sistem za podršku razvoju malih i srednjih...

PANEVROPSKI UNIVERZITET "APEIRON"

BANJA LUKA FAKULTET POSLOVNE EKONOMIJE

Mirko Okolić

SISTEM ZA PODRŠKU RAZVOJU MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA

Magistarski rad

MENTOR Prof. dr Željko Baroš

Banja Luka, 2007.

Mirko Okolić SISTEM ZA PODRŠKU RAZVOJU MSP

2


3

S A D R Ž A J

UVOD ……………………………………………………………………….. 6 1. Stanje u našem društvu, privredi i ekonomiji .......................…………..7 2. Hipoteze u istraživanju..........................................................................9 3. Ciljevi i zadaci u istraživanju............................................................. 11 4. Metodologija istraživanja .................................................................. 12 I. DEFINICIJE PREDUZETNIŠTVA I MSP ……………………………….14 1. Ekonomska škola preduzetništva ..................................................... 15 2. Različiti koncepti preduzetništva....................................................... 18 3. Preduzetništvo u pravnoj nauci......................................................... 20 4. Preduzeće – privredno društvo......................................................... 24 5. Definicija malih i srednjih preduzeća................................................. 28 II. MSP I NACIONALNE EKONOMIJE ..................................................31 1. Mala privreda u razvijenom dijelu svijeta .......................................... 32 2. Evropska povelja o malom preduzeću .............................................. 35 3. Mala preduzeća u zemljama u razvoju.............................................. 40 4. Mala i srednja preduzeća u bivšoj Jugoslaviji ................................... 40 5. Mala i srednja preduzeća u privredama u tranziciji ........................... 41 6. Poslovanje malih i srednjih preduzeća u Bosni i Hercegovini............ 45 7. Mala i srednja preduzeća u Republici Srpskoj .................................. 46 III. POSLOVANJE I RAZVOJ MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA........51 1. Osobine preduzetnika i uspješnost preduzeća.................................. 52 2. Preduzetnik i/ili vlasnik ..................................................................... 56 3. Inovacije u malim i srednjim preduzećima ........................................ 57 4. Razlike između malog i velikog preduzeća ....................................... 61 5. Uspješnost malih i srednjih preduzeća.............................................. 63 6. Faze u rastu i razvoju malih preduzeća ............................................ 67 7. Konkurentnost malih preduzeća ....................................................... 69 8. Upravljanje malim i srednjim preduzećima........................................ 72


4

IV. POTREBE MSP ZA POSLOVNIM USLUGAMA ............................ 76 1. Marketinški pristup u definisanju sistema podrške MSP.................... 77 2. Poslovne funkcije malih i srednjih preduzeća.................................... 78 3. Potreba za poslovnim uslugama MSP u Bosni i Hercegovini

(rezultati istraživanja SEED-a) .......................................................... 79 V. NEFINANSIJSKA PODRŠKA RAZVOJU MSP …………………… 90 1. Razvojni nivo i uslovi privređivanja................................................. 91 2. Zakonski i administrativni uslovi razvoja MSP................................. 96 3. Osnovna struktura institucionalne podrške MSP............................. 98 4. Agencije za razvoj malih i srednjih preduzeća .............................. 100 5. Zavod za zapošljavanje Republike Srpske ................................... 103 6. Komorski sistem i poslovna udruženja.......................................... 104 7. Međunarodni projekti.................................................................... 105 8. Edukacija ..................................................................................... 106 9. Poslovni inkubatori....................................................................... 108 10. Zadrugarstvo................................................................................ 118 11. Lanci isporuke vrijednosti potrošačima i klasteri ........................... 118 12. Franšizing sistem ......................................................................... 121 13. Internacionalizacija malih i srednjih preduzeća ............................ 122 14. Mogući pravci razvoja nefinansijske podrške MSP........................ 125 VI. FINANSIJSKA PODRŠKA RAZVOJU MSP ……………………….128 1. Finansijski menadžment MSP ........................................................ 129 2. Finansiranje malih i srednjih preduzeća.......................................... 131 3. Finansiranje MSP u Bosni i Hercegovini ........................................ 138 4. Kreditno garancijski fondovi............................................................ 141 5. Fondovi za razvoj ........................................................................... 145 6. Mikrokrediti..................................................................................... 147 7. Finansiranje porodičnog biznisa ..................................................... 148 8. Proces investiranja u mala i srednja preduzeća. ............................ 152 VII. STRATEGIJA RAZVOJA MSP U REPUBLICI SRPSKOJ ...........156 VIII. REZIME I ZAKLJUČNA RAZMATRANJA ………………………..161 LITERATURA .................................................................................... 171


5


6

UVOD

1. Stanje u našem društvu, privredi i ekonomiji 2. Hipoteze u istraživanju 3. Ciljevi i zadaci u istraživanju 4. Metodologija istraživanja


7

1. Stanje u našem društvu, privredi i ekonomiji

Naše društvo suočeno je sa brojnim problemima, koje je moguće sistematizovati u sljedeće grupe:

- saniranje posljedica ratnih zbivanja na teritoriji Bosne i Hercego-vine;

- funkcionisanje države i njenih entiteta; - sprovođenje tranzicionih promjena ili prelaska sa

socijalističkog na kapitalistički sistem funkcionisanja privrede i društva; - uspješno integrisanje u novo, bitno promijenjeno svjetsko okru-

ženje ili novi globalizovani svijet; - dinamiziranje privrednog razvoja. Prema visini nacionalnog dohotka po stanovniku naše društvo

nalazi se na pretposljednjem mjestu u grupi zemalja u tranziciji. Siro-maštvo i izražena nezaposlenost sami po sebi čine ogroman problem koji usložnjava rješavanje i svih ostalih manjkavosti u privredi i društvu.

U aktivnostima na rješavanju prisutnih problema u privredi i druš-tvu dominantna je afirmacija:

- privatnog sektora privređivanja; - preduzetništva; - malih i srednjih preduzeća (MSP). Danas su veoma prisutna mišljenja da su preduzetništvo i mala i

srednja preduzeća osnovni i najznačajniji faktor rješavanja brojnih pro-blema u obezbjeđivanju uspješnosti privređivanja i dinamiziranju ukup-nog privrednog razvoja. Prosječno obrazovan i informisan građanin mo-že steći utisak da ukupan ekonomski razvoj društva zavisi samo od raz-voja preduzetništva i malih i srednjih preduzeća u privatnom sektoru. Preduzetništvo i MSP neosporno imaju veliki značaj za rješavanje pro-blema nezaposlenosti, uspješnosti poslovanja i privredni razvoj društva, ali nisu jedini, niti najznačajniji faktor za rješavanje ovih problema. Sve ovo upućuje na potrebu objektiviziranja ključnih faktora i subjekata raz-voja naše ekonomije i objektiviziranja mjesta preduzetništva te malih i srednjih preduzeća u razvoju nacionalne ekonomije.

Priča o razvoju preduzetništva i MSP i njihovom doprinosu pri-vrednom razvoju zahtijeva i niz dopunskih preduslova i objašnjenja.

Kičmu privrednog razvoja savremene ekonomije čine velike izvoz-no orijentisane korporacije. One vrlo često organizaciono statusno


8

čine strateška partnerstva mnogih većih preduzeća i okupljaju manja preduzeća, kooperante.1

Kod nas se veoma malo govori o privatizaciji, ulozi i mjestu velikih preduzeća u programskom, tehnološko-razvojnom i tržišnom restrukturi-ranju privrede i njihovoj ulozi i statusu u odnosu na stabilan i dinamičan razvoj malih i srednjih preduzeća.

Dugoročno opstajanje i jačanje malih i srednjih preduzeća pret-postavlja određeni razvojni nivo sredine u kojoj se umjesto "svaštarenja" svojstvenog društvima na nižim nivoima razvijenosti ide na visoku proiz-vodnju, podjelu rada u kojoj su nekolicina preduzeća subjekti te podjele rada. Osim toga, kvalitetan razvoj ovih preduzeća pretpostavlja viši nivo životnog standarda i takvu strukturu potreba u kojoj malo preduzeće sa svojim proizvodom (za tržišno ciljnu grupu) ima kvalitetno mjesto.

Da bi sektor male privrede bio značajan faktor poslovanja i pro-mjena u privredi, neophodno je da ima znatno dužu tradiciju od one koju ima na našim prostorima i treba da je u mnogo većem stepenu rezultat preduzetničkih ponašanja nego što je to slučaj kod nas. Brojna naša preduzeća rezultat su egzistencijalne prinude. Suviše mnogo imamo mikropreduzeća, a nedovoljno srednjih, koja su bitna za ozbiljniji dopri-nos privrednom razvoju društva.

Savremena teorija i praksa poslovanja i razvoja malih i srednjih preduzeća pokazuju da uspješnost poslovanja i razvoj ove grupe pre-duzeća i ovog privrednog segmenta uveliko zavise od sistema njihove nefinansijske i finansijske podrške. Sistem nefinansijske i finansijske po-drške nije značajan samo u društvima u kojima se rađaju i razvijaju mala preduzetnička preduzeća: on je izuzetno značajan i u razvijenim ekono-mijama. Za razliku od velikih preduzeća ili kompanija, mala i srednja pre-duzeća nikada ne mogu da obezbijede one proizvodne i razvojne kapa-citete koji su potrebni za samostalno i uspješno funkcionisanje i jačanje. Dio tih proizvodnih i razvojnih kapaciteta za dugoročno uspješno poslo-vanje i jačanje ova preduzeća treba da obezbjeđuju kroz kvalitetan si-stem podrške.

Sistem podrške poslovanju i razvoju malih i srednjih preduzeća čini strukturu planiranih i koordiniranih aktivnosti i mjera koje preduzimaju različiti subjekti na različitim nivoima odlučivanja. Jedan od naših proble-ma koji je primjetan na primjeru podrške MSP je u tome što se mnogo češće opredjeljujemo za nezavisne u odnosu na hijerarhijske među-zavisne aktivnosti. Rezultat ovakvog pristupa je ne samo u tome što ne ostvarujemo sinergetski efekat sistema mjera i aktivnosti već što vrlo 1 Lojpur A.: Menadžment, Ekonomski fakultet, Podgorica, 1995, str. 46.


9

često neke od preduzetih aktivnosti ne mogu da odbace željeni rezultat i efekat.

2. Hipoteze u istraživanju Preduzetnici i mala i srednja preduzeća su heterogena struktura

individua, radnji i preduzeća i nije ih moguće jedinstveno tretirati. Start up preduzeća nisu i ne mogu se identično tretirati s preduzećima sa dužim background-om. Preduzeća koja su oduvijek bila privatna nisu isto što i preduzeća koja su to postala u procesu privatizacije. Radnje nisu isto što i preduzeća, a mikropreduzeće nije isto što i srednje, odnosno preduzeće u oblasti trgovine i usluga nije isto što i proizvodno preduzeće. U doma-ćim analizama i u sistemima za podršku njihovom poslovanju i razvoju sva ova preduzeća najčešće se tretiraju kao homogena skupina.

Start up preduzeća i radnje imaju značajno mjesto u rješavanju problema nezaposlenosti i socijalnih problema, ali ne i u rješavanju pro-blema dinamiziranja privrednog razvoja. Ključno mjesto u dinamiziranju privrednog razvoja imaju nešto veća proizvodna preduzeća, koja nisu fokusirana na lokalno i nacionalno tržište, već razmišljaju i rade na iz-lasku na strana tržišta i na uključivanju u strukture internacionalizovane proizvodnje. Pažnja analitičara i ukupnog sistema podrške razvoju malih i srednjih preduzeća u našem društvu u mnogo većem stepenu fokusi-rana su na start up preduzeća i mikropreduzeća nego na ovu za eko-nomski razvoj zemlje izuzetno značajnu skupinu preduzeća.

I pored visoke inventivnosti, fleksibilnosti i mobilnosti mala i sred-nja preduzeća naročito u prvim godinama svog životnog vijeka bilježe visoku stopu mortaliteta. Neka se suočavaju s bankrotstvom i bivaju likvi-dirana zbog pogrešnog izbora oblasti angažovanja, a neka zbog neri-ješenih pretpostavki uspješnog poslovanja i jačanja. U analizama i raz-voju sistema za podršku poslovanju i razvoju ovih preduzeća nedovoljno se čini na razlikovanju preventivnih i kurativnih aktivnosti ili na razlici između tekućeg poslovanja i razvoja preduzeća. U svim ovim slučaje-vima stanje i potreba za medikamentima kod pacijenata je različita jer jednim medikamentom nije moguće riješiti sve zdravstvene probleme.

Prema tome, i u mnogo razvijenijim sredinama mala i srednja pre-duzeća zahtijevaju kvalitetan sistem podrške. Kao što sama riječ kaže, u pitanju je sistem – struktura međuzavisnih kvalitetno povezanih, koordi-niranih institucija i aktivnosti, a ne, kao što je kod nas slučaj, zbir poje-dinačnih institucija i aktivnosti. Jedan od naših najvećih problema je u sistemu, organizovanosti, u koordinaciji i sinhronizovanim aktivnostima


10

svih onih koje interesuju pitanja razvoja ovih preduzeća. Istina, kod nas je donesena strategija njihovog razvoja koja bi ubuduće trebala da rješava problem ne samo praznih hodova, dupliranja aktivnosti, već i problem ostvarivanja sinergetskih efekata onoga što se preduzima na planu pomoći, podsticaja i podrške razvoju malih i srednjih preduzeća.

Sistem za podršku uspješnom poslovanju i razvoju malih i srednjih preduzeća zahtijevaju kompetentne institucije ili stručnjake koji dobro poznaju preduzetništvo, poslovanje i razvoj ovih preduzeća. Recepturu za mijesenje hljeba treba da pišu oni koji su nekada imali ruke u tijestu. Kod nas se, vjerovatno zbog strane tehničke i finansijske pomoći u razvoju ovog sistema, sistemom podrške bave nevladine organizacije koje osim poznavanja stranog jezika potrebnog za komunikaciju sa organizacijama iz svijeta ne raspolažu ni jednim drugim kvalitetom koji bi ih kvalifikovao kompetentnim za ovu grupu pitanja. Nešto bolja je situacija kada su u pitanju vladine agencije. Drugi problem odnosi se na nekritičko preuzimanje – prevođenje prakse, i to prije svega prakse iz razvijenog dijela svijeta. Bogata praksa u svijetu, koja je konačno pretočena i u teorijska učenja kazuje da se kod uvođenja novog i mije-njanja postojećeg, pored željenog – kod nas poznatog kao misija i vizija – visoko moraju vrednovati kapaciteti, sredina i uslovi u kojima se pro-mjena treba i sprovesti. U domaćim aktivnostima na podršci razvoju MSP nedovoljno se ne samo uvažavaju već i poznaju prilike i mikro-sredine u kojima treba da se uvode novine.

Kvalitetan sistem za podršku uspješnom poslovanju i razvoju malih i srednjih preduzeća zahtijeva kvalitetno riješen problem organi-zovanja i samoorganizovanja ove grupe preduzeća, što kod nas nije slučaj. Tu ne mislim samo na industrijske, izvozne klastere, lance ispo-ruke vrijednosti potrošačima, poslovanje unutar poslovnih i tehnoloških centara već i na osnovne rudimentarne oblike interesnog povezivanja ovih preduzeća, kao što su poslovna udruženja, zadruge, komorski si-stem i drugo. Bogata praksa u svijetu pokazuje da je za uspješno poslo-vanje i jačanje sektora MSP izuzetno značajna kooperativnost, na kojoj se kod nas nedovoljno insistira i za koju preduzetnici ne pokazuju veći interes.

Danas uspješno poslovanje i razvoj malih i srednjih preduzeća zahtijeva kvalitetno rješavanje problema vlastitog tehnološko-proizvod-nog razvoja. Kod nas se o ovome ćuti, kao da smo svoj naučno-tehnološki razvoj u svjetskoj podjeli rada prepustili drugima i pitanje teh-nološkog razvoja sveli na kupovinu strane opreme, brendova i uvođenje informacionih tehnologija u poslovanje.


11

Činjenica je da ovaj problem ne može da rješava pojedinačno preduzeće, ali ga mogu riješiti interesno povezana i preduzeća koja sarađuju s naučnoistraživačkim institucijama.

3. Ciljevi i zadaci u istraživanju

Kod nas je medijski podržana velika, ali prilično konfuzna priča o stanju i aktivnostima u oblasti razvoja i podrške razvoju malih i srednjih preduzeća u društvu. Ovakvo stanje me motivisalo da istražim i sagledam postojeću situaciju u poslovanju ovih preduzeća i sistemu za podršku poslovanju i razvoju preduzeća u našem društvu i u drugim sredinama. Želio sam da objektiviziram svoju predstavu, ali i predstavu drugih o onome što se zove preduzetništvo, sektor MSP i sistem za podršku njegovom razvoju.

