipel bilong em yet. Pawa bilongpipel i stap wantaim mipela dispela72-pela memba. Olsem wanembai yu ronim kantri wantaim 24-pela memba tasol,” Dekena i tok.Em i tok ol dispela wol lida i bin

holim pawa longpela taim stretolsem Somare i bin mekim longPNG, na ol i bin bagarapim kantrina pipel bilon ol yet taim ol i laikpinis.“PNG em i no kantri bilong So-

mare tasol. Em bilong yumi olgeta.Somare i noken hangre longpawa, em i lapun pinis nau,”Dekena i tok.

Yakasa i no harim toktok bilong KulungaEKTING Polis KomisinaTom Kulunga i bin askimFred Yakasa long opim getbilong Gavman haus tasolYakasa i pulim nus bilong enna i bin taitim poret bilong entaim ol polisman bilong en ibin pasim get wantaim ol 44-galen dram.“Fred yu opim dispela get.

Yu lukim ol dispela lida tu onogat. Em ol pipel i makimol long ronim dispela kantri.Yu tasol i lukautim dispelaget, wantaim ol polisman bi-long yu. Yupela opim get naol bai go insait,” Kulunga itokim Yakasa.Memba bilong Abau,

Dokta Puka Temu i tokimYakasa tu long opim get,tasol Yakasa i tanim pes bi-long en na givim baksaitlong Temu.Temu toktok i go na em

yet i harim bikos Yakasa itoktok long mobail fon bilong

en, na em i no bisi longharim toktok bilong Temu.Temu i tok ol polisman

husat bin pasim get i nogatrispek long ol lida bilongpipel na ol mekim nogut wok

long sapotim Somare.Kulunga i belhat nogut tru

na tokim Temu olsemYakasa tasol i wok longlukautim ol polis husat i staplong pasim get, na em i noamamas long dispela pasinbilong en.Bihain Gavana bilong Nu

Ailan, Sir Julius Chan i binaskim Yakasa long opim gettu, tasol Yakasa i tok em i noholim get ki.“Yupela askim Sir Michael

Ogio. Em yet i holim ki stap.Mipela i bihainim toktok bi-long Ogio long lukautim getbilong Gavman haus tasol.Mipela bai bihainim loa bi-long dispela kantri longlukautim pipel. Mipela i nostap long kam kilim wanpelaman o meri long hia. Mipelaiwok aninit long loa, na bi-hainim toktok bilong Ogioem yet,” Yakasa i tok.

Yakasa... GG i givim oda..

Page 12: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

De - Mande – Fraide6am – 10am – Sankamap show – Host: Kas.T6:00am –Major Nius Bulletin6:15am – Komiuniti Notis Bod6:25am – Taim Bifo – wanpela singsing b’long bifo.6:30am – Nius Hetlains6:45am – Bonde gritins7:00am –Major Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta7:05am –YUTOK – komiuniti awenes program7:15am –WAN 4 DAROAD – Hit Prediction

– niupela singsing7:30am – Tok Pilai – stori b’long putim smail long nus pes.8:00am –Major Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta8:05am –YUTOK – komiuniti awenes program8:15am – “Papa Heni Fuka Show”.9:00am – Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai) Fraidei

Tasol9:30am – Final aua cruz10am – 3pm –Monin Trek na Belo Pack

– Host: Mummy DASH10:00am - Major Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta10:05am –YUTOK – komiuniti awenes program10:15am – Kona b’long yu.10:45am –YUMI PAINIMWOKSegment11:00am – Nius – YUMIFMNius Senta11:05am –YUTOK – komiuniti awenes program11:10am – Lukautim yu yet - Helt toktok11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim

- Laik b’long yu – Niupela singsing previu12:00pm –Major Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta12:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program12:10pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen12:15pm – Komiuniti Notis Bod12:20pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen1:00pm – Nius – YUMIFMNius Senta1:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program1:10pm – BELO Pack - Belo taim rekwes na dedikasen

2:00pm –Major Nius Bulletin – YUMIFMNius2:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program2:45pm –YUMI PAINIMWOKSegment3pm – 7pm –Avinun Draiv Taim – Host: Vaviessie3:00pm – Nius – YUMIFMNius Senta3:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program3:10pm –Avinun cruz4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta4:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program4:10pm – FOAPELAKAMGUD LONG 4 – foapelasingsing4:30pm – Nius Hetlains4:45pm –YUMI PANIMWOKSegment5:00pm –Major Nius Hetlains – YUMIFMNius Senta5:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program5:10pm – 6:00pm – KULCHAMusik (1 hr) skelim lokalmusik 6pm – 7pm– NAIT BEAT – Host: Vaviessie6:00pm –MAJORNIUS BULLETIN

– YUMIFMNIUS Senta6:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program

6:10pm – 7:00pmMon kamap sho6:45pm – Komiuniti Notis Bod7:00pm – 9:00pm – COCACOLAGARAMUT

– Host:Angra Kennedy7:00pm - Nius – YUMIFMNIUS SENTA7:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait00am – 6am – BRUKIMTULAIT SHOW–Host: TuluvanVitz/Talaigu Sopi/Bata Rat00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift)- Miusik / Request / Tok pilai- Kipim Kampani long ol nait shift.Wikens – Sarere6am – 10:00am –Wiken Sanrais Host: Talaigu Sopie7am – 9am – Sarere Monin Cruz9am – 11am - Monin Treks11am – 1pm - National Weekly Hit Parade – Host:Kasty - 1st aua NWHP12:00pm NIUS –YUMIFMNius Senta12pm – 1pm - 2nd aua NWHP

Sarere belo cruz – Host: Tuluvan Vitz1pm – 2pm – Sarere Belo Taim Dedikesen2:00pm NIUS –YUMIFMNius Senta2pm – 6pm - SarereAvinun Cruz6:00pm NIUS –YUMIFMNius Senta6pm – 00:00am - Nait beat7pm – 9pm - Coca Cola Garamut9pm – 00:00am - Nait cruz00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowWiken - Sandei6am – 10am –Wiken Sanrais / Sandei Monin

wokabaut Muisik10am – 12noon –Monin Treks12noon NIUS –YUMIFMNius Senta12 – 2pm – Sandei Belo TaimMusic2:00pm NIUS –YUMIFMNius Senta2pm – 6pm – SandeiAvinun Draiv Music6pm - Nius – YUMIFMNius Senta6pm – 8pm –GOSPELREKWESAUA8pm – 00:00am - Late Nait Cruz – PoromanAua00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowProgram Director – YUMIFM – Kasty

Raun wantaim Wantok kru ...

FONDE, DESEMBA 15, 2011

5.00AM G JOYCE MEYER5.30AM G TODAY11.00AM AUSTRALIA NETWORK12.30PM G EMTV MIDDAY NEWS1.00PM AUSTRALIA NETWORK

2.59PM STATION OPENKIDS KONA3.00PM HI-53.30PM PYRAMID4.00PM THE SHAK4.30PM KITCHEN WHIZ4.57PM EMTV TOK SAVE5.00PM G

6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS7.00PM G SPORTS SCENE7.27PM EMTV TOK SAVE7.30PM G RAIT MUSIK

8.30PM PG ELITE MUSIC ZONE9.00PM G A CURRENT AFFAIR9.30PM G DIGICEL STARS 2 ENCORE10.30PM M

11.00PM AUSTRALIA NETWORK

FRAIDE, DESEMBA 16, 2011

5.00AM G JOYCE MEYER5.30AM G TODAY11.00AM AUSTRALIA NETWORK12.30PM G EMTV MIDDAY NEWS1.00PM AUSTRALIA NETWORK2.59PM STATION OPEN3.00PM HI-53.30PM PYRAMID4.00PM THE SHAK4.30PM KITCHEN WHIZ4.57PM EMTV TOK SAVE5.00PM G

