İslam ahlak esasları ve felsefesi –el kitabı · web viewallah tarafından hz. muhammed...
TRANSCRIPT
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı 1
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El KitabıEditör Müfit Selim Saruhan2/3/6 Bölümlerinin Özeti
2. Bölüm İslam Ahlakının Kaynakları –Hüseyin Karaman
İslam Ahlakı: Allah tarafından Hz. Muhammed (sav)’e bildirilmiş ve onun hayatında şekillenerek görünür hale gelmiş olan İslam dininin insanlığa sunmuş olduğu hayat tarzı ve bu hayat tarzının arkasında bulunan düşünce dünyasıdır.
Müslümanların İslam ahlakına uygun hayat konusunda Peygamberimizi örnek almaları dini bir görev olmaktadır.
İslam ahlakının kaynağı nelerdir?, Sorusuna şu eksende cevap verilir:- İslam ahlakının kökeni ve varlık sebebi nedir? -> ontolojik kaynak- İslam ahlakı hakkında bilgi veren ve onu öğrenme ve öğretme imkanı sağlayan
unsurlar nelerdir? (İlke ve Kurallar)-> epistemolojik kaynak- Bir bilim veya disiplin olarak tarihi süreçte ahlak sahasında yazılmış kitaplar ve
yazılı olarak bize ulaşmış metinler nelerdir? (Kitap-Metin) -> sistematik düşünce
İslam ahlakının oluşturucu kaynakları Kuran ve Sünnettir. Buna birde icma, kıyas, felsefi ahlak kitapları, örf ve adetler eklenmektedirYani sonuç olarak:
- Kuran- Sünnet -> bu ikisi oluşturucu ve hakkında bilgi veren temel kaynaklar- Örf- Adet- Gelenekler -> ahlak hakkında bilgi veren ve sistematığınden bahseden tali kaynaklar
! Tüm Kaynakların akli ve nakli bir tarafı bulunur. Nakil akıl olmadan etkin olamaz
İslam ahlakının kaynakları temelde nakil ve akıl şeklinde iki unsura indirgenebilir
Aklın kaynak olması nasıl olur? kendiliğinden ve esastan müstakil ahlaki kurallar ortaya koymak şeklinde değil,
daha ziyade ayet ve hadislerde belirtilenin anlaşılmasıdır esas kaynak değeri: ahlak alanını ilim haline getirir, bunun ortaya çıkardığı
meseleleri ortaya koymaktır
Gazali akil ve nakil arasındaki ilişkiyi bina ile temel, göz ile ışık arasındaki ilişkiye benzetir
Din ile ahlak arasında da karşılıklı bir ilişki vardır Ahlakı içermeyen din ve ahlaklı davranış ile dine bağlanmayı bir arada
değerlendirmeyen bir din neredeyse yoktur Dinlerin tarihi aynı zamanda insanlığın tarihidir Peygamberimiz (sav) : Din güzel ahlaktır/ Müslümanların iman açısından iyi
olanları ahlak açısından da iyi olanlarıdırwww.ti-entertainment.com
2 İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı
1. Kuran-ı Kerim - Onda en fazla ve esaslı yer tutan ahlaktır- Kurana göre insan: hem ilahi hem de maddi tarafının olmasından dolayı ahlaki
bakımdan çift kutuplu bir varlıktır fücurunu ve takvasını ilham etmiştir: Allah insana iyilik ve kötülüğün kaynağı
olan kabiliyetleri bir arada vermiştir Kuran insanı iyi tercihleri yapmaya yani iyi ahlaklı olmaya çağırır ve bunun
yollarını gösterir- Kuran hem teorik hem de pratik ahlak ilkelerini ortaya koyar- Ayetlerde yer alan bazı ahlaki ilkleler genel iken bazıları özel hükümler
şeklindedir- ‘Helal da haram da bellidir; Bu ikisi arasında ise şüpheli durumlar vardır.
Şüphelerden sakınan kişi dininin şerefini korumuş olur.’ (Buhari, İman 39) vahiyde zor meselelerle karşılaşıldığı zaman, kalp ve vicdanın hükmüne göre
hareket edilmesi tavsiye edilir- Kuran ahlaki eylemler için sarsılmaz bir temel, sağlam bir gerekçe ve uhrevi
yaptırıma dayalı çok güçlü bir motivasyon sağlar -> Zilzal 7-8- Ayet ve hadislerdeki ahlakla ilgili ifadelerin bir kısmı ahlaki ilkeler şeklinde, bir
kısmı ahlaki kural, hüküm veya değerleri ifade etmektedir- Bunun dışında birde ahlaki sorunlara işaret eden kıssa ve örnekler yer alır- İnsanın seçme özgürlüğüne vurgu yapar: ‘Nefse ve onu birtakım kabiliyetler verip
de iyilik ve kötülüklerini ilham edene yemin ederim ki, nefsini kötülüklerden arındıran kurtuluşa ermiş, onu kötülüklere gömen de ziyan etmiştir.’
- İnsan’ın iyi ahlaklı özelliklere sahip erdemli insan olmasının temel nedenleri:1. bu dünya ve ötesinde zarara uğramama isteği – cennete nail olma
cehennemden uzak olma, ebedi saadet2. fayda kaygısından uzak olarak, Allah tarafından sevilme ve razı olunma
arzusu -> bu daha yüksek ve aşkın bir inanç ve umuttur- ancak Kuran’da ‘ahlak’ kelimesi kendisi yer almaz, Şuara ve Kalem suresinde
‘hulk’ kelimesi geçer -> ‘adet/gelenek’ diğerinde ‘Ahlak’ anlamındadırBirr, sıdk, takva, hayr, ihsan, hasene, gibi kelimeler iyi ahlak özelliklerini ->Faziletİsm, münker, fısk ve şerr ...kötü ahlak özelliklerini ifade eder->Rezilet Hadislerde ‘ahlak’ ve ‘hulk’ kelimeleri yer alır
- Kuran’ın ortaya koyduğu ahlak anlayışı diğer ahlaklardan farklıdır: İnsanı yaradan insanı en iyi bilir. Allah’ın koyduğu ahlak olması hasebiyle!
2. Sünnet
- Kuran’dan sonraki ahlak kaynağıdır: ‘O’nun ahlakı Kuran idi’ (Hz. Aişe r.anha, Müslim)- Peygamber getirdiği yaşam tarzıyla ‘Yeni bir varoluş imkanı’ sağlamıştır- Müslümanlar farklı olsalar bile genelde ayni ahlaki ilkelere sahiptirler- Sünnet kamil ve ahlaklı insan olma sürecinde izlenecek bir örneklik sistemidir- Sünnet daha ziyade ameli/pratik ahlak alanında İslam ahlakına kaynaklık yapar- ‘fi rasulillahi üsvetun hasenetün...’ Ahzap 21/Hac 78 surelerinde olduğu gibi bir çok ayette Hz. Peygamber’de ahlaki açıdan olan ile olması gerekenin birleştiği, zirvede olduğu ifade edilir- İnsanlar ondan İslam ahlakını teorik bazı ilke ve kurallar sistemi olarak değil, ameli müşahede yoluyla öğrenmişlerdir.- İslami açıdan ‘ahlaki varlık’ olma ancak Hz. Peygamber’in hayatını örnek almayla olur!
www.ti-entertainment.com
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı 3
- Sünnetin ahlak alanındaki emir ve yasakları tüm toplumu tüm işlerini kapsayacak kadar geniş ve etraflıdır
- Bunun dışında Hz. Peygamber vahiy gelmeden önce ahlaklı idi (Muhammedul emin...)