U magistarskom radu želim da apostrofiram i sljedeća tri, kod nas dominantna problema.

Prvi se odnosi na usitnjene, nesinhronizovane aktivnosti različitih subjekata u zemlji i izvan nje zainteresovanih za dalji doprinos razvoju preduzetništva i malih i srednjih preduzeća, što njihovog preduzetnika i vlasnika lako može dovesti u položaj dezorijentisanosti. Za mnoge koji se javljaju u sistemu za podršku razvoju malih i srednjih preduzeća ova aktivnost je biznis i korišćenje šanse da se nešto zaradi.

Drugi problem predstavlja činjenicu da sistem za podršku razvoju preduzetništva i MSP treba da više uvažava brojna i raznovrsna pitanja organizovanja i vođenja proizvodnje i poslovanja ovih preduzeća i pro-bleme promjena koje se mogu sprovesti unutar raspoloživih proizvodnih i razvojnih kapaciteta. Problem ovog sektora je u menadžmentu, u predu-zetničkom ponašanju njegovih vlasnika, ali i u tehnološkim znanjima i vještinama koje se traže u realizaciji brojnih aktivnosti unutar preduzeća.

Treći problem odnosi se na potrebu intenzivnije koordinacije i sinhronizacije brojnih i raznovrsnih aktivnosti koje različiti subjekti u druš-tvu preduzimaju kako bi podržali poslovanje i razvoj malih i srednjih preduzeća. Ovakvo stanje, u kome svako želi da bude jedini ili značajniji od onoga drugog, dovodi ne samo do neostvarivanja sinergetskih efe-kata koje obezbjeđuje sistem već i do velike dezorijentacije onoga kome su mjere i aktivnosti podrške namijenjene.


12

4. Metodologija istraživanja

Kao što metodologija nalaže, u istraživanju sam pošao od teo-rijskih priloga na temu preduzetništva, poslovanja i razvoja malih i srednjih preduzeća. Moja osnovna impresija je da domaći teoretičari svoju primarnu aktivnost na ovu temu temelje na više ili manje kvali-tetnom prevođenju i preuzimanju onoga što je o ovome napisano u svi-jetu. Domaće nauke i teorija nema, a korisno bi bilo da posjedujemo, kvalitetnija empirijska istraživanja specifičnosti razvoja preduzetništva i malih i srednjih preduzeća, pogotovo što se nalazimo u procesu tranzi-cionih promjena. Uvid u literaturu drugih zemalja u tranziciji uvjerava me da je i kod njih slična situacija. Ovakvo stanje vjerovatno je opredijelilo da se kod nas u definisanje i sprovođenje sistema podrške razvoju preduzetništva i malih i srednjih preduzeća u praksi uključi nedovoljan broj domaćih akademskih stručnjaka i da se aktivnost prebaci na učes-nike raznih radionica u organizaciji stranih institucija.

I pored upornih traganja u literaturi nisam uspio da pronađem teorijsku koncepcijsku osnovu za sistem podrške razvoju ovih predu-zeća, pa sam se u njegovom definisanju i razmatranju oslonio na osnov-na i opšta znanja iz teorije sistema, te razumijevanje i analizu u njegovoj praksi.

Tek kada počne sprovođenje Strategije o razvoju malih i srednjih preduzeća, vidjećemo koliko su autori u njenom definisanju ispoštovali potrebu za obezbjeđivanjem dobitne strukture aktivnosti na podršci ovog sektora.

U svojim istraživanjima pored udžbenika uveliko sam se oslanjao na brojne teorijske i stručne priloge kojih je, nažalost, i kod nas malo, ali se zato mogu naći u stranoj literaturi. U pitanju su prilozi koji govore o preduzetništvu i malim i srednjim preduzećima u razvijenom svijetu, zemljama u tranziciji i u zemljama u razvoju.

Dragocjenu empirijsku osnovu pronašao sam u studijama koje su međunarodne institucije sprovodile kako u našoj tako i u drugim zem-ljama u razvoju. Mislim da su ova terenska istraživanja rađena s ciljem obezbjeđivanja kvalitetne empirijske osnove za konkretne mjere i akcije, ali i s namjerom snimanja stanja kod nas. Naime, jedan od naših najve-ćih problema s kojim sam se suočio u radu je nedostatak kvalitetnih baza podataka, bez kojih nema studioznih analiza a time ni racionalnih odluka niti odlučnih akcija.

U realizaciji postavljenih zadataka i hipoteza u istraživanju sam se opredijelio za sljedeću strukturu rada:


13

- definisanje i pojmovna određenja preduzetništva i malih i srednjih preduzeća ne samo zbog činjenice da se kod nas nerijetko operiše s terminima već i činjenice da definicije daju usmjerenja za dalju akciju, u ovom slučaju za istraživanja;

- razmatranje uloge i mjesta preduzetništva, MSP ili male privrede u pojedinim ekonomijama i društvima ili u razvijenim ekonomijama, zem-ljama u razvoju, u privredama u tranziciji i, konačno, u našem društvu;

- polazeći od stava da kvalitetan sistem za podršku razvoju malih i srednjih preduzeća uveliko poštuje tehnologije i probleme poslovanja, rasta i njihovog razvoja, u trećem poglavlju sam razmotrio neke od naj-značajnijih pitanja funkcionisanja – poslovanja i razvoja ove grupe predu-zeća;

- sistem za podršku razvoju MSP treba da odgovori na njihove zahtjeve i iz tih razloga sam četvrto poglavlje posvetio razmatranju pita-nja potrebe ovih preduzeća za eksternim uslugama i pomoći iz okru-ženja;

- poštujujći standardnu klasifikaciju podrške malih i srednjih predu-zeća na nefinansijsku i finansijsku podršku, u petom poglavlju sam ana-lizirao osnovne oblike nefinansijske pomoći preduzetnicima i MSP stav-ljajući akcenat na one oblike koji u domaćoj sredini još uvijek nisu dovolj-no afirmisani;

- u šestom poglavlju analiziram osnovna pitanja finansijske podrške razvoju malih i srednjih preduzeća naglašavajući osnovne i najkarak-terističnije oblike ove pomoći.


14

I. DEFINICIJE PREDUZETNIŠTVA I

MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA

1. Ekonomska škola preduzetništva 2. Različiti koncepti preduzetništva 3. Preduzetništvo u pravnoj nauci 4. Preduzeće – privredno društvo 5. Definicija malih i srednjih preduzeća


15

1. Ekonomska škola preduzetništva

Jedna od razvojnih tekovina je pojava velikog broja novih termina i nestanak starih, tako da mnogi termini vremenom mijenjaju značenje. Tokom vijekova riječ preduzetnik je mijenjala svoje pojmovno određenje. U ekonomskoj literaturi izraz preduzetnik (enterpreneur) prvi put se javlja sredinom XVIII vijeka. U tom i narednom vijeku ekonomisti se slabo inte-resuju za preduzetnika i preduzetništvo. Među ovima zapaženije mjesto zauzimaju prilozi:2

- J. B. Say-a, koji konstatuje da je funkcija preduzetnika da kombi-nuje faktore proizvodnje u proizvodnu organizaciju;

- J. S. Mill-a, koji ističe da rizik treba da je dio preduzetničke funk-cije;

- Marshall uvodi pojam nadnica za upravljanje; - K. Marx govori o kapitalisti-preduzetniku koji stiče dio profita u

vidu preduzetničke dobiti. Krajem XIX vijeka preduzetnik nestaje iz teorijske literature, što je

u vezi s nastankom neoklasične škole. U ovoj školi akcenat je na per-fektnoj informaciji, a ne na strateškim i menadžerskim odlukama. Čovjek koji se istinski bavi ekonomijom nema interesa za menadžerovu emocio-nalnu inteligenciju, kompetentnost niti za inovacije. U neoklasičnoj školi preduzetnici se posmatraju kao vlasnici kapitala ili kao kapiteni industrije.

XVII i XVIII vijek PREDUZETNIK =

MENADŽER

XIX vijek PREDUZETNIK =

KAPITALISTA

XX i XXI vijek PREDUZETNIK =

INOVATOR

Promjene pojmovnog određenja termina preduzetnik

Ocem preduzetništva smatra se austrijski ekonomista Joseph Schumpeter. U njegovoj interpretaciji kapitalizma preduzetnik ima cen-tralno mjesto. On je osnovni pokretač ekonomskih promjena i razvoja (inovacija).

Prema ovom autoru, inovacije su osnovni pokretač ekonomskog razvoja, preduzetništvo je naziv za aktivnosti koje se sastoje u izvođenju inovacija, a nosioci te aktivnosti nazivaju se preduzetnicima.

2 Drucker P.: Inovacije i preduzetništvo: Praksa i principi, Grmeč , Beograd, 1996, str. 112.


16

Schumpeter tvrdi da postoji pet tipova inovacija:3 1. uvođenje novih proizvoda ili unapređivanje kvaliteta starih; 2. uvođenje novog metoda proizvodnje; 3. otvaranje novih tržišta; 4. osvajanje novih sirovina i njihova primjena; 5. kreiranje novog tipa industrijske organizacije;

Osim toga, ovaj teoretičar ističe: - Preduzetnik mora da je inovator, i ova inovativnost mnogo je zna-

čajnija za preduzetnika u odnosu na njegovu ulogu u alokaciji raspolo-živih resursa.

- Nosilac rizika nije preduzetnik već kapitalista od koga ovaj po-suđuje sredstva.

- Niko nije uvijek preduzetnik i niti samo preduzetnik.

UVOĐENJE NOVOG ILI INOVACIJA POSTOJEĆEG PROIZVODA

UVOĐENJE NOVOG METODA PROIZVODNJE

OTVARANJE NOVIH TRŽIŠTA OSVAJANJE I PRIMJENA NOVIH SIROVINA

KREIRANJE NOVOG TIPA INDUSTRIJSKE ORGANIZACIJE

Osnovni tipovi inovacija prema Schumpeter-u

Schumpeter razlikuje preduzetnika od menadžera. "Vrlo je jasno da ekonomska funkcija donošenja odluke o kupovini vune za jedan pro-ces proizvodnje i funkcija uvođenja novog procesa proizvodnje nisu u istoj ravni ni u praksi, ni u teoriji." Za preduzetništvo je bitno liderstvo, a ne vlasništvo.

Njegova teorija preduzetništva inspirisala je mnoge ekonomske teoretičare. Tako, američki ekonimista F. H. Knight ističe da donošenje odluke u proizvodnji i poslovanju uvijek sa sobom donosi neizvjesnost i rizik. Svaka poslovna situacija je jedinstvena i relativna učestalost prošlih događaja ne može da se koristi u vrednovanju budućih dešavanja.

3 Scarborough N i Zimmerer T.: Efective Small Business Mangement, Prentice Hall, 1997, str. 93.


17

Stoga F. A. von Hayek i I. M. Kirzner nastavljaju Schumpeter-ovu analizu. Oni smatraju da preduzetnik odgovara na promjenu koja je izra-žena u informaciji.

Naravno, promjena izazvana od jednog preduzetnika može da prouzrokuje lančani efekat koji se širi na okruženje ostalih preduzetnika kao nova informacija. Istina, ovi autori smatraju da preduzetničke aktiv-nosti treba da budu sasvim nove i da inovacije vrlo često mogu da budu komercijalni promašaj.

Pored toga, H. Leibenstein ističe da je preduzetnik neko ko posti-že uspjeh izbjegavanjem neefikasnosti, prema kojoj drugi ljudi i orga-nizacije nisu imuni. U stvarnom svijetu, prema ovom autoru, uspjeh je izuzetak, a greška je normalna pojava. Preduzetništvo je, nažalost, rije-dak resurs, jer za njega treba imati rijetke talente. Ovaj autor preduzet-nika naziva "gep-fillers" i "input – completers". Troškovi preduzetništva su neka vrsta dobitka na postojeće inpute.

INOVACIJE NEIZVJESNOST

TALENAT USPJEH – NEUSPJEH

Neke od osnovnih veličina koje autori koriste u definisanju preduzetništva i preduzetnika

Svojevremeno je M. Casson pokušao da identifikuje preduzetnika kao nekoga ko se specijalizuje u preuzimanju odluka o alokaciji rijetkih resursa. Njegovi zaključci svode se na sljedeće:

- Nema pravila u odlučivanju. - Pošto je različiti odnos pojedinaca prema informacijama, u toj

situaciji pojedinci donose različite odluke. - Samouvjereni pojedinci stupaju u konkurenciju tako što traže

sredstva koja su drugi potcijenili i ne koriste ona koja su drugi precijenili; oni biraju projekte za koje drugi smatraju da su neprofitabilni.

- Centralno mjesto u donošenju odluka zauzimaju informacije. Vri-jednost informacija kojima preduzetnik raspolaže vrlo često se ne mogu na prvi pogled korektno procijeniti.

- Različita društva imaju raznovrsne kulture i različite odnose pre-ma podsticajima onoga što rade preduzetnici. (O značaju kulture društva za razvoj preduzetništva govore i brojni drugi autori.)

Preduzetnici su vrlo traženi pojedinci od vlasnika kapitala. U ekonomskim teorijskim razmatranjima preduzetništva značajan

prostor posvećuje se pitanju odnosa preduzetništva i menadžmenta.


18

Tako poznati teoretičar firme W. J. Baumol smatra da treba praviti razliku između preduzetnika i menadžera.

Menadžer je pojedinac koji obezbjeđuje opštu efikasnost tekućeg poslovanja. On se brine da se inputi ne troše uzalud, da se ispunjavaju ugovori i donose brojne odluke koje se tiču tekućeg poslovanja firme. Menadžer treba da sagledava procese i tehnike koje ima na raspola-ganju i da ih kombinuje u proporcijama koje odgovaraju sadašnjem i budućem, očekivanom dobitku.

Preduzetnik ima i drugu funkciju. Njegov osnovni zadatak je primjena nove ideje. On ne smije da dozvoli da procesi budu rutinski i nije samo inovator, već i lider.4

U ekonomskoj i menadžerskoj nauci tokom druge polovine XX vijeka preduzetništvo se nije mnogo pominjalo. Kraj XX i ulazak svijeta u fazu velikih promjena i uopšte u fazu funkcionisanja u stalnim pro-mjenama, aktuelizovao je pitanje upravljanja promjenama ili pitanja koja su pripadala svijetu razmatranja preduzetništva. Danas se vrlo mnogo govori i piše o inovacijama – razvojnim promjenama kao uslovu opstaja-nja firmi, o liderstvu, a da se pri tome vrlo malo govori o preduzetništvu.

Istina, preduzetništvo se vrlo često poistovećuje sa ulaskom u po-slovanje i s malim biznisom i malim i srednjim preduzećima.

2. Različiti koncepti preduzetništva

Brojni prilozi na temu preduzetništva mogu se prema S. Pauno-viću razvrstati u sljedeće grupe:

- prilozi s akcentom na ocjenu ličnosti; - prilozi s naglaskom na preduzetnikove sposobnosti uočavanja

šanse;

4 Stavrić , B., Berberović , Š.: Teorija ekonomije preduzeća, KIZ "Centar", Beograd, 1991, str. 48.

PREDUZETNIŠTVO ≠ MENADŽMENT

XXI VIJEK – VIJEK STALNIH, BROJNIH I RAZNOVRSNIH PROMJENA I INOVACIJA


19

- prilozi s akcentom na preduzetnikovo upravljanje; - prilozi o preduzetnikovoj sposobnosti prilagođavanja poslovanja

novonastalim uslovima. U nastavku rada prikazaću osnovne i najznačajnije stavove u vezi

s ovim konceptima.

KONCEPT "VELIKE LIČNOSTI" ŠKOLA "PSIHOLOŠKIH KARAKTERISTIKA"

PREDUZETNIŠTVO - SPOSOBNOST UOČAVANJA ŠANSI

"MENADŽMENT" ŠKOLA PREDUZETNIŠTVA

"LIDERSKA" ŠKOLA PREDUZETNIŠTVA

"KONCEPT" UNUTRAŠNJEG PREDUZETNIŠTVA

Osnovni koncepti preduzetništva

Houges L. i drugi u konceptu "velike ličnosti" naglašavaju urođenu intuiciju, iskustvo, inteligenciju i sposobnost ličnosti da brzo i kvalitetno reaguje. Kako autori ističu, ove ličnosti imaju veliku samostalnost u radu, istrajni su, veoma su samopouzdani i uvjereni u svoje kvalitete. Škola psiholoških karaktera smatra dominantnom emocionalnu inteligenciju pojedinaca. Ono što razlikuje preduzetnika od nepreduzet-nika su lične karakteristike. U te karakteristike Lachman, kao najrepre-zentativniji predstavnik ove škole, navodi:

- sistem vrijednosti pojedinca, - spremnost za preuzimanje rizika, - potreba i želja za velikim dostignućima. Značajna grupa istraživanja fenomena preduzetništva vezuje pre-

duzetništvo za sposobnost uočavanja i korišćenja šansi u okruženju. Svi su oni jednoglasni u stavu da se potencijalna šansa izvodi iz problema za čije je rješavanje neophodno sprovođenje određenih promjena.

