ITALIJA

Oživljavanje gradova

1. Trgovci i sajmovi

Tokom 11. i 12. veka došlo je do velikih promena u privrednom sistemu Zapadne Evrope koji se najviše ogleda u postepenoj obnovi novčane privrede. Do 1200. godine višak proizvoda je mogao da se proda, a ono što se nije proizvodilo je moglo da se kupi. U društvo sveštenika, vitezova i seljaka ulaze trgovci, poslovni ljudi i zanatlije. Sve ove pojave su imale uticaj na politku, kulturu, društvo i privredu.

Opadanje trgovine u Zapadnoj Evropi je posledica građanskih ratova iz 2. i 3. veka i germanske najezde koja je dostigla vrhunac u 9. veku. Pravcima preko Sredozemlja su zagospodarili muslimani. Oni su držali obale Afrike i Španije kao i ostrva zapadnog Sredozemlja, a njihove flote su kontrolisale pomorske puteve. Pravac uz Jadransko more do Venecije ostao je otvoren zahvaljujući vizantijskoj mornarici. Na severu trgovačka naselja su uništena napadima Vikinga.

Oživljavanje trgovine se najpre javlja u Italiji. Tokom celog 9. veka Venecija je prevozila žito, vino i drvo u Carigrad dobijajući za uzvrat gotove proizvode koje je prodavala susedima u severnoj Italiji. U X veku mletačka trgovina je cvetala. Gradovi u unutrašnjosti Italije su posebno razvili tkačku delatnost. Za otvaranje novih puteva najviše su zaslužna priobalna naselja iz zapadne Italije. U X veku stanovnici Đenove i Pize su počeli da preduzimaju trgovačka putovanja duž obale prema Francuskoj. Do prvih godina XI veka ova dva grada su napadale muslimanske eskadre, ali 1016. godine udružene snage ovih gradova su proterale muslimane sa Sardinije. Dok su Đenova i Piza osvajale Korziku i Sardiniju i napadale muslimanske luke u Africi, normanski pustolovi iz južne Italije su zaposeli Siciliju. Završetkom normanskog osvajanja 1091. godine, hrišćanski trgovi su mogli slobodno da trguju zapadnim Sredozemljem.

Razvoj Đenove i Pize su ubrzali krstaški ratovi. Kneževi, baroni i vitezovi su činili vojsku prvog krstaškog pohoda 1096. godine i išli su preko Balkana do Carigrada, a odatle kroz Malu Aziju do Palestine. Jedna đenovljanska flota se 1097. godine probila do Antiohije. Ubrzo su ova dva grada redovno plovila do latinskog Jerusalimskog kraljevstva dovozeći krstaše, hodočasnike i opskrbu. Dobila su slobodan pristup tržištima Latinskog kraljevstva. Iz Bagdada roba s Istoka se slivala u Damask, a odatle do italijanskih trgovaca u lukama Sirije i Palestine. Iz Đenove i Pize razni proizvodi s Istoka su prevoženi duž obale do Marseja, Narbone i Barselone.

Ono što je Italija za središnji Mediteran, Flandrija je za severnu Evropu. Ova oblast je još pre rimskog osvajanja Galije bila poznata po vunenim tkaninama. Vikinški napadi su je teško

pogodili, ali do druge polovine X veka grofovi su zaveli red. Skandinavski trgovci su sa svojim proizvodima kao što su krzna mogli da dobiju tkanine u zamenu za ono što su doneli. Flamanci su imali Rajnu i njene pritoke koje su služile kao pogodni putevi za Francusku i Nemačku.

Do sredine XI veka Flamanci su prodavali tkanine širom Evrope, a najznačajniji gradovi su bili Briž, Gan, Lil, Ipr i Aras. Južna Engleska im je bila glavnisnabdevač sirovom vunom u XI veku, a već u XII veku kada su cistertiti počeli da gaje ovce na utrinama severne Engleske i u Velsu, Engleska je postala glavni proizvođač vune u Zapadnoj Evropi.

Pored tkanine, u severnoj Evropi veliki značaj imala je proizvodnja vina koja je počela da se razvija u vreme Edvarda Ispovednika. Lađari nastanjeni pored Sene u Parizu su odlazili do Gatinea da natovare čamce vinom, koje su onda spuštali niz Senu do Ruana, a runaski trgovci su ga prevozili u London. Normansko osvajanje je ubrzalo proizvodnju. Kada je Henri II, grof Anžua i vojvoda od Akvitanije postao kralj Engleske 1154. godine, glavni izvoznici vina za Englesku su dolina Loare i oblast oko Bordoa.

Trgovina između Flandrije i Italije je bila slaba zbog saobraćajnih teškoća(Gibraltaraski tesnac i Biskajski zaliv kao pomorski putevi). Italijanski trgovci su počeli da koriste ovaj pravac tek u XIV veku, a veliku flotu je slala Venecija. Najbolji put je vodio morem do Marseja, zatim preko Provanse, do doline Rone, a onda je prateći doline Rone i Sone izbijao u istočnu i središnju Francusku i odatle se vrlo brzo stizalo do Rajne, Mozela, Sene i njenih pritoka ili Loare.

Grofovi Šampanje, gospodari ključne oblasti između gornjeg toka Sone i pritoka Rajne, Sene i Loare, su početkom XII veka pretvorili svoje posede u veliku tržnicu. U gradovima poput Troa, Provans i Lanji na Marni su osnovali sajmove. Zvanična valuta sajma bila je trojska livra.

Sajmovi u Šampanji su postali mesto gde su se sastajali trgovci iz Italije i sa severa. Italijani su tu dopremali robu iz Italije(tkanine, mačevi, bojni konji iz Lombardije, svilene tkanine, šećer, začini iz Sirije). Ljudi sa severa su donosili krzna, med itd. Iz Flandrije su stizale tkanine,a iz Engleske kalaj. Tokom XII veka pojavila se čitava mreža sajmova. Episkop Vinčestera održavao je sajam na dan Svetog Gila odmah pored svog stonog grada. Trgovci bi se iskrcali u Sautemptonu i nosli su robu u Vinčester. U istočnoj Engleskoj, u Bostonu, sajam je bio tržnica vune. Do kraja XII veka u Engleskoj su se pojavili italijanski trgovci zbog sirove vune.

Na sajmovima je najčešće obavljana veleprodaja. U XIV veku dolazi do opadanja sajmova u Šampanji i razvoja drugih veza između Italije i severozapada. Mlečani su počeli da šalju galije morskim putem za Englesku i Flandriju. Sredinom XIV veka, skupina severnonemačkih gradova je formirala trgovački savez poznat kao Hanzeatska liga. Oni su sklopili saveze sa gradovima iz cele Nemačke i uspostavili suveozemnu vezu sa Italijom. Iz Venecije i Đenove trgovci su prenosli robu preko alpskih prevoja do Ulma i Augzburga i dalje na sever. Liga je imala postaje na

Severu, u Londonu i Brižu. Pravac se završavao kod Liona gde se održavao veliki sajam koji je zamenio onaj u Šampanji.

2. Uspon gradova

U Francuskoj stari rimski gradovi još su bili sedišta episkopa i grofova, a često su se u njima nalazili i važni manastiri. U Ruanu su se uzdizali Ruanska kula, koja je pripadala normanskom vojvodi, katedrala i veliki manastir Sen Uan. U Parizu, na Il de la Site, nalazili su se katedrala, episkopska palata, stanovi sveštenika i jedna kraljevska rezidencija. Na levoj obali bili su manastiri Sen Ženevjev i Sen Žermen de Pre. Na drugoj obali prema severu bila je opatija Sen Deni. Gradovi su bili središta i svetovne i crkvene vlasti. Svako imanje na kom je gospodar boravio imalo je nekoliko specijalizovanih zanatlija(kovači i oružari), a ako su ga držale velmože takvih ljudi bilo je mnogo više. Dok god su zanatlije bili kmetovi njihova priozvodnja bila je ograničena. Da bi trgovao čovek je morao da ide od mesta do mesta, a kmet nije imao pravo da napusti svog gospodara.