Ahlakta altın kural denilen ilke, hem Yahudilik Hiristiyanlıkta hem de Hadislerde geçer: ‘Sizden birisi kendisi için istediğini (din) kardeşi ya da komşusu için de istemedikçe (Kamil anlamda) iman etmiş olamaz’ (Buhari, İman 7)
Ahlakla ilgili hadisler hadis mecmualarında ‘Kitab’ul Birr’ ,’Kitab’ul edep’, ‘Kitabu’l-husni’l-hulk’ gibi bablarda geçer.
İmam Buhari: ahlakla ilgili hadisleri el-Edebü’l Müfred isimli eserinde toplamıştır
Olgu –değer ilişkisi açısından Sünnet ahlaka kaynaklık eder: Bir fiile değer katan, ona ahlaki bir statü ve konum veren, Hz. Peygamber’in o fiili gerçekleştirmesi ve o tavsiyesi yapması veya o fiilin yapılmasını uygun görmemesi ve yasaklamasıdır!
3. Örf, Adet ve Gelenekler
Örf, Adet: Hiçbir toplum yoktur ki içerisinde, iyi ve kötü üzerinde bir takım tasarımlar, fikirler, inançlar ve değer hükümleri barınan davranış kaideleri veya sosyal davranış biçimleri yaşatmasın.
Örf ve adetin toplumdan topluma değişen bir yapısı vardır ve insanda oluşturduğu sorumluluk hissi ile yaptırım şekilleri ahlakın ortaya koyduğundan farklıdır
Her yenileyici reform tepkiyle karşılanır: Hz. Muhammed’in (sav) Peygamberliği cahiliyye toplum değerlerinin son derece sert tepki ve direnciyle karşılaşmıştır
örf bir norm karakteri taşır ve önceden olagelenleri devam etmesini ve gerçekleşmişini emreder
Hz. Peygamber (sav) Arap toplumunun önceden sahip olduğu örf ve adetleri ne tamamen terk etmiş, ne de tamamen almıştır
Örf adet ve kültür ahlaki kuralların ortaya çıkmasında etkili olan unsurdur: Kültür farklılıklarına bağlı olarak farklı ahlak anlayışları doğar
Müslüman toplumların aralarında temelli farklılıklar olmasa da kısmen farklı ahlak anlayışları mevcuttur
Kuran ve Sünnetteki ahlaki düzenlemeler sınırlı ve daha ziyade geneldirlerİnsan hayatı ise dinamik ve sınırsız bir yapı arz eder -> bundan dolayı örf adet ve gelenekleri de ahlakın oluşmasına kaynaklık ederler
Örf adet, naslarda belirtilmiş olan ahlakı normların anlaşılması, yorumlanması ve uygulanması ile naslar tarafından herhangi bir belirlenme yapılmamış olan ahlaki konularda İslam ahlakına kaynaklık eder
4. Ahlak Kitapları Ahlak’ın bir rivayet ve dirayet kısmı vardır
Rivayet = varlığı ve bilgisi ile alakalıdırDirayet = davranış düzeni ve onun bilgisi konu edinir, daha üst bir dilde ele alır, anlaşılmasını sağlar, karşıtlarına karşı savunur, sistematik bir şekilde anlatır, İslam ahlakını öğretmeyı sağlar
www.ti-entertainment.com
4 İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı
Ahlak ilmini ve ahlak ilminde telif edilmiş temel eserler de İslam ahlakının kaynağıdır
Ahlak alanının ilim haline gelmesi ve bu ilimde ortaya konulan temsil gücü yüksek eserler İslam ahlakının kaynakları olur
İslam ahlakı kitapları : 1.Önce mevcut olanı ele alırlar2. insanın sahip olması gereken davranış şekillerini belirtirler yani önce olanı felsefi yönden ele almak suretiyle nazari ahlak sonra da insanın
sahip olması gereken davranış şekillerini belirterek ameli ahlaka dair bilgi koyarlar
yani İslam Ahlakı için iki yönlü kaynaklık eder( Kelam, Tasavvuf kitapları, ahlak şiirleri, divanları, kasideler de bu bağlamda yer alabilir)
İslam Ahlak kitaplarını 3e ayırabiliriz:
A Felsefi Ahlak Kitapları İslam ahlakının teori kısmı ve ahlak problemlerinin felsefi açıdan
değerlendirilmesi yönünden kaynaklık eder Antik Yunan Filozoflar’ın kitapları
- Aristoteles ve Platonun eserleri çok erken devirde tercüme edilmiştirler- Aristoteles - Nikomakhos’a Ethik İshak b. Huneyn tarafından Kitab’ul ahlak
ismiyle tercüme edilmiştir- Platon’un Protagoras, Şölen, Gorgias, Timaios, Thealiteios, Phaidoun ve Devlet
eserleri ile Galen’in Arapça’ya Kitabu’l-ahlak ismiyle tercüme edilmiştirHind düşüncesine ait kitaplar
- Beydeba’nın Kelile ve Dimne Abdullah b. Mukaffa tarafından Arapça’ya tercüme edilmiştir
- Farklı kültürlerden yararlanırken, İslam’ın temel ilkeleri dikkate alınmıştırİslam Filozoflarnın Ahlakla ilgili eserleri
- Kitap Sünnete dayanan İslam ahlakı karşısında yeni bir ahlak sistemi kurmaya çalışmazlar
- İslam ahlakını Antik Yunan Filozoflarının ahlaki terimlerle ilgili tasnif ve tariflerinden hareketle sistemli bir şekilde açıklamaya çalışmışlarıdır.