Predstavnici menadžment škole preduzetništva ističu da brojni fenomeni iz oblasti menadžmenta imaju validnost i u preduzetništvu. Oni smatraju da je preduzetnik osoba koja upravlja određenim poslovima, preuzimajući rizik u cilju ostvarivanja profita. Vrlo često se ovako definišu biznismeni. Za razliku od drugih škola, koje se mnogo više bave ličnošću preduzetnika, menadžment škola daje prednost tehničkim aspektima upravljanja i potrebu da se preduzetnici obrazuju i osposobljavaju za poslovanje u malom biznisu. Smatram da većina njih zastupa prilično diskutabilan stav o tome da preduzetnik mora da posjeduje sva ona


20

znanja kojima raspolažu menadžeri i u velikim kompanijama, a dokaz za to je ponuda istovrsnih obrazovnih programa za preduzetnike i mena-džere.

Manja grupa autora zastupa koncept "unutrašnjeg preduzet-ništva". Ova razmatranja fokusirana su na nedovoljnu inovativnost i konkurentnost unutar određene organizacije poslovanja, bez obzira na njenu veličinu ili na pitanja korporativnog preduzetništva. U funkciji ovih razmatranja autori preduzetništvo definišu kao interaktivni proces u čijoj se osnovi nalaze:

- kreiranje i definisanje poslovne ideje, bazirane na analizama koje zahtijevaju lične kvalitete pojedinaca;

- ocjena opravdanosti poslovne ideje; - realizacija poslovne ideje i upravljanje procesima; - permanentna procjena potencijalno novih šansi i potreba za pro-

mjenama. Konačno, u aktuelnom vremenu biheivjorističkog posmatranja

rukovodilaca, liderska škola preduzetništva afirmiše netehnički pristup, tj. aspekt preduzetništva, ističući da preduzetnici moraju raspolagati odre-đenim znanjima i umijećima kvalitetne komunikacije sa okruženjem. Preduzetnik je lider koji sarađuje s ljudima u procesu ostvarivanja ciljeva firme i efikasan je lider onda kada uspije da motiviše i usmjerava sa-radnike.

3. Preduzetništvo u pravnoj nauci

U domaćim teorijskim i stručnim krugovima vrlo često se stavlja znak jednakosti između preduzetništva i malih i srednjih preduzeća. Ova činjenica obavezuje me na definisanje termina preduzetništvo, jer se između preduzetništva i MSP u slučaju svih malih i srednjih preduzeća ne može stavljati znak jednakosti.

U Zakonu o privrednim društvima pod pojmom preduzetnik podrazumijeva se svako fizičko lice koje je registrovano i koje radi stica-nja dobiti u vidu zanimanja obavlja sve zakonom dozvoljene djelatnosti, uključujući umjetničke i drevne zanate i poslove domaće radinosti. Zakonodavci u kategoriju preduzetnika ne uključuju individualne poljo-privrednike.


21

U teoriji i praksi razlikuju se dvije kategorije preduzetništva: - individualno, - kolektivno. Pod individualnim preduzetništvom smatraju se poslovi koje obav-

ljaju pojedinci, dok kolektivno podrazumijeva bitno veće ili krupne poslo-ve za čiju je realizaciju neophodno angažovanje većeg broja lica s među-sobno povezanim aktivnostima.

Preduzetnik za svoje obaveze prema trećim licima, nastalim pri obavljanju djelatnosti, odgovara svojom raspoloživom imovinom. On svoju djelatnost obavlja u vidu zanimanja radi sticanja zarade. Djelatnost obavlja pod svojim imenom ili imenom nekog drugog lica ili pod nekim posebnim poslovnim imenom. Ime, sjedište i sva druga bitna obilježja koja karakterišu i identifikuju preduzetnika moraju da se navedu prilikom registrovanja kako bi ovaj bio prepoznatljiv u odnosu na druge koji se bave sličnom djelatnošću.

Osnovni uslov za obavljanje djelatnosti je registracija preduzetnika i djelatnosti. Zakonodavac predviđa uslove pod kojima dolazi do auto-matskog brisanja iz registra, a oni su:

- odjava voljom preduzetnika, - smrt preduzetnika ili gubitak poslovne sposobnosti, - neprekidno neobavljanje djelatnosti u trajanju od jedne godine, - istek vremena, ako je obavljanje djelatnosti prilikom registracije

bilo vremenski oročeno, - obavljanje djelatnosti u vrijeme privremenog prekida rada odlu-

kom nadležnog organa, - kažnjavanje više od tri puta zbog obavljanja djelatnosti za koju ne

ispunjava propisane uslove, - izricanje mjere zabrane obavljanja djelatnosti zbog neispunja-

vanja uslova za njeno obavljanje, - promjena pravne forme, - stečaj i likvidacija. Iako se kod nas i u susjednim zemljama veoma često govori o

preduzetništvu, činjenica je da zakonodavac definisanju ovog tipa poslo-vanja posvećuje očigledno skroman prostor.

Zakoni iz prve polovine XX vijeka na našim prostorima su oblast preduzetništva mnogo sveobuhvatnije regulisali. Prema ovim rješenjima


22

preduzetnici su bila fizička lica koja su se bavila trgovinskim prometom. Vrlo često individualni preduzetnici nazivani su individualnim trgovcima. U novije vrijeme, prelaskom na tržišnu privredu, ponovo se vraća termin individualni preduzentik ili individualni trgovac, a u bivšoj Jugoslaviji pri-znaje mu se status privrednog subjekta. Preduzetnika iz ovog perioda karakteriše sljedeće:

- on je fizičko lice sa poslovnom sposobnošću, - registruje se, a ne osniva se, tako da poslovna svojstva stiče

upisom u registar, - može obavljati sve djelatnosti za koje ispunjava propisane uslove, - svoju djelatnost obavlja u vidu zanimanja, - djelatnost obavlja radi sticanja zarade. Postoje određene razlike u zakonskoj definiciji preduzetnika u

zemljama u okruženju. Bugarski zakonodavac određuje pojam trgovac kao svako fizičko lice koje u vidu zanimanja obavlja neku od zakonom predviđenih djelatnosti. Tako se i lica koja osnivaju preduzeća a koja obavljaju djelatnost na trgovački način smatraju trgovcima. Hrvatski zakon razlikuje trgovca i trgovca pojedinca. Trgovac je privredni subjekat individualnog i kolektivnog preduzetništva, tj. pravno i fizičko lice koje samostalno obavlja privrednu djelatnost radi ostvarivanja dobiti. U srbi-janskim propisima pod preduzetnikom se podrazumijeva i fizičko lice koje je upisano u poseban registar, koje u vidu zanimanja obavlja svaku djelatnost u skladu s propisanim zahtjevima, za koju ispunjava potrebne uslove. Slovenačko zakonodavstvo preduzetnika određuje kao fizičko lice koje na tržištu samostalno obavlja privrednu djelatnost kao svoje isključivo zanimanje. U ovoj zemlji u krug preduzetnika ulaze pojedinci i zajednice koje obavljaju poljoprivrednu ili šumarsku djelatnost, koja je, normalno, upisana u registar.

Dok se kod određivanja pravnog pojma privrednog društva polazi od njegovog predmeta ili pravno organizacionog oblika, kod određivanja pojma preduzetnik-trgovac polazi se od njegove djelatnosti i profesije. Prema ovim rješenjima individualni preduzetnik se poistovećuje s indivi-dualnim trgovcem.

INDIVIDUALNI INDIVIDUALNI PREDUZETNIK = TRGOVAC


23

Individualni preduzetnik ili individualni trgovac je fizičko lice koje se u vidu zanimanja bavi trgovinom, u svoje ime i za svoj račun, a u cilju ostvarivanja zarade.

U funkciji potpunijeg razumijevanja termina preduzetnik navešću neke od najznačajnijih uslova na koje mora da odgovori:5

- fizičko lice mora da je punoljetno i da ima poslovnu sposobnost za obavljanje preduzetničke djelatnosti,

- dužno je da podnese prijavu, odnosno zahtjev za obavljanje pre-duzetničke djelatnosti,

- individualni preduzetnik obavlja djelatnost u svoje ime i za svoj račun,

- obavlja djelatnost u cilju sticanja zarade, - ima firmu koja po pravilu sadrži i njegovo ime, - ima svoje sjedište, - sam realizuje poslove zastupanja, mada te poslove može da po-

vjeri i drugom, - posluje sredstvima u privatnoj svojini, - u realizaciji svoje djelatnosti angažuje novac, stvari, imovinska

prava, hartije od vrijednosti i vlastiti ili rad drugih lica (na bazi ugovora o djelu),

- može se povezivati sa drugim privrednim subjektima, - može se udruživati u poslovna i profesionalna udruženja. Pojam preduzetnika različito se određuje u pravu Evropske unije i

anglosaksonskom pravnom sistemu. U anglosaksonskom pravnom sistemu trgovac-pojedinac je svako

fizičko lice koje vodi svoj posao bilo koje vrste u svoju korist. Za obav-ljanje određenih poslova od tih lica se traži da raspolažu odgovarajućom kvalifikacijom. Ne postoji podjela na velikog i malog trgovca niti podjela na trgovca pojedinca i malog trgovca, imaoca radnje, kao što je slučaj u kontinentalnom pravu.

Evropsko pravo razlikuje dvije vrste trgovaca-preduzetnika: - individualnog trgovca, - imaoca radnje ili malog trgovca.

5 Drucker P.: Inovacije i preduzetništvo: Praksa i principi, Grmeč , Beograd, 1996, str. 162.


24

Razlike između ovih trgovaca ogledaju se u: - načinu njihove registracije, - pravnom statusu, - vrsti djelatnosti kojom se bave, - obimu poslovanja, - različitosti vođenja poslova, - različitosti oporezivanja, - drugim, manje bitnim razlikama.

4. Preduzeće – privredno društvo

Preduzeće je opšti zajednički naziv za razuđenu strukturu eko-nomskih i pravnih subjekata.

Bitno za definiciju preduzeća po čemu se razlikuje od individual-nog preduzetništva je u sljedećem:

- kod preduzetništva je akcenat na preduzetniku (trgovcu), dok je kod preduzeća na preduzeću kao pravnom i ekonomskom licu;

- kod preduzetništva je akcenat na djelatnosti preduzetnika, dok je kod preduzeća na djelatnosti preduzeća, pri čemu se preduzeće definiše kao akcioni centar.

PREDUZETNIK POJEDINAC I DJELATNOST

PREDUZEĆE PREDUZEĆE KAO EKONOMSKI I PRAVNI SUBJEKT I DJELATNOST

Neke od osnovnih razlika preduzetnika i preduzeća

U definisanju i kategorizaciji preduzeća često se operiše s njego-vim pravnim statusom. U razmatranjima razvoja malih i srednjih predu-zeća kod nas se zapostavlja pitanje njihovog pravnog statusa, iako su to značajni podaci koji nude objašnjenja za takvo ponašanje.

Preduzeće je privredno društvo ili pravno lice osnovano osni-vačkim aktom od pravnih ili fizičkih lica radi obavljanja djelatnosti u cilju sticanja dobiti.

Prezentovanje svih relevantnih podataka u vezi sa osnivanjem, poslovanjem, upravljanjem, povezivanjem i reorganizacijom privrednih


25

društava udaljilo bi me od osnovne teme te moram da se zadržim na pitanju osnovnih pravnih formi privrednih društava.

U pravu se razlikuju tri osnova pravnih formi privrednih društava: ortačka, komanditna i akcionarska društva.

ORTAČKA DRUŠTVA KOMANDITNA DRUŠTVA

DRUŠTVA SA OGRANIČENOM ODGOVORNOŠĆU

AKCIONARSKA DRUŠTVA

Osnovni oblici privrednih društava u grupi malih i srednjih preduzeća

Ortačko društvo se osniva ugovorom dvaju ili više fizičkih ili pravnih lica u svojstvu ortaka društva. Osnivači ovog društva obavezuju se da će obavljati određene djelatnosti pod zajedničkim poslovnim imenom.

Osnovne karakteristike ortačkog društva su: - ulog ortaka u ortačkom društvu je jednake vrijednosti; - povećavanje uloga u ortačkom društvu je stvar dogovora ortaka, - ortaci po ugovoru ili dogovoru definišu raspodjelu dobitka iz

poslovanja ortačkog društva; - gubitak u poslovanju ortačkog društva ortaci solidarno snose

cjelokupnom svojom imovinom; - ortak ne može smanjiti svoj ulogu u društvu bez saglasnosti

drugog ili drugih ortaka; - ortačkim društvom ortaci upravljaju neposredno ili putem poslo-

vođenja. Prema dogovoru, poslove može da vodi jedan ili više ortaka; - ortačko društvo prestaje s radom istekom ugovora o ortačkom

društvu, zbog stečaja društva, neobavljanjem aktivnosti u periodu od dvije godine, sudskom odlukom ili sporazumom ortaka.

Komanditno društvo je privredno društvo osnovano osnivačkim aktom dvaju ili većeg broja fizičkih ili pravnih lica radi obavljanja odre-đenih djelatnosti.

Za ovaj oblik privrednih društava je karakteristično: - Ulozi ortaka u društvu najčešće nisu jednaki. Ortak sa većim

ulogom je komplementar, a to znači da neograničeno solidarno odgovara svojom imovinom za obaveze društva, dok ostali (komanditori) odgova-raju do visine svojih uloga.


26

- Komplementar upravlja poslovanjem društva. Komanditno društvo kao statusni oblik obavljanja određene privredne djelatnosti pod zajed-ničkim poslovnim imenom pogodan je oblik za plasiranje kapitala u odre-đenu djelatnost. To su lica koja se ne bave poslovanjem društva, već to čine s ciljem oplodnje kapitala.

- Komanditno društvo najčešće zapošljava kompetentne pojedince za realizaciju određenih aktivnosti.

- Sastoji se od elemenata ortačkog društva i društva s ograniče-nom odgovornošću. U određenim situacijama ovo društvo lako može da promijeni svoj status u jedan od preostala dva oblika pravnog društva.

- Komanditno društvo ne prestaje s radom smrću komanditora. - Ako iz komanditnog društva istupe svi komanditori, komanditno

društvo može da nastavi s radom. Društvo sa ograničenom odgovornošću osniva jedno ili veći broj

pravnih ili fizičkih lica radi obavljanja djelatnosti pod zajedničkim poslov-nim imenom.

Osnovne karakteristike ortačkog društva svode se na činjenicu da: - osnovni kapital društva čine ulozi članova ili osnivački kapital

društva, - društvo za svoje obaveze odgovara cjelokupnom imovinom, - član društva ne odgovara za obaveze društva, osim do iznosa

uloga u društvo, - ulozi ne moraju biti iste vrijednosti, - članovi društva, srazmjerno svom ulogu, imaju određena uprav-

ljačka prava (pravo raspolaganja učešćem; pravo učešća u upravljanju društva ili u radu organa upravljanja i nadzora; pravo učešća u raspodjeli dobiti; pravo učešća u raspodjeli likvidacione mase).

Najveći broj privrednih društava iz grupe malih i srednjih predu-zeća, koji su autohtono razvijani u privatnom sektoru pripada kategoriji društava sa ograničenom odgovornošću i nešto manje ortačkih i koman-ditnih društava. U krugu malih i srednjih preduzeća koja su prošla pro-ces privatizacije najčešće se javljaju privredna društva u formi akcio-narskih društava.

Osnovne karakteristike akcionarskih društava su: - Akcionarsko društvo je vlasništvo akcionara.


27

- Po osnovu vlasništva nad akcijama, akcionari imaju pravo učešća u upravljanju akcionarskim društvom, pravo prisvajanja dividende i pravo učešća u stečajnoj masi. U slučaju stečaja društva akcionar može da proda svoje akcije i ovom prodajom ne dovodi u pitanje opstajanje i po-slovanje akcionarskog društva.

- Organi upravljanja akcionarskim društvom su: skupština, upravni odbor, izvršni odbor, generalni direktor i nadzorni odbor.

- Akcionarsko društvo svoj kapital pod zakonom propisanim uslo-vima uvećava emisijom akcija.

- Akcionarsko društvo može da prestane pravosnažnom odlukom skupštine akcionara i odlukama suda u slučaju stečaja, bankrota i likvi-dacije preduzeća ili u slučaju poslovanja s gubitkom.

U privrednopravnoj praksi najveći broj ortačkih društava i društava sa ograničenom odgovornošću pripada grupi malih i srednjih preduzeća. Akcionarska društva se javljaju u grupi ovih, ali i velikih preduzeća ili kompanija.