Osnovne povlastice koje su potrebne naselju trgovaca bile su krajnje jednostavne. Oni su morali da postanu slobodnjaci sa pravom vlasništva i neograničenog kretanja. Trgovci i zanatlije su želeli da im se omogući da plaćaju rentu za svoju kuću ili skladište proizvodom svog posla-novcem. Iznos rente po jednom posedu obično je bio određen u povelji. Građanin je morao da se obezbedi od samovoljne zaplene imovine. Novčane kazne za prekršaje takođe su bile često određene. Trgovci su želeli da se sporovi brzo rešavaju pa su mnogi vlastelini davali građanima pravo presuđivanja u tim slučajevima pred tzv. sudom prašnjavih stopala, odnosno trgovačkim sudom. Gradsku upravu najčešće su činili provo(gradonačelnik) i veće uglednih građana.

Gilde

Kod germanskih naroda gilda predstavlja društvo koje pijanči, ali u poveljama je drugačije. To su organizacije koje su građani stvarali da služe njihovim zajedničkim interesima. Nudili su razne vrste osiguranja. Izdržavala je školu u kojoj su se obučavali sinovi njihovih članova. Obično je delovala kao versko bratstvo. Obezbeđivala je svojim članovima monopol u gradskim poslovima. Službenici gilde bili su i gradski zvaničnici.

Trgovci koji su donosili u grad raznovrsnu robu želeli su više cene, dok su zanatlije kao potrošači hteli niže cene i tako je dolazilo do sukoba interesa. To je često dovodilo do izlaska zanatlija iz gilde i stvaranja zanatskih gildi, dok je prvobitna gilda prerastala u trgovačku gildu. U proizvodnji tkanina postojale su gilde predioca, tkača, valjaoničara i bojadžija. Članovi jedne gilde živeli su zajedno u istoj ulici.

Gilda je propisivala cenu i kvalitet proizvoda koji su morali da se održavaju, kao i načine proizvodnje(sprečavanje konkurencije). Radno vreme je bilo ograničeno(da ne bi stekli više radeći duže). Zanatlija je počinjao kao šegrt, a trajanje njegove službe određivala je gilda.

Uvedena je služba kalfe, plaćenog radnika, kao novi stepen između šegrta i majstora. U XIV veku zanatlijske gilde flamanskih gradova digle su pobunu i razbile vojsku koju je protiv njih poslao kralj Francuske, saveznik bogatih trgovaca. Na kraju su u većini gradova predstavnici scih gildi ušli u upravno veće.

Komune

Gradovi koji su stekli šira politička prava uglavnom su to činili silom. Najrašireniji oblik iskazivanja ove sile bio je savez građana povezanih zakletvom koji je nazivan komuna. Najpre su se pojavile u Italiji. Gradom je obično vladao njegov episkop, a plemići sa posedima iz okoline bili su njegovi vazali. Komuna je bio savez zakletih s episkopovim vazalima iz redova plemstva radi rušenja njegove vlasti.

Italiju su preplavile skupine profesionalnih ratnika predvođene iskusnim zapovednicima koji su nazivani kondotjeri. Zanati svih vrsta su cvetali u Lombardiji i Toskani. Toranj u Pizi je podignut u slavu jedne pobede Pizanaca. Po gradovima su se pojavljivale sjajne katedrale, gradske većnice i privatne kuće.

U većini gradova su gibelini podržavali cara, a gvelfi su bili u savezu sa papstvom. Da bi rešili ove sukobe, mnogi gradovi su dovodili neutralnog vrhovnog magistrata, podesta. Na kraju je većina gradova u Lombardiji i Toskani došla pod vlast despota, odnosno diktatora. Ferara je došla u posed drevne plemićke porodice Este. U Firenci su despoti bili političke vođe. Venecijom je vladala oligarhija plemića i bogatih trgovaca.

Krajem XI veka komune su počele da se pojavljuju u Francuskoj i Flandriji. Do početka 12. veka Sen Kentan, Bove, Noajon i Laon su bili pod vlašću komuna. Komuna je sama birala svoje zvaničnike. Njene obaveze prema vlastelinu bile su čvrsto određene tako što se plaćao utvrđeni godišnji iznos i davanjem vojne pomoći.

Trgovci i zanatlije su se obično naseljavali van zidina vlastelinskog zamka ili episkopskog grada,stvarajući podgrađe (fauburg). U Parizu trgovačko naselje se nalazilo na desnoj obali Sene i tu je upravljao provo trgovaca. Il de la Site je ostalo podeljeno između pariskog episkopa i kraljevskog provoa, dok su na levoj obali opati Sen Ženevjeva i Sen Žermen de Prea,a kasnije i rektor univerziteta, imali svaki svoj posed. Narbona je bila podeljena na tri dela: prvim je vladao arhiepiskop, drugim vikont, a trećim gradske vlasti. U Boveu su se komune silom oslobodile episkopa.

Glavna arhitektonska osobina grada bile su njegove crkve(u Londonu ih je bilo čak 120). Ako se grad nalazio visoko nad ostalim zgradama udizala se katedrala. Crkveni tornjevi i zvonici bili su glavno obeležje grada viđenog iz daljine. Posle crkava najviše su se izdizali zamkovi. U Parizu su to bili Luvr i Bastilja. London je imao Londonsku kulu, a u Vinčesteru su kralj i episkop imali zamkove. U XIV i XV veku bogati trgovci su gradili raskošne kamene kuće, poput kuće Žaka Kura u Buržu.

Oživljavanje trgovine je dovelo do velike potrebe za kovanim novcem. Osnovna kovanica bio je srebrni denarij (u Engleskoj peni). Dvanaest njih činilo je jedan solid (šiling), a dvadeset solida jednu livru (funta). Važne valute severne Francuske i Engleske u XII i XIII veku su engleska funta, sterling i livre Pariza, Tura, Anžua i Provansa. U XIII veku kralj Luj IX je propisao da njegov novac, pariska livra, mora biti prihvaćen u svim njegovim zemljama.

U XII i početkom XIII veka međudržavni novčani promet su prevashodno obavljala dva vojnička reda, templari i hospitalci. U XI i XII veku zelenaški poslovi su bili u rukama Jevreja koje hrišćanski zakon nije obavezivao. Pojava zajmodavaca hrišćanske vere učinila je Jevreje suvišnim i oni su u XIII veku proterani iz Engleske i Francuske.

Najpoznatije bankarsko udruženje bila je kuća Mediči. Oni su razvili ,,sistem plasmana robe’’. Finansirali su tkačku proizvodnju. Imali su ispostave, odnosno podružnice, razasute po čitavoj Evropi. U XIV veku iz trgovine engleskom vunom izrasla je jedna od prvih trgovačkih ,,kompanija’’. Propisano je da se sva vuna mora prevoziti u jednu određenu kontinentalnu luku(osnovna luka), a prevoz su vršili samo članovi ,,Kompanije osnovne luke’’. Osnovna luka i sedište kompanije najpre je bio Briž, a kada su Englezi osvojili Kale, kompanija je premeštena u tu luku.

3. Izmenjeno društvo

Oživljavanje trgovine i obnova novčane privrede je za posledicu imalo stvaranje srednje klase-buržoazije ili građanstva. Svi su merilo bogatsvo po pokretnim dobrima, novcu ili robi. Svi su živeli zajedno u gradovima pod upravom gradskih vlasti. Građani i seoski plemići se nisu podnosili. Bogatstvo plemića bila je zemlja, a novac je bio prihod od nje.

Jedna od posledica je i nastanak gradskog proleterijata, kao i veliki porast broja kmetova koji su oslobađani masovno u XII i XIII veku. Kmetstvo je u Engleskoj opstalo do XV veka, u Francuskoj do XVIII veka.