5.55PM CRIME STOPPERS6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS7.00PM G IN MORESBY TONIGHT7.30PM G RUGBY WORLD CUP9.30PM G CURRENT AFFAIR10.00PM G11.45PM G A CURRENT AFFAIR00.15AM G NATIONAL EMTV NEWSREPLAY12.20PM AUSTRALIA NETWORK

SARERE, DESEMBA 17, 2010

12.27PM STATION OPEN12.30PM G2.30PM G MOBIL 1 THE GRID3.00PM G

5.00PM G RUGBY WORLD CUPDAY 18 HIGHLIGHTS

5.30PM G6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM PG AUSTRALIA’S FUNNIEST

HOME VIDEO SHOW7.27PM EMTV TOK SAVE7.30PM G IN MORESBY TONIGHT8.00PM G RAIT MUSIK9.00PM PG ELITE MUSIC ZONE9.30PM G SUPER LEAGUE

11.00PM G NATIONAL EMTV NEWSREPLAY12.00AM AUSTRALIAN NETWORK

SANDE, DESEMBA 18, 2011

6.30AM G IT IS WRITTEN7.00AM G HILLSONG7.30AM G8.00AM AUSTRALIA NETWORK

9.00AM G10.00AM G SUNDAY FOOTY SHOW11.00PM G1.00PM G3.00PM G MOBIL 1 THE GRIDMobil 1 The Grid offers exclusive, in-depth features, personality profilesand the latest news from leading mo-torsports circuits around the globe.4.00PM G6.00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G DIGICEL STARS7.30PM G 60 MINUTES8.30PM M SUNDAY NIGHT MOVIE:TBA10.30PM G HILLSONG11.00PM G NATIONAL EMTV NEWS

REPLAY11.30PM AUSTRALIA NETWORK

MANDE,DESEMBA 19, 2011

EMTV Television Guide

6AM StesenOp -NiusHetlain -Musik naol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Spots7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Helt8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Spots Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TUNDE -Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM MamaGraun8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Helt Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TRINDE -Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Focus8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM MamaGraun Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FONDE -Moning - Nait6AM StesenOp - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Youth8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Focus Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FRAIDE -Moning - Nait6AM StesenOp-NiusHetlain -Musik naol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Wantok8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Youth Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

SARERE -Nait7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu7.05PMMusik na Chit Chat7.30PMNius7.40PMWantok8PM Lokal Ben8.30PMNius8.40PMMusik/Chit Chat9PM Stesen Pas

SANDE -Nait7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu7.05PMMusik na Chit Chat7.30PMNius7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei)8PM Lukluk Bek LongWik8.30PMNius8.40PMMusik/Chit Chat9PM Stesen Pas

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAMHARIM LONG: 101.9 FM

P18 Wantok Desemba 15 - 21, 2011 entatenmenProgram bilongWanwan De

Nicky Bernard i raitim

MOA long 30 musikmanmeri insait longkantri na pasifik i kamlong Mosbi long ama-masim ol manmeri napikinini long krismas.

Gavana bilong NCDPowes Parkop i kisim olkam long amamas olpipel bilong em, long

wanwan nait 3-pela musikmanmeri save pilai nasingsing long amamasimol famili husat i raun golong lukim ol krismas lait.

Dispela amamas i statlong namba wan de bi-long Disemba na bai pinislong namba 26 bilong dis-pela mun yet.

Long opim dispelanamba wan de bilong

amamas na lonsim emking bilong pasifik musikPatti Pots Doi bin go nasingsing taim GavanaPowes Parkop bin opim.

Dispela wik, ol pablikbai lukim 4-pela Digicelstar bai singsing laiv longfran bilong ol, dispela 4-pela Digicel star bai traimnek bilong ol na strong bi-long ol long singsing long

ai bilong planti manmeribipo long ol bai go longgren fainol bilong ol.

Ol pablik tu bai gatsans long lukim musikman bilong SolomonAilan Shazy, husat baigat sans long wanpelanait long dispela wiklong singsing.

Dispela wik na wikantap bai planti ol top

musik manmeri bilongyumi Papua Niugini baikisim sans long singsinglong dispela faiv mailkrismas pilai graun.

Ol sois o lotu lain tubai gat sans long kisimlotu long dispela haplong Sande na krismastaim stret na singsinglong kedol nait.

Faiv mail krismas pilai graun kisim kainkain musik manmeri

Night Shift bilong Alotau.

Page 13: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

5.00AM G JOYCE MEYERReligious Program

5.30AM G TODAYDEPARTMENT OF EDUCATIONCLASSROOM BROADCAST9.00 – 9.40AM GRADE 7 MATHEMATICS9.50 – 10.30AM GRADE 7 SCIENCE10.40 – 11.15AMGRADE 8 MATHEMATICS11.20 – 12.00PM GRADE 8 SCIENCE12.30PM EMTV MIDDAY NEWSDEPT OF EDUCATION CLASSROOMBROADCAST CONTINUES….1.00 – 1.40PM GRADE 6 MATHEMATICS1.50 – 2.30PM GRADE 6 SCIENCE2.30 – 3.00PM DEPI PROGRAMMESTATION OPENKIDS KONA3.00PM G MAGICAL TALES3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID

4.30PM G THE SHAK5.00PM G5.55PM G CRIME STOPPERS6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS7.57PM EMTV TOK SAVE7.30PM G9.30PM G10.30PM G NATIONAL EMTV NEWSREPLAY11.30PM G MOBIL 1 THE GRID12.30PM AUSTRALIA NETWORK

TUNDE ,DESEMBA 20, 2011

5.00AM G JOYCE MEYERReligious program

5.30AM G TODAYDEPARTMENT OF EDUCATIONCLASSROOM BROADCAST9.00 – 9.40AM GRADE 7 MATHEMATICS9.50 – 10.30AM GRADE 7 SCIENCE

10.40 – 11.15AMGRADE 8 MATHEMATICS11.20 – 12.00PM GRADE 8 SCIENCE12.30PM EMTV MIDDAY NEWSDEPT OF EDUCATION CLASSROOM BROADCASTCONTINUES….1.00 – 1.40PM GRADE 6 MATHEMATICS1.50 – 2.30PM GRADE 6 SCIENCE2.30 – 3.00PM DEPI PROGRAMME12.00PM EMTV MIDDAY NEWS3.00PM G MAGICAL TALES3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID4.30PM G THE SHAK5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G MILLIONAIRE

HOT SEAT6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS7.00PM G HAUS & HOME7.57PM EMTV TOK SAVE8.00PM G KINGAL MINISTRIES8.30PM PG THE FARMER WANTS A

WIFE (SERIES PREMIERE)9.00PM M11.30PM G EMTV NEWS REPLAY12.30PM AUSTRALIA NETWORK

TRINDE, DESEMBA 21, 20115.00AM G JOYCE MEYER

Religious Program5.30AM G TODAYDEPARTMENT OF EDUCATIONCLASSROOM BROADCAST9.00 – 9.40AM GRADE 7 MATHEMATICS9.50 – 10.30AM GRADE 7 SCIENCE10.40 – 11.15AMGRADE 8 MATHEMATICS11.20 – 12.00PM GRADE 8 SCIENCE12.30PM EMTV MIDDAY NEWSDEPT OF EDUCATION CLASSROOM BROADCASTCONTINUES….1.00 – 1.40PM GRADE 6 MATHEMATICS1.50 – 2.30PM GRADE 6 SCIENCE2.30 – 3.00PM DEPI PROGRAMME

12.00PM EMTV MIDDAY NEWS3.00PM G MAGICAL TALES3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID4.30PM G THE SHAK5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.00PM G5.55PM G CRIME STOPPERS6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS7.00PM PG THE WORLD AROUND USTBA7.57PM EMTV TOK SAVE8.00PM PG9.00PM PG WEDNESDAY NIGHTMOVIE: TBA11.45PM G NATIONAL EMTV NEWS