Najveći broj komapanija ili velikih preduzeća je nastao spajanjem (fuzionisanjem) manjih preduzeća ili kroz različite oblike strateških partnerstava malih i srednjih preduzeća. Ovo ističem jer su različiti oblici strateških partnerstava jedan od kvalitetnijih načina da sadašnja predu-zeća iz kruga MSP uđu u krug velikih subjekata privređivanja.

U savremenoj privrednoj praksi najmarkantniji oblici strateških partnerstava i organizovanja MSP, koje vidimo kao jednu kompaniju a suštinski to nisu, čine: koncerni sa svojom holding organizacijom, karteli i transnacionalne kompanije.

KONCERNI KARTELI TRANSNACIONALNE KOMPANIJE

Oblici organizovanja malih i srednjih preduzeća u velike moćne kompanije

U osnovi koncerna su ugovori o dugoročnoj razvojnoj, proizvodnoj i poslovnoj saradnji - kooperaciji malih i srednjih preduzeća. Kao članovi koncerna preduzeća imaju svoju ekonomsku i pravnu samostalnost i po osnovu zajedničkih dugoročnih planova i ugovora realizuju neke zajed-ničke aktivnosti ili ulaze u međusobnu podjelu rada.

Skupina preduzeća u okviru koncerna osniva holding organizaciju – u pitanju je veliko investiciono preduzeće. Preko holding organizacije po osnovu ulaganja, kreditiranja i na drugi način oni proširuju krug


28

preduzeća u porodici koncerna ili proširuju krug subjekata okruženja koje kontrolišu.

Kartela su u osnovi sporazumi većeg broja preduzeća o podjeli tržišta i dogovori o kvotama proizvodnje i prodajnim cijenama. Ovakva forma udruživanja zakonom je zabranjena.

Transnacionalne kompanije su strukture preduzeća. U ovoj struk-turi postoji matična kompanija i preduzeća filijale. Preduzeća filijale, koja su rasprostranjena širom svijeta, nalaze se u potpunom vlasništvu ma-tične kompanije ili ona u njima ima kontrolni paket akcija. Ove kompanije imaju veliki broj akcionara. Za njih je bitno da imaju visokoprofesionalne menadžere i stručnjake čiji je zadatak uvećavanje kapitala matične kom-panije.

5. Definicija malih i srednjih preduzeća

Postoje različite definicije malih i srednjih preduzeća. U Velikoj Britaniji mala preduzeća se definišu kao subjekti koji imaju do dvjesta zaposlenih. U Francuskoj mala preduzeća zapošljavaju od šest do pede-set radnika, odnosno do stotinu ili dvjesta zaposlenih, dok srednja predu-zeća zapošljavaju od pedeset do petsto radnika. U Njemačkoj se kod ove, pored broja zaposlenih, u obzir uzima i visina godišnjeg prihoda preduzeća.

Prema odredbama Evropske unije, mala i srednja preduzeća imaju manje od dvjesto pedeset zaposlenih, godišnji promet manji od četrdeset miliona eura i upravljački su nezavisna.

Mala i srednja preduzeća, prema definiciji OECD-a, imaju manje od petsto zaposlenih, mada se svakoj zemlji ostavlja prostor da ovaj broj smanji ili poveća, zavisno od specifičnosti privredne strukture ali i razvijenosti sredine. Prema definiciji ove organizacije, mikropreduzeća imaju od jednog do četiri zaposlena, vrlo mala preduzeća zapošljavaju od pet do devetnaest radnika, mala imaju od dvadeset do devedeset devet zaposlenih, dok srednja preduzeća zapošljavaju od devedeset devet do pet stotina radnika.

MIKROPREDUZEĆA MALA PREDUZEĆA SREDNJA PREDUZEĆA

Najčešća sistematizacija malih i srednjih preduzeća


29

Američki komitet za privredni razvoj definisao je četiri uslova za pripadnost MSP sektoru:6

- vlasništvo i kontrola nad preduzećem nalazi se u rukama vlas-nika,

- kapital pribavlja pojedinac ili mala grupa ljudi, - poslovi preduzeća su po svom karakteru lokalni i ne dominiraju

postojećom industrijom, - po obimu prodaje preduzeće mora da bude malo u poređenju s

najvećim preduzećima u istoj oblasti poslovanja. Ovdje je korisno ukazati na sistematizaciju malog ili mikroposlo-

vanja koje daje Svjetska banka. Ova banka razlikuje tri tipa malih i sred-njih preduzeća: MSP iz nižeg socijalnog sloja; MSP iz srednjeg soci-jalnog sloja i MSP iz višeg socijalnog sloja.

MSP IZ NIŽEG

SOCIJALNOG SLOJA MSP IZ SREDNJEG

SOCIJALNOG SLOJA MSP IZ VIŠEG

SOCIJALNOG SLOJA

Sistematizacija malih i srednjih preduzeća prema Svjetskoj banci

Mala i srednja preduzeća iz nižeg socijalnog sloja predstavljaju biznise na granici preživljavanja ili marginalne profitabilne biznise. Preduzeća iz ove grupe uključuju pojedince koji se, iako najsiromašniji, nalaze na rubu egzistencije i pokušavaju da se integrišu. Ova kategorija privlači najveći broj žena i preduzetnika.

Ova preduzeća iz srednjeg socijalnog sloja imaju interes za eks-panzijom finansijski održivog i relativno stabilnog porodičnog biznisa.

Iz višeg socijalnog sloja su profitabilna i tehnološki napredna pre-duzeća s potencijalom da razvijaju ekonomiju obima i ostanu u formal-nom sektoru ekonomije.

Profesor Fuada Stanković, inače doajen u teorijskim razmatra-njima problema preduzetništva na ovim prostorima, opredjeljuje se za sljedeću sistematizaciju malih i srednjih preduzeća:

- Prvi tip čine preduzeća male privrede iz tradicionalnih oblasti proizvodnje i usluga, gdje se nalazi najveći broj ovih preduzeća. U ovu kategoriju preduzeća ubrajaju se: tradicionalno zanatstvo, trgovina, ugostiteljstvo i građevinarstvo. Ova preduzeća zapošljavaju od jednog do dva radnika, a lokalno tržište mu je osnovno tržište. Aktivnosti u ovim 6 Scheedy E.: Start and Run Home Based Business, Self. Council Ltd., 2001, str. 32.


30

preduzećima karakteriše intenzivan rad. U svom životnom vijeku bilježe male stope rasta i razvoja. Zbog rješavanja problema samozapošljavanja ove kategorije preduzeća značajne su za nacionalne ekonomije.

- Drugu grupu čine preduzeća koja su kooperanti velikih predu-zeća. Ova subkontraktorska preduzeća javljaju se u razvijenim ekono-mijama gdje postoje veliki sistemi koji asembliraju poluproizvode ovih malih preduzeća. S obzirom na to da su ova mala preduzeća speci-jalizovana za proizvodnju jedne komponente ili podsklopa, ona to najčešće realizuju po relativno niskim cijenama. Rast ovih preduzeća uglavnom zavisi od rasta velikih čiji su kooperanti. Jedan od gorućih problema je zavisnost od velikih preduzeća. Za nacionalnu ekonomiju ova preduzeća su značajna u dijelu povećanja konkurentnosti zemlje na svjetskom tržištu.

- U treću grupu ubrajaju se savremena visokoinovativna preduzeća. To su preduzeća iz oblasti visokih tehnologija (informacione tehnologije, bioinženjering, komunikacije, elektronika i dr.). Njihova sfera interesovanja su početni stadijumi uvođenja tehnoloških inovacija ili eksperimentisanja u procesu stvaranja novih proizvoda ili usluga. Praksa pokazuje da je u ovim preduzećima najveći broj bankrotstava. Među ovim preduzećima određeni procenat preduzeća bilježi za prosječnu privredu nezamislive profite, a u velikoj mjeri nastaju kao rezultat inves-tiranja rizičnog ili špekulativnog kapitala.


31

II. MALA I SREDNJA PREDUZEĆA

I NACIONALNE EKONOMIJE

1. Mala privreda u razvijenom dijelu svijeta 2. Evropska povelja o malom preduzeću 3. Mala preduzeća u zemljama u razvoju 4. Mala i srednja preduzeća u bivšoj Jugoslaviji 5. Mala i srednja preduzeća u privredama u tranziciji 6. Mala i srednja preduzeća u poslovanju u Bosni i Hercegovini 7. Mala i srednja preduzeća u Republici Srpskoj


32

1. Mala privreda u razvijenom dijelu svijeta

Mala i srednja preduzeća i preduzetništvo su osnovni i najznačaj-niji dio privredne istorije i aktuelnih privrednih struktura. Vrlo često umje-sto termina mala i srednja preduzeća koristi se termin mala privreda. Pod tim pojom najčešće se podrazumijevaju organizacije koje zapošljavaju do stotinu radnika kao i samostalni privredni subjekti koji istupaju na tržištu.

U svim zemljama u svijetu oduvijek je bilo malih firmi, koje su uglavnom imale prateću, marginalnu ulogu unutar privrednog razvoja zemalja. Tadašnja politika u tim zemljama podsticala je razvoj velikih kompanija za koje se očekivalo da budu konkurenti na svjetskom tržištu. U XX vijeku bilo je rašireno mišljenje da je za brz ili dinamičan tehnološki i privredni razvoj potrebna ekonomija velikog obima. Izuzetak su bili Japan, Južna Koreja i Sjedinjene Američke Države. U Japanu su mala preduzeća i prije i poslije Drugog svjetskog rata imala, a i danas zau-zimaju centralno mjesto. Slična situacija je i u Južnoj Koreji. U Sjedinje-nim Državama su, vjerovatno pod uticajem protestanata, cijenili inicijativu i preduzetnost pojedinaca i ova činjenica uslovljavala je snažnu podršku sredine za njihov ulazak u biznis. Konačno, u Americi je tek osamdesetih godina prošloga vijeka dozvoljeno formiranje koncerna, trustova (ne treba ih zamjenjivati s transnacionalnim kompanijama koje svoj razvoj temelje na internacionalizaciji poslovanja).

Privredna istorija svijeta pokazuje da velike kompanije daju neos-porno veliki doprinos dinamičnom privrednom razvoju. U kriznim momen-tima, kada je neophodno mijenjanje privredne strukture, manje firme zbog svoje otvorenosti inovacijama i fleksibilnosti mogu više da pomognu u prilagođavanjima novim uslovima. One su predstavljale važan faktor u objedinjavaju preduzetništva, institucija snošenja rizika, centara za neza-visno odlučivanje o tehnologiji i njihovom širenju unutar zemlje.

Kako brojni autori smatraju, industrijalizacija se putem razvoja male privrede pokazuje kao dobar put za dostizanje različitih društveno-ekonomskih ciljeva i u mnogim slučajevima predstavlja kompromis izme-đu rasta i efikasnosti ne dovodeći u pitanje mnoge društvene ciljeve.7

Već krajem sedamdesetih godina u najrazvijenijim zemljama pot-puno se promijenilo gledanje na malu privredu. Dokaz za to su podaci po kojima ovaj sektor privrede zapošljava od 40 do 70 odsto ukupno zapo-slenih u privredi, učestvuje u društvenom bruto proizvodu ukupne pri-vrede oko 50 i u izvozu sa 40 do 60 i više procenata.

7 Baletić Z.: O teorijama preduzetništva, Naše teme br. 11, Zagreb, 1989, str.64.


33

Do promjene stava prema maloj privredi došlo je ne samo zbog toga što je u uslovima niskog ekonomskog rasta bilo nužno prestruk-turiranje privrede nego i zbog toga što u sedamdesetim godinama dolazi do naglog napretka u znanju a time i do intenzivnih privrednih aktivnosti, što je, nasuprot kapitalno opremljenoj proizvodnji, moguće prevoditi u posao u okviru manjih firmi. Razvoj informatike u proizvodnji otvara proces decentralizacije i dekoncentracije proizvodnih i poslovnih kapaci-teta. Kreativnost, inovativnost i preduzetništvo postaju osnovne poluge promjena i daljeg razvoja. Iskustva pokazuju da se u ovim promjenama velike firme teško snalaze.

Kraj XX vijeka razvija novi tip savremenog i uspješnog preduzeća. U pitanju su visokoinovativna preduzeća, ona iz visokih tehnologija (informatička industrija, bioinženjering, komunikacije, elektronika, auto-matizacija).

Osnovna karakteristika ovih savremenih "malih" firmi je: - visok stepen sofisticiranosti rada, - savremena kapitalna opremljenost, - visok stepen rizika u poslovanju. Ovo su kompanije s najvećim

stepenom bankrotstva. Po pravilu, njihova sfera interesovanja su početni stadijumi uvo-

đenja tehnoloških inovacija ili eksperimentisanje u procesu kreiranja novih proizvoda i usluga.

Iskustva pokazuju da afirmacija i podrška poslovanja i razvoja male privrede u visokom stepenu zavisi od preovlađujućeg tipa tehno-logije. Tako su kod tehnologija za masovnu proizvodnju neophodna veća preduzeća, dok su za visokosofisticiranu i za svjetsko tržište visoko-specijalizovanu proizvodnju interesantna mala preduzeća

FAZA U CIKLIČNOM RAZVOJU NACIONALNE EKONOMIJE

PREOVLAĐUJUĆI TIP TEHNOLOGIJE U PRIVREDI

Faktori koji snažno utiču na visoku ili nižu popularnost male privrede

U periodima velikih tehnoloških promjena (a upravo smo savre-menici jedne takve promjene) postoji tendencija ka stvaranju manjih fleksibilnih firmi, dok privredama sa stabilnim tehnologijama dominiraju velike firme.

Zbog toga ću u nastavku ukratko izložiti situaciju po pojedinim zemljama.


34

U italijanskoj ekonomiji dominiraju mala preduzeća, jer ta zemlja nema preciznu definiciju za mala i srednja preduzeća. Pokretačku snagu za otvaranje novih preduzeća čini zakon iz 1986. godine. Ovaj zakon tretira lokalnu sredinu kao značajan faktor podsticaja otvaranja novih radnih mjesta. Cijeli problem postavljen je tako da vlada svojim mjerama stvori ambijent koji će podržavati preduzetničke poduhvate. U funkciji ostvarivanja ovih ciljeva nude se razni servisi, kao što su pomoć u pla-niranju, škole za menadžment, tehnička pomoć za započinjanje posla, finansijska pomoć, subvencije i zajmovi, a sve u skladu s propisima Evropske unije.

Od 1986. godine do danas otvoreno je na desetine hiljada novih mikropreduzeća.

Više od 99 odsto od ukupnog broja preduzeća u Austriji čine mala i srednja preduzeća. Vrlo dugo Austrija razvija i njeguje sistem podrške ovoj grupi preduzeća. Istina, u posljednje vrijeme prisutno je određeno sužavanje podrške kako bi se ukupan sistem prilagodio opšteprihva-ćenom u Evropskoj uniji.

Strateški pravci razvoja malih i srednjih preduzeća u Austriji su: - proizvodnja novih visokokvalitetnih proizvoda, - podizanje kvaliteta turističke ponude, - kreiranje novih i podizanje kvaliteta postojećih usluga, - štednja energije, povećavanje racionalnosti u korišćenju sirovina,

reciklaža otpada, - primjena novih tehnologija, - industrijska kooperacija, - unapređivanje transporta i logistike. Japan je jedna od razvijenih zemalja koja vrlo dugo i pažljivo nje-

guje preduzetništvo i poslovanje malih i srednjih preduzeća. Jedna od zanimljivosti Japana je da kod njih kategorizacija predu-

zeća u mala i srednja zavisi od oblasti angažovanja individualnog pre-duzetnika i preduzeća. Tako se malim i srednjim preduzećem u poljo-privredi i rudarstvu smatra preduzeće sa 300 zaposlenih, dok se u vele-trogovini smatra preduzeće sa stotinu, a u malotrgovini sa 50 zaposlenih.

Politika podrške razvoju malih i srednjih preduzeća obuhvata četiri grupe mjera:

- mjere koje su u funkciji strukturnih prilagođavanja i restrukturi-ranja MSP,


35

- eliminacija smetnji za ravnopravno učešće MSP na tržištima na-bavke i prodaje,

- mjere za podizanje efektivnosti i efikasnosti poslovanja MSP, - finansijska podrška i fiskalne olakšice. Amerika je zemlja s razvijenim pragmatičnim, inovativnim i predu-

zetničkim duhom. Sve do sredine sedamdesetih godina i velike naftne krize osnovna pažnja na tom kontinentu bila je fokusirana na rast pre-duzeća i formiranje transnacionalnih korporacija. Tada je u 500 najvećih američkih kompanija radilo oko 75% ukupne radne snage angažovane u prerađivačkoj industriji. Kriza i povećanje nezaposlenosti malih i srednjih preduzeća uslovili su povećan interes svih za osnivanje i razvoj.