Južna Italija : politika asimilacijeUdruženim snagama Langobardi, Grci i pape, uspešno su iskorenili Saracene s ušća reke Gariljano 915. godine, a bazu u Fraksinetu potpuno su uništili 973. godine. Normanski vitezovi

prvi put se pojavljuju južno od Gariljana 1017. godine i u prvom trenutku su bili ,,kopljanici za iznajmljivanje’’ : male grupe ljudi iz skoro beznačajnih porodica u Normandiji. Normanski vitez Rajnulf postao je grof od Avera 1030. godine i to je bio znak za početak trajnog naseljavanja. Jedni od najpoznatijih su bila brać ade Otvil(Hauteville). Oni su bili među tri stotine Normana koji su se pridružili velikom pohodu Vizantinaca na Siciliju 1038. godine. Viljem de Otvil je 1042. godine postao normanski grof i prihvatio langobarskog princa Gajmara od Salerna za vrhovnog gospodara. Njegov polubrat Robert Gviskvard se vrlo bogato oženio langobardskom princezom Sihelgajtom.

Na sastanku u Kapui 1047. godine, u prisustvu cara Henriha III, normanskim kraljevima se izašlo u susret i potvrđena su njihova prava i posedi. Zakonski je priznato teritorijalno prisustvo Normana. Papa Lav IX(1049-1054) je mislio da iskoristi ovu političku situaciju i da ostvari svoj san o zauzimanju Beneventa. Normani su porazili papske snage u bici kod Čivitatea 1053. godine. Na Sinodu u Melfiju(1059) papa Nikola II je proizveo Ričarda od Aversa, Rajnulfovog nećaka, za kneza od Kapue, a Roberta Gviskvarda za vladara Apulije, Kalabrije i Sicilije. Posle 30 godina vlast na Sicilije je preuzeo Robertov brat, Rožer, ,,veliki grof’’, mada je Palermo pao 1072. godine, a emirat Taormina 1079. godine.

Prisustvo Normana u južnoj Italiji potvrđuju dva događaja :

1) Robert Gviskvard se 1080. godine zakleo na vernost papi Grguru VII

2) Rožer II je krunisan za ,,kralja Sicilije, vojvodstva Apulije i kneževine Kapue’’.

Normani su opustošili Rim 1085. godine i samim tim Grgur VII je postao njihov zarobljenik. Osvajanje Italije i Sicilije je bila važna početna tačka za njihovo međunarodno priznanje. Borbe koje su na Balkanu vodili 1080. godine Robert Gviskvard i njegov sin Boemund Tarentski su ih u očima savremenika učinili istinskim borcima protiv šizmatičkih Grka.

Normani na Siciliji za razliku od Normana u Španiji, nisu sa sobom vodili naseljenike(delovali su kao vladajuća elita). Njihovi kraljevi su nazivani ,,kraljevima Sicilije’’. Na sebe su stavljali odličja vaizantijskog cara. Vlast je i dalje vođena u vizantijskom duhu. Državni organi su bili vizantijski ili muslimanski mada bilo je i normanskih zvaničnika(sudije, komornici i visoki krunski činovnici).

Sicilijanskom kulturom XII veka dominirao je Istok. Muslimanski pisac Ibn Džabar(Jubayr), koji je bio u Palermu 1184. godine, beleži koliko je muslimana zauzimalo državne položaje i da su slobodno ispovedali svoju veru. Pomagali su učene ljude sa istoka : arapskog geografa al-Edrizija koji je svoju Knjigu o kralju Rožeru posvetio Rožeru II, grčkog naučnika Evgenija, koji je Ptolemejevu Optiku preveo s arapskog na latinski, i nekog Enrika, poznatog pod imenom Aristip po Sokratovom učeniku iz Sirakuze, koji je Platonove dijaloge Menona i Fedra preveo sa grčkog na latinski. Oba ova naučnika radila su na dvoru kralja Viljema I (1154-1166). Mnogi su, kao

Jovan iz Solzberija, proslavljenog engleskog naučnika iz XII veka, putovali u Apuliju da bi proučavali grčku filozofiju, dok su se drugi okupljali oko vodeće evropske medicinske škole u Salernu. O kulturi svedoče i mnogi spomenici : dvorska kapela u Palermu, Boemundov mauzolej u Kanosi di Pulja, grčki Pantokrator u apsidi katedrale u Ćefalu, crkva Svetog Nikole u Bariju, izgrađene pod nadzorom italijanskog opata Ilije iz La Kave.

Nomani su bili vešte diplomatei uglavnom su se služili brakovima(Kastilja, Navara, Engleska). Pošto kralj Viljem II nije imao legitimnog naslednika, venčao je svoju tetku Konstancu sa Henrihom, sinom cara Fridriha Barbarose. Posle Viljemove smrti došlo je do građanskog rata 1189. godine. Henrih VI je krenuo na jug da se bori za prava svoje žene. Krunisan je za kralja Sicilije u Palermu 1194. godine.

Krstaška Palestina : kolonijalno iskustvoJerusalim je pao 1099. godine. Prve grupe koje su krenule na takozvani narodni krstaški pohod, predvođene propovednicima Petrom Pustinjakom i Valterom(Sans Avotr), pljačkom su se probijale preko Balkana i stigle do Konstantinopolja u kasnu jesem 1096. godine. Uporno su zahtevali da ih odmah prevezu preko Bosfora u Bitiniju, gde su ih Turci pobili. Mnogo opreznije su bile trupe zapadnih vitezova koji su pre prelaska u Malu Aziju čekali da se glavnina vojske okupi u Konstantinopolju. Pošto su vođe krstaškog rata provele zimu 1096/97. godine u Konstantinopolju, zaključeni su ugovori o uzajamnoj pomoći. Car Aleksije je sklopio neku vrstu sporazuma sa Rajmondom od Sen Žila(Tuluskim) i drugim Francima po kome se car obavezao da će ih štititi kad budu prelazili Anadoliju.

Armija je držala Antiohiju pod opsadom od 21. oktobra 1097. do 3. juna 1098. godine. Tada su ih opkolile islamske snage koje su stigle iz Iraka. Zbog toga su morali da krenu dugim i teškim putem kroz Anadoliju. Rajmond od Ažila, kapelan Rajmonda Tuluskog, krivio je za nesreću koja ih je zadesila raskalašan život u armiji i vrlo slikovito je opisao pokajničke povorke i postove koje su odredili sveštenici. 15. juna je otkriveno, kako se verovalo, sveto koplje kojim je Isus Hristos proboden na krstu. Petar Bartolomeo i Stefan od Valense su došli do mesta gde je koplje bilo sakriveno. Krajem juna muslimanske snage su potučene. Do odlaganja daljeg pohoda je došlo zbog svađe između Rajmonda Tuluskog i Boemunda Tarentskog o tome kome će biti dodeljena uprava nad Antiohijom. Na kraju je Boemund izašao kao pobednik. Optuživao je Aleksija kako je povukao svoju vojsku iz Antiohije i time je prekinuto savezništvo.

Rajmond Tuluski je poveo prvi kontingent snaga ka jugu. Armija se brzo kretala na jug obalom Palestine. Početkom juna ksrtaška vojska se ulogorila pod Jerusalimom. Posle kraće opsade, grad je pao 15. jula 1099. godine, posle strahovitog pokolja jevrejskog i muslimanskog stanovništva.

Jerusalim je sada bio u rukama hrišćana. Plemići kao što su brat kralja Francuske, Hugo od Vermandoa, Robert od Normandije i Robert od Flandrije, krenuli su kući. U Svetoj zemlji muslimani nisu mogli da učestvuju u vladi. Jerusalimska kraljevina i njene pridružene države Edesa, Antiohija i Tripoli bile su preteča kasnijih kolonija. Savremenici su krstaške države u Palestini nazivali Prekomorje(Outremer).

Najprihvatljiviji oblik vladavine bila je kraljevina. Rajmond Ažil je zapisao da je grupa uticajnih plemića ponudila krunu Rajmondu Tuluskom, ali je on odbio(zbog toga što je Hristos razapet u Jerusalimu). Posle nekoliko spletki za kralja je izabran Gotfrid Bujonski dobivši titulu ,,zaštitnik Svetog groba’’(advocatus Sancti Sepulchri). Palestinski istoričar Viljem iz Tira, smatrali su da je on bio prvi kralj Jerusalima. Posle njegove smrti kralj je postao njegov brat Balduin. On je još u toku rata osnovao vojvodstvo u Edesi, koje je sada pretvorio u feudalno dobro krune. Antiohija i grofovija Tripoli su zadržale nezavisnost, ali kada su njihovi vladari uklonjeni i one su potpale pod vlast jerusalimskog kralja. Sredinom XII veka kralj je imao posede u Judeji i Samariji, monopol i prihode. Potomci učesnika Prvog krstaškog rata su imali dovoljno vremena da srede svoju imovinu i međusobnim sklapanjem brakova formiraju klasu plemića.