REPLAY1.00AM AUSTRALIA NETWORK

Ol polis nogatrispekt...Ol polis husat i harim toktokbilong GG i pasim get bilongGavamani Haus long Konedobui no gat rispekt tru long ol lidabilong PNG taim ol i go longgavamani haus long kisim onalong GG. Nupela PM PeterO’Neill wantaim ol membapalamen bilong em i klostupait wantaim ol polisman husati pasim get na tokim ol ringimGG yet i kamdaun na opim getna ol i go insait. Nupela poliskomisina i tromoi toktok i golong olpela komisina husat itokim ol polisman bilong em

TORO

BIABIA

EMTV Television Guide

Ansabilonglas wikSudoku

Ansabilonglas wikPasol

TOKWIN

Desemba 15 - 21, 2011 Wantok P19komik

KANAGE

Ol Progrem na Kilok iken senis oltaim...

long pasim get bilong GG longopim get na ol memba bilongpalamen i go insait. Tasol olpelakomisina Yakasa i les na tokimem long ringim GG long kamopim get.PNG i go we nau?Ol polisman nau ino harim toktokbilong lida bilongyumi. Wanem kainpasin tru ol i holimol hai pawa gan nosut i go antap longskai we? Ol imekim olsem ollida bilong yumiolsem ol kriminol!Klostu bikpelabagarap i kamaplong hap. Poto i

soim olsem nupela PM i laikbrukim banis na go insait longhaus bilong GG.Ino gutpela piksa long narapelakantri!!!!

Page 14: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

Raun wantaim Kanage olgeta wikDokta Kanage (Moni

pes pikinini)

Mi gat wanpela ankol tasol na nembilong em Kanage. Ankol Kanage i binpinisim Dokta Digree blong em longUnivesiti blong PNG. Bihain longgraduesen em ibin kam wok longHagen Hausik we ol mama save karimpikinini. Wanpela taim, wanpela Mamai pilim pen nogut tru na i kam lohausik long karim pikinini. Taim mamai kam ankol Kanage i kwiktaim kam in-sait lo rum na hariapim ol narapelaDokta long stretim olgeta samting.Ankol Kanage i tokim mama olsem,

mama pus, na trangu mama i pilim penwantaim na singaut na taitim long pus.Ankol Kanage i singaut na tok “Mamapus, Mama pus” tasol pikinini i kamaut, ol i traim igo inap long six pelaawa igo pinis. Ankol Kanage i tuwatnogut tru na go bak long sit na sin-daun is tap igo na wanpela tingting ikisim em na em kam bek we Mama ipilim pen na silip istap; em igo longfron bilong mama na sekim ol koinmoni is tap lo poket na hariap trupikinini i kam autsaid. Ankol Kanage ilukluk strong lo pikinini is tap na kirapna tok “ Ha! Kain blo upela ol latesmoni pes pikinini nabaut Ya! Harimkoins pairap long poket na kam aut-

said haraiap tru ya,” Hai!!

Randy ArnoldMt Hagen

US soldiaKANAGE em i US Soldia em laik dai

long haus sik bet bilong em na em iaskim nes long karim US Flek i kam naem bai kis long em na bihain em bai daigut. Nes i bekim, ‘nogat wanpela flekinsait long haus sik, tasol mi gat wan-pela tatu bilong flek i stap long as bi-long mi. Kanage harim na tok, ‘honest,mi bai amamas tru long kis long em,’ Emkis pinis na tokim nes, “Plis tanim na mitok halo long Presiden Bush”

Sims 4miePopondetta

‘Luk’ long basKANAGE i raun long Kimbe taun i go

na mani pinis long pasin bilong salimwasa long long nabaut. Apinun nau, naKanage kalap long las bas stret “WAN-BEL NAPE” na em i ron i go olsem long

Buvussi. Bas i lusim Mai rotbruk i goantap nau, boskru i kolektim bas felong ol pasindia. Boskru kisim bas felong ol pasindia i go na kamap long Kan-age nau, Em sikirapim het bilong emtasol na tok isi long boskru “Mi Luk”.Boskru i no harim gut na em i askimKanage, yu toktok strong na mi harim,Kanage i no westim em i kirap tokimboskru stret, planti taim mi save baimbas bilong yu. Sori nau yu WanbelNape long mi na mi “Lukim Bus” boskruem paul olgeta. Em i laik lap o em i laikhatim Kanage. Em kirap tokim Kanageol man i save luk long pilai kas tasol.Nau yu stat long lainim ol man long luk,long bas bai no long taim ol man i statlong luk long ol sip na balus wantaim. Olpasindia i harim olsem na olgeta i lap.

Brenden KiloKimbe

Ol skwat!Salim ol gutpela Kanagetok pilai i kam long:Kanage Tok PilaiP.O. Box 1982,Boroko, NCDPort Moresby.

Email: [email protected]

P20 Wantok Decemba 15 - 21, 2011 penprenkanagelaiplain

NEM: Michael AngraiKRISMAS: 18 (man)ADRES: C/- Catholic Mission Josephstaal, P.O.Box 750, Madang, Madang ProvinsSAVE LAIKIM: Raitim pas,pilai bal gems, tokpilai, senisim presen, ritim buk na mekim pren.

NEM: Mea JoelKRISMAS: 19 (man)ADRES: Sapuri Plantation Division Tow 2, P.O.Box 451, Kimbe, W.N.B ProvinsSAVE LAIKIM: Pilai spots, harim musik, pilaigita, ridim buk, go Lotu, kuk na raitim pas wan-taim ol poroman.

NEM: Abbie JugunaiKRISMAS: 18 (man)ADRES: Sapuri Plantation division Tow 2, P.O.Box 451, Kimbe W.N. B ProvinsSAVE LAIKIM: Ridim buk, harim musik, pilaisports, wokim gaden, go Lotu, mekim fani, naraitim pas wantaim ol poroman.

NEM: Gladies DonkohKRISMAS: 28 (meri)ADRES: P.O. Box AS 951, Agona Swedru,Ghana- W. ASAVE LAIKIM: Rit, lainim, ,mekim poroman longnarapela kantri.

NEM: Timothy TiporaKRISMAS: 25 (man)ADRES: P.O. Box 340 Mendi, S.H.PSAVE LAIKIM: Ritim Niuspepa, go Lotu, RitimBaibel, watsim TV, mekim fani, Harim wantokRadio Lite FM, pilai gita na wok wantaim.

NEM: Rumen SimonKRISMAS: 18 (man)ADRES: C/- Rist Brothers, P.O. Box 5274, LaeMorobe ProvinsSAVE LAIKIM: Mekim prens wantaim ol Yutslong arapela Provins, ritim Baibel, pilai volibol,Harim Lotu musik na raitim pas.

NEM: Gemimah JohnsonKRISMAS: 30 (meri)ADRES: OLD FOREST STREET, P.O. Box 971,Akim ODA , Phn 00233-242850880- Ghana,West AfricaSAVE LAIKIM: Senisim presen, harim musik,Danis, painim man long maritim bihain taim

NEM: Jimmy N.NimmsKRISMAS: 20 (man)ADRES: Kalipau Village, P.O. Box 96, Vanimo,Sandaun ProvinsSAVE LAIKIM: Raitim pas, harim musik,senisim presen, painim wanpela poro long stap naraun wantaim

NEM: J WaspiKRISMAS: 19 (man)ADRES: C/- Kilips Village, P.O. Box 96, VanimoSandaun ProvinsSAVE LAIKIM: Raitim pas, harim musik,senisim presen, painim long stap wantaim namekim pren

NEM: Millan MasoKRISMAS: 20(meri)ADRES: P.O. Box 2340, Boroko, NCDSAVE LAIKIM: Pilai Volibol, watsim TV (Rugby), harim musik, raitim pas, ritim buk,senisim presen na go Lotu.