Za razliku od ostalih razvijenih država koje su u mnogo većem stepenu spremne da nekim svojim mjerama podržavaju i podstiču razvoj malih i srednjih preduzeća, u Americi je podrška razvoju ovih preduzeća prepuštena različitim nevladinim agencijama i konsultantskim kućama. Ovakav vid pomoći obilato se nudi putem interneta.

U Njemačkoj, koja je prošla dug put kvalitetne podrške i razvoja malih i srednjih preduzeća, danas je prisutno intenziviranje tehničke po-moći ovim preduzećima.

Posredstvom komorskog sistema i brojnih specijalizovanih agen-cija, prije svega lociranih na regionalnom i lokalnom nivou, u Njemačkoj se malim i srednjim preduzećima pod povoljnim uslovima pruža kvali-tetna pomoć iz oblasti tehničkog i tehnološkog razvoja, iz oblasti uprav-ljanja poslovanjem, prije svega upravljanja međunarodnim poslovanjem, te iz oblasti menadžerskog računovodstva, marketinga i slično.

U njemačkoj praksi podrške malim i srednjim preduzećima treba istaći institucionalno savjetništvo. U pitanju su javno priznati centri ili agencije trgovačkih udruženja i Služba savjetovanja u upravljanju pri njemačkom centru za produktivnost upravljanja (RKW).

2. Evropska povelja o malom preduzeću

U Evropi, kao u Sjedinjenim Američkim Državama, do sedamde-setih godina vjerovalo se da su velika preduzeća ključni faktor ekonom-skog rasta, jer su, između ostalog, mogla da obezbjeđuju potrebnu kri-tičnu masu pretpostavki za kvalitetan istraživački i razvojni rad. Iskustva, međutim, pokazuju da nije neophodna visoka korelacija između izdva-janja za istraživački i razvojni rad i ekonomskog rasta. Ovaj stav, zajedno


36

sa činjenicom da treba rješavati probleme zaposlenosti, uslovio je pove-ćani interes za razvoj malih i srednjih preduzeća.

Pitanje razvoja ovih preduzeća u Evropskoj uniji locirano je u oblast upravljanja njenom industrijskom politikom. Problem vođenja indu-strijske politike na nivou Evropske unije nije jednostavan i lak zbog toga što između zemalja članica postoje značajne razlike.8

U Francuskoj su naglašeni etatistički koncept i tradicija državne intervencije u industriji i u ekonomskom razvoju.

Slično Francuskoj, i u Velikoj Britaniji dominirao je etatistički kon-cept, s tim da se u posljednje dvije decenije ide na smanjivanje učešća države u privredi.

Industrijska politika u Njemačkoj usmjerena je na modernizaciju pojedinih grana koje nisu u stanju da izdrže konkurenciju na svjetskom tržištu. U poređenju sa drugim zemljama, Njemačka njeguje liberalni kon-cept privrede.

Komisija evropske zajednice je još 1973. osnovala Odjeljenje za zanatska, mala i preduzeća srednje veličine sa zadatkom da pruži po-moć ovim preduzećima u međusobnoj saradnji. S tim ciljem donijet je po-seban zajednički dokument u okviru koga su definisane mjere eko-nomske politike koje treba da poboljšaju okruženje u kome funkcionišu mala i srednja preduzeća.

Godina 1983. proglašena je godinom malih i srednjih preduzeća i zanatske proizvodnje, a u toj oblasti objavljen je i priručnik. Ovim aktiv-nostima pridružila se i Evropska investiciona banka obezbjeđujući zna-čajniji dio svog kreditnog potencijala za finansiranje ovih preduzeća.

Dio navedenih aktivnosti je i formiranje BCNET-a (Business Coo-peration Network).

U jednoj od dvadeset i četiri generalne direkcije pri Evropskoj komisiji ili svojevrsnoj vladi Evropske unije formirana je institucija zadužena za mala i srednja preduzeća. Ova institucija prati stanje i kretanja u poslovanju malih i srednjih preduzeća i shodno zaključcima predlaže mjere, a prilikom donošenja novih zakona i propisa na nivou Evropske unije štiti interese ovih preduzeća.

Jedna od takvih mjera je i jedinstveno prihvaćen koncept evrop-skog preduzeća. Suština ovog koncepta ogleda se u sljedećem:

- mala i srednja preduzeća teško mogu da učestvuju na velikim tenderima, jer ne mogu da odgovore na njegove kriterijume;

8 Stacey O.: Business Introduction, Subout-Western Publishing Co, 1997, str 93.


37

- udružena preduzeća iz grupe MSP mogu da zadovolje uslove koji se postavljaju na velikim tenderima – konkursima;

- upisom kod notara konzorcijuma preduzeća iz grupe MSP, ova preduzeća, uz ostale zahtjeve, zadovoljavaju uslove tendera i u moguć-nosti su da se nose s velikim kompanijama.

Druga pažnje vrijedna aktivnost koju je pokrenula ova institucija odnosi se na formiranje Euro info-centra. U okviru odgovarajućih insti-tucija, najčešće su to komore, o trošku države formirani su snažni i svim malim i srednjim preduzećima dostupni informativni centri i informacije o stanju i kretanjima na lokalnom, nacionalnom i regionalnom tržištu.

Od 1974. godine šefovi država i vlada zemalja Evropske unije održavaju, po pravilu, u zemlji koja je trenutni predsjedavajući Evropske unije, najmanje dva puta godišnje popularni sastanak na vrhu.

Na ovim sastancima našle su se i teme bliske podršci poslovanju malih i srednjih preduzeća. Tako je 1998. usvojen jedinstveni projekat "Rast i zaposlenost" čiji je osnovni cilj bio povećanje investicionih ula-ganja u mala i srednja preduzeća.

Tokom 2000. godine u funkciji operacionalizacije Lisabonske deklaracije, koja se odnosi na dalji privredni razvoj Evropske unije, utvr-đeno je da je preduzeće jedan od osnovnih i najznačajnijih subjekata privrednog razvoja Evropske unije. Na ovakvom stavu donijeta je Evrop-ska povelja malih preduzeća.

U Evropskoj povelji malih preduzeća se konstatuje da je malo preduzeće kičma evropske privrede. Ona je nezamjenljivi izvor zapoš-ljavanja i rasadnik preduzetničkih ideja i inovacija. Evropski napori us-mjereni na kanalisanje nove privrede biće uspješni ukoliko se malo preduzeće stavi u prvi plan.

Povelja ističe deset grupa problema koje sistemski treba rješavati kako bi se dao pun doprinos kvalitetnom razvoju malih preduzeća u Evropskoj uniji.

OBRAZOVANJE I OBUKA ZA PREDUZETNIŠTVO

JEFTIN I BRZ POČETAK

KVALITETNIJA ZAKONSKA REGULATIVA

DOSTUPNOST ZNANJU

UNAPREĐENJE ON-LINE PRISTUPA PRISTUP FINANSIJSKIM SREDSTVIMA


38

PORESKE OLAKŠICE

JAČANJE TEHNOLOŠKOG KAPACITETA

MALOG PREDUZEĆA

SERVISI ZA POSLOVNU PODRŠKU MALIM PREDUZEĆIMA

BOLJA PREZENTACIJA MALIH PREDUZEĆA

Deset osnovnih ciljeva Evropske povelje o malim preduzećima9

Ovdje ću ukratko prezentovati svaki od prihvaćenih ciljeva u ok-viru Evropske povelje o malim preduzećima.

(1) Lisabonskom deklaracijom promovisana je ključna kompe-tencija. Ona osim tradicionalnih znanja i vještina obuhvata društvena znanja, računarska znanja, inovativnost i preduzetništvo.

Preduzetništvo se mora sticati od najranijih dana, a naročito u okviru dvanaestogodišnjeg učenja u učionici. Zemlje moraju da u svoje obrazovne i vanobrazovne programe uvedu preduzetništvo, kao, recimo, Junior Achievement and Business Innovation Programme. Ovdje je veo-ma bitno pronaći modele obuke učenika za preduzetničko ponašanje i razmišljanje.

(2) Cilj Evropske povelje o malom preduzeću odnosi se na jeftin i brz početak. U funkciji ostvarivanja ovog cilja vrlo su bitni:

- kvalitetan sistem registracije preduzeća, - niski administrativni troškovi, - brzo rješavanje svih problema na jednome mjestu, - eliminisanje mita i korupcije administracije, - prevođenje sive ekonomije u legalno poslovanje. (3) Evropska povelja o malom preduzeću nastoji poboljšati zakon-

sku regulativu. Tu se pažnja posvećuje pitanjima postojanja i pristupa slobodnim – konkurentskim tržištima. U okviru Povelje daje se preporuka da se državna administracija što manje upliće u poslovanje privrednika (svijet ulazi u neoliberalističku fazu razvoja, kada jača uticaj država i vlada), a da redefinisanjima zakona iznađe prostor za davanje određenih olakšica malim preduzećima.

(4) Ovaj cilj odnosi se na dostupnost znanju. Početni stav u njegovom promovisanju je da mala preduzeća ne mogu zapošljavati različite profile stručnjaka i najčešće se oslanjaju za uposlenike koji vla-daju različitim vještinama. Povelja kaže da obrazovne organizacije i 9 Brnjas Z.: Od male privrede do velikog biznisa, Omega, Beograd, 1999, str 48.


39

konsultantske organizacije moraju preciznije definisati specifične potrebe malih preduzeća. Jedno od rješenja za ovaj problem je u razvoju tržišta lokalnih konsultanata i trenera za obuku zaposlenih u malim preduze-ćima i njihovom licenciranju.

(5) Evropska povelja o malom preduzeću predviđa unapređivanje on-line pristupa. Ovdje se pokušava definisati set pravne i tehničke infrastrukture kako bi se omogućilo preduzećima da dio svog poslovanja obavljaju on-line, ako ne šire, a ono sa svojom vladom. Drugim riječima, izjave, registracije preduzeća, penzijski formulari i druga pitanja u komu-nikaciji s nadležnim organom mogu da se rješavaju uz pomoć interneta.

(6) U dijelu Povelje koji se odnosi na poreze i pristup finansijskim sredstvima kaže se da se na poreze ne treba gledati kao na kažnjavanje, već kao na sistem podsticaja i nagrade - manji porezi su nagrada za investicije, zapošljavanje, za izvoz proizvoda ili uvoz tehnologije. Porezi treba da su jednostavni.

(7) Suština zahtjeva za pospješivanje pristupa malih preduzeća finansijskim sredstvima odnosi se na spremnost banaka da odobravaju kredite, i to pod najpovoljnijim uslovima. Jedan od zahtjeva u ovom setu ciljeva je pružanje mnogo veće pomoći malim preduzećima u izradi biznis planova. Ovdje se ističe i potreba formiranja kreditnih garancijskih fondova kako bi se banke stimulisale da odobravaju kredite ovim predu-zećima.

(8) Evropska povelja o malim preduzećima ukazuje na jačanje tehnoloških kapaciteta malih preduzeća, preko sistema transfera tehno-logije između naučnoistraživačkih organizacija i preduzeća u privredi.

(9) Ova povelja o malim preduzećima apostrofira razvoj kvalitetnih servisa za poslovnu podršku malim preduzećima. U pitanju su različite agencije na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou, koje treba da pružaju različite visokostručne usluge malim preduzećima, i to pod naj-povoljnijim uslovima (inkubatori, klasteri i drugi oblici pružanja pomoći malim preduzećima).

(10) Posljednji cilj Evropske povelje o malim preduzećima odnosi se na poboljšanje promocije malih preduzeća. Pitanje promocije pos-matra se dvojako: kao pitanje zastupljenosti malih preduzeća u dijalogu s vladama i kao pitanje njihove promocije u društvenom okruženju. U funkciji ostvarivanja ovog cilja značajan prostor se posvećuje pitanju udruženja preduzetnika.


40

3. Mala preduzeća u zemljama u razvoju

Sedamdesetih godina prošloga vijeka razvijeni dio svijeta putem različitih organizacija lociranih pri Ujedinjenim nacijama i Svjetskoj banci počeo je da pokazuje interes za dinamičniji razvoj zemalja u razvoju – dojučerašnjih kolonija. U sklopu ovih aktivnosti afirmisala su se dva pravca razvoja ovih zemalja. Prvi se odnosi na intenziviranje stranih ulaganja, koncesije i dugoročna proizvodna partnerstva lokalnih preduze-ća sa preduzećima iz razvijenog dijela svijeta. Drugi pravac odnosi se na samozapošljavanje ili otvaranje malih preduzeća.

Interes razvijenog svijeta za dinamičniji privredni razvoj manje razvijenih zemalja vrlo brzo je splasnuo i zadržao se na rješavanjima problema siromaštva u ovim zemljama. Jedna od mjera na kojoj se i danas insistira ne samo u krugu ovih zemalja već i zemalja u tranziciji je da se kroz samozapošljavanje ili razvoj mikropreduzeća rješava problem nezaposlenosti.

Jedna od visokoafirmisanih funkcija malog preduzeća u nerazvijenom svijetu

4. Mala i srednja preduzeća u bivšoj Jugoslaviji Početni administrativno-etatistički model privređivanja, a kasnije i

model samoupravno-tržišne ili dogovorne privrede u bivšoj Jugoslaviji nije činio pogodan ambijent za razvoj male privrede. U privrednom razvoju akcenat se stavljao na razvoj velikih privrednih sistema, što je stvaralo ogromnu tržišnu prazninu, koju su po logici stvari trebala da pokrivaju mala i srednja preduzeća.

Komparativna analiza učešća male privrede u pojedinim tipovima privrede u 1985. godini

Učešće zaposlenih u malim preduzećima u ukupno zaposlenima u privredi

Razvijene zapadne zemlje 30 - 60

Socijalističke zemlje 5

SFRJ 8 Izvor: Stručno-analitička podloga za pripremu Akcione konferencije SKJ o idejnim i političkim pitanjima bržeg razvoja male privrede, Beograd, 1987.

MIKROPREDUZEĆA

RJEŠAVANJE PROBLEMA

SIROMAŠTVA ZEMLJE


41

Određene aktivnosti na planu podrške razvoju male privrede postoje i u taksativnom nabrajanju svode se na:

- donošenje društvenog dogovora o podsticaju razvoja male privrede,

- izgradnju mreže za brži razvoj male privrede koja je povezivala sve republike i pokrajine. Najkvalitetniju mrežu po teritorijalnom principu razvila je Slovenija (YUGEA – Ljubljana), a na principu pojedinih djelatnosti ("Mihajlo Pupin" iz Beograda za visoke tehnologije), ITEO mreža institucija za pružanje informacija maloj privredi u Ljubljani, te razvoj mreža za edukaciju menadžera i preduzetnika.

Dio ovih aktivnosti čini i velika međunarodna konferencija u organizaciji Istraživačkog centra za kooperaciju sa zemljama u razvoju iz Ljubljane na temu "Mala i srednja preduzeća u zemljama u razvoju" (1987).

Programima aktivnosti bilo je predviđeno široko i svestrano uključivanje različitih subjekata, među kojima i vlada, stalne konferencije gradova, privrednih komora, a konačno i Savez komunista Jugoslavije.

5. Mala i srednja preduzeća u privredama u tranziciji

Tranzicione promjene u većini zemalja u znaku su promjena u političkom sistemu, u privrednosistemskim uslovima poslovanja (liberali-zacija tržišta i harmonizacija propisa s propisima u Evropskoj uniji) i u znaku privatizacije državnih i društvenih preduzeća.

Kako Z. Brnjas konstatuje, procesi privatizacije doveli su do razvo-ja novih tipova privatnih preduzeća:10

- tradicionalna privatna preduzeća nastala u vremenu socijalizma pod sintagmom male privrede, organizovanih najčešće u obliku radnji za zanatsku proizvodnju i usluge;

- fantomska ili papirna preduzeća s jednim zaposlenim i najčešće praznim ili blokiranim žiro-računima;

- privatna preduzeća osnovana kao forma za obavljanje dopunskih poslova;

- privatna preduzeća nastala restrukturiranjima velikih državnih ili društvenih preduzeća ili izdvajanjima iz sistema;

10 Brnjas Z.: Od male privrede do velikog biznisa, Omega, Beograd, 1999, str. 48.


42

- privatna preduzeća koja su formirana na legalnim ili polulegalnim poslovima ili izrasla iz sive, a nerijetko i crne ekonomije,

- privatizovana društvena i državna preduzeća, - preduzetnički orijentisana privatna preduzeća osnovana s namjerom

da dugo traju, rastu i razvijaju se.