Prvo Jerusalimsko kraljevstvo je palo 1187. godine u bici kod Hatina(Tiberijada).

Uspon međunarodne trgovineUspostavljanje latinske moći na istočnom Mediteranu podstaklo je razvoj međunarodne trgovine. Širenje trgovine u Italiji počelo je već krajem 9. veka. Dokument datiran s kraja X ili početka XI veka, Honorancie civitatis Papie pruža mnogo podataka o organizovanju trgovine u Paviji. Anglo-Saksonci nisu plaćali taksu(decima), ali su lokalnim činovnicima donosili poklone. Mlečani su poklanjali svilenu odeću i novac, ali su plaćali danak u vidu začina i novca, kao i trgovci iz Salerna, Gaete i Amalfija. Samo hodočasnici nisu plaćali taksu. Gradovi na glavnim putevima južno od prelaza bili su Verčeli, Asti, Verona i Kremona.

Do 1000. godine ulogu najvažnijeg trgovačkog grada Lombardije preuzeo je Milano. Jedan od razloga je politička aktivnost Otona I koji je 952. godine crkvi Svetog Ambrozija dodelio trgovačke povlastice. Amalfi i Venecija imali su razvijenu trgovinu pre 1000. godine. Pisac Ibn Hokal u svom delu Knjiga o putevima i kraljevstvima, napisanom negde 977. godine opisuje Amalfi kao najuspešniji grad u Lombardiji(južna Italija). Amalfi je trgovao sa muslimansim trgovcima, pričalo se da je oko 996. godine napadnuto 200 amalfijskih trgovaca u Aleksandriji(pokazatelj koliko su bili trgovci prisutni).

Venecijanski trgovci su se nalazili u Aleksandriji još u 9. veku. Do kraja IX veka su uspostavili kontrolu trgovačkih puteva u prostranim oblastima Lombardije, dolini reke Po i duž jadranske obale da bi se u X veku njihova moć prostirala do Ankone. Istra i delovi severne Dalmacije su

postali mletački protektorati. Obezbeđivanje slobodne plovidbe Jadranom je bila najvažnija briga Venecije. O sve privilegovanijem položaju mletačkih trgovaca u Konstantinopolju svedoče mnoge carske hrisovulje iz X i XI veka Vasilije II je 992. godine prihvatio da mletačka roba ulazi u Konstantinopolj po nižim carinskim stopama od suparnika. Vek kasnije Veneciji je dodeljena trgovačka četvrt u Konstantinopolju na obali Zlatnog roga. Pizi je 1111. godine dodeljen sopstveni pristanišni vez u Konstantinopolju. Oko 1160. godine svi gradovi su se zakleli na vernost caru.

Trgovci Đenove i Pize razvili su trgovačke veze s muslimanskim gradovima severne Afrike. Đenova preko severnoafričkih luka(Buži) izvozi porhetske tkanine, platno iz Nemačke i Španije i nečešljani pamuk , preradu kože, drago kamenje, mirise, začine...Uvozili su neprerađenu kožu i kožne predmete, žito i stipsu. I Piza je imala trgovačka mesta(fondachi) u Africi.

Ibn Hokal beleži da je u X veku Kajruan bio najveći grad Magreba, poznat po izvozu svile, vune i robinja mulatkinja, dok je Sidžilmasa ubirala znatan prihod od putarina. Đenovski beležnički protokoli otkrivaju dva uobičajena metoda finansiranja trgovačkih ekspedicija :

1) COMMENDA- investitor obezbeđuje novčana sredstva za finansiranje ekspedicije i dobija tri četvrtine od profita

2) SOCIETAS MARIS- investitor koji ostaje kod kuće obezbeđuje tri četvrtine novčanih sredstava, trgovači agent jednu trećinu, a profit se deli na pola.

Postojale su moćne trgovačke italijanske porodice : Volta, Burone i Usodimare.

Sloboda gradova i vlast građanaKomuna, nastala kao zakleto udruženje građana bila je veoma razvijena u Italiji. U Milanu su postojale tri glavne grupe zemljoposednika:

1) CAPITANEI- važni zemljoposednici s imanjima ne samo u selu već i u gradu

2) VAVASSORES- manji zemljoposednici koji su često bili u obavezi prema capitanei-ma

3) CIVES- trgovci i stručnjaci

Moć capitanei-a znatno je ojačala posle 843. godine kada ima je car dodelio zemlju koja je nekada pripadala crkvi. Carevi su tokom XI veka favorizovali vavassores, na račun velikih zemljoposednika, a Constitutio de feudis (1037) im je omogućio da postanu slobodni vlasnici svoje zemlje i smanjio njihove obaveze prema gospodarima. Mnogi su se preselili u Milano i sklapali su saveze protiv velikih zemljoposednika(ovako su nastale komune). Grupe unutar carskih zidina birale su sopstvene vođe-konzule.

Ogorčenje zbog carskih potraživanja(npr. fodrum – namet iz koga se finansirala carska vojska u Italiji) je bila suština političkih zahteva komuna. Car Henrih IV je 1081. godine potvrdio carinske stope u Pizi i prihvatio da ne imenuje markiza u Toskani bez prethodne saglasnosti 12 delegata grada u gradskoj skupštini.

Vođe komune su 1150. godine nazivane konzulima. Njihov broj nije bio stalan. U Veroni je jedan dokument 1140. godine potpisalo 7 konzula, u Orvijetu su 1157. godine postojala 2 konzula, a 1170. i 1172. godine bilo ih je 4. Ispod konzula bio je savet koji su sačinjavali vodeči ljudi grada(u Orvijetu je savet 1200. godine imao stotinu članova). U Veneciju su i dalje moć imale stare vladarske porodice Orzoleo, Kandijani i Morozini. Krajem XII veka nije više bilo popularnog tradicionalnog okupljanja (arengo), a pojavila se nova skupština od 480 članova, Veliko veće(maggior consilio). Njene članove birala su dva predstavnika iz svake sestierije(sestieri), područja grada Venecije. Sistem se izmenio 1185. godine : maggior consilio je sam birao savet 40-orice, koji je obavljao zakonodavne poslove.

Uspon komunalnog oblika vladavine u severnoj Italiji bio je i uzrok i posledica nedostatka jake političke centralne vlasti. Lombardijska liga, koju su formirali gradovi severne Italije 1167. godine, kako bi odgovorili pretnjama cara Fridriha Barbarose bilo je prvo od mnogih sličnih udruženja. Ona se suprotstavljala carskoj vojsci. Mirom u Konstanci 1183. godine car je priznao pravo gradovima da pristupe Lombardijskoj ligi i time je prihvatio pravo gradova na slobodu političkog delovanja. Slično je i papa Hadrijan IV 1157. godine stavio Orvijeto pod svoju zaštitu.

Kako su u XII veku problemi sa frakcionaštvom bili sve veći, izlaz je pronađen u ličnosti podesta, koji je ponekad bio carski predstavnik, ali mnogo češće neutralna ličnost, koja je obavljala tu funkciju samo određeno vreme. U Viterbu se 1170. godine pojavila takva ličnost, rektor, 1171. godine u Orvijetu, a 1174. godine i u Peruđi.