- Erdem kavramı etrafında şekillenmiş akla dayalı bir ahlak anlayışı ortaya koyarlar
- Başlıca önemli eserler şunlarıdr: 1. Ebu Bekir er-Razi – et-Tıbbu’r-ruhani 2. Farabi – Kitabu’t-tenbih ala sebili’s-sade3. Farabi – es-Siyasetü’l-medeniyye4. Farabi – İhsau’l ulum5. Farabi – el Medinetu’l-fazıla 6. İbn Miskeveyh – Tezhibu’l ahlak7. Nasiruddin et-Tusi – Ahlak-ı nasiri 8. Gazali – İhya-u ulumu’d-din 9. Kınalızade Ali Efendi – Ahlak-ı alai
hepsinin ayrıcı özelliği: ahlaki ilke ve kuralları tahlil ve tasvir ederken Antik Yunan filozoflarının eserlerinden etkilenmişlerdir
B Tasavvufi Ahlak Kitapları Özge hanım 444094
www.ti-entertainment.com
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı 5
- tasavvufi eserlerin her birisi aynı zamanda birer ahlaki eser hüviyetindedir -> tasavvufun ahlak olduğunu söyleyenler ve husnu’l hulk olarak tanımlayanlar olmuştur- tasavvufta marifetullaha ulaşabilmek için nefis muhasebesinin ve tezkiyesinin önemli ve gerekli olduğu düşüncesi benimsenir -> Zühd kavramı etrafında şekillenen bir ahlak anlayışıdır- önemli eserleri: 1. Abdullah b. Mübarek – Kitabü’z-zühd ve’r- rekaik2. Haris el Muhasibi – er-Riaye 3. Ebu Talip el- Mekki – Kutu’l kulüp4. Kuşeyri – er-Risale 5. Mevlana – Mesnevi -> en belirgin özelliği: ahlakı belirli kural ve ilkelere uyma olarak değil, insanda söz konusu ilke ve kurallara uyma neticesinde ortaya çıkması beklenen hal ve makam olarak kabul ederler
C Kelami Ahlak Kitapları
- takva kavramı etrafında üzerinde yoğunlaşmıştır- konular Mutezile, Eş’ariyye ve Maturidiyye’den oluşan üç kelami mezhebin
görüşleri çerçecesinde şekillenmiştir- iyilik ve kötülük Allah’ın dilemesine bağlıdır- itikat ve ibadet gibi ahlaki yükümlülüklerin kaynağı da dindir
www.ti-entertainment.com
6 İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı
3. Bölümİslam Ahlakının temel ilke ve değerleri
-Ahmet Kamil Cihan- 1. Giriş
Ahlak ilmi bir çok disiplinin ilgi alanına girmiştir:
İlke ve Değer nedir?- temel olan, onsuz olmayan, şart olan-> kendisinden kuralların çıkartıldığı temel,
iradeyi belirleyen genel kural- iki anlam boyutu ile ele alınması gerekir: Ahlaklı olmanın temel şartları
ve iradeyi yönetecek olan temel kurallar
2. Ahlaki Hayatın Temel Şartları
İnsanın eylemlerinden sorumlu olabilmesi için öncesinde bir takım şartların gerçekleşmiş olması beklenir
eylemi ve sonuçlaını idrak edebilmesi, eylemi kendi kararı ile seçmesi, zorlanmamış olması, eylemi uygulayacak imkan ve vasıtalara sahip olması, kendinde bulunan bir huyu değiştirilebilmesi gerekir
bu hususlar klasik ahlak kitaplarında ‘nefs’ sonraki ahlak kitaplarında da ‘nazari ahlak’ bölümünde incelenir
bu şekilde ilk, doğal ve real insan tespit edilir insanın ulaşması ikinci, iradi ve ideal insan profili çizilir – bu erken dönemde
eserlerde ‘erdemler’, sonraki dönemlerde ‘ameli ahlak’ bölümünde ele alınmışıtrbu hususlar din alimlerinin de ilgi alanına girer, fıkıh ve kelam ilimleri de bununla iştigal olmuşlardır
ahlaki öznenin belirlenmesi özgürlükahlaki karakter kazanımıerdemler
salikin işlemesi gereken fiillerkalp tasfiyesi nefis tezkiyesi haller ve makamlar
insanın özgürlüğüiyilik ve kötülüğün mahiyetiyükümlülükbunların Allah'ın adalet ve hikmet sıfatı ile ilişkisi
pratik hayatın hemen her boyutu zahiri şekliyle ele alınırfiillerin iyilik ve kötülük ile olan ilişkisi teorik düzeyde ele alınır
Fıkıh Kelam
FelsefeTasavvuf
www.ti-entertainment.com
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı 7
Kavramsal boyuttaki ahlaki ilkeler:
a. Akıl Bir insanin yaptığı eylemin iyi mi kötü mü olduğunu ahlaka uygun olup
olmadığını bilmesi gerekir -> Bilmeyen insan sorumlu tutulamaz Ahlak kitapları nefsin idrak yeteneğini açıklayan ifadelerle doludur:
Buna göre Hissi, hayali, vehmi ve akli birçok idrak şekli bulunur. İnsan akla göre hareket etmeli, şehvet ve öfkeye muhalefet etmesi ise erdemli bir
eylemdir! Dini bakımdan da bir insanın sorumlu tutulabilmesi için Akil (hitabı anlayacak
şekilde akıllı ) olması gerekir örn. Ahzap 73 ayetinde işaret edildiği gibi ‘aklı olamayanın dini de yoktur’
Sözlükte akıl: tutmak, hapsetmek, alıkoymak, engellemek manalarına gelir Akıl: ahlaki yaşantıda insanı kötülüğe düşmekten alıkoyan sebep
Çeşitli akıl tanımları: ‘Akıl, nesneleri hakikatleriyle idrak eden yalın bir cevherdir’-> iyi’yi iyi olarak,
kötü’yü kötü olarak idrak eder İbn Sina’ya göre akıl: pratik hayattaki olayların mahiyeti hakkında ayırım yapma
gücü varıdr. Hatta her eylem ve eylemsizliğin ahlaki sonuçları vardır. Matüridi: akıl nesneleri ve eylemleri hangi durum üzere ise öyle yansıtır. Yani
öznel değil nesnel olarak gösterir, konuşana göre değil nesnenin kendi durumuna göre belirler.
Kadı Abdulcebbar: akıl, insanın düşünmesini ve yaptığı fillerden sorumlu olmasını mümkün kılan bilgiler bütünüdür
Aklın klasik dönemde yazılan eserlerdeki ayırımları:- garizi (doğuştan) gelen akıl / Müktesep (kazanılmış) akıl- bilkuvve (potansiyel) akıl/ bilfiil (aktif) akıl- nazari akıl / ameli akıl Akıl- Heva arasındaki fark: Akıl, bir eylemin belirlenmesinde eylemin sonucuna
bakar, iyi olup olmadığını idrak eder, kolay olana değil zorda olsa iyi ve doğru olan şeyi gösterir, bir eylemin iyiliğine delil ile ulaşır (tesadüf ve meyil ile değil)
Aklın hareket noktası rahmani hevanın ki ise şeytanidir Yanılmanın kaynağı: akıl değil, akıl öne çıkmasını engelleyen unsurlardan
kaynaklanır -> Heva
b. Özgürlük ve İrade Bir eylemi kendi isteğiyle (cebir altında olmaksızın) işleyen kişi ancak bundan
sorumlu tutulabilir En az iki seçenekten birini tercih etme gücüne çoğu kez irade bazen de ihtiyar adı
verilir İnsanın hür iradesi dini bakımdan tartışılmış, hürriyeti kabul edilmiştir (kesb,
irade-i cüz’iyye, istitaat...gibi kavramlarla sınırlanmış olsa dahi) İnsan 3: ‘Biz insana doğru yolu gösterdik, ister şükreden olsun ister nankör’ İnsanın iradesinin bir tercihte bulunabilmesi için:
a) eylemin konusunu idrak etmeli...b) seçenekleri ortaya koyması...c) onların değerler ile ilişkisini müzakere etmeli ...d) bunlardan birini tercih etmeli...e) eyleme koyması gerekir.
www.ti-entertainment.com
8 İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı
Ahlaki bir eylem akıl ve iradenin birlikte ortaya koyduğu bir sonuçtur Harici sebepler bazen tercihin gerçekleşmesine mani olabilir, ->dolayısıyla
eylemin kendisi zorunlu değil tamamlayıcı bir unsurdur İslam Ahlakı bir niyet ahlakıdır! (Buhari –Bed’ul-vahy: Ameller niyetlere göredir...
Hac 37: ‘ne kanları ne de etleri ona ulaşır. Ona ulaşan ancak takvanız/niyetinizdir) İrade – İstek arasında ki fark: İstek, bilinçsiz ve belirsizdir. Değişken ve gelip
geçicidir. Zevk ve keyif veren şeylerle doğrudur.İrade ise, akıllıdır, gayrete bağlıdır.