Preduzeća iz socijalističkog vremena Fantomska ili papirnata preduzeća

Preduzeća u funkciji obavljanja dopunske djelatnosti

Preduzeća izrasla iz sive, pa čak i crne ekonomije

Preduzeća izdvojena iz velikih sistema u procesu restrukturiranja

Privatizovana državna i društvena preduzeća

Preduzeća osnovana na strateškoj orijentaciji

i preduzetništvu

Ostali tipovi privatnih preduzeća

Struktura MSP iz privatnog sektora u privredama u tranziciji

Ova studija vrlo je indikativna i govori o tome da nije moguće jedinstveno tretiranje svih malih i srednjih preduzeća bilo u okviru njiho-vih analiza, bilo u oblasti mjera kojima treba da se podrži njihov razvoj. Različite kategorije preduzeća zahtijevaju različite mjere podsticaja i podrške.

Razvoj privatnog sektora te malih i srednjih preduzeća u privre-dama u tranziciji prate brojne specifičnosti. U taksativnom nabrajanju navešću neke od njih.

- U slučaju velikog broja državnih i društvenih srednjih i manjih preduzeća stečaji su bili obavezna faza koja je prethodila njihovoj privatizaciji.

- Vlasnici privatizovanih malih i srednjih preduzeća raspolažu kapi-talom, ali najčešće ne raspolažu kompetentnim i za vođenje firmi potreb-nim znanjima i umijećima. Istovremeno, pokazuju odbojan stav prema angažovanju kompetentnih pojedinaca.

- Veliki broj novoosnovanih radnji i preduzeća nastao je kao re-zultat mnogo manje preduzetničke erudicije njenih osnivača, a mnogo više iz potrebe da se rješava osnovni egzistencijalni problem.

- Najveći broj novoosnovanih radnji i preduzeća je u sektoru trgo-vine i usluga, i to prije svega lokalnog značaja. Izuzetno malo je novo-


43

osnovanih preduzeća u oblasti proizvodnje i izvozno orijentisane proiz-vodnje.

- Jedna od karakteristika razvoja MSP u tranziconom procesu je razvoj porodičnog biznisa. Naime, jedan član se usmjerava u privatni biznis, a drugi se ovim bave u vidu dopunskog zanimanja.

- Najveći broj autohtono razvijanih privatnih preduzeća ima samo jednog vlasnika. To pokazuje da vlasnici još uvijek nemaju povjerenja u suvlasnike i partnere.

- Novoosnovana preduzeća i najveći broj mikropreduzeća karak-teriše zadržavanje na jednom zaposlenom.

- Jedna od karakteristika tranzicionih promjena je da veliki dio aktivnosti ostaje u sferi sive i crne ekonomije i ne prelazi u tokove le-galne trgovine.

- Podatak kojim se vrlo malo operiše u privredama u tranziciji i u razvijenom dijelu svijeta ukazuje da je procenat propadanja MSP veći od procenta propadanja velikih preduzeća i da u strukturi novoosnovanih radnji i preduzeća u prvih pet godina propada od 50 do 60 posto preduzeća.

Većina zemalja u tranziciji prihvatila je MSP kao suštinski dio ekonomskih reformi. U krugu ovih zemalja, a među njima smo i mi, veoma mnogo se govori o Evropskoj povelji o malom preduzeću. Operacionalizacija i rezultati aktivnosti na podršci razvoju malih i srednjih preduzeća različiti su po pojedinim zemalja. Kao ilustraciju izložiću najbitnije karakteristike ovih aktivnosti u nekoliko zemalja.

Češka vlada je još 1992. usvojila akt kojim se država opredijelila da podrži razvoj malih i srednjih preduzeća. Osnovni cilj ovog akta bio je da se olakša osnivanje ovih preduzeća i da se ojačaju njihove ekonom-ske pozicije. U funkciji implementacije ovog cilja vlada je osnovala fondove koji se finansiraju iz državnog budžeta i ustanovila je institucije kojima je povjeren zadatak podrške preduzetnicima.

U osnovnoj strukturi podrške poslovanju i razvoju malih i srednjih preduzeća najznačajnija mjesta zauzimaju:11

- podrška stručnom osposobljavanju, - podsticaj rada konsultantskih firmi, - prihvatanje kooperacije između MSP,

11 SEED, Program razvoja preduzetništva i malih i srednjih preduzeća u Srbiji, 2005, str. 72.


44

- podrška prikupljanju, obradi i distribuciji informacija od značaja za mala i srednja preduzeća,

- privilegija istraživanjima i tehničko-tehnološkom razvoju, - podrška stvaranju novih radnih mjesta, - podsticaj regionalnog ekonomskog razvoja, - prihvatanje prekogranične kooperacije i učešće na sajmovima. Ministarstvo ekonomije izradilo je i koordinira aktivnostima reali-

zacije detaljnog plana podrške malih i srednjih preduzeća. U Poljskoj egzistira dva miliona malih i srednjih preduzeća, a

zapošljavaju oko 60 posto radne snage i proizvode gotovo polovinu druš-tvenog bruto proizvoda.

Savjet ministara Poljske je na bazi sporazuma o pridruživanju Evropskoj uniji sačinio nacionalnu strategiju malih i srednjih preduzeća.

U Sloveniji su mala preduzeća sektor ekonomije koji se najbrže razvija. Na bazi zakona za promovisanje malog biznisa formiran je fond za razvoj malih preduzeća koji se finansira iz republičkog budžeta i iz drugih izvora.

U Rumuniji je Parlament 1994. godine donio Zakon o podršci raz-voju malih i srednjih preduzeća. Tim aktom vlada je definisala osnovne kategorije preduzeća i glavne pravce njihovog razvoja.

Najznačajniji oblici podrške ovim preduzećima u Rumuniji su: - pružanje informacija, podrška i usluge konsultantskih firmi, - podrška regionalnim razvojnim programima, - obuka preduzetnika, menadžera i zaposlenih u MSP, - istraživanja i tehnološke inovacije, - pristup resursima, javne nabavke i predugovori, - podsticanje izvoza, - formiranje neophodnih fondova za podršku MSP. Vladinom rezolucijom iz 1995. godine formirana je Rumunska

agencija za razvoj MSP sa sljedećim osnovnim zadacima: - analiza, koordinacija i praćenje razvojnih programa iz oblasti malih

i srednjih preduzeća, - evidentiranje i dodjeljivanje subvencija, - svake treće godine priprema prijedloga podnosi se vladi u pogle-

du strategije i politike razvoja malih i srednjih preduzeća.


45

6. Poslovanje malih i srednjih preduzeća u Bosni i Hercegovini

Analize Direkcije za evropske integracije najbolje pokazuju pri-sustvo i uspješnost sektora malih i srednjih preduzeća, tj. privatnog sektora u ukupnoj privredi.

U vlasničkoj strukturi i u strukturi stvaranja društvenog bruto proizvoda kod oba entiteta učešće privatnog sektora (oko 50%) nedo-pustivo je malo u poređenju sa drugim zemljama u tranziciji u regionu (oko 80% u Mađarskoj, Češkoj, Slovačkoj i drugim zemljama). Država je još uvijek najveći poslodavac.

Evidentan je dinamičan rast broja novoosnovanih preduzeća kod oba entiteta.

Povećanje zaposlenosti u entitetima vezuje se za novoosnovana preduzeća. Privatizovana preduzeća iz grupe malih i srednjih bilježe smanjivanje broja zaposlenih.

Preko 85 posto malih i srednjih preduzeća u Bosni i Hercegovini su preduzeća iz grupe mikropreduzeća ili preduzeća koja zapošljavaju manje od deset radnika.

I pored ovog podatka, Bosna i Hercegovina, u poređenju sa drugim zemljama u regionu, bilježi najnižu stopu mikropreduzeća per capita. Ovdje postoji samo sedam malih i srednjih preduzeća na hiljadu stanovnika, dok se taj broj u drugim zemljama kreće na nivou od više desetina (npr., u Poljskoj ih je 82 na 1000 stanovnika).

A B C D E Albanija 18,1 52,1 17,8 12,5 17,6 BiH 7,0 45,0 12,0 27,0 16,0 Bugarska 27,6 50,8 28,9 18,0 2,3 Hrvatska 13,7 35,0 7,0 28,8 30,0 Rumunija 27,4 63,0 16,0 14,9 6,1 SCG 7,8 47,5 5,3 25,8 21,4 Češka 85,1 35,0 19,9 23,9 21,2 Mađarska 58,9 26,0 50,2 19,9 3,9 Poljska 87,0 35,8 25,6 34,2 4,4 Slovačka 67,7 43,9 29,8 20,6 5,7

Izvor: Studija državnih vlasti EBRD-a /EBDR survey of national authorities, Evropska komisija i UN/ECE, 2003.

Legenda: A - broj MSP na 100 stanovnika; B - učešće MSP u trgovini; C - učešće MSP u uslugama; D - učešće MSP u proizvodnji i E - učešće MSP u drugim aktivnostima


46

Komparativne analize pokazuju da je u Bosni i Hercegovini u poređenju sa drugim privredama u tranziciji nedopustivo veliko učešće tzv. neformalnog sektora.

Učešće neformalnog sektora u društvenom bruto proizvodu u Bosni i Hercegovini procjenjuje se na preko 34 posto, dok se u drugim privredama u tranziciji kreće oko 30 procenata, a u Sjedinjenim Drža-vama manje od 9 i u zemljama OECD-a oko 17 procenata.

Analize odnosa dobiti i ukupnog prometa (sprovedene 2003) pokazuju da oni kod novih preduzeća iznose oko šest posto, kod privatizovanih oko 20, kod državnih preduzeća oko 18 procenata, što ukazuje na efikasnost poslovanja privatnog sektora. Istina, sprovedene analize na temu gubitaša pokazuju da je njihovo učešće od 20 procenata ukupnog broja preduzeća gotovo isto u svim sektorima vlasništva.

Analize drugih pokazatelja kvaliteta poslovanja pokazuju da najvišu stopu rasta prometa bilježe novoosnovana preduzeća, da ih slijede privatizovana, a da najmanji rast odnosno stagnaciju bilježe pre-duzeća iz državnog sektora.

Za ovu priliku treba istaći i rezultate analize produktivnosti preduzeća po pojedinim kategorijama. Novoosnovana i privatizovana preduzeća ostvaruju dvostruko veću produktivnost kapitala u odnosu na državna. Ova razlika u njihovu korist bitno je manja u slučaju produk-tivnosti rada.

7. Mala i srednja preduzeća u Republici Srpskoj S obzirom na to da ću se u svojim daljim razmatranjima doticati

pitanja razvoja preduzetništva i poslovanja te razvoja malih i srednjih preduzeća, ovom prilikom prezentovaću osnovne podatke koji se odnose na MSP u Republici Srpskoj. U pitanju su podaci koje su koristili tvorci Strategije razvoja MSP u Republici Srpskoj.

U Republici Srpskoj povećava se broj ovih preduzeća sa 29.193 u 2002. na 40.397 u 2005. godini.

MSP

u 2002. MSP u 2005.

Reg. prav. lica 2002.

Reg. prav. lica 2005.

Struktura prav. lica

2002.

Struktura prav. lica

2005.

Mikro 9.486 11.585 26.281 36.898 90,0 91,3

Mala 2.023 2.470 2.088 2.598 7,2 6,4


47

Srednja 824 899 824 901 2,8 2,3

Ukupno 12.333 14.954 29.193 40.397 100,0 100,0

Izvor: Strategija razvoja malih i srednjih preduzeća Republike Srpske

U strukturi preduzeća u Republici Srpskoj dominantno mjesto zauzimaju mikropreduzeća ili preduzeća koja zapošljavaju manje od deset radnika. Ova kategorija preduzeća bilježi nešto manje dinamičan rast, tako da je za očekivati njihovo smanjivanje u narednom periodu. Nepovoljna je činjenica da se smanjuje broj srednjih preduzeća u strukturi ukupnih preduzeća u Republici Srpskoj.

% učešća u 2002. % učešća u 2005.

Mikropreduzeća 59,6 59,3

Mala preduzeća 25,5 26,9

Srednja preduzeća 13,2 12,3

Velika preduzeća 1,7 1,4

Ukupno: 100,0 100,0

Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srpske

Smanjivanje učešća srednjih preduzeća u ukupnom broju predu-zeća objašnjava se dosta raširenom praksom likvidacije preduzeća u proces stečaja. U pitanju su preduzeća sa državnim kapitalom koja su u procesu transformacije prolazila i kroz restrukturiranje i smanjivanje broja zaposlenih. S tim u vezi posljedično se u ovom periodu registruje veći broj otpuštanja zaposlenih.

Što se tiče zaposlenosti, mala i srednja preduzeća u Republici Srpskoj imaju dominantno mjesto, jer zapošljavaju oko 60 procenata od ukupno zaposlenih.

Najveće povećanje zaposlenosti u prvih pet godina XXI vijeka bilježe mala preduzeća, a slijede ih mikropreduzeća. Preduzeća srednje veličine u ovom periodu bilježe smanjivanje broja zaposlenih.

2002. 2003. 2004.

Ukupan broj zaposlenih u MSP

141.825 142.757 140.504


48

Ukupan broj zaposlenih u Republici Srpskoj

233.718 236.438 236.239

Struktura (%)

60,7 60,4 59,5

Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srpske

U granskoj strukturi malih i srednjih preduzeća dominantno mjesto zauzima trgovina, zatim prerađivačka industrija i građevinarstvo, te poljoprivreda i šumarstvo.

Njihova struktura u 2004. po djelatnostima: - poljoprivreda i šumarstvo – 5,3%, - ribarstvo – 0,2%, - vađenje rude i kamena – 0,8%, - prerađivačka industrija – 17,5%, - proizvodnja i promet električne energije, gasa i vode – 1,8%, - građevinarstvo – 5,7%, - trgovina – 34,4%, - ugostiteljstvo - 1,9%, - saobraćaj i veze – 6,6%, - poslovanje s nekretninama i iznajmljivanje prostora – 4,7%, - finansijsko posredovanje – 2,6%, - državna uprava, odbrana i socijalno osiguranje – 6,3%, - obrazovanje – 5,4%, - zdravstveni i socijalni rad -2,5%, - ostale društvene djelatnosti i usluge – 4,6%. Izučavajući literaturu na temu malih i srednjih preduzeća, uočio

sam da je vrlo malo analiza stanja i poslovanja u ovoj grupi preduzeća. Polazeći od stava da ne postoje značajnije razlike u stanju i poslovanju MSP u Republici Srpskoj i u Srbiji, a u nedostatku empirijskih istraživanja za ova preduzeća u Republici Srpskoj, u nastavku ću prezentovati rezul-tate istraživanja koje je 2002. godine sprovela njemačka konsultantska kuća Gopa za potrebe njemačke vladine agencije GTZ na teritoriji Vojvodine.

Uzorkom je obuhvaćena sljedeća struktura preduzeća:


49

- po djelatnosti: 60% iz industrije, 11% iz građevinarstva, 7% iz poljoprivrede i 22% iz oblasti zanatstva i usluga;

- po vlasničkoj strukturi: preduzeća do 10 zaposlenih radnika – 37%; od 10 do 49 zaposlenih – 41%; od 50 do 249 zaposlenih 18% i od 250 do 500 zaposlenih – 4%.

Iz primarnih podataka, onih iz intervjua na terenu, posmatrana preduzeća prema mišljenju analitičara i nisu tako mala jer su u 2001. godini i za zapadne prilike ostvarila relativno visok promet.

Godišnji promet do 50.000 evra ostvarilo je 23% anketiranih preduzeća, do 250.000 evra 23%, do 500.000 evra 10% te 2,5 miliona evra 19% i godišnji promet preko 2,5 miliona ostvarilo je 3% anketiranih preduzeća.

Podatke o svom godišnjem prometu nije dalo 22% anketiranih preduzeća.

Iz prezentovanih podataka vidi se da je najveći broj anketiranih okrenut ka realizaciji na domaćem tržištu. Čak 60% anketiranih predu-zeća realizaciju ostvaruje isključivo na domaćem tržištu. Učešće reali-zacije na stranom tržištu kretalo se prema skali: do 10% od ukupne realizacije – 5% anketiranih preduzeća, do 30% realizacije – 9%, do 50% tek 10%, a preko 50% ukupne realizacije svega 5% anketiranih predu-zeća. Odgovor na ovo pitanje nije dalo 11% anketiranih preduzeća.

Sprovedena analiza pokazuje da se anketirana preduzeća uveliko oslanjaju na uvoz. Naime:

- 16% anketiranih preduzeća svoju cjelokupnu nabavku realizuje na stranim tržištima,

- 34% anketiranih preduzeća svoju cjelokpnu nabavku uglavnom realizuje na domaćem tržištu,

- 49% anketiranih preduzeća nabavku uravnoteženo realizuje na domaćem i stranom tržištu,

- 1% anketiranih nije dalo odgovor na ovo pitanje. U sticanju predstave o razvojnim i apsorpcionim sposobnostima

MSP indikativni su odgovori do kojih se došlo u okviru ovih istraživanja. - Gotovo svim anketiranim preduzećima rukovodi vlasnik, što jasno

govori o spremnosti vlasnika da posao povjeravaju profesionalnim mena-džerima.