Pad Božjeg gradaManojlo Komnin je ušao u Antiohiju 1159. godine. Posle njegove smrti 1180. godine, u Vizantiji su nastale dinastičke borbe. Aleksije II Komnin vladao je tri godine(1180-1183) i potpao je pod uticaj rođaka Andronika Komnina. Vlast je 1185. godine preuzela porodica Anđela. Bekstvo Aleksija IV Anđela na dvor svog ujaka Filipa Švapskog, pošto je njegov otac car Isak bio svrgnut 1195. godine uvuklo je Nemce u politiku koja je pratila početak Četvrtog krstačkog rata 1202. godine. Konstantinopolj je konačno pao u ruke Latina 12. aprila 1204. godine. Izvori za ove događaje su Novgorodski hroničar i istoričar krstaških ratova Fulher iz Šartra.

Mediteran u doba renesanse(1200-1500)

Papstvo, njegovi neprijatelji i saveznici

Učeni isposnik Joakim iz Fere je umro 1202. godine u Kalabriji. On je razmišljao o ponovnoj klasifikaciji ,,svetskih epoha’’. Podeli na doba Oca i doba Sina dodao je treće, doba Svetoga duha, koje je izjednačeno sa rajem na zemlji. Ulazak u ovo treće doba je bio predviđen za 1260. godinu.

Prvi podsticaj modi apokaliptičnih tumačenja kraja sveta dao je životni put Fridriha II(1194-1250), poslednjeg cara koji se sukobio s papstvom tokom borbi za investituru. Zbog njegove politike prema Muslimanima sa Sicilije, oni su se preselili u ravnice Lucera gde se utvrdila kolonija nevernika kojima su priznata prava na sopstvene običaje i bogosluženje. Fridrih Barbarosa(1152-1190) se pobrinuo da se sukob pape i cara vodi u Italiji. Venčanje njegovog sina, Henriha VI i Konstance, naslednice Sicilije je predstavljalo otvoreno opkoljavanje Rima. Zbog toga se papstvo borilo da njegov sin Fridrih, rođen 1194. godine, ne dobije obe krune.

U doba Fridrihove mladosti papa je bio Inoćentije III(1198-1216). Posle dvostrukog izbora 1197. godine Inoćentije je stupio u savezništvo prvo sa kandidatom Velfa, Otonom od Brunsvika, mada se na kraju pomirio sa Filipom Švapskim, pripadnikom dinastije Hoenštaufena koji se pojavio kao nemački kandidat. Posle Filipovog ubistva, papa se okrenuo Otonu, a nakon razlaza sa njim, okrenuo se Fridrihu kao jedinoj opciji. Time je Fridrih prisajedinio Nemačku Siciliji. Konstanca je imenovala Fridriha za papinog namesnika na Siciliji(papa nije imao punu vlast).

Novi car se 1220. godine vratio u Italiju, koja je postala njegova baza. U početku su njegove akcije bile na Siciliji i u jednom delu čizme(od Napulja ka jugu). Uskoro se obratio severnoitalijanskim gradovima i sazvao konferenciju u Kremoni 1226. godine, sa ciljem da povrati pravo na tu oblast. Zbog toga su gradovi obnovili Lombardijsku ligu. Fridrih je morao da se pridruži krstašima. Kada se vratio bio je suočen sa novim papom Grgurom IX, nećakom Inoćentija III. Nakon što je Grgur IX preminuo, dve godine papa nije bio izabran(Inoćentije IV je bio jedan od izbora). Novi papa se uskoro sklonio u Lion jer je Rim bio nesiguran zbog Fridrihovih akcija i sazvao je sabor na kom je on svrgnut s vlasti.

Fridrih je preminuo 1250. godine. Od tri sina samo je Manfred uspeo da nastavi njegovu politiku i vladavinu Hoenštaufena na Siciliji. Manfred je ubijen u bici kod Beneventa 1266. godine. Pogubljenje Fridrihovog unuka Konradina 1268. godine posle bitke kod Taljakoca označilo je kraj vladavine Hoenštaufovaca.

Uspostavljanje zone uticaja na Siciliji bio je kamen temeljac papske politike protiv Fridriha i zato su tražili saveznike koje su pronašli u Anžujcima. Brat francuskog kralja, Karlo, je bio pozvan da se bori protiv Manfreda u južnoj Italiji. Dovođenje na presto novog, stranog vladaoca, s novom vladajućom klasom i još većim teretom poreza za potpuno nesicilijanske namene, kao što je

ponovno zauzimanje Vizantije, izazvalo je veliku ozlojeđenost, koja je 1282. godine dovela do krvave pobune, ,,sicilijanskog večernja’’ i upućivanja poziva Petru III Aragonskom da preuzme presto. Sledećih 90 godina na prestolu su se smenjivali Anžujci u Napulju i Aragonci na Siciliji. Francuz Urban IV je pozvao Anžujce u Italiju.

Za vreme pontifikata Bonifacija VIII stanje u Italiji je bilo još kritičnije(određene podele unutar zemlje zbog izbora pape). Benedikt Kaetani je nasledio Celestina V 1294. godine. Trebalo je da se izabere 12. papa u periodu od 40 godina! Anžujski kandidat Bonifacije se zainteresovao. Njegov suparnik je bio iz porodice Kolona, ali je Bonifacijev najveći protivnik je bio Filip Lepi. Posledica svih ovih sukoba je prelazak papa iz Rima u Avinjon(Avinjonsko ropstvo).

U XIII veku papstvo se stavilo na čelo najjačeg preporoda tog doba-dolazak fratara. Ideali sv. Franje i sv. Dominika su iskorišćeni za formiranje ,,jurišnih odreda’’, reforme i ponovnog oživljavanja vere.

Italijanski gradovi-države : ideali i stvarnost

Veliki revolucionar sv. Franja, sin imućnog trgovca iz Asizija rastao je u gradskoj sredini. Red koji je on osnovao bio je odlučan da aktivno učestvuje u svetovnom životu, istovremeno se odričući njegovih svetovnih dobara. U Italiji su fratri bili najpoštovaniji gradski red, živeli su od milostinje građana, okupljali su oko sebe pobožne ljude i posvetili se rešavanju mnogih gradskih problema, propovedali, učili i obrazovali sve ljude podjednako.

Uspon papske partije gvelfa(od ,,Velf’’) ili carske partije gibelina(od ,,Bajblingen’’, naziv dvorca, koji je postao i ratni poklič Hoenštaufena) predstavlja složenu sliku podela, saveznika i protivnika u državi koji oblikuju politiku. Glavno uporište gvelfa bila je Firenca. Čim je seosko stanovništvo počelo da se nastanjuje u gradovima odmah su težili da se organizuju po velikim porodicama i srodstvima(consorterie). Statusni simbol consorterie bile su visoke odbrambene kule, koje su postajala glavna obeležja srednjovekovnog grada(nekoliko sačuvanih u San Điminjanu i Bolonji). Krajem XII i početkom XIII veka konzule su zamenili podesta, činovnici koji nisu bili poreklom iz toga grada,a bili su postavljani na osnovu kratkoročnog ugovora s izvršnim vlastima. Kao protivteža obestima vlastele, u mnogim gradovima se stvorila suparnička stranka poznata kao popolo. Aristokratija je bila kontrolisana, a vrhunac te kontrole se može nazreti u Firentinskoj uredbi o pravdi(1293) kojom je vlasteoskim porodicama bilo trajno oduzeto pravo na dodeljivanje javnih funkcija.

Popolo su predstavljali klasno orijentisanu, široku koaliciju, naročito članova velikih esnafa ili manjih udruženja. U Firenci su se javile partije crnih i belih gvelfa(javljaju se unutrašnji sukobi, neka vrsta frakcije). Isključene velikaške porodice bile su zamenjene novim(gente nuova).

U XIII veku gradskoj upravi su bila dodata dva nova stepena:

1) generalno veće-300 ljudi, uglavnom iz porodica dostojnih izbora za takvu funkciju

2) viši izvršni komitet opata- biran na dva meseca čija je dužnost bila da generalnom veću podnosi zakone na usvajanje i da definiše osnovne političke principe.

Vremenom su postale vidljive mnoge mane sistema što je izazvalo formiranje specijalnih tela(balie). ,,Jak čovek’’ kao privremeno rešenje(zbog zloupotrebe vlasti), ili zamena nezavisne vlade komitetom javljaju se već u prvoj polovini XIII veka kada su Uberto Pelavičini i Ezelino da Romano(štićenici Fridriha II) stvorili sebi države u severnoj Italiji.