İsteği güçlü olan köle tabiatlı insandır, iradesi güçlü olan hür tabiatlı insandır
c. Sorumluluk Bir tercihte bulunurken bunun hesabının verilmesi, ve sonuçlarına katlanılması
ahlaki bir gerekliliktir Sorumlu olabilmek için, insan bilerek ve isteyerek yapmalıdır Hata, unutma, uyuma, cinnet hali gibi gerekçeler ahlaki sorumluluğu bazen
kaldırır bazen de hafifletir Hukuki sorumluluk – Ahlaki sorumluluk arasındaki farklar:
Hukuki sorumluluk: Zahire ve sonuca göre terettüp eder, gerekçelerle ortadan kalkmaz. Bilgisizlik mazeret kabul edilmez. Niyet eyleme dönüşmedikçe hukuki sorumluluk yoktur.Ahlaki sorumluluk: eyleme dökülmese de niyetlerden sorumlu olunduğu gibi kasıt olmadığı müddetçe gerçekleşen eylemde ahlaki sorumluluk yoktur
Yapılan eylemin hesabını verme söz konusu olduğunda vicdani, toplumsal ve uhrevi sorumluluktan bahsedilir -> ancak bu üçü bir arada olunca tamamlanmış olur
Ahirete iman konusu dini sorumluluğu açıkça gösterir: ‘Cenab-ı Hak yaptığındna sorumlu değildir. Ancak insanlar sorumludur.’(Enbiya 23)
Sorumluluk bireyseldir,kimse başkasının günahından dolayı hesaba çekilemez ‘ Hiçbir günahkar başkasınınkini yüklenmez’ ( İsra 15)
d. Ahlak yasası Ahlakçılar ahlak yasasının akılla tayin edilebileceğini düşünürler Ahlak yasası = ‘Aklın belirlediği şeydir’ Gerekçesi
Ebu Bekir er-Razi : İnsan aklıyla diğer varlıklara fark atar. Matüridi: Allah iyinin ve kötünün bilgisini insanın aklına vermiş ve akla tabi olmalarını onlardan istemiştir. Zira akıl kötüyü iyi, iyi de kötü görmez.Mutezile: ahlaki açıdan vacip olan fiiller kendi özlerinde iyi ya da kötü olurlar. Bu vasıflar onların özlerinde bulunur ve akıl sezgisel bir kesinlikle onları idrak eder. Eşariler: şarideden hitap yoksa fiillerin hükmü yoktur. Akıl bir şeyin iyi ve kötü oluşuna hükmetmez. İyi-Kötü subjektifdir, ikisinin de makul tarafı vardır. Belirleyici olan dini bildirimdir-> Ahlak yasası = ‘Allah’In mükellefin fiillerine ilişkin hitabı’ (Gazali) Modern dönemde: Eşarilerin görüşünü ve akılcı ahlak yasasını birleştirme eylemi vardır, örn. Akseki: Ahlak yasası = ‘Şeriatın ifasını emreylediği hayır’
Dini bildirimin akla nasıl bir katkısı olmuştur? :Farabi’ye göre: Felsefe pratik konularda genel esasları ortaya koyar(Mutlak). Din ise onu ayrıntısıyla ortaya koyar( Şartlı yani daha hususi). -> fadl dinlerin hükümleri ameli felsefedeki küllilerin altında yer alır.
www.ti-entertainment.com
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı 9
Pratik felsefe dini hükümlerdeki şartların niçin ve ne maksatla fiillere şart koşulduğunun sebeplerini ortaya koyar
Mutezile açısından din, akıl tarafından tasdik edilen doğruları ortaya koyar, hatta: vahyin doğruluğu bile akla dayanırVahiy aklın ahlakla ilgili genel ilkelerini ayrıntılı hale getirir.
Ragıp el- İsfahani : Allah insanlara iki elçi göndermiştir, batındaki akıl ve zahirdeki din. Akıl sultan, din vezir gibidir. Her ahlaki davranış ibadettir.
Sonuç olarak (Eşariler hariç) : İslam Ahlakında akıl ile nakil birbirine aykırı hükümler ortaya koymaz.
e. Yaptırım = insanları kurallara uymaya zorlayan tedbirler, ödül ve ceza kurallara görünürde be gönülsüz olarak uymak ahlaki sayılmaz. Kurallar uymayı
insana zorlayan ahlaki yaptırım nerededir? -> Vicdan ! Vicdana uymak aynı zamanda ahlak yasasına uymak anlamına gelir
Dini bakımdan daha açık: yaptırım cennet – cehennem algısı çerçevesinde gerçekleşir ancak dikkat! Kuran ‘da sadece allah rızası için bir işi yapanlar ebrar olarak (iyiler ) övülür (İnsan 5-9)
f. Ahlaki Hayatta Temel Davranış Kuralları Klasik dönem ahlak kitapları ‘erdem’ üzerinde yoğunlaşır -> Her bir ruhi kuvvete
temel erdem tespit edilir ve ona bağlı alt erdemler sıralanır Erdemlerde bulunan ortak düşünce: İfrat ve tefritten uzak durup, ölçülü bir
biçimde davranmak...örn: cesaret erdemi, iki aşırı kutup arasında dengelenerek elde edilen bir erdemdir
Formülü: ‘Aşırılıklardan uzak bir şekilde hareket et’ (bu düşünce Aristoteles’İn ahlak kuramında yer alır)
Bir başka temel davranış kuralı: ‘Arzularına esir olma!’ – bu formül akıl-heva karşıtlığı düşüncesine dayanır. -> Yani: Neyi esas alırsan al, nefsinin esiri olma ona muhalefet et. Zira böyle yapmazsan hayvani mertebeye düşersin.
(Modern ahlakta Akseki tarafında ortaya konulmuş olan düşünce(genel olarak modern ahlak kitaplarında yukarıdakilere fazla ilave getirilmez) : Kant’ın ahlak ilkeleriyle karşılaştırma yaparak İslam’daki en genel ahlak kuralını tespite çalışır Hadislerden yola çıkarak en genel ahlak kuralları -> son kertede akli muhakeme esastır. İnsanların vakıf olmasını istemediğin şey iyi olamaz. Kant’tan yola çıkarak -> Kantın genel kuralı en sonunda eylemlerimize dönüktür )Aradaki mühim fark: Kantın genel kuralı niyetleri kapsamaz, oysa ki dini kurala göre eylem sahasına çıkmayan niyetlerden de sorumluyuzdur.
Yaran’a göre, içeriksiz ve yâri içerikli olmak üzere ilkeler tespit eder. Soyut, içeriksiz, ve biçimsel ilkenin İslam’da ilk örneği :‘Kendine yapılmasını istemediğin şeyi sen de başkasına yapma; kendine yapılmasını istediğin şeyi sen de başkasına yap!’ -> Altın kural
gözü peklik
korkaklık
www.ti-entertainment.com
10
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı
burdan yola çıkarak tali ilkelere ulaşır:
www.ti-entertainment.com
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı 11
Ölçülülük ilkesi: bu ilke her eylemde mevc
ut (Orta yollu olun hadis
ine dayanara
k
Sevgi ilkesi: en yüksek düzeydir. ilkeleri
severek yerine getirme,
iyilik yapmayı sevme,
Hakkın üstünde yer alan İyilik ilkesi: Her zaman iyilik yapın kötülük yapmayın! )
(Maide 2 'den yola çıkar)
İçeriği belli olan ilkelerin en başında geleni, Hak ilkesi: Her hak sahibine hakkını verin, kimseye haksızlık etmeyin! (Hak= farklı varlık türlerine yönelik ödevler) (Ayet ve Hadislerden
yola çıkar - İsra 26/Buhari, savm51 gibi)
Toplumsal Şeffaflık ilkesi: ' İster toplum içinde ister yalnız iken, kalbinin mutmain olduğu ve iyiliği yap; vicdanı rahatsız eden ve insanların bilmesini
istemediğin şeyi (kötülüğü) yapma! ( İyiliği kalbi mutmain eden, kötülüğü ise vicdanı rahatsız eden şey olarak gören hadisten yola çıkarak)
Uzman Vicdan ilkesi:'Her zaman önce uzmanlarından bilgi al; ama sonra kararı kendi vicdanına göre ver' (Fetva Hadisinden yola çıkarak )
www.ti-entertainment.com
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı 13
‘İyilik yapanlara daha güzeli ve ziyadesi vardır. Onların yüzlerini ne bir leke ne de bir zillet kaplar. Onlar cennet ehlidir ve ebedi olarak orada kalacaklardır.’ (Yunus 26) -> Müfessirler: CemalullahHz. Peygamber’in günahları Allah tarafından affedilmiş olduğu halde gece gündüz ibadet etmesi üzerine gelen Hz. Aise’nin hayretine o şöyle cevap verir: ‘Allah’a şükreden bir kul olmayayım mı? ‘ (Buhari, Teheccüd 6)
hiçbir fayda gözetmeksizin, ibadet edilmeye layık olduğu için Allah’a ibadet etmek en temel ahlak erdemidir.