Dia Laiplain,MIWANPELAskul mangki i gat 17 kris-

mas na wokimGret 10 bilongmi long dis-pela yia. Mi save traim hat long skul, tasolmi wari nogut mi nomekim i go long Gret11.Mi tok olsem bikos i gat planti sumatin i

pinisimGret 10 na ol bin tokimmipelaolsem bai nogat spes long kisim olgetaGret 10 i go longmekimGret 11 long olsekonderi na nesenel hai skul insait longkantri.Moa long dispela, mi gat ol poroman we

mipela i stap long wanpela strit husat i binwokimGret 10, tasol ol i no bin go longsekonderi level o ol sampela edukesen in-stitusen. Mi lukim ol dispela poromanolsem olgeta de, ol i wokim ol bikhet pasinolsem stil, kisim ol spakbrus na dring. Ol inogat futja o bihain taim. Mi no laik kamapolsem ol, na plis, helpimmi. Mi laik skruimskul bilongmi.

MAYNOTMAKE IT TOSECONDARYSCHOOL.

Dia Pren,TENKYU long serimwari bilong yuwan-

taimLaiplain.Wari yugat longenemolgetaGret 10, 12, ol yunivesiti sumatin na ol dis-pela i pinisim kolis long ol edukesen insti-tusen long kantri i save bungim long en.Dispela kain piling o tingting em i nomol

long wanem, i nogat planti spes long olbikpela skul long kisim planti o olgetasumatin long em.Mipela i luksave long dis-pela wari yu gat na mipela i save kisimplanti pas long dispela long planti yangpelapipel long olgeta hap bilong kantri.Mipela i bilip olsem taim yu luksave long

dispela hevi, bai yu redi gut na yu no inapkirap nogut long kisim wannem kain tok-

save long risal bilong yu.Tasol sapos yunokisim gutpela ansa, i gat ol narapela rot weyu ken skruim skul bilong yu olsem FODEoFleksibelOpenDistenEdukesenoapgre-tim ol mak bilong yu.Yukengoaskim longFODEsenta klostu

long yu sapos yu laikim moa infomesenlong dispela. I gat ol teknikel na vokesenelskul tu i stap yu ken traim go long ol saposyu no kisim wanpela ofa.Planti yangpela i raun long strit nawokim

ol bikhet pasin bikos ol yet i laikim. Husat ilaikim gutpela bihain taim i mas wok hatlong inapim o kisim ol. Nogat samting longdispela wol i fri na wan wan man i masmekim samting na kamap hap bilongkomyuniti bilong em.Lukluk longolmanmeri klostu longyu.Ol

i kamapwanemsamting nau bikos long di-sisen ol bin wokim long wanem rot ol i laikbihainim long laip. Bai yu lukimolsemsam-pela lain i mekim gut long laip na ol nara-pela i no mekim gut tumas. Tasol wanemdisisen yumi wokim long laip bai soim rotlong wanem kain bihain taim bai yumi gatlong en, maski em i gutpela, i no gutpela, ihelti o i no helti, i rait o i no stretpela. Olmangki long strit i wokim disisen longkamap ol lesman na wokim ol bikhet pasinna ol i no laik painim sampela gutpela rotlonghelpimol yet.Ol papamamanaolwaspapamamai no bin tokim ol long les, dring,wokim hombru o go stil.Yumasmekim disisen bilong yu taim yu

wet i stap nau na noken ting olsem yu feil,em nau, yu no inap wokim wanpela samt-

ing, nogat.Yumas lokim long tingtingbilongyu long mekim gutpela samting we baihelpim yu long laip na sindaun bilong yu.Planti taim, ol yangpela pipel i save sutimtok longol papamama, ol tisa, olwaspapa-mama na edukesen sistem, tasol ol i nosave sutim tok longol yet. Sampela taim, oli no save sindaun long stadi na mekim gutol skul wok inap em i leit pinis, we i lusim olwantaim nogat spes long neks level bilongedukesen.Mipela i luksaveolsem i gat ol pikinini we

i lusim skul bikos long asua bilong papa-mamabilong ol husat i no save bisi long ol,ol i no save sapotim, helpim na stiaim ollong ol skul wok bilong ol.Mipela i tok tenkyu long yu long autim

wari bilong yu long mipela na mipela i kengivim yu sampela tok stia long helpim yumekimol disisen longbihain taimbilong yu.I moabeta yu toktok long ol papamama,gutpela poroman o was papamama longwari yu gat long en.Sapos yu memba bilong wanpela sios, i

moabeta yu joinimwanpela yut grupnadis-pela i ken helpim spiritual laip bilong yu tu.Luksave long Bikpela bikos em i gat plenlong laipbilongyubikosem i tokolsem longJeremiah29:11. Imoabeta yu kisimdispelasalens na mekim disisen bilong yu long bi-hain taim.God i ken stiaim yu long mekim disisen

bilong yu.Pren bilong yu, Laiplain

Sapos yu gat wari, rait i kam long Life-line, PO Box 6047, Boroko, NCD. Telipon:3260011. Raitim trupela nem na etres bi-long yu na bai mipela i ken salim bekimlong pas bilong yu. Bai mipela i no inapputim trupela nem bilong yu long stori.Laiplain

Mi wari nogut mi no golong sekonderi skul

Page 15: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

Desemba 15 - 21, 2011 Wantok P23ruralindastri

PPPPAAAA BBBB LLLLIIII KKKK NNNN OOOO TTTT IIII SSSSMMoottoorr VVeehhiiccllee IInnssuurraannccee LLttdd

Motor Vehicles Insurance Ltd (MVIL) i laik toksave long ol kastoma bilong en husat i papa bilongol kar long NCD na long ol arapela hap long kantri, olsem em bai lonsim NUPELA CompulsoryThird Party (CTP) Insurance na Vehicle Registration Management Sistem.

Dispela Nupela Sistem bai kirap long DESEMBA 5, 2011 na bai ron olsem wanpela pailot projekbilong ol kastoma long NCD Kastoma Sevises, Kunai Street, Hohola.

Olgeta arapela provins bai 'Go Laiv' insait long tupela wik bihain.

Bikos mipela bai ron bihainim dispela nupela sistem, mipela laik toksave long ol kastoma napolisi holda bilong mipela olsem bai gat sampela senis long we mipela i wok bisnis long De-semba 5, 2011, na i go.

NUPELA BISNIS LOA LONG SAIT BILONG OL ENDOSMEN, EM:

SENIS LONG ONASIP BILONG KAR

Bai nogat endosmen o tok orait bilong polisi kava i stap nau, taim yu senisim onasip bilong karlong taim dispela kava i stap yet, na i go long nupela ona.

Moa yet, wanpela nupela ona bilong kar, taim em i senisim onasip, bai no inap long stap aninitlong residual kava bilong polisi, na bai ol i mas peim ful primium inap long 12-pela mun polisi ikaramapim kar.

Papa o ona bilong wanpela kar husat i salim kar bilong en long narapela manmeri long taim polisikava i stap yet, bai inap kisim wanpela pro-rated rifan bilong residual kava bilong polisi (bihainlong ol i rausim ol administresen kos) kaunim bihainim de bilong nupela polisi kava bai kamap bi-long ol kar long nem bilong nupela ona, i go inap long taim kava bai pinis.

SENISIM OL NAMBA PLET

Pasin na loa i stap nau we i nogat endosmen o tok orait long SENISIM ol NAMBA PLET longwanpela kar i go long narapela, aninit long Motor Traffic Regulation (MTR) i stap yet.

SENISIM BILONG VIAKOL KLAS NA YUSIM

Bai nogat endosmen o tok orait sapos senis bilong viakol klas o yusim kar. Bai yu mas baim yetnupela kava long taim bilong senisim. Na bipo polisi bai pinis, na bai gat pro-rated rifan wantaimwankain astingting olsem i stap long Senis bilong Onasip.

Long kisim moa tok stia, plis ringim Kastoma Sevis bilong mipela long Telepon:302 4625/626

Tok orait long dispela Toksave i kam long MVIL Menesmen

Ol liklik maket olsem long Renbo insait long NesenelKapitel Distrik i no save sot long ol gaden kaikai. Longolgeta apinun, maket i save paia lait we pis maket,kumu na gaden kaikai maket na buai maket i save nakam gut stret. Jonathan Anis i sindaun lukautim liklikmaket bilong em. Poto: Nicky Bernard.