Sijena je, na primer, bila stabilna za vreme Vlade devetorice(1287-1355). Imala je razvijeni poreski sistem koji je podrazumevao kontrolu contado-a(oblasti iz koje je sakupljan porez). Popis pokorenih teritorija vođen je od 1263. godine. Sijena je bio jedan od najizgrađenijih gradova u Italji do XIV veka kada se kasa ispraznila.

Italija je krajem XIII veka uvela nove komercijalne tehnike- dvojno knjigovodstvo, sisteme kreditiranja, pomorsko osiguranje, vučene menice. Firentinci, Đenovljani, Sijenjani i Lukezi su bili neprevaziđeni kreditori. Mlečani su krajem XIII veka uspostavili mrežu redovnih konvoja galija. Konvoji su plovili ka Crnom moru(Venecija i Đenova osnovali kolonije), Siriji, Egiptu, severnoafričkim lukama od Tangera do Gibraltara, ka Marseju, Egmortu, Barseloni. Uspostavili su potpunu kontrolu nad Jadranom. Pomorska putovanja Marka Pola bila su veoma popularna. Proizvodnja stakla je svoj vrhunac dostigla u Veneciji. Na zapadu je papir počeo redovno da se proizvodi u Fabrijanu.

Italijanske gradove XIII veka najbolje je opisao Dante Aligijeri, Firentinac, u svom delu ,,Božanstvena komedija’’.

Pre prve epidemije kuge, došlo je do opadanja stanovništva i do pojave ekonomskih problema(slom banaka Bardi i Peruci) tokom pete decenije XIV veka. Firenca i Đenova su ekonomski propadale, dok su Venecija i Lombardija uspevale da održe svoj status koliko toliko. Papstvo je tek u ropstvu pod generalom i kardinalom Žilom Albornosom, preduzelo prve ozbiljne mere da srede situaciju u državi. Sklopljeni su mirovni ugovori, a težnje oblasnih feudalaca(signori) bile su ostvarene formiranjem vikarijata. Slaba tačka bila je sever države, posebno Bolonja, oko koje su se sporile Firenca i pape. Rat osam svetaca je isključio Firencu iz crkve. Do vrhunca je došlo kada su se pobunili slabo plaćeni industrijski radnici-čompi(ciompi) koji su nakratko preuzeli vlast. To je bila prva urbana socijalna revolucija u Evropi. U severnoj Italji vladari su pokušavali da uspostave dinastije, kao npr. porodica Viskontijevih iz Milana. Značaj Milana se povećao pojavom Đangaleaca Viskontija koji je uspostavio vlast u severnoj Italiji, većem delu Toskane i u nekim papskim državama. Italija je konačno dobila svog ujedinitelja, grad Milano.

Gradovi su iznajmljivali najamnike, zajedno sa vođama(condottieri ) i tako se spasavali regrutacije. Komune je zamenila despotska ili vlastelinska vladavina. Samo su Firenca, Sijena i Venecija uspele da održe kakvu-takvu politiku.

Konsolidacija i ekspanzija

Početkom XV veka u Italji je postojalo 5 glavnih centara moći: Milano, Napulj, Firenca, Venecija i papstvo. Između Firence i Milana 1423. godine je buknuo rat koji je trajao 22 godine. Firenca je u taj rat uvukla Veneciju. Tokom ratovanja vođe su bila dvojica condottier –a : Nikola Pičinino na strani Milana i Frančesko Sforca na strani Firence(ali je ratovao i na strani Milana), njega je pri kraju rata napao Alfonso od Napulja. Filip Mario Viskonti je umro 1447. godine. Sforca, koji se oženio kćerkom Filipa Marija je postavio pitanje nasleđa, kao i Alfonso. Nakon tri godine, Sforca je pobedio. Milano i Venecija su 1454. godine sklopili Lodijski mir, a posle njega je došlo do opšteg pomirenja i formiranja Italijanske lige. Mir je trajao 40 godina.

Posebno značajne ličnosti su bili Alfonso od Aragona i Kozim Mediči,a Sforca je postao vojvoda Milana. Napulj je dobio agresivnog monarha Ferantea(1458-1494). Do prve ozbiljne pretnje savezu došlo je kada je Siksta VI prekinuo odnose sa Firencom. Mir je bio ugrožen i 1494. godine Italija je bila u ratu koji je trajao desetinama godina. Francuska i Španija su pretendovale na titule u Italiji.

Nove ideje, novi pravci

Plan da se Kolumbu dozvoli da ispita mogućnost da se do Kataja i Indije stigne zapadnim pravcem preko mora prvi je zamislio Firentinac Paolo Toskaneli, koji je o tome pisao ispovedniku portugalskog kralja 1474. godine. Interesovanje za geografiju i kartografiju je počelo da se javlja, naročito posle objavljivanja Ptolemejeve Geografije na latinskom, koju je preveo jedan Firentinac 1409. godine. Ovo je samo jedna komponenta novog pokreta-humanizma.

U XIII veku zajedno sa studijama prava učila se i ars notari(pisari) uglavnom u Bolonji. Uz nju su se razvijale i ars dictaminis(pisanje) i ars rhetorica(govorništvo). Govornička veština se naročito učila u Toskani. Najistaknutiji među humanistima XIV veka bio je Firentinac Frančesko Petrarka, otac humanizma koji je veći deo života proveo blizu Avinjona.

Naučnici, kao Flavio Bjondo sa raspravama o italijanskoj topografiji i istoriji, ili Kirijak iz Ankone sa svojom zbirkom antičkih spisa su sledili potragu za materijalnim ostacima što je cilj humanizma. Dolazak Manojla Hrisdarija kao predavača na Univerzitetu u Firenci 1396. godine najavio je početak prevođenja sa grčkog, proces koji je nastavljen tokom celog XV veka. Razumevanje tekstova je podazumevalo određena filološka znanja, koja su posebno

uzdigli ,,teorija prevođenja’’ Leonarda Brunija, firentinskog kancelara i Lorenca Vale, oca moderne filologije.

Kada je Pođo Brakolini otkrio Kvintilijana i kompletne tekstove Ciceronovih De oratore , humanisti su u njima našli osnovu klasičnog latinskog besedništva. U njegovim korenima se nalaze principi ravnoteže, prikladnosti(decorum) i harmonije (concinnitas) – principi estetike. Poslednji odeljak Ciceronovog De oratore je nadahnuo humaniste da stvore ideal govornika kao odgovornog građanina koji svoju veštinu koristi za dobro države. Nova ideologija-civicizam, nalazila se u delima Remiđija de Đirolama, dominikanca i Danteovog učitelja s kraja XIII veka. U XIV veku, Marsilije iz Padove je razradio naprednu ideju o republikanskoj, ili bar predstavničkoj vladi.

Obrazovni program humanista u početku je bio formulisan kao odbrana od neprijateljski nastrojenih sveštenika kojima se nije dopadalo obnavljanje klasičnih uzora jer su smatrali da to može da izazove pojavu paganizma. TU mogućnost su kasnije isprobali Vitorino de Feltre u Veneciji i Gvarino iz Verone na dvoru u Mantovi. Obrazovanje je bilo i prvi plod humanizma koji je prenet i preko Alpa.

Centar razvoja likovne umetnosti bio je u Firenci. Đoto je početkom XIV veka uveo prostorno predstavljanje i majstorstvo fresko-slikarstva. Grad su ukrašavali Bruneleski, Donatelo, Gibert, Mazad i naučnik Alberti. Nicale su građevine poput dominikanske crkve Santa Marija Novela, Santo spirito(Sveti duh) i Sveti Lorenco.

Sredinom XV veka pažnja se preusmerila na Rim u kojem se pod rukovodstvom pape Nikole V skupljalo društvo erudita. Nekoliko papa su bili renesansni prinčevi : Pije II(raniji humanista Eneja Silvije de Pikolomini), Pavle II (obnovitelj starog izgleda i sjaja Rima) i Silvije IV. Kultura je bila prava oblast u kojoj su manje sile- Gonzage od Mantove, Este od Ferare- mogle da nadjačaju veće sile.