6. Bölümİslam Ahlak Literatüründe Başlıca Perspektifler
Murat Demirkol
başlıca 4 Perspektiften bahsedilir:-Felsefi Ahlak Perspektifi – Ahlakın en teorik ve kapsamlı biçimde incelendiği alan-Kelami Ahlak Perspektifi-Tasavvufi Ahlak Perspektifi -Dini Ahlak Perpsektifi -> özellikle son ikisi arasındaki ortak noktalar belirgindir
1. Felsefi Ahlak Perspektifi
İslam’da felsefi Ahlak : Vahiy tarafından doğrulanabilir, prensipleri ve kuralları vahyin doğrulamasından bağımsız olarak kendi tabiatından dolayı geçerlidir aynı zamanda
Ahlak ilmi pratik felsefe alanına girer (x teorik felsefe) Pratik felsefe:1. insanın iradi davranış ve fiillerindenki faydaların,
2.kişinin yönelmiş olduğu yetkinlik derecesine ulaşmayı gerekli kılıp 3.dünya ve ahiret hayatının hallerini düzenlemeye götürür.
Pratik felsefe ikiye ayırılır: Birey- Toplum Bireyle ilgili olan bölüme Ahlak eğitimi denir Toplumla ilgili olan bölüme ‘Ev idaresi’ /’Devlet idaresi’ de denir Nasireddin et-Tusi (Ahlak-ı Nasıri) : Ahlak ilmi, insan nefsinin güzel ve övgüye
değer bir ahlakı kazanmasını sağlayan ilimdir. Amaç: İnsanın yetkinliği ve mutluluğu
Ebu Bekir er-Razi : Ahlak ilmini tıp ilmine benzetir, ‘Ruhani Tıp’Tıp bedeni yetkinleştirir, iki yönlüdür, sağlığın korunması ve hastalığın tedavi edilmesi -> Ahlak ise ruhu yetkinleştirir, iki yönlüdür, erdemlerin korunması ve erdemsizliklerin (nefsani hastalıkların) tedavi edilmesi
Felsefi ahlak Perspektifi diğer perspektiflerden ayıran en temel nokta şudur:İslam filozofları ahlak görüşlerini NEFİS TEORİSİ üzerine inşa etmişlerdir
Aristoteles Felsefesine dayanan Nefis teorisi:
www.ti-entertainment.com
14
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı
(Nefis= bir hareket prensibidir ve kuvveleri vardır)
Nefis ile Bedenin birleşmesi sonucunda beden canlılık, türsel suret ve yetkinlik kazanır Nefis fonksyonlarını icra edecek bir alete kavuşmuş olur Sonuç olarak bedende bazi canlılık belirtisi özellikler ortaya çıkar (beslenme
büyüme uygun olanı çekip uygun olmayanı itme gibi...) Nefis bu durumda = kuvve halindeki canlı cismin yetkinliği Özel nefisler (bitki-hayvan-insan) ait oldukları canlı türünün fonksyonlarını
belirlerYani bedende ortaya çıkan fillerin ilkesi: Nefis (Beden değil!)
İnsanı bitki ve hayvandan ayıran yönü onun nefs-i natıka ile gerçekleşen düşünme özelliğidir
İnsani nefs bedeni nasıl yönetir? -> beden nefsin aracı konumundadır, tasarrufu organlar vasıtasıyla gerçekleşir
Aristoteles-> İbn Sina, İbn Miskeveyh -> Tusi : teorik ve pratik akıl ayırımı yaparlar:Düşünen nefsin iki yönü vardır:
Nefis
Bitkiselfonksyonu: büyüme üreme
Platon'da ŞeheviHayvani
fonksyonu: hareket, bazı iradi eylemlerin
kontrolüPlaton'da gazabi
İnsani fonksyonu: düşünme
Nefs-i natıkaPlaton'da akile
Ahlakın konusu hayvani ve özellikle insani nefistir
Akledilir aleme yönelik tarafı teorik akıl, kendi üstündeki
prensiple irtibat kurarak müstefad olur
bunu kabiliyeti çervesinde yapabilir bunun için nefsin bedeni hazlardan ayrılması gerekir
pratik akıl burada devreye girer...
Hissedilir aleme yönelik tarafı: Pratik akıl
pratik akıl, bedenle ilişkisini sağlar
bedensel güçleri denetleyerek yönetir ve iyi ahlakın oluşmasını sağlar
Ahlak pratik aklın ürünüdür!
www.ti-entertainment.com
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı 15
Yani, İnsan nefsinin yukarıya doğru yönelmesiyle ilimler, aşağıya yönelmesiyle ahlak ortaya çıkar.
Platoncu üçlü nefis teorisi ile Aristotelesçi nefis teorisi yerine göre ayrı veya birleşik olarak ahlak ilmine temel olmuştur
İbn Sina’ya göre: canlılar aleminde görülen 3 çeşit fiile (beslenme,üreme, büyüme (her canlı)/iradi hareket,duyum,hayal (hayvan ve insana has)/ akli fiiller sadece insana has) ) bitkisel, hayvani, nefsani türleri karşılık gelir
Tusi: Hayvani nefsi iki kategoride inceler: 1. kategoride: iradi tahrik -> görevi yararlı olanı çekmek, zararlı olanı itmek
yani: Şehevi ve Gadabi olmak üzere iki ayrı işlevi vardır 2. Kategoride: organlarla idrak kuvvesi -> işlevlerini iç ve dış duyular vasıtasıyla yerine getirir.
hayvani nefsin algı kuvvesi iki kısımdır: iç ve dış duyular
İnsani nefis: İnsana özgüdür, düşünme kuvvesi ile temayüz ederBitkisel ve hayvani nefsin kuvvesini de içerir
3 ayrı nefisten bahsedilirken: Platona göre ayrı değil, adlandırılması farklıdırAristoteles’e göre ayrı nefis olarak adlandırılır.
Tusi nefsin kuvvelerinden şöyle bahseder:
Nefsin kuvvelerinden bahsettikten sonra, erdem ve erdemsizlikler ile alakasın ortaya koyar: Tusi’nin ahlak felsefesi adalet temeli üzerine kurulmuştur -> kuvvelerin kontrolü ve işlevleri ancak ahlak ile mümkün o da ancak dengeli olmakla mümkün olur
Nefsin kuvveleri
Şehevi /BehimiHayvani nefs
şehvetin, besin talebinin, yiyecek ve
içeceğin,cinsel ilişkiden haz
duymanın kaynağıdır
Gazabi /Sebuiyırtıcı nefs, cesaretin, tehlikelere atılmanınegemenlik kurma ve
yüksek makam isteğinin kaynağı
Akile/melekiişlerin hakikatleri hakkında
düşünmeinceleme yapma ve ayırt
etme (temyiz)
www.ti-entertainment.com
16
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı
Kuvvelerin adalet göre dengelenmesi sonucunda: Şehvet kuvvesi insanı kendi tabiatına uygun olan işlere götürür Gazabi kuvve ise insanı kendi tabiatına aykırı şeylere götürür
Bu kuvvelerden biri baskın halde olursa diğeri zayıflar yani -> İnsan ya hazlara yönelir ya da zorbalık, baskı ve intikama yönelir
İnsan bu iki kuvve arasındaki gerilim sonucunda hayvanlardan da daha düşük mertebeye düşer!