Dispela yangpela man na meri bilong strongpelakakau ples long Bogenvil, em Tinputz distrik long NotBogenvil, i kapsaitim ol kakau bin long kenvas na sani draim ol.

Dispela mama i amamas long salim bikpela hip longplanti ol naispela na pres kepsikum long K1 tasollong Buka maket. Poto: Veronica Hatutasi

Gaden Kaikai...

K1 TASOL:

PUTIM KAKAU BIN LONG SAN:

GADEN KAIKAI KAPSAIT:

Page 16: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

bisnisnius Desemba15 -21, 2011 Wantok P25

DAISY Kende, em wanpelayangpela meri Ialibu, em stapwantaim ol famili bilong emlong Mosbi. Em statim liklikbisnis bilong wantaim bekkaukau, em baim wanpelabek kaukau wantaim K140taim ol Hagen lain salim longen.Daisy kisim dispela bek

kaukau bilong em na go salimlong liklik maket long Renbo,dispela wanpela bek kaukauem mekim gut tru mani longen.Daisy lukim olsem planti

manmeri laikim tru kaukau,olsem na dispela wanpela bekkaukau em mekim mani, emgo baim tupela bek kaukaulong helpim ol manmeri husati painim hat long go long ol

bikpela maket.Em tu baim ol banana bi-

long ol lain long Koiari longmekim liklik maket bilong em igat kala long en, dispelamekim Daisy save bisi likliklong olgeta moning long gokisim ol samting bilong emlong maket.Daisy tok, sapos taim i gut-

pela, em save baim wanpelabek kaukau long K140, nasapos ol lain long Hagen i nokam gut em save baim bekkaukau long K170“Kaukaumekimmi bisi na tu

mi gat liklik mani long helpimstap long dispela bikpela sitibilong yumi” Daisy tok.Yu ken painim Daisy salim

kaukau na banana bilong emlong liklik maket long Renbolong Gerehu, ol kaukau bilongem em putim long wanpelabung em K5.

Meri Ialibumekim bisniswantaim bekkaukauNicky Bernard i raitim

Liklik Bisnisman

SENIS we i wok longkamap insait long Ne-senel Kapitel Distrik baikamap long Yunivesiti bi-long PNG (UPNG) naRenbo eria taim ol isanapim wanpela nupelasevis stesen.Ol bai sanapim IntaOil

Prodak Limited sevis ste-sen long 1.1 hekta makgraun bilong UPNG,namel long NesenelRisets Institut (NRI) naRenbo. Na em bai sevimol pipel long dispela hapbilong siti long sait bilongpiul na tu, kisim gutpelasevis i go long dispelahap bilong siti i staplongwe long sampela olbikpela na gutpela sevislong en.Ol bin sainim ol pepa

long bisnis ventja wan-tam bisnis han bilongUPNG, em YuniVentjaLimited (UniVenturesLimited), long las wikFonde.Ol pepa we ol i sainim i

givim tok orait long 25 yialis agrimen wantaimUPNG long yusim graunbilong em.Dispela em i namba tu

nupela sevis stesen ol ibildim long kantri insaitlong 20 krismas. Namba

wan em ol i wok longbildim long Wewak, IsSepik provins.Maketing Menesa bi-

long IntaOil, Don Lewth-waite, i mekim klia olsemas tingting long bildim olsevis stesen bilong bi-hain taim, i tok plantiplening bai go longkamapim disain wok longkain plen ol i laikkamapim long wanem,em bai samting bilong bi-hain taim.“Bai mipela i mas tingt-

ing hat na gut longwanem, dispela samtingmipela bai sanapim bailukluk long bihain taimolsem long 5-pela yia ikam.“Mipela i lukluk long

prodak bai gat ol stoa,opis na kopi stoa olsemdispela long Australia naol narapela,”MistaLewthwaite, i tok.Ol bai bildim dispela

sevis stesen long rait pleswe bai sevim Gerehu,Renbo na LNG Projektaim ol i bihainim Barunirot na ol divelopmen plenbilong UPNG long 2015Saut Pasifik Gems Viles.Mista Lewthwaite i tok

dispela bai namba wanbikpela riteil bisnis bilong

IntaOil.Vais Sansela bilong

UPNG, Profesa RossHynes, i amamas longdispela bisnis ventja weem i lukim olsem wan-pela bikpela samting bi-long UPNG na em ibalens wan.Jenerel Menesa bilong

IntaOil, Peter Diezmann,i tok NCD em i bikpelabisnis ples long kampanibilong em we olgetataim, em i laikim ol nu-pela riteil bisnis ples.Sansela Stephen

Pokawin i tok dispela emnupela samting weUPNG i go insait long emlong patna wantaimpraivet kampani nawokim bisnis, tasol em igutpela long wanem,UPNG i ken lusim hapgraun we em i no wokimsamting long em longplanti yia.Mista Pokawin i tok i

gutpela long ol seaholdai sapotim na tok oraitimdispela bisnis longwanem, em i luksavelong laik i stap long sta-tim dispela kain sevislong komyuniti.INtaOil bai bildim na

menesim sevis stesenya.

IntaOil na YuniVentjabai wokbung longnupela bisnis

Page 17: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

FOAPELA siaman bilong olasosesin bilong papa graun bi-long Ramu Nikel Projek (lenonaasosesen/LOA) i pasim strong-pela tingting na wanbel olsemRamu NiCo main i mas stathariap na ol helpim i ken go longol papagraun.Ol I kamap wantaim dispela

strongpela tingting bihain long ol 4-pela LOA siaman, David Tigavu bi-long Kurumbukari LOA, Peter Taibilong Maigari LOA, Charles Okoribilong Kostal Paiplain LOA nanamba tu siaman bilong BasamukLOA i bin wokim wanpela luklukraun l i go long Basamuk RifaineriPlent long Fraide, Disemba 2,2011.Komyuniti Afes Dipatmen bilong

Ramu NiCo i bin redim dispela luk-luk raun bilong ol dispela LOA sia-man long go long Basamuk longgivim tingting na tu soim ol wanemol wok i kamap na ol i ken save gutlong projek na luksave long wok wei kamap pinis na main i redi long goinsait long operesen nau.Dispela lukluk raun i givim gut-

pela sans tu long ol LOA siamanlong lukim ol bikpela masin we istap sambai na redi nau longmekim wok long stretim gut ol nikellong salim i go ovasis.Sif Teknikol Dairekta bilong

Ramu NiCo, Dokta James Wang ibin stap insait long dispeela grupna givim wanpela bikpela presente-sen we i tok aut long stat bilongprojek i kam inap nau, wanem kainol marasin ol i bai yusim, wanemkain masin na save bai ol i yusimna wanem taim bai projek bai i stat.Bihain Dr. James Wang i kisim ol

i raun insait long refinery pleaselong ol i bai lukim long eye blong olna bilipim stret displa bikpla projek.Dispela em namba wan taim tru

long ol siaman i go raun longBasamuk na ol i kirap nogut trulong lukim ol bikpela haus, bikpleamasin, bikpla bikpela sip bris bilongkarim nikel i go ovasis, bikpela rotna ol bikpela divelopmen i kamaplong Basamuk rifaineri we woklong stretim gut nikel na kobalt i baikamap pastaim long ol i go ovasis.Ol i guria tu olsem rot long