- Prosječna starosna dob vlasnika, odnosno rukovodilaca anketi-ranih preduzeća kreće se između 30 i 49 godina.


50

- Srednji obrazovni nivo je prosječan obrazovni nivo za vlasnike, ali i za zaposlene u anketiranim preduzećima.

- Minimalan broj anketiranih preduzeća ima neku dugoročniju ugovornu saradnju s naučnoistraživačkim i drugim proizvodnim organi-zacijama.

- Većina se u rješavanju razvojnih usmjerenja opredjeljuje za povremeno angažovanje kompetentnih stručnjaka iz okruženja, i to naj-češće iz kruga poznanika.

- Oko 90% anketiranih vlasnika zadovoljno je tehnološkom osno-vom proizvodnje.

- Najveći broj anketiranih na pitanje kontinuiranog inoviranja znanja odgovorio je da kontinuirano ne prati tehnološki razvoj u široj oblasti kojoj njegova djelatnost pripada i da ne učestvuje na međunarodnim sajmo-vima niti da pohađa nikakve stručne skupove.

- Gotovo sva anketirana preduzeća raspolažu računarima koje koriste u kominikaciji s okruženjem,

- Od ukupnog broja anketiranih preduzeća, svega ih 9% proiz-vodnju i aktivnosti organizuje oslanjajući se na vlastita tehnološka rje-šenja, koja ni u jednom slučaju nisu patentno zaštićena.

Iz odgovora na pitanje izvora finansiranja poslovanja i razvoja malih i srednjih preduzeća jasno se uočava njihova zatvorenost i okre-nutost samih sebi. To pokazuje i činjenica da:

- čak 75% anketiranih preduzeća koristi samo vlastite izvore finansiranja,

- 18% kombinuje vlastita sredstva sa bankarskim kreditima, - 4% kombinuje vlastita sredstva i neke druge izvore pribavljanja

novčanih sredstava (familija, prijatelji), - 3% anketiranih preduzeća, zavisno od situacije, kombinuje sve

izvore pribavljanja novčanih sredstava.


51

III. POSLOVANJE I RAZVOJ


1. Osobine preduzetnika i uspješnost preduzeća 2. Preduzetnik ili vlasnik 3. Inovacije u malim i srednjim preduzećima 4. Razlike između malog i velikog preduzeća 5. Uspješnost malih i srednjih preduzeća 6. Faze u rastu i razvoju malih preduzeća 7. Konkurentnost malih preduzeća 8. Upravljanje malim i srednjim preduzećima


52

1. Osobine preduzetnika i uspješnost preduzeća

Kreiranje kvalitetnog sistema podrške malih i srednjih preduzeća zahtijeva kvalitetno poznavanje vlasnika i rukovodilaca kao i razumi-jevanje poslovanja i razvoja ovih preduzeća. Sistem treba kvalitetno da odgovara na probleme i zahtjeve onog što se dešava u ovog grupi preduzeća. Preduzetnik sa svojim znanjima i emocionalnom inteligen-cijom predstavlja jedan od značajnih faktora uspješnosti poslovanja i razvoja preduzeća. Da to nije tako, teško bi se objašnjavale pojave da dva po brojnim faktorima slična preduzeća u istoj oblasti angažovanja ostvaruju ne samo različitu uspješnost već da jedno propada, a drugo raste i razvija se.

Brojna istraživanja uspješnosti poslovanja i rasta malih preduzeća pokazuju da jedno od ključnih mjesta za uspješnost poslovanja i rast malog preduzeća imaju osobine preduzetnika. Zaključci do kojih su došli uglavnom strani istraživači mogu biti indikativni za izvođenje zaključaka o tome koliko su domaći preduzetnici zaista sposobni i u mogućnosti da kreiraju i obezbijede preduzeća koja će dugo i uspješno poslovati.

U teoriji i afirmativnoj praksi najčešće su osobine preduzetnika: sklonost ka riziku, odlučnost, samouvjerenost, kreativnost, inovativnost, izrazita motivisanost, takmičarski duh, istrajnost, radoznalost i komuni-kativnost.12

Preduzetnik obično kombinuje resurse na nov i drugačiji način u odnosu na ostale. Njegov zadatak je da uvodi nove ideje, a ne da dozvoli da procesi budu rutinski. Za njega današnja praksa ne može da bude perspektivna. Preduzetnik obično ima problema da ubijedi svoju okolinu u vrijednost svojih ideja. Pošto je to obično teško, on svoju karijeru završava tako što organizuje vlastiti biznis.

Prvo pitanje koje treba postaviti u kontekstu razmatranja predu-zetništva na našim prostorima je da li su brojni vlastiti biznisi osnovani iz razloga nerazumijevanja sredine za ideje i inovacije pojedinaca, ili iz ekonomske prinude i spleta drugih okolnosti.

Izražavam svoju sumnju da je kod nas veliki broj privatnih radnji i preduzeća organizovan ne iz preduzetničke erudicije njenih osnivača već iz ekonomske prinude ili potrebe da se radi i time obezbjeđuju prihodi.



53

ULAZAK U VLASTITI BIZNIS ZBOG INVENTIVNOSTI

ULAZAK U VLASTITIBIZNIS IZ DRUGIH RAZLOGA

Teorija i praksa vrlo često su u raskoraku

Za ova razmatranja interesantno je ukazati na tipologiju predu-zetnika koju sam našao u literaturi. Teoretičar Z. Sajfer govori o četiri grupe preduzetnika: gojazno-flegmatičnim, mršavo-impulsivnim, dezori-jentisano-nerealnim i nervozno-zabrinutim.

Moje skromno izučavanje preduzetnika iz domaćeg okruženja pokazuje da domaći preduzetnici pripadaju mršavo-impulsivnom tipu preduzetnika ili tipu homeopata - tip nux vomica (latinski naziv biljke za opšte jačanje).

Naš preduzetnik ima jaku, mišićavu osnovu, ambiciozan je, inteligentan, brzo shvata situaciju i brzo djeluje. On radi dan i noć. Spreman je da se takmiči i veoma mu je stalo do stava da bude bolji od konkurenta. Vjeruje da je uvijek u pravu. Vatrenog je temperamenta, ispoljava emocije, reaguje i na potpuno nevinu izjavu, isto tako raz-dražljiv je kada ispoljava ljutnju i bijes. Ne voli suprotstavljanje. Na poslu i u dužnostima ispoljava prisilnu preciznost i efikasnost. Mnogi domaći preduzetnici su fleksibilni, a manji broj njih raspolaže i liderskim sposob-nostima.

U kontekstu razmatranja osobina domaćeg preduzetnika bitnim se nameće pitanje da li su domaći preduzetnici dovoljno strateški orijenti-sani ili svoje poslovanje zasnivaju na samo situacionim orijentacijama.

Plašim se da je mnogo više situaciono orijentisanih preduzetnika u odnosu na strateško orijentisane.

SITUACIONA ORIJENTACIJA U POSLOVANJU

STRATEŠKA I SITUACIONA ORIJENTACIJA

U POSLOVANJU

Orijentacija u poslovanju malog preduzeća

Na pitanje strateške i situacione orijentacije u radu vratiću se u okviru razmatranja pitanja razvoja preduzeća.

U velikoj dnevnoj zauzetosti domaći preduzetnik razvija iskustvo (know-how). Ono što mu manjka je sticanje stalno inoviranih i novih znanja, jer danas živimo u ekonomiji znanja i sa osjećajem da se brojne i raznovrsne informacije moraju temeljito obrađivati kako bi se dolazilo do kvalitenih odluka. Smatram da je zapostavljanje potrebe da se cio život


54

uči i potrebe da se kvalitetnim obradama informacija posveti mnogo veća pažnja jedan od nedostataka domaćih preduzetnika.

ISKUSTVO ZNANJE ISKUSTVO I ZNANJE

Pretpostavke kvalitetnog upravljanja preduzećem

Ne samo kod nas nego i u drugim, razvijenim sredinama predu-zetnici pokazuju ozbiljan problem u vezi s kvalitetom analiza i donošenja odluka. Domaći preduzetnici, uostalom i menadžeri u drugim organi-zacionim jedinicama, ne vole da se oslanjaju na pomoć ljudi iz kolektiva ili iz sopstvene sredine. Jednostavno, oni preferiraju autoritativni model upravljanja biznisom i uvjereni su da sve znaju.

U strukturi domaćih malih i srednjih preduzeća dominiraju privred-na društva sa ograničenom odgovornošću. Vrlo malo je ortačkih pri-vrednih društava, a akcionarskih gotovo da i nema. U samostalnom preduzetništvu vlasnik odgovara za sve svoje dugove. Ako preduzeće propadne, lična imovina vlasnika se prodaje da bi se podmirili dugovi. Iz navedenih razloga domaćeg preduzetnika karakteriše:13

- visoka motivisanost za uspješnost poslovanja, - angažovanje porodice i najpouzdanijih prijatelja u provjeri poslov-

nih odluka, - privatnost i želja da se o poslovanju i njegovim rezultatima što

manje zna. Ovakve karakteristike preduzetnika otvaraju niz pitanja, među

kojima bih apostrofirao: - spremnost vlasnika da upravljanje preduzećem povjeri profesi-

onalnom menadžeru, - odlučnost preduzetnika da u funkciji rasta i razvoja svoje pre-

duzeće transformiše u akcionarsko preduzeće i uvede druge suvlasnike, - spremnost preduzetnika da njegova firma ulazi u strateška

partnerstva sa drugim malim i srednjim preduzećima i da mu vlast bude relativno ograničena potrebom da se o nekim pitanjima dogovara s vlas-nikom drugog preduzeća.

Istražujući ovu grupu pitanja, u literaturi sam pronašao da predu-zetnik voli svoju samostalnost i da je neophodno mnogo povjerenja da bi 13 OHR/CARE, Od ideje do realizacije: Bosna i Hercegovina, 2000, str. 12.


55

ušao u kooperaciju sa drugim.

SAMOSTALNOST PREDUZETNIKA KOOPERATIVNOST PREDUZETNIKA

Bitna pitanja uspješnosti poslovanja i razvoja malih i srednjih preduzeća

Istraživanja preduzetnika, kao stožera uspješnosti poslovanja i razvoja malih i srednjih preduzeća, pokazuju da su vrlo bitni životni ciljevi preduzetnika. U čovjeku postoje različite osobe, a upravo smo skloni da ovaj fenomen zanemarujemo.

Kod ljudi na rukovodećim položajima javljaju se različiti životni ciljevi: vođstvo, kreativnost, prestiž, solidarnost, bogatstvo, nezavisnost, sigurnost, osjećanje dužnosti i zadovoljstvo.

Istraživanja sprovedena na ovu temu pokazuju: - vođstvo kao životni cilj izraženo je kod uspješnih preduzetnika, - stručnost i kreativnost nisu u hijerarhiji ciljeva preduzetnika, - prestiž kao životni cilj izražen je kod uspješnih preduzetnika, - solidarnost nije u prioritetu životnih ciljeva preduzetnika, - bogatstvo kao životni cilj visoko je rangirano kod uspješnih

preduzetnika, - zadovoljstvo kao životni cilj veoma je bitno za uspješne predu-

zetnike. Uspješan preduzetnik, a takvom težimo u našem društvu, za cilj

ima bogatstvo, prestiž, vođstvo i samostalnost.

BOGATSTVO PRESTIŽ

VOĐSTVO SAMOSTALNOST

Najčešći životni ciljevi preduzetnika koji u biznis nije ušao iz pukog rješavanja svojih egzistencijalnih problema

Ovakva struktura životnih ciljeva preduzetnika opredjeljuje oblast angažovanja, stukturu i tehnike poslovanja i upravljanja.

Cilj sistema za podršku i pomoć malim i srednjim preduzećima je razvoj uspješnih preduzetnika a time i obezbjeđivanje uspješnih tih preduzeća. Ova činjenica upućuje na potrebu definisanja uspješnog preduzetnika. Teoretičar I. Timmons je na bazi obimnih empirijskih istra-živanja definisao listu karakeristika koje mora da posjeduje uspješan preduzentik:


56

- totalna posvećenost poslu, - potreba za velikim dostignućima, - orijentacija na ciljeve i šanse, - inicijativnost, - istrajnost u rješavanju problema, - svijest o svojim dobrim i lošim stranama, - uvjerenost da se sudbina drži u rukama, - spremnost za uspješno nošenje sa stresovima i rizicima, - prihvatanje "kalkulisanog" rizika, - neiskazivanje svoje snage i moći, - pouzdanost, - odlučnost - bavljenje budućnošću, - sposobnost organizovanja timova, - lična odgovornost. Pored ovoga, Timmonson identifikuje i neka ponašanja koja lako

ne mogu da se nauče: velika energija za rad, emotivna stabilnost, krea-tivnost-inovativnost, vizionarske sposobnosti i visok stepen inteligencije.

2. Preduzetnik ili vlasnik Dok jedni preduzetništvo tretiraju kao umjetnost, koja u velikoj

mjeri zavisi od osobina preduzetnika, drugi ga tretiraju kao aktivnosti koje se mogu naučiti ili na organizovan način izvršiti u okviru redovnih po-slovnih zadataka, potencirajući pri tome praktičnu dimenziju i rutinsko obavljanje preduzetničkih aktivnosti. Međutim, svaka praksa počiva na teoriji, čak i onda kada praktičari toga nisu ni svjesni.

Praksa preduzetništva ukazuje na postojanje nekoliko ključnih pitanja koja zahtijevaju razjašnjenja.

Značajno pitanje u preduzetništvu čini njegova vlasnička dimen-zija. Prisutni su pokušaji razlikovanja preduzetnika i vlasnika poslovanja.


57

PREDUZETNIK VLASNIK KAPITALA

Da li postoje razlike?

U razmatranju pitanja da li postoje razlike između preduzetnika i vlasnika kapitala, čini mi se da među autorima dominira stav da je preduzetnik prije svega inovator, a ne i vlasnik firme. Zbog toga se vlas-nička komponenta kao faktor preduzetništva sve više potiskuje u drugi plan. Kod nas je upravo obrnuta situacija. Raspolaganje kapitalom jedan je od ključnih faktora da pojedinci i njihove porodice ulaze u biznis i osnivaju firme.

U rješavanju ovog problema među autorima postoji saglasnost da treba razlikovati individualno i unutrašnje preduzetništvo.

Individualno preduzetništvo je preduzetništvo vlasnika firme, dok je unutrašnje bazirano na ideji preduzetnika bez vlasništva čija je suština u iznalaženju novih poslovnih mogućnosti i promjenama u poslovnim aktivnostima.

Život pokazuje da su mnogi preduzetnici istovremeno i vlasnici kapitala – radnje, preduzeća. Ovo aktuelizuje pitanje da li brojni pojedinci u našem i u ostalim društvima koji su krenuli u vlastiti biznis raspolažu osobinama koje se traže od uspješnog preduzetnika i da li probleme uspješnosti sektora malih i srednjih preduzeća i probleme njihovog daljeg rasta i razvoja ne treba tražiti u faktoru o kome se, nažalost, kod nas vrlo malo govori.

Dugotrajna preduzetnička i menadžerska praksa pokazuje da samo dva do tri procenta od ukupnog broja za to edukovanih ili needu-kovanih pojedinaca može da ponese epitet uspješnih. Jedan od zna-čajnih problema nije samo u edukaciji i osposobljavanju za preduzet-ništvo i menadžment već i u njihovoj selekciji. Dok je u izboru profesio-nalnih menadžera moguća selekcija, kada je u pitanju osnivanje i poslovanje privatnog preduzeća, ova mogućnost otpada, tako da u biznis ulaze i uspješno opstaju pojedinci različitih znanja, sposobnosti i moguć-nosti.

3. Inovacije u malim i srednjim preduzećima

Mnoga razmatranja preduzetništva i uopšte malih i srednjih predu-zeća u razvijenom dijelu svijeta realizuje se u kontekstu razmatranja kreativnosti - inovativnosti rukovodilaca i kolektiva. Sa žaljenjem primje-ćujem da, iako u svemu zdušno slijedimo aktivnosti Evropske unije, ne


58

apostrofiramo činjenicu da je Lisabonskom deklaracijom iz 2000. godine Unija proklamovala eru inovacija u razvoju preduzeća. Na toj osnovi nastala je Povelja o malom preduzeću. Razvijeni dio svijeta mala i sred-nja preduzeća danas posmatra u kontekstu inovacija i doprinosa pre-strukturiranju i razvoju privrede.

Kod nas se o ovoj dimenziji malih i srednjih preduzeća gotovo uopšte i ne govori.

Ova činjenica obavezuje me da apostrofiram najznačajnija pitanja u vezi sa inovacijama.