Bu kuvveleri denetlemek, mutedil hale getirmek gerekir...İslam Felsefesine göre bu kişinin kendisine karşı olan adaletidir
Dengeleyen güç: AKIL (<- düşünen nefs teorisi/rasyonel psikoloji) Bundan sonra teorik ve pratik akıl ayrımı devreye girer (bknz. Önceki
sayfalar) ahlak pratik aklın ürünüdür.
Sonuç olarak Pratik akıl: ahlakın kaynağı insanların toplumsal işlerini düzenleyen sanatların ve siyasetin nispet
edildiği meleke (İbn Sina’da da böyledir) Farabi’ye göre iki kategoride incelenebilir: fikri ve miheni
(Tusi’ye de yansımıştır)
Tusi’nin görüşü İbn Miskeveyhten etkilenmiştir, ilaveten İbn Miskeveyh’in görüşlerini zikretmek gerekirse:
Şehevi kuvve’yi domuza(behimi), gazabi kuvve’yı yırtıcı hayvana(sebui) , akile kuvve’sini meleğe (meleki) benzetir -> bunların içinde sadece meleki nefis saygındır
Sebui nefs ve meleki nefs eğitime elverişlidir Behimi nefs eğitime elverişli değildir! Şehevi nefsin hikmeti bedeni ayakta tutmasıdır Gazabi nefsin hikmeti şehevi nefsi yenmektir Meleki nefsin hikmeti kuvveleri dengelemek ve korumaktır bu amaç ancak aklın öfke kuvvesini ıslah etmesiyle gerçekleşir akıl, şehveti ancak öfke ile bastırabilir
www.ti-entertainment.com
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı 17
Tusi’ye göre iyilik başkaları için istemedikçe ahlaki erdeme dönüşemez.
Tusi’ye göre iki yetkinlik arasındaki ilişki suret- madde ilişkisine benzer. Şu halde, Suret= düşünme ,madde= pratik hayata geçirmek
teorik yetkinlik pratik yetkinlikle tamamlanır bu şekilde insan küçük alem olma vasfını kazanır insan küçük alem olam vasfını tikel ve tümel bilgilere sahip olma +
ERDEMLERE SAHİP OLMA ile kazanır böyle bir insan ilahi feyzi kabul etmeye hazırdır İnsani yetkinleşmenin son mertebesi Allah’a yakınlıktır! İnsanın yetkinleşmesi kadar seviyesinin düşmesi de mümkündür Üstteki varlık türü alttakinden farklı meziyetlere sahip olmakla birlikte alttakinin
tüm özelliklerini de taşır Akla uygun davranışlar övgüye layıktır-> akıl kuvvesi diğer iki kuvveye egemen
olmalıdır Düşünme gücünün kullanılmaması veya bazı engeller yüzünden zayıflaması
noksanlığa düşüşün başlangıcını oluşturur. kişide şehvet ve öfke kuvvesi baskın hale gelir ve bu da onun hayvanlara ve
yırtıcılara benzemesine sebep olur bu durumda olan insan düşünce kuvvesini geçici hazların temini için kullanır
İslam ahlak felsefesinde mutluluk, iyilik kavramı ile ilişkilendirilerek ele alınır İnsanı yetkinleştirmenin amacı insanın mutluluğudur İbn Miskeveyh/Tusi gibi ahlakçılar Aristoteles’in ahlak görüşüne dayanır
Aristoteles’e dayanan ahlak görüşü: İyi mutlak ve göreli olmak üzere ikiye ayrılır
teor
ik a
land
aki y
etki
nleş
me
bilmeleke akıltam yetkinleşmedir
iyi davranışların bilinmesi meleke haline gelmesi ve başkalarına öğretilmesi
bilfiil akılikinci basamağıdır, pratik düzeyde
yetkinleşmediriyi davranışların ortaya konulması
bilkuvve akılaklın yükselmesi ilk düşünürlerin
öğrenilmesiyle başlar
www.ti-entertainment.com
18
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı
Mutlak iyi son gayedir. Göreli iyi son gayeye ulaşmada vasıta olan şeydirMutluluk bir tür iyidir ve kişiden kişiye değişirMutluluk her bir insana has öznel bir değerdir.-> iyi ise bütün insanların yöneldiği ortak ve nesnel bir değerdir
Diğer bir tasnife göre: İyi -> son gaye olan iyi ve son gaye olmayan iyi olarak ikiye ayrılırMutluluk gaye olan tam iyidir, çünkü sahibi onu elde ettikten sonra artırma isteği duymazTusi’ye göre-> mutluk başka bir amacın aracı değil bütün amaçların ve iyilerin en yetkinidir
Mutluluk : mutlak ve göreli olmak üzere iki kısımda ele alınır Mutluluk akli ve nefsani bir olgudur -> insanın olgunlaşarak mutluluğa
ulaşmasının temel şartı bilgi ve hikmettir ancak erdemli davranışlar olmadan sırf teorik akıl veya bilgi gücüyle sağlanamaz
ahlaki arınma ve erdemli kazanma nefsin kendi yetkinlik ve mutluluğunu ulaşmasının zorunlu şartıdır Mutluluğun toplumunda son gayesidir-> siyaset felsefesi gerçek yetkinliğe
yönelen toplumun mutluluğunu sağlayacak tümel yasaların incelenmesinden ibarettir
Devlet yönetimi hikmet kaidesine uygun olmalı Sevgi, adalet ve dostluk özel bir öneme sahiptir Tusi’ nin ahlak anlayışında dünyadan elini eteğini çeken bir zahidin hayatına
yer yoktur (insan sosyal ve medeni bir varlıktır) Toplumdan uzaklaşan yetkinleşemez -> zorunlu bir gerçektir Sadece akli olarak ispat edilmez aynı zamanda dini hükümler de buna delalet
eder-> Cemaatle namaz, Cuma namazı, Bayramlar vs... Tusi’nin ahlak tanımı erdem ve erdemsizlikleri huy kapsamında ele aldığını
yani bunları insan nefsinin melekeleri olarak kabul ettiğini gösterir Erdem ifrat ve tefrit denilen iki uç noktanın ortasıdır
erdem orta erdemsizlik iki uç noktadır düşünen nefis dengeli hareket edip faaliyete geçtiğinde ilim erdemi ve buna bağlı
olarak hikmet erdemi ortaya çıkar yırtıcı nefsin dengeli hareket edip düşünen nefse boyun eğmesiyle birlikte hilim
erdemi ve buna bağlı olarak cesaret erdemi ortaya çıkar Hayvani nefis dengeli hareket edip düşünen nefse boyun eğdiğinde iffet erdemi
ve buna bağlı olarak cömertlik erdemi ortaya çıkar bu üç erdemin uyumlu bir bileşik meydana getirmesinden adalet erdemi doğar adaletin varlığı diğer erdemlerin yetkinliğine işaret eder
İslam filozofları temel erdemlerin hikmet, yiğitlik, iffet ve adalet olmak üzere 4 tane olduğunu söylerler