Basamuk em i no rot nating longston na wesan or kolta tasol ol kar ibai ron antap long simen na dispelakain rot bai i no inap bruk bihainlong 20-pela yia taim Ramu NiComain i pinis.Taim Dokta James Wang i wokim

toktok bilong em pinis, em i tokim olsiaman long sait teknikol eria, saitbilong bus, graun, wara na solwara(envairomen) na ol bikpela sosel naekonomik divelopmen we projek i

bai bringim i kam, wok bung wan-taim aninit long sosel na ekonomikdivelopmen progrem (SEDP) na olnarapla issue we main i kamapim.Em i tok klia tu olsem Ramu NiCo inau redi na stap sambai tasol longgo insait long main na bringim olbikpela helpim i go long ol papa-graun na ol arapela stekholda.Man husat i makim maus bilong

ol 4-pela siaman David Tigavu i tokol siaman i lida man bilong projekna kain wok raun i go longBasamuk i bikpela samting truolsem na ol i mas save gut longRamu NiCo na i ken tokaut klia wokbilong projek long ol pipel.Em i tok moabeta ol lida man i

mas save pastaim long kain projekna anainit long lidasip bilong ol nawok bung namel long ol siaman naRamu NiCo-MCC bai kamapim gut-pela tingting na wok bung bai ikamap long gutpela pasin wantaimbel isi.Mista Tigavu i tok tu olsem ol sia-

man i guria long lukim bikpela wokkonstraksen i pinis na em i tok longmakim maus bilong ol narapela sia-man, wok maining bilong Ramunikel i mas go het nau behain long2012 ileksen i kamap.Em i tok tu olsem bikpela wok

konstraksen long Basamuk i winimstret ol narapela main insait longkantri na ol siaman i amamas tru nanau i wait tasol long wok maining.“Mi no bin lukim kain wok kon-

struksen na mi guria stret. Ol samt-ing ol wokim em long iron nacement tasol na taim maining i pinisbai ol displa samting i stap yet nami hamamas stret,” Mista Tigavu itok.Em i tok wok bilong digim nikel i

hat na na i givim bikpela salensstret tasol kampani bilong China ikam na kamapim dispela bikplafektori na maski i gat bikpela birualong tok ples na kalsa, ol China ikarim dispela salens na wokim dis-pela projek na nau mipela laik lukimkaikai bilong em i kamap hariap.Em i tok ol arapela exploresen

kampani i kam tasol ol i les longkamapim dispela projek na ol Chi-naI kam, brukim bikpela wara,katim bikpela maunten na naumekim olgeat samting isi stret namipela i amamas stret.“Ol China lain i no save long

kalsa na kastom bilong PNG tasolol i kam na wokim wok stret na ol inau pinis na redi long givim ol pa-pagraun ol bikpela helpim namipela hamamas stret,” Mr. Tigavui tok.Em i tok sapos i gat sampla ol

narapela samting or bel hevi weRamu NiCo i no bin stret orait ol

dispela em ol papagraun wantaimRamu NiCo i ken sindaun wantaimna stretim bihain. Tasol nau em iwokim bikpela tok olsem RamuNiCo i mas go het wantaim mainingna ol helpim ol papagraun i wetlongpela taim i mas go long ol nadispela i ken kamap sapos mainingi stat hariap.Jeneral Menesa bilong Komuniti

Afes, Martin Paining i welkamim ol4-pela LOA siaman na tokim ololsem wok-patnaship o wok bungnamel long ol na Ramu NiCo embikpela wok luksave em i laik baikamap strong.Em i tok dispela wok bung wain-

taim bai i kamapim Ramu NiCoProjek i kamap strong moa na baikisim or winim trast na bel bilong olpapagraun na ol narapela stake-holda insait long kantri na wol.Mr. Paining i tok em i laik luksave

olsem kain wok bung wantaim imas go moa moa yet na kain luk-

luk raun olsem i mas bai i kamaplong bihain taim long Basamuk na

Kurumbukari main ples tu we kainluksave i mas stap.

P26 Wantok Desemba15 - 21, 2011 ramunius

Ol Ramu NiCo LOA siaman laikim main statim wok hariap

‘Wanpela

Ramu NiCo,

Wanpela

Komyuniti’

Insait long moa long tupela yia, Ramu NiCo i sanapim pinis malti bilianKina Ramu Nikel Projek, na nau mipela i redi long komisinim.Bihain long mipela i kisim olgeta tok orait na stretim ol teknikal wok redi,

Ramu NiCo i go het wantaim bikpela wok konstraksen long namba tu hap bi-long 2008. I kam inap nau, olgeta bikpela konstraksen wok long Krumbukarimain sait na Basamuk rifaineri i pinis, na projek i stap redi long kisim komisino tok orait long mekim wok. Long wol tu, dispela kain hariap sanapim em i nokamap bipo long wanpela kain bikpela projek olsem, na i daunim olgeta

salens bilong graun na masin bilong mekim wok.

Ol dispela namba i soim klia mak bilong wok mipela i pinisim:

�� Moa long 4.5 milian kubik mita bilong graun wok i pinis�� Klostu 195,000 kubik mita simen i silip pinis�� Klostu 48,000 tan stil bilding i sanap, hap long ol em ol nupela�� Moa long 2,000 yunit masin i sanap redi�� Moa long 227 kilomita bilong baret na proses paip i silip (antap

long 135 kilomita slari paiplain)

Ramu NiCo redi long givim

Ol siaman wantaim ol wokman bilong Ramu NiCo i sanap antap longmiksing tenk bilong DSTP long Basamuk.

Ol siaman i lukluk raun long Basamuk na Dr. James Wang i poinim wanpla bikpla masin long ol.

LOA siaman iharim toktok bi-long DoktaJames Wang bi-long Ramu NiCo.

Page 18: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

Desemba 15 - 21, 2011 Wantok P29spotlaipstail

OLGETA gem i save kamap wantaimbikpela lukaut long ol pilaia i nokenplanti samting we ol i ken kisim bikpelabagarap long en.Tasol i gat wanpela kain gem we ol pi-

laia i save mekim sampela samting weyu bai no inap tingim long en.Sampela i save kalap wantaim moto-

baik (motor bike) bilong ol i go antap truna tanim long antap bipo ol i sindaungut gen long en na pundaun i kam daunlong graun gen.Ol arapela i save mekim wankain

wantaim ol wilwil, sket-bod (skateboard), kar, rola bled (roller blades na olarapela.Dispela ol pilai em bilong sama (sum-

mer) o taim bilong san, long taim bilongais i pundaun na kol o sno (snow) longwinta (winter), i save gat ol pilai bilongen yet.Long dispela, ol i save mekim ol dis-

pela pilai wantaim ol sno bod (snowboard), sleds (sledge) o masin bilongron antap long ais na ol arapela.Bai yu lukim ol i kalap i go antap tru

na mekim kain kain stail na amamasimtu, tasol long wankain taim, bai yu pretnating olsem nogut ol i krangi na pu-daun na kisim bagarap.Ol samting ol i save mekim insait long

dispela spot em i no isi na planti bilongol i kisim bikpela bagarap pinis.Dispela kain strongpela astingting bi-

long gem i givim nem bilong en olsem“Extreme Sports.”Dispela ol spots i save kamapim insait

long “Extreme Games” we ol i senisimnem bilong en i go long X-Gem (X-Games) long 1996.

Histri bilong gemExtreme Sports i stat long 1995 tasol

astingting bilong em tru i bin kirap long1993 yet.Long 1993, menesmen bilong wan-

pela TV spots netwek long Amerika, ol ikolim ESPN, i bin go pas kamapim wan-pela spot we bai bungim olgeta strong-pela gem olsem ol moto baik, wilwil nakar resis tu.Ol i tokaut long 1994 long wanpela

bung olsem namba wan pilai bilong dis-pela nupela spot bai kamap long 1995.Na long Jun, 1995, namba wan X-

Games pilaia bin kamap long RhodeAilan long Amerika.Inap long 198, 000 manmeri kamap

long lukim dispela pilai we i kamap wan-taim sapot bilong 7-pela bikpelasponsa.Ol i bin laik kamapim dispela tonamen

bihain long olgeta tupela yia tasol gut-pela sapot i mekim na ol i senisim namekim gem i kamap olgeta yia.Dispela gem i save kamap olgeta hap

long Amerika na nau em i wok long golong Yurop (Europe) nau.Planti long ol spot insait long X-

Games em dispela ol we i no savekamap insait long ol arapela bikpela

gem olsem Olimpik, Komonwelt na olarapela.Ol i save kos bikpela mani long

kamapim na ronim tu na i save gat olbikpela sponsa i stap long sapotim bi-long wanem planti bilong ol i save salimol samting bilong ol insait long dispelagem tu.