Koncil u Konstansi je pružio šansu Pođu Brakoloniju da istraži obližnje manastire. Putovanja Italijana Eneje Silvija Pikolominija su pomogla da se ljudi zainteresuju za delovanje humanista i za međunarodne veze sa drugim dvorovima.

ŠPANIJA

Ekspanzija rimokatoličkog hrišćanstva : Španija – pogranično društvo

U Španiji se pokret poznat kao rekonkvista često povezivao sa političkim delovanjem i označavao vojnu ekspanziju hrišćanskih kraljeva obuzetih idejama krstaških ratova, što je

neumitno i neopozivo dovelo do osvajanja mislimanskih država na jugu, ali prvi podsticaj je došao iz potpuno drugih razloga.

Istorijski razvoj događaja na Iberijskom poluostrvu se označava kao ,,pogranično iskustvo’’. To je bilo vreme heroja poput Sida(Rodrigo Diaz de Vivar, 1043-1099). Dve grupe hrišćanskih država bile su na severozapadu i na jugoistoku Mesete, velikog centralnog platoa Španije. Kralj Ordonjo II je 914. godine preneo sedište kraljevstva Asturije u Leon, i iz tog novog centra, na raskrsnici puteva za Galiciju i Asturiju, i ka rekama Duero i Ebro, kraljevi Leona su zaustavili prodor muslimanskih snaga sa juga. Za vreme grofa Fernana Gonzalesa, sredinom X veka Kastilja se odvojila od Leona i proglasila nezavisnim kraljevstvom. Istočno od Mesete, u podnožju Pirineja, bio je drugi centar hrišćanske moći. Od grofovija u sastavu Karolinške marke stvorene su nove države : Navara, Aragon (kraljevstvo 1035. godine) i na obali Mediterana katalonske oblasti, pod vođstvom grofova od Barselone. Prvi uspesi su postignuti kada su stanovnici iz Asturije i Galicije krenuli na jug ka reci Duero. Do 1085. godine Kastiljanci su stigli do Taga, a početkom XII veka Aragonci i Katalonci su učvrstili svoje snage u dolini reke Ebro.

Na jugu su se taifa - ,,stranački kraljevi’’ – međusobno borili, i tako postajali lak plen za takozvani sistem ,,zaštitnog reketa’’koji su im nametali susedni hrišćanski moćnici. Sastojao se u plaćanju parias, određene naknade za vojnu pomoć protiv njihovih muslimanskih rivala. Parias je hrišćanskim vladarima omogućavao redovan prihod- Alfonso VI je od ’Abd Alaha, upravitelja Granade, uzimao 30 000 dinara ličnog učešća, i još 10 000 dinara godišnje.

U X veku, migracijom mozarabljana (arabiziranih hrišćana) ka severu i podsticanjem kolonista sa severa Pirineja, stvorena je naseljenička populacija koja je mogla da učvrsti uspehe hrišćanskih pljačkaša. Postojao je veliki broj slobodnih zemljišnih poseda po selima i oslobađanje od gradske takse(fueros ili cartas pueblas), čime je stanovništvo tih teritorija dobijalo većii stepen autonomije.

Novoosvojene gradove, kao na primer Salamanku, Gvadalaharu i Avilu- sa velikim kamenim zidinama i 88 kula-kontrolisali su sami građani, a njihovi fueros su iznalazili načine da se organizuju za ratna dejstva i u napadu i u odbrani. U društvima pograničnih regiona bogatstvo se moglo lako steći organizovanom pljačkom, tako da se ljudim skromnog porekla pružala prilika da vrlo lako uđu u društvo vitezova-konjanika(caballeros) koji su svoj status sticali junaštvom, a ne rođenjem, ili u grupu hidalgos-ljudi neznanog porekla koji su uživali isto poštovanje kao i niže plemstvo.

Toledo je pao 1085. godine i prešao je u ruke Alfonsa VI od Kastilje(1065-1109). Sva zemlja severno od Taga je bila u hrišćanskim rukama, ali su snage iza Pirineja donele sa sobom sopstveno shvatanje i kulturu. Po rečima arapskog hroničara al-Makarija, Alfonso I Ratnik(1104-1134), kralj Aragona i Navare je pozvao hrišćanski narod u rat da nastave osvajanje gradova na

reci Ebro. O napadu na Saragosu raspravljano je u Toledu 1118. godine. O planovima opsade su raspravljali provansalski plemići kao što su Gaston od Bearna, Centulo od Bigore i Bernar, vikont od Karkasona, koji su učestvovali u borbama u Svetoj zemlji. Papa Gelasije II je dao oproštaj grehova svim učesnicima i tako je na osnovu revidirane bule Eugenija III Divina Dispositione(1148), položen temelj potpunom priznavanju Španije kao teritorije na kojoj počinje krstaški rat. Osnivani su vojnički redovi red kalatrava 1158. godine i santjago, koji je 1175. godine dobio papski blagoslov.

Posle pada Toleda, al-Mu’ tamid od Sevilje se obratio almoravidskim vladarima severne Afrike u borbi protiv Alfonsa VI. Almoravidi i njihovi naslednici Almohadi su kontrolisali muslimansku Španiju tokom skoro celog XII veka. Tek kada je Rodrigo Himenez de Rada, arhiepiskop Toleda, propovedao o koristi krstaškog rata po Italiji, Francuskoj, Nemačkoj i Provansi, okupila se velika hrišćanska vojska i nanela težak poraz Almohadima u bici kod Las Navas de Tolose 1212. godine.

U Toledu se pojavila vrlo uticajna prevodilačka škola koju je vodio Italijan Điraldo iz Kremone(oko 1114-1187). Škola je posvećivala pažnju naučnim radovima kao što su dela muslimana Averoesa iz Kordove(1126-1198) kao i grčka učenja. Ugledni opat Klinija Petar Prečasni(Venerabilis), prilikom posete Španiji 1141. godine, naložio je timu u Toledu(Englez Robert, verovatno iz Ketona u Ratlandu; Herman sa severa Balkana, mozarapin Petar iz Toleda i musliman Muhamed takođe iz Toleda) da se Koran i neki kraći muslimanski tekstovi prevedu na latinski. Izuzetni naučnici, kao što je bio Mojsije Majmonid(1135-1200), možda najveći poznavalac Tore, dao je specifično jevrejsi doprinos kulturnim dostignućima toga doba. Petar Alfonsi (preobraćeni Jevrejin Mojsije Sefard) je uticao svojim radovima na uvođenje istočnjačkih priča u književnost Zapadne Evrope.

Ogromna hrišćanska vojska je 1212. godine porazila almohadske snage u bici kod Las Navas de Tolose, tački na ulazu u dolinu reke Gvadalkivir. Kralj Ferdinand III od Kastilje(1217-1252) je 30-ih godina XIII veka posle ujedinjenja Kastilje i Leona, ponovo krenuo u borbu, a 1236. godine je muslimanima zadao veliki udarac osvojivši Kordovu, nekadašnju prestonicu kalifata. Mursija je prihvatila njegovu vrhovnu vlast 1243. godine, a Jakov 1246. godine. Sevilja je kapitulirala posle opsade 1248. godine. Energični Jakov I Osvajač od Aragona(1213-1276) osvojio je Majorku 1229. godine, a potom i Minorku i Ibicu, kao prvi korak ka stvaranju Aragonskog kraljevstva na Mediteranu, 1238. godine zauzeo je grad Valensiju, a 1245. godine i celu njegovu oblast. Naporedo s tim osvajanjima išla su i portugalska osvajanja ka jugu, da bi 1249. godine bili pokoreni svi gradovi duž južnog obalskog regiona. Samo su neki planinski delovi na jugu Granade ostali pod muslimanskom vlašću.