Erdemlerin kaynaklandığı kuvveler bir de nefsin idrak ve tahrik kuvvelerinden hareketle tasnife tabi tutulmuştur:
www.ti-entertainment.com
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı 19
Erdemler bu güçlerin terbiye edilerek dengeye kavuşturulmasıyla oluşur Tusi bir huyun övgüye layık erdem vasfını kazanbilmesi için onun
başkasına geçişini şart koşar -> örn.: cömertlik erdemine sahip olan kişi bunu başkasına geçirmiyorsa cömert değil, savurgandır
Ahlak felsefesinin nefsani hastalıklar ve tedavi yolları adında bir inceleme konusu daha vardır -> Gazali- İhya-u ulumiddin
2. Kelami Ahlak Perpsektifi
Temel tartışma konusu husun/kubuh meselesidir: iyilik veya kötülük akıl ile mi yoksa şeriat/vahiy ile mi bilinir? Problemi
Cebriye ve Eşarilere göre iyilik ve kötülük din ile belilrlenir:İnsanın fiilinde bizatihi iyilik veya kötülük yokturİnsan aklı eylemlerin iyilik ve kötülüğünü vahiy ve şeriat gelmeden önce tek başına kavrayamaz
iyilik Şariin emrinin, kötülük de neyinin eseridir Akıl sadece şeri hitapları anlamaya yarayan bir alettir Mutezile ve Maturidilere göre iyilik ve kötülük akıl yoluyla belirlenir:
İyilik ve kötülük hakikatte mevcuttur, şeri belirlemeden ibaret değildir eylemlerin iyilik veya kötülükle nitelenmesi vahyin gelişine bağlı değildir akıl bunları vahyin gelişi ile değil, hatta nazar ve istidlale muhtaç olmadan açık
seçik olarak idrak edebilir
2.1 Mutezile’nin Akılcı Ahlak Perspektifi İslam düşüncesinde ahlak ve değerler hakkında ilk görüş belirten düşünürler
Mutezile kelamcılarıdırlar
Erdemlerin kayanaklandığı kuvveler(Nefsin kuvvelerine göre
tasnifi)
idrak kuvvesi
teorik güçdengesinden hikmet erdemi doğar
pratik güçdengesinden adalet erdemi
tahrik kuvvesi
itme/öfke gücüdengesinden yiğitlik erdemi doğar
çekme/iehvet gücüdengesindnen iffet erdemi doğar
www.ti-entertainment.com
20
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı
Temel konuları: iyilik ve kötülüğün tabiatı, ilahi adalet ve insanın özgürlük ve sorumluluğu meselesidir
Mutezili görüşün temelini bilgi ile iyi arasındaki ilişki oluşturur Ahlaki iyi ve kötü akıl ile bilinebilir ve geçerlilikleri aklen savunulabilir Kadı Abdulcebbar – el-Muğni fi ebvabi’t-Tevhid ve’l Adl bu konuda en kapsamlı
bilgi verir: Fiil ≠ yok iken zaman icinde meydana gelen şeyFiil = irade ve güç sahibi failin öngördüğü maksada nispetle tanımlanan şeyAhlaki belirlemeye konu olan fiiller, failin iradesinden kaynaklanan ve iyi ve kötü veya övülen ve yerilen diye nitelenen fiillerdir
Mutezile’ye göre fiiller sadece tabiatlarındaki iyilik veya kötülük niteliğinden dolayı Allah’ın emir veya yasağına konu olurlar
Kadı’ya göre: asli iyilik ve kötülük zorunlu olarak bilinir Dini hakikatın dayanakları aklen bilinmediği sürece vahyin doğruluğu daima
sorguya açık olacaktır Ancak yine de Mutezile vahyi ahlaki alanda tamamen gereksiz görmezler Vahyin bir diğer işlevi: birbiriyle çelişen vahiy parçaları arasında hakemlik
yapmaktır Vahiy: iyiliği akıl tarafından genel terimlerle belirlenmiş olan güzel fiilleri ayrıntılı
olarak tespit eder Kadı Abdulcebbar: faile vacip olan fiilleri 3 kısımda inceler:- asli özelliğinden dolayı vacip olan fiiller diğer insanlara karşı/kendimize karşı/ Allah’a karşı
yükümlülüklerimiz diye üç kısıma ayrılır - ilahi lütuftan dolayı vacip olan fiiller akılla bilinmeyen yükümlülükler
Fiillerin tasnifi
Mubah fiil övgü ve yergiye konu
olmayan fiil
Mendup fiilyapıldığında övülen
fakat terk edildiğinde yerilmeyen fiil
Vacip Fiilyapılmadığında yerilen
yapıldığında övgüyü hak etmeyen fiil
www.ti-entertainment.com
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı 21
- failin işlemesi veya zıddından kaçınması halinde elde edilecek yarar sebebiyle vacip olan fiiller
iyiliği failine haz/yarar veren fiiller Vahiy : genel ahlaki ilkeleri belirler, bunlarla ilgili uhrevi karşılıklarını da belirler
Kötü-> haram günah isyan / iyi-> mubah caiz helal itaat Bilgi – Kudret ilişkisi kelami mezheplerde ihtilafa yol açmıştır:
Cebriyye: insan hiçbir şeye güç yetiremez, tüm eylemler Allah tarafından yaratılmıştır, insana sadece mecazen nispet edilebilir(-> Eşariler)
Mutezile: güç ahlakın ön şartıdır. Kul (iyi veya kötü ) fiillerinin yaratıcısıdır. Allah insanın fiillerinden sorumlu tutulamaz.(asıl hedef: insanın sorumluluğunu vurgulamak...)
Mutezile’nin ahlak görüşü: En karakteristik özelliği: insandaki yapma gücünü aklileştirmek Bişr b. Mutemir (ö.825) (bağdat mutezile ekolu): insanın sorumlu olduğu
eylemler alanını daha geniş tutar Ebu’l-Huzeyl el-Allaf (ö.845): ancak niteliği bilerek yapılan fiiller sorumlu
tutulma sebebidirİnsanda meydana gelen fiileri sonuçları ile değerlendirir
Nazzam: (ö.845) : Allah’ın yaratıcı zorunluluğu vardır. Kastedilen: alemdeki her nesnede bulunan özel tabiat. İnsan fiilinin dışında meydana gelen herşey bu kategoride ele alınmalıdır
Geç dönem Mutezile alimleri: doğrudan eylemler- dolaylı eylemler ayrımı(irade-ses/acı vs), renk tat doku gibi olgular doğrudan Allah tarafından meydana getirilen hallerdir
Mutezile’nin irade hakkındaki görüşleri: Kadı Abdülcebbar: insan inanma arzu etme ve düşünme gibi irade eylemini de
sezgiyle bilir. İradenin özelliği: istenilen şeye ulaşmakEğer irade olmazsa, ve organlara hükmetmezse bir eylemin gerçekleşmesi imkansız olur.