Stail bilong pilaiI gat planti kain gem i save kamap in-

sait long dispela bikpela pilai.Olsem mi tok pinis, sampela i save

resis long moto baik, sampela long kar,sampela long sket bod, wilwil, rola bled,antap long ais na wara tu.Olgeta pilai na samting we planti bi-

long yumi bai pret long mekim, olsemkalap i go antap tru wantaim motobaiko wilwil na tanim tanim long antap biposindaun long wilwil gen bipo yu pun-daun gen long graun.Em i save kosa bikpela mani tu long

baim na stretim ol kain samting bilongpilai olsem ol strongpela wilwil, moto-baik, kar bilong resis, na ol arapelasamting olsem.Long pilai olsem moto baik, strong-

pela wilwil bilong resis, resis kar, sketbod, na ol arapela samting olsem.Yu mas i gat ol bilas na karamap bi-

long skin we i ken lukautim yu longabrusim bagarap taim yu pilai.Dispela em ol kain samting olsem

karamap bilong lek na han skru, su,karamap bilong het, ai na tu strongpelakolos bilong lukautim bodi long paia, kolna arapela strongpela samting.Sapos yu save resis long motobaik o

kar o narapela masin we i gat enjin, orait,

yu mas i gat inap mani bilong baimbensin bilong trening na pilai bilong yu tu.Na sapos yu wanpela pilaia bilong dis-

pela spot, yu mas i gat gutpela ples bi-long trening tu we i gat bikpela spes.Long mekm dispela, yu mas i gat bike-

pla hap graun.X-Games em i nupela yet insait long

wol, maski em i stat long 1995.Em i strong tasol long Amerika na

Yurop bilong wanem em bai kos bikpelamani long kamapim long ol arapelakantri.Dispela em i wanpela kain spot we i

mas i gat planti bikpela sponsa longronim.Long wankain taim i mas i gat bikpela

laik i kam long ol manmeri husat i laikpilai na tu go long lukim dispela kain spoti kamap.Em bai no inap isi long kamapim dis-

pela kain spot long Papua Niugini tasolem i gat sans tu bilong wanem ol man-meri long hia i save laik long traim ol nu-pela samting olgeta taim.Planti bai laikim tasol i mas i gat ol gut-

pela ogenaisesen i stap long kamapim naronim bilong wanem em i save kosbikpela mani na planti sponsa i save stapinsait long en.Ol resis bilong wilwil na motobaik i ken

kos bikpela mani long planti ol yangpelamanmeri tasol ol arapela olsem sket bod,rola bled na resis antap long wara, i kenkamap na planti bai laik traim.Bikpela samting long kamapim dis-

pela, em, i mas i gat laik na gutpelasapot bipo long kain pilai ken kamaplong hia o long ol narapela hap longwol.

wantaimANDREW MOLEN

Gem Bilong Yu

I NO ISI: Ol pilaia i save mekim planti ol stail na pilai we yu bai pret nating longmekim o lukim.

ANTAP TRU: Wanpela pilaia i kalap na mekim stail bilong em antap tru wantaimmotobaik bilong em

RESIS: i gat resis bilong ol kar tu insait long X-Games.KOL PLES: Wanpela sno bod pilaia i kalap antap longais long gem bilong em.

STAIL: Wanpela sket bod pilaia i sanap longhan taim em i resis.

X-Gem, lukluk tasol bai pretim yu

Page 19: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

P30 Wantok Desemba 15 - 21, 2011 olspotpoto

TOKSAVE: Salim ol spots dro bilong yu kam long Feks; 325 2579, e-mel;[email protected] o kam lusim long WantokNiuspepa opis long Central Waigani, NCD.

TOP FORWARD. CPL luksave long Kowu olsem top forward pilaia bilong Stop NShop Vipers. Rebels na Vipers kisim luksave kam long sponsa bilong ol Citiy Pharmacy.

Strongim NRL Bit, Corry Parker na Jacky kam lonsim NRL Bit wantaim Gavana bilong NCD Powes Parkop wantaim ol komiti bilong NRL Bit long Pot Mosbi.

Brocos givim sapot, Corry Parker na Flaing Jacky

Kisim mak, Parker sainim nem long wanpela sapota bilong em.

Brain Bell pilai lukluk long sapot bilong emlong praivet netball kompetisen long Mosbi.

Hekari pilai putim was long pilai bilong SolomonAilan. Hekari win 3-1.

Forster bilong Eastern Star i traimlong abursim pilai bilong Central.

Page 20: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

HEKARI United Soka Klab istrongim bilip bilong ol longstap insait O-League soka bi-hain tasol long ol I winimKoloale Klab bilong SolomonAilan 3-1 long Sarere wik i gopinis.Hekari ron long namba 3-

ples long pul-B long pilai bilongol, Koloale mas win wanpelapilai bilong long lukim bai stapinsait long resis.Hekari pilai strong stret long

dispela de bilong pilai, lukim olputim tupela gol long 20 minitlong namba wan hap bilongpilai.Namba wan gol bilong

Hekari kam long kepten bilongAndrew Lepani, husat i hedimtasol gol kepa bilong KoloaleShadrack Ramoni i sevim nago pundaun stret long lek bi-long Taniela Waqa husat isitasol putim namba wan gol bi-long Hekari.Kepten bilong Hekari Andrew

Lepani, yet i putim namba tugol bihain lep wing bilong olWira Wama i mekim wanpelagut pela kros wei i painim hetbilong kepten bilong ol.Dispela tupela gol Koloale i

holim Hekari inap long nambawan hap pinis na ol go malolo,Hekari kos i givim bikpela tok-tok long ol pilai bilong em longnoken givim wanpela sans longol Koloale long namba tu hap.Koloale kepten na Solomon

Intanesinel Henry Fa’aroda iwok hat long namba tu haplong setim ol straika bilongtasol bek lain bilong Hekari istrong stret.Long namba tu pilai bilong

tupela tim i go strong stret,

klostu long pilai pinis, Bolatogai hetim wanpela kros bal i kamlong David Muta long mekimHekari led long 3-pela gol.James Naka bilong Koloale i

putim wanpela gol bilong ol

long pinis bilong pilai stret, dis-pela gol bilong em i kam longwanpela gutpela pas we ilukim em tasol stap na putimdispela gol.Kepten bilong Hekari An-

drew Lepani tok, O-Leagueem pilai bilong em i narapelakain, i gutpela long putimplanit gol, long wanem bai olkauntim ol gol long mekimsenis.

Desemba 15 - 21, 2011 Wantok P31spotnius

Tingim ol op-sisenspot resis

NAU we planti ol spot i wok pinisim ol nomolsisen kompetisen bilong ol, ol op-sisen resis naui wok long kamap na bai kamap ol bikpela spotpilai long pulim ol komyuniti long kantri.Ol op-sisen kompetisen i gutpela bilong ol

komyuniti husat i no stap insait long ol bikpelafomal kompetisen long namel bilong yia.Dispela kompetisen i save pulim ol komyuniti

husat i nogat fomal straksa kompetisen i stap.Tude, ol pasin bilong kamapim ol dispela kain

spot resis i wok long senis. Ol op-sisen kompe-tisen i gat planti long ol pilaia husat i save pilaiinsait long ol bikpela spot resis namel long yia.I gat sampela samting yu bai lukim i wok

kamap. Namba wan, ol dispela turangu liklikkomyuniti i nogat sans long inapim ol driman bi-long ol long soim olgeta strong ol i gat long pilaispot. I nogat inap pilai bilong pulim ol pipel longol komyuniti bilong ol.Namba tu, na bikpela samting, em ol regula