Na teritorijama koje je osvojila Kastilja muslimanima su oduzimali zemlju i, iz bezbednosnih razloga, nasilno ih udaljavali iz gradova; oni su često bežali u Granadu. Južna Kastilja je ponovo postala tipična pogranična država, s privredom zasnovanom na proređenim posedima moćnih

barona(vlasnika prostranih latifundija ) i sa vrlo slabim ekonomskim napretkom. U Valensiji je muslimansko stanovništvo ostalo u velikom broju. Katalonska Barselona, možda jedini španski grad tog vremena koji je kao veliki trgovački centar, uspešno konkurisao italijanskim gradovima, postala je vremenom središte cele aragonske ekonomije.

Osim muslimana, i Aragon i Kastilja su u velikoj meri zavisila od male zajednice Jevreja. Španije je tokom nekoliko vekova predstavljala sponu tri kulture(španska, muslimanska, jevrejska). Po tome je Alfons X Mudri Kastiljski postao simbol rekonkviste i nazvan ,,kraljem triju religija’’.

Španija je bila uvučena u neke međunarodne probleme(Stogodišnji rat). To učešće u međunarodnoj politici odlikuje Aragon, koji je već krajem XIII veka imao prostrano carstvo na zapadnom Mediteranu, uključujući Siciliju i Sardiniju, a interese u južnoj Francuskoj. Najrazorniji bio je dugotrajni građanski rat posle smrti Alfonsa XI Kastiljskog 1349. godine(on je bio jedini evropski vladar koga je pokosila kuga), u kome je vanbračni sin Enrike od Trastamara preuzeo presto Alfonsovom bračnom sinu Petri(Pedru) Surovom, 1369. godine. Razvoj predstavničkih institucija u Aragonu(cortes) davalo je plemstvu i drugim staležima važnu političku ulogu na štetu kralja. Uspostavljeni su bliski odnosi između krune i njenih podanika, poznato kao paktizam.

Od sredine XIV veka sukobe je izazvala dinastija Trastamara. Oni su stupili na presto Kastilje 1369. godine. Pokušaj da 1383. godine svoju vlast prošire i na Portugal doveo je do opštenarodne pobune i stupanja na presto dinastije Avis. Trastamare su 1412. godine osvojile presto Aragona.

Nezadovoljstvo je mnogo ranije počelo preteći da se iskaljuje nad Jevrejima. Talas pogroma je 1391. godine započeo u Sevilji i za samo dva meseca se proširio na celu zemlju. Taj događaj je predstavljao prekretnicu. Došlo je do zaoštravanja odnosa prema nehrišćanskom stanovništvu, što je krajem XV veka kulminiralo donošenjem programa nasilnog pokrštavanja i proterivanja.

Uporedo s razvojem trgovine vune(zbog Stogodišnjeg rata u Engleskoj je proizvodnja propala), napredovala je i industrija prerade vune, a u kastiljskim lukama-Santanderu i Sevilji-počela je da se razvija brodogradnja. To je kastiljansku trgovinu dovelo u vode Atlantika.

Izabela od Kastilje se borila za presto sa Joanom, verenicom portugalskog kralja, i da je Joana pobedila, došlo bi do ujedinjavanja kruna Kastilje i Portugala. Ferdinand je sam vladao u Aragonu, zajedno s Izabelom u Kastilji, iz koje nije mogao da ode bez njenog pristanka. Nazvani su ,,katolički kraljevi’’ jer ih je venčao papa.

Aragon je imao svoje interese na istoku, na Mediteranu. U spoljnjoj politici i trgovini interesi Kastilje bili su usmereni na Atlantik, sever Evrope i eventualno na ostrva na Atlantiku pa i dalje. U Kastilji je vraćena istitucija hermandades, gradska milicija, kao dodatno sredstvo provere;

monarsi su i dalje vlastelu koja je radila u administraciji zamenjivali univerzitetski obrazovanim profesionalcima(letradosima). Od vlastele je stvorena klasa dvorana, koja je zavisila od milosti monarha. U isto vreme vladari su priznali njihovo pravo na prihode od oporezivanja, a posredno su ih obeštetili tako što su im dodelili široke privilegije kao članovima meste- udruženje vlasnika stočnog fonda, u kojem su bile mnoge aristokratske porodice. Ferdinand je sve to sproveo u Kastilji; za 37 godina svoje vladavine, on je u Aragonu ukupno boravio nešto manje od 7 godina. U njegovom odsustvu vicekraljevi Aragona i parlament nastavili su da rukovode državom i sprovode neke reforme, naročito u Kataloniji, u kojoj je Ferdinand pokušao da zaleči rane nedavnog građanskog rata i da podstakne ekonomski oporavak.

Rat za osvajanje Granade-koji je bio krstaški i koji je finansiralo papstvo-počeo je 1481. godine kao odgovor na provokaciju kralja Granade i trajao je jednu deceniju. Pobeda je izvojevana 1492. godine zahvaljujući neslozi među muslimanskim vođama. Jevreji su proterani 1492. godine. U Granadi su muslimanima, mirom od 1492. godine, garantovana prava na ostanak i propovedanje sopstvene vere, ali u sledećih 10 godina pripadnici čvrste linije u crkvenim redovima izuzetno su vešto delovali, tako da su 1499. godine muslimani u Granadi mogli ili da prihvate hrišćanstvo ili da napuste grad,a to se 1502. godine proširilo i na muslimane u Kastilji. Oni koji su ostali dalje su obespravljivani, kao i jevrejski conversi , donošenjem propisa o čistoti krvi( limpieza de sangre ), kojim im je bilo zabranjeno da stilu javna zvanja i obavljaju važne funkcije.

Inkvizicija je osnovana u Kastilji i Aragonu radi kontrolisanja pravovernosti svih preobraćenika iz judaizma. Dve grane su se 1483. godine ujedinile u jednu instituciju, prvu koja je povezivala oba kraljevstva. Inkvizicija nikad nije bila, niti je ikada postala, tajna legendarna policija! Ferdinand i Izabela su se uvek opredeljivali za podudarne mere, dajući prednost osvajanjima i mesti , isterujući muslimane i Jevreje. Istu osvajačku moć Kastilja je pokazala i tokom osvajanja Novog sveta. Još pre Izabeline smrti, 1504. godine, doneti su precizni zakoni kojima su utvrđeni statusi tadašnjih i budućih španskih kolonija.

Priča o istraživanjima Atlantika, koje je dostiglo vrhunac Kolumbovim otkrićem Novog sveta, veoma je duga, i zasluga je Portugalaca u prvom redu. Od tri istraživačka područja: ostrva u Atlantiku, obale Afrike, a zatim i Novog sveta-Portugalci su istraživali prva dva. Portugalci su počeli program osvajanjem Seute, blizu Gibraltara, od Mavara 1415. godine. U XIV veku su i Portugalci i Kastiljanci posećivali Kanare. Kastiljansko pravo na teritoriju je potvrdio papa, 1479. godine , što je nateralo Kastiljance da se prihvate dugotrajnih borbi za pokoravanje autohtonog Guanke stanovništva. I Madera i Azori su u XIV veku bili poznati, a Portugalci su ih kolonizovali ( Maderu od 1424. godine, Azore od 1439. godine). Zelenortska ostrva su otkrili Portugalci 1462. godine.

Otkrivanje Gvineje bilo je veoma važno. Putovanja morem postala su veoma popularna zbog zlata, koje je bilo potrebno Evropi, robova i legendarnog bogatstva Afrike. Verski motiv je takođe bio važan(prelazak pagana u hrišćanstvo). Postojala je tendencija(grupa kod Džonija obožava ovu reč ) da se stupi u vezu sa legendarnim hrišćanskim kraljem Istoka, Jovanom Etiopljaninom(1497. godine Vasko de Gama, krećući na svoju plovidbu za Indiju oko Rta dobre nade, poneo je pismo za Jovana). Tvorac i pokretač portugalskog nadiranja bio je Henrih Navigator. Portugalski planovi su se zasnivali na postepenom sticanju znanja i uspostavljanja veza sa zapadnoafričkom obalom; nisu imali mnogo sreće na Atlantiku(nešto ranije su Španci preoteli Kanare). Mada je Kolumbo plovio pod pokroviteljstvom Kastilje, troškove su snosli Đenovljani.