Mutezili düşüncede irade = mümkün olarak bilinen şeyİrade eylemi failin iradesinin nesnesi değildirİrade-nesne bağlantısı: Etken failin iradesini belirler -> fail nesneyi zorunlu olarak irade eder (failin eylemine ilişkin bilgisi onu irade etmesini izler)Ancak yinede: irade eylemi zorunlu olarak belirlemez! Bu kanaat alışkanlığın açtığı bir yanılgıdır
İradenin eylemi her yönden belirlemesi ne anlama gelir? onun iyilik veya kötülüğünü belirlemesi anlamxındadır Mutezili düşünürlere göre eylemin iyiliği veya kötülüğü ne Allah’ın ne de İnsan’ın
iradesine bağlıdır Fail kötü bildiği şeyi irade ederse onun iradesi kesinlikle kötü olur ve bu fiil
yergiyi hak eder Mutezile Allah’ın kötülüğü irade edebileceği iddiasını hem aklen iğrenç hem de
Allah’a Abes izafe etmesi dolayısıyla reddeder bu Allah’ın kötülükten nehyetmesiyle çelişir
www.ti-entertainment.com
22
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı
(Eşarilerin iddia ettikleri gibi,) eylemin ahlaki niteliğinin ilahi irade tarafından belirlendiği iddiası eylemlerin ahlaki oluşuyla bağdaşmaz
Allah’ın hidayeti kimilerine verip kimilerini de mahrum bırakması adaletilyle bağdaşmaz
Allah’ın yanlış yapabilme, doğrudan kaçınabilmesi sorusu:- bazi Mutezili alim bunu adaletiyle bağlaşmadığı nedeniyle reddeder (Nazzam,
Cahiz gibi...)- Bazıları ilahi kudrete halel getirmemek için sınırlamaya yoluna giderler (Ebu’l
Huzeyl el Allaf, Kadı Abdulcebbar gibi...) : Allah’In eylemleri ile iradesi arasındaki ilişki yanlış anlaşılmıştır. İradi eylemler ile ilahi irade her zaman uyuşmaz ancak bu eksiklik değildir, zira Allah zaten insanın kendisinin seçim yapmasını iradesini kullanmasını ister. Bunun sorumlusu Allah’In iradesi değil failin kötü tercihte bulunmasıdır
Mutezile’nin ilahi adalet anlayışına göre Allah’ın hikmete uygun eylemde bulunması zorunludur. Bu anlayış üç tartışma konusununn zeminidir:
yaratma sebepli midir? Sebepsiz mi? Allah güç yetirilemeyen bir şeyi kulundan ister mi? Allah suçsuz birine azap eder mi?
Yaratılma sebepli midir? Kadı Abdulcebbar: Tesadüfen yaratma fikrini reddeder.
Allah insanları sadece kendi yararları için yaratmıştır. Yarar = haz veya arzunun tatmin edilmesi (Haz ≠ acıdan kurtulma)
Yarar : insan açısından hak edilen –hak edilmeyen diye ikiye ayırır. Hak edilemeyen = Allah’In insanlara olan iyiliği (mesela alemi yaratması)
Allah güç yetirilemeyen bir şeyi kulundan ister mi? Mutezile Allah’ın böyle bir şey istemeyeceğini vurgular Yükümlülük Allah’In tekliflerinin aklen güç yetirebilir olmasını gerektirir
->Allah’ın kudretini yüceltmek için böyle bir şey iddia etmek yanlış olur ( ≠ Cebriyye ve Eşariye )
Cebriyye ve Eşariye: öyleyse Allah kullarına neden gereksiz yere acı çektirir? -> Kadı Abdulcebbar’a göre Acı: 1. yüce bir gaye uğruna katlanılan övgüye layık acı 2. Zararla sonuçlanan kötü acı
zarara uğratan kötü acı onaylanamaz zarara sebep olan fiil ister Allah ister insan tarafından işlensin her halukarda
kötüdür
2.2 Eş’ariye’nin İradeci Ahlak Perspektifi
İyi = Allah’ın emrettiği şey, iradi eylemler sadece mecazi olarak insana nispet edilebilir
Ebu’l Hasan el – Eşari : Mutezile’ye tamamen zıt bir tavır sergilerAkıl ahlaki ilkeleri belirlemez. Bilgi ancak vahiy vasıtasıyla zorunlu olurAllah hiçbir şeyle yükümlü tutulamaz
Eşari yükümlülük anlayışı Bağdadi’nin el-Fark beyne’l- Fırak adlı eserinde temel ilkeler halinde ortaya konmuştur:
- sorumluluk sahibi failin eylemlerini Vacip, Haram, Sünnet, Mekruh, Mübah olarak sınıflandırır
- yükümlülüğün temeli : Allah’ın emretmesi ve yasaklaması
www.ti-entertainment.com
İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi –El Kitabı 23
- Allah’tan vahiy gelmedikçe herhangi bir yükümlülük olamaz İmam Haremeyn el Cüveyni :
- Mutezile’nin iddia ettiği gibi akıl sezgisel olarak iyi ve kötüyü bilemez, bunun ispatıysa insanlar arasındaki görüş farklılığıdır
- Acı ve kötü eylem Allah’tandır iyi kabul edilir- Mutezile’nin vahyi inkar edenin dahi aklıyla iyi ve kötüyü bilebileceği
görüşüne karşı çıkar- Bazi ‘iyi’ ve ‘kötü’ ler sadece genel kabul görmüş adete dayanır- Mutezile’deki sorun: Vacip kavramının Allah’a yüklenmesi
Şehristani Nihayetül-ikdam adlı eserinde : - İyi ve kötü eylemin zati özellikleridir -> övgü veya yergi hak eder- Teorik ve ahlaki önermeler arasında fark vardır. Mutezile her ikisnin de
akıl ile bilinebileceğini iddia eder. Ancak matematiksel bir zorunluluğu akılla bilmek mümkündür, yalan söylemenin kötü olduğunu ise akılla bilmek mümkün değildir.
- İnsanlar genel yaygın kullanımın etkisiyle zarar veren şeye kötü yararı olan şeye ise iyi derler
- Filozofların üçlü varlık tasnifi ( mutlak iyi, mutlak kötü, ikisinin karışımı – arzu edilip edilmemesine göre ) varlığı iyilik yokluğu kötülükle eşit saymalarıyla çelişir
- Filozofların akli yeteneklerin gerçekleştirilmesine bağlı mutluluk ve mutsuzluk teorisini eleştirir: ferdi akıllar kendilerine bağlı akli ilkeleri sezgisel olarak kavrayabilirler,fakat zorunluluk tarzını anlayamazlar
ancak Peygamber bunları bilip bildirebilir- Mutezile’nin hikmet anlayışı yanlıştır. Doğru olanı: Allah’ın eylemleri
hikmetlidir zira kendi ön bilgisine dayanarak, iradesinden başka hiçbir etken tarafından sınırlandırılmamıştır.
İlk Kaderciler: insan eylemlerinde failin rolünü dışlamaya eğilimlidirler Eşari kelamcılar,ri görüşü özde kabul etmekle birlikte bir yandan onu mantık
bakımından savunmaya çalışırlar öte yandan insan sorumluluğuyla uzlaştırmaya çalışırlar -> Kesb kavramı Mutezile ve Cebriyye’nin görüşlerine alternatif olarak sunuldu
Bakıllani’nin kesb teorisini açıklaması: - insan kendi eylemlerini kazanmaya (kesb) güç yetirebilir (istitaat) - iradi eylemler ile gayr-ı iradi (titreme ) eylemler arasındaki farkı fıtri
olarak bilebilir Eşarilere göre Allah’ın kudret ve iradesinin alanı okadar kapsayıcıdır ki onun
hikmeti adına bu alanın sınırlandırılması hiçbir şekilde tasvip edilemez Adalet ve zulüm fail ve eylemleri ile Allah arasındaki ilişki çerçevesinde
belirlenmesi gerekir Allah’ın yaptığı her şey tanım gereği adalettir, yasakladığı yapmadığı her şey de
zulümdür Yararsız veya mükafatsız acı çektirmenin kötülüğü kendiliğinden açık olsaydı
bunun kötülüğü zorunlu olarak kavranırdı, fakat durum böyle değildir
www.ti-entertainment.com