pilaia i wok long bungim bagarap, na dispela olhevi long bodi i no save stret gut taim ol sisenpropa bilong ol i kirap gen. Dispela i kamap wan-pela bikpela hevi, we i lukim planti ol biknem pi-laia bilong mipela i no inap long winim ol birualong bodi bilong ol pastaim long ol i kisim fil gen.Ol op-sisen i gutpela bikos em i save givim

resis long ol lain long komyuniti i nogat rot longpilai spots. Dispela em i wanpela rot bilong olyangpela i ken luksave long olgeta strong bilongol, na rausim ol long ol sosol hevi i bungim olkomyuniti bilong ol.Ol lain i go pas long plenim na ronim dispela

kompetisen, i mas tingting gut na plenim, pas-taim long kompetisen i kirap.Ogenaising komiti i mas tingting watpo na

kompetisen i kamap, na i kamap bilong husattru. Planti long ol op-sisen kompetisen i savekamap long kamap tasol. Ol lain i plenim o ronimi no save long astingting bilong kamapim dispelakain spot resis, o astingting bilong ol. Astingtingi mas inapim laik bilong ol pipel husat i pilai insaitlong spot resis. Sapos ol ogenaisa i asua longwok bilong ol, olgeta samting bai rong.Tingim tu olgeta samting bilong kamapim wan-

pela gutpela spot pilai. Dispela i min olsemkomyuniti bai benefit, na tu, ol lain i ogenaisim.Tingim sampela ol samting mi tok pinis, na em

bai gutpela long yu bihainim, na lukim gutpelakaikai bilong en.

Hekari daunimKoloale 3-1

COCACola Ipatas Kap bai strongimwok bilong em na kamap gut moana tok tenkyu i go long gavman longK200,000 fanding sapot em i kisimlong Praim Minista Peter O’Neill.Coca Cola Ipatas Kap em i wan-

pela pilai we i wok long kam gut napulim intres long planti yangpelaman long olgeta hap bilong kantri.Komiti i bin kisim dispela mani-

mak long las wik, tasol opisel prisen-tesen long praimminista i no kamapyet.Dispela mani i kam long Nesenel

Gaming na Kontrol Bot husat imaina sponsa long tonamen insaitlong laspela tripela yia.Kompetisen o resis bilong dispela

yia i bin pulim intres bilong planti timlong olgeta hap bilong dispelakantri, tasol ol bin kisim 8-pela timtasol long Niugini Ailans, Sauten naMomase taim Hailans rijen i kisim 8-pela tim long ol wan wan bilong 5-pela provins.Moa long 200 tim i bin soim intres

bilong ol tasol i no bin gat spes longkisim olgeta.Samting olsem 84 tim i bin stap

long salens bilong dispela yia we isoim olsem dispela pilai i wok longgroa bikpela moa long ol wan wanyia.Sif Eksekyutiv opisa, Timothy

Lepa, i tok taim kompetisen bilongdispela yia em i bikpela moa long ol

narapela bihainim stat bilong gem11-pela krismas i go pinis, pilai resisya i wok long kisim bikpela sapotlong ol bisnis haus, ol rurel komyu-niti, ol politisen na gavman bikos oli lukim olsem dispela em i wanpelagutpela gem.Kompetisen we i kamapim planti

ol Kumul prodak e mol bai pilaimlong 6-pela ples.Ol tim we i kisim konfemesen long

pilai em long KokopoMuruks, Bialla,Dabo Warias, Kimbe, Hoskins, STKBulets, Kavieng, Manus (NGI),Aiyura, Lae Bisket Tambuaks, LaeBiskit Spaidas, Namahen Magani,Bumbu Barbarians, KamkumungCrashers, Makam Jaka Marafri,

panthers, Madang Titans, BuloloPines, Ramu, Unitek Spartans (Mo-mase), Popondeta Bataflais, PomWes, Tia Broncos, SSR Ranjas,sauten Nain Skwat, HanuabadaHoks, Sentrel na Koiari (Sauten).Ol tim bilong Hailans rijen em long

Wabag Is, Wabag Wes, PorgeraPalm Roks, Wapenamanda Krasas,Kompiam Ambum, Lagauip Bratas,Porgera Sauts, Maip Muli Renjas,(Enga), Hagen Kondo Is, NewtonJets, Mul Nots, Gomis Bulets,Whagi Warias, Minj Raiders, KunjilReidas, Kiderang Setlas (WHP), Ti-tans, Red Dragons, Asaro, JockeyRaidas, Bratas, Westen Hoks,Gagu Lig, Goroka Royels (EHP),

Lorna Tarangaus, Kilau Taigas, TariPentas, Mendi Wellers, Pangia,Nipa, Kagul Reidas na WalumJansen Bratas (SHP).Wanpela komiti i stap pinis na

Walis Pingin em i siaman na deputibilong ben em John Passingan.Ol narapela komiti memba em

long Molly Geno-Perry olsemJenerel Sekreteri, ol kodineta emlong Samson Tinson, asisten MonaTonsy Clyde (Morobe), Peter Walop,asisten Kevin Inginafa (Goroka),Esau Sune, Asisten John Simbu(Simbu), James Meninga, asistenMal Taime (WHP), Peter Aigen,asisten David Loko, Soho Wilfred(SHP) na Nathan Anzo (Enga).

Ipatas Kap kisim K200,000fanding sapot

Tupela pilai bilong Hekari traim long pasim pilaia bilong Koloale long kisim bal go long gol makbilong ol. Poto Nicky Bernard

Page 21: Somare o O’Neill - Wantok Niuspepawantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2011/Wantok... · 2016. 7. 7. · Namba 1947 Desemba 15 - 21, 2011 32 pes NiuspepaBilongYumiOlPNGStret!

Wan wik: Fonde, Desemba 15- 21, 2011.Isu 1947

Publisher of the newspaper operates at Portion 445, Kanage Street, Six Mile NCD.

TUPELA YET: Kepten bilong Hekari Andrew Lepani traim long abrusim Kepten bilong Koloale Henry Fa’aroda longgam bilong ol long PRL long Pot Mosbi. Hekari win 3-1. Poto Nicky Bernard

SAUT Pasifik Gems (SPG)2015 bai kamp gut tru longPNG bikos gavman i nau rerelong givim bikpela sapot.Gavman bai tu kamapim

wanpela atoreti long lukatimdispela gems sapotim plen bi-long dispela gems bikos em iwanpela bikpela rijinel ivenwe ol pilaia bai kam long ol-geta Pasifik Ailan kantri, naAustralia na Nu Silan wan-taim.Spots Minista, Sali Subam

i tok, gavman i soim dispelastrongpela sapot bilong entaim em i givim pinis K150milian i go long spot.

Gavman bai tu kamapimSPG 2015 Atoreti Bil longpalamen long kamapim wan-pela loa long larim ol wokmanmeri long spots i wokrere, yusim mani gut, mekimnupela o stretim gen olpelasamting bilong pilai, trenim olspot manmeri bilong PNG, nalong ronim ol gems gut long

apim nem bilong PNG.Gavman i givim pinis K20m

aninit long SaplementariBaset long kamapim dispelaol wok bikos i nogat plantitaim i stap yet.Taim SPG2015 Atoreti Bil i

kamap loa, Subam i tok, dis-pela bai mekim PNG rerelong hostim dispela bikpelagem long hia.Dispela Atoreti Bil bai

kamapim Nesenel SpotKomisin, we dispela baikamapim Nesenel SpotFaudesen. Spot Faudesenbai makim wanem kain olgem long pilai long 2015.Ol bai stretim tu haus bi-

long ol pilaia, bildim ol bikpelastedium, na mekim wokmentenens long ol fil na olarapela samting bilong pilai.Subam i tok ol bai yusim

K20 milian long plenim dis-pela gems.Em i tok aninit long dispela

komisin, Veniu InfrastraksaIkuipmen Komiti bai invaitimol kampani long bildim ol fil nastedium bilong pilai.

Gavman bai sapo-tim yet Saut PasifikGems 2015Aja Alex Potabe i raitim