Inovacija označava proces prevođenja ideje u korisno, komer-cijalno rješenje ili u ekonomski rezultat. Kod nas se apostrofira ulazak u biznis kao prevođenje ideje u korisno, praktično rješenje, a da se pri tome vrlo malo govori o inovacijama koje se kontinuirano sprovode u radu postojećih malih i srednjih preduzeća, kako bi se u uslovima stalnih, brojnih i raznovrsnih promjena kroz promjene u poslovanju i u poslovnom kapacitetu preduzeća odgovaralo na promjene u okruženju.

ULAZAK U BIZNIS – INOVACIJA STALNE, BROJNE PROMJENE U POSLOVANJU – INOVACIJE

Gdje locirati inovacije?

Inovacije (neko ih naziva i razvojnim promjenama) čine osnov tehnološkog razvoja u koje ulaze različiti tipovi promjene, od unapre-đivanja do bitno novih rješenja i značajan su faktor u uspješnom poslo-vanju i jačanju malih i srednjih preduzeća. Na ovo pitanje vratiću se u kasnijim razmatranjima; za sada u funkciji osnovnih razmatranja zadrža-ću se samo na osnovnim pojmovnim odrednicama.

Tehnološki razvoj je vremenska serija pozitivnih razvojnih pro-mjena koje idu od inovacija do kreiranja bitno novih tehnoloških rješenja.

U pitanju su inovacije koje se realizuju na: - proizvodu (usluzi), - u procesu proizvodnje, - u strukturi, metodama i tehnikama realizacije najrazličitijih poslov-

nih aktivnosti u preduzeću, - promjenama u vremenu i mjestu realizacije poslovnih aktivnosti. Tehnološko rješenje je misaona konstrukcija za najrazličitije pro-

bleme u praktičnom radu, odnosno model, konstrukcija, receptura, plan,


59

procedura ili formula.14 Za ukupan sistem podrške i pomoći malim i srednjim preduzećima

vrlo značajna pitanja su na kakvim tehnološkim rješenjima počivaju njihove upravljačke, proizvodne i poslovne aktivnosti, zatim ko, šta, kada i kako čini da se na ovim rješenjima sprovode potrebne promjene.

U prilično oskudnoj domaćoj stručnoj literaturi nisam našao da se neko ozbiljnije bavi pitanjima tehnološke osnove rada malih i srednjih preduzeća i pitanjima tehnološkog razvoja. Ono što sam našao upućuje na zaključak da se tehnološka osnova rada poistovećuje s tehničkom osnovom, što nikako ne može da se prihvati, jer brojna tehnološka rješenja u poslovanju i upravljanju poslovanjem nemaju niti treba da imaju tehničku osnovu.

Tehnološki razvoj podrazumijeva istraživački i razvojni rad (kabi-netska, laboratorijska i terenska istraživanja) te inovativni rad u okviru masovnog stvaralaštva preduzetnika i zaposlenih.

Pošto je svijet ušao u eru ekonomije znanja, kada je pitanje uspješnosti poslovanja i jačanje preduzeća i nacionalne ekonomije pita-nje njegovog tehnološkog razvoja, za preduzeće i ukupan sistem koji ga podržava vrlo bitna su pitanja podržavanja vlastitog istraživačkog, razvoj-nog i inovativnog rada, kao i kvalitetnog transfera inoviranih i novih tehnoloških rješenja iz okruženja.

VLASTITI I INOVATIVNI RAD

SPOLJNI IZVORI PRIBAVLJANJA TEHNOLOGIJA

Izvori pribavljanja inoviranih i novih rješenja

U stručnoj literaturi koja se bavi problemima razvoja malih i srednjih preduzeća u razvijenom dijelu svijeta i u nedovoljno razvijenim zemaljama naišao sam na apostrofiranje ove grupe pitanja koja su kod nas gotovo u potpunosti zapostavljena

Brojna istraživanja inovativnosti i inovacija afirmišu ova predu-zeća. Rezultati istraživanja (istraživanja US Small Business Admini-stration) do kojih sam došao u svom istraživačkom radu pokazuju da: - sektor malog biznisa daje značajan doprinos tehnološkom, a time i ekonomskom razvoju; - u osnovi rasta i jačanja brenda velikih kompanija sprovedene su ino-vacije u fazi kada su kompanije bile mala preduzeća; 14 Stanković F.: Preduzetnička ekonomija, Savremena administracija, Beograd, 1989, str. 112.


60

- svaka danas velika kompanija nekada je bila mala i to zanimljivim čini izučavanje njihovog istorijskog puta razvoja; - male firme nemaju kapaciteta za sprovođenje baznih instraživanja, ali vrlo su pogodne za primijenjena istraživanja; - male firme nemaju svoje istraživačko-razvojne jedinice, laboratorije i pilot-pogone, a ne raspolažu ni laboratorijama za ispitivanje kvaliteta materijala i proizvoda; - u malim firmama postoji visoka motivisanost zaposlenih da kroz inovacije rješavaju brojne probleme u tekućem poslovanju i obezbjeđuju tržišne uspješnosti.

Neki od uporednih podataka inovativnog rada u velikim i malim preduzećima u Sjedinjenim Američkim Državama

Pokazatelji Firme do 1000 zaposlenih

Firme preko 1000 zaposlenih

Sve firme

1. Broj istraživača i inženjera

3 362 38

2. Izdvajanja za inovativni rad (000 dolara)

199 42.494 4.264

3. Neto prodaja (mil. dolara)

11 1.219 127

4. Izdvajanja za IR po istraživaču (dolara)

59 117 113

5. Broj istraživača i inženjera na 000 zaposl.

33 32 32

Izvor: US Small Business Administation – Innovation in Small Firms, July 1996.

U funkciji apostrofiranja ovih zaključaka u nastavku ću prezento-

vati tabelu preuzetu iz neposredno citiranog materijala.


61

Inovacije u malim i velikim firmama

Inovacije Inovacije na milion zaposlenih Stopa industrijske

koncentracije Velika Mala Velika Mala

0-20 356 453 188 175

21-40 913 827 295 604

41-60 826 598 251 978

61-100 343 55 186 319

Podzbir 2,438 1.883 241 422

Neregistrovano 1.193 2,560 - -

Ukupno: 3.641 4,443 313 745

4. Razlike između malog i velikog preduzeća

Razlike između malih i velikih preduzeća česta su tema razma-tranja brojnih autora, pri čemu se najčešće javljaju sljedeći zaključci:

- Veliko preduzeće ima prednost nad malim jer može da obez-bjeđuje ekonomiju obima u proizvodnji i u svim drugim poslovnim funk-cijama u preduzeću. Ekonomija obima i potreba za razbijanjem fiksnih i relativno fiksnih troškova preduzeća u funkciji smanjivanja troškova proizvodnje, poslovanja i razvoja i danas je jedan od temeljnih zahtjeva u obezbjeđivanju uspješnog poslovanja.

- Pored toga, veliko preduzeće može da obezbijedi kvalitetnu po-trebnu kritičnu strukturu kadrova. Zbog velike kritične mase pretpostavki (kadrovi, oprema, materijalna sredstva) velika preduzeća mogu da ulaze u obimne inovativne ili razvojne projekte i da istovremeno rade na realizaciji većeg broja drugih razvojnih projekata. Malo preduzeće ne raspolaže ovim pretpostavkama.

- Veliko preduzeće može da obezbijedi potrebnu kritičnu masu pretpostavki za brojne istraživačke i razvojne projekte, što malo predu-zeće to nije u stanju.

- U mnogim situacijama veliko preduzeće može da podnese rizik neuspjeha razvojnog projekta, dok malo sa ovakvim promašajem ide u bankrot.

- Za razliku od ostalih, veliko preduzeće ima kvalitetne strateške i pregovaračke pozicije, a to znači može da kontroliše i utiče na različite


62

subjekte iz okruženja i diktira uslove koji mu odgovaraju. - Jedan od značajnih problema malih preduzeća je u malim i

skromnim suštinskim pregovaračkim pozicijama i malom ili nikakvom uticaju na ostale subjekte u okruženju kako bi se stvorili uslovi koji obezbjeđuju njegovu poslovnu uspješnost.

- Malo preduzeće je fleksibilnije, manje birokratizovano i zato brže može da sprovodi promjene u poslovanju.

- Velika preduzeća su troma i radnici se gube u masi zaposlenih što uveliko utiče na njihovu demotivisanost za inovacije.

- U malom preduzeću, za razliku od velikog, svi su motivisaniji za inovacije, i to iz dva razloga: svi se znaju i sve se zna; drugo, znaju da zbog nesprovedene inovacije može da se dovede u pitanje rezultat poslovanja preduzeća i time njegov opstanak.

- Za osnivanje male organizacije neophodan je manji kapitalni ulog i manje pripreme u odnosu na velike organizacije.

- Male organizacije se lakše ukidaju i njihovo pojedinačno ukidanje nema traumatskih posljedica po sredinu u kojoj su poslovali.

- Vrlo malo se govori i piše o traumatskim posljedicama koje se javljaju kod vlasnika malog preduzeća i u njegovoj porodici.

- U manjim preduzećima, u odnosu na veća, mnogo su manji troškovi administracije i režije. U ovoj grupi preduzeća vlasnik i mali broj zaposlenih obavlja sve administrativne poslove.

- U manjoj organizaciji uvijek je jača korporativna kultura ili soli-darnost zaposlenih.

- Velika preduzeća raspolažu kvalitetnim službama koje prate različite poslovne funkcije preduzeća i opslužuju rukovodioca u realizaciji upravljačkih aktivnosti, dok sve to ne postoji u malom ili manjem preduzeću.


63

Šta nedostaje malim i srednjim preduzećima? Marketing

znanja (100%)

Inženjerska znanja (100%)

Znanja iz finansijskog menadžmenta (100%)

Znanja iz oblasti analize i planiranja (100%)

Potrebna 40 80 30 30

Raspoloživa 5 70 10 1

Nedostaje 35 10 20 29

Izvor: N. Tas "Management Consultancy Servise for SME" , Zbornik sa konferencije SMEDC, Istambul, 1999.

5. Uspješnost malih i srednjih preduzeća

Ekonomski analitičari, kao uostalom i svi ostali u osnovnoj siste-matizaciji preduzeća, najradije se opredjeljuju za uspješna i neuspješna preduzeća.

Uspješnost preduzeća vezuje se za15 njegov životni vijek i kvalitet koji ostvaruje u svom radnom vijeku.

Jedan od ključnih pokazatelja uspješnosti preduzeća je dužina njegovog životnog vijeka. I dok u svijetu preduzetnici, vlasnici i mena-džeri teže da u dugom periodu sačuvaju firmu, kod nas su česte pojave da se jedna firma gasi da bi se druga osnovala. Kod nas se ne cijeni dugo, stabilno i uspješno trajanje preduzeća.

U tržišnim ekonomijama prosječno 12 posto preduzeća propada. Daleko veći je broj onih koji se suočavaju s problemom propadanja. Procenat preduzeća koja propadaju daleko je veći kod novoosnovanih i manjih preduzeća u odnosu na velika. Analize pokazuju da oko 50 posto novoosnovanih preduzeća propada u prvih četiri do šest godina svoga postojanja.

Analize propadanja novoosnovanih preduzeća pokazuju da ona propadaju zbog toga što su se uhvatila u kolo u kome ne znaju da igraju. Dva su osnovna uzroka ovog propadanja:

- ulazi se u posao bez prethodnih kvalitetnih analiza i planiranja; - možda se i kvalitetno definisano i planirano poslovanje u fazi

donošenja odluke zbog improvizacija u fazi osnivanja suočava s proble-mom neuspješnosti. 15 Drucker P.: Inovacije i preduzetništvo: Praksa i principi, Grmeč , Beograd, 1996, str. 48.


64

Ulazak u biznis je velika promjena (stres). Onog momenta kada se ušlo u biznis, preduzetnik mora da razmišlja o inovacijama i promje-nama koje treba da sprovodi u tek osnovanoj firmi.

Kada preduzetnici uđu u biznis, obično teže da standardizuju i stabilizuju uvedeno i u tome gube vrijeme, jer je dosta toga u poslovanju trebalo da se redefiniše i mijenja.

Međunarodna organizacija rada razlikuje sedam mogućih kriza koje mogu dovesti do neuspjeha malih i srednjih preduzeća:

- početna kriza, - gotovinska kriza, - kriza delegiranja, - kriza vođstva, - finansijska kriza, - kriza napretka i rasta, - kriza sukcesije i zamjene menadžmenta. O početnoj krizi već je bilo govora u dosadašnjem dijelu rada. Gotovinska kriza se javlja u prvoj godini poslovanja zbog toga što

je sav novčani kapital uložen u osnivanje firme i ulaganje u potrebni materijal.

Kriza delegiranja se javlja u drugoj godini poslovanja. Ako u početku poslovanja firma ima više zaposlenih, svi rade sve, i to s puno entuzijazma. Međutim, kada prođe faza ulaska u posao, korisno je spro-vesti organizaciona rješenja, a to podrazumijeva da se mjere i brojne odluke s rukovodilaca prebace na saradnike. Vrlo često vlasnici – predu-zetnici nisu spremni na delegiranje ovlašćenja i odgovornosti na svoje saradnike te dolazi do prebukiranosti poslovima koja rezultira improvi-zacije i greške.

Na višim stepenima razvijenosti, kada se firma uvećala u odnosu na svoj početak, bilo bi dobro da vlasnik svoju menadžersku fotelju ustupi profesionalnom menadžeru i prihvati se uloge pasivnog mena-džera. To se u praksi vrlo često ne dešava pa zadaci i izazovi u firmi počinju da prevazilaze njenog vlasnika - menadžera. Konačno, praksa pokazuje da potreba zamjene vlasnika - menadžera odgovarajućim profesionalnim menadžerom u vezi je i s pojavama menadžerskih pro-blema. Naime, rukovodioci koji su uspješno vodili firmu u jednim uslo-vima (npr. kod nas u toku rata), vrlo često to ne mogu da obezbijede u nekim drugim okolnostima (uslovima integrisanja domaće privrede u


65

ekonomiju znanja) ili rukovodioci koji su bili uspješni u fazi ulaska u biznis, to ne moraju da budu u fazi dinamičnog rasta i razvoja.

Najčešće se govori o finansijskoj krizi ili finansijskom neuspjehu malih i srednjih preduzeća. Finansijska kriza nije kriza likvidnosti firme, već nedovoljnog investiranja, ulaganja dobiti i sredstava iz drugih izvora u dalji rast i razvoj preduzeća. Zato je za dugoročno i uspješno opsta-janje i jačanje malog preduzeća vrlo bitno reinvestiranje.

Značaj kontinuiranog investiranja za opstajanje i rast preduzeća

ANGAŽOVANI KAPITAL PREDUZETNIKA –

PRVO INVESTIRANJE OSNIVANJE

I POČETAK RADA MSP

POVRAĆAJ ULOŽENOG I REINVESTIRANJE

POVRAĆAJ ULOŽENOG I REINVESTIRANJE

STABILIZACIJA U RASTU

I RAZVOJU (III faza)

RAST MSP (II faza)


66

Preduzetnici treba da izbjegavaju tzv. začarani krug gdje niska inicijalna investicija generiše razočaravajući povraćaj novca i interni tok gotovine. To vodi u nisko reinvestiranje, novi krug problema u poslovanju i nestašice novca, što se u teoriji naziva La maladie Anglaise. I obrnuto, što se više reinvestira u biznis, životni ciklus firme je duži i odlaže se eventualni dezangažman firme sa tržišta, što se u teoriji naziva japanski sindrom korporacije.

Dugoročno opstajanje firme zavisi i od sposobnosti preduzetnika da realizuje ukupan upravljački proces – planiranje, organizovanje, vođenje i kontrolu. Kod domaćih preduzetnika još uvijek nije dovoljno jasna razlika između upravljanja i rukovođenja i nedovoljno afirmisan stav po kome svakoj odluci prethode brojne i raznovrsne analize – prognoze i projektovanja, planiranja i programiranja. Iz samouvjerenosti, neznanja ili nekog trećeg razloga domaći preduzetnici sve drže u glavi, donose odluke i ulaze u akciju. Ovakvim ponašanjem dolazi se do toga da imamo preduzetnike autoritativnog – diktatorskog tipa.

Praksa koju domaći preduzetnici nedovoljno upražnjavaju

Biznis plan se ne sačinjava samo za potrebe pribavljanja novčanih sredstava iz spoljnih izvora, što se kod nas uvriježilo kao pravilo, već za vlastite potrebe. U razvijenom svijetu biznis plan je obavezan dokumenat već tridesetak godina i sačinjava se za vlastite potrebe.

Male firme niz godina mogu biti uspješne. Mjera njihovog uspjeha je stopa profita koju iskazuju. Stopa profita (masa profita po jedinici vlastitog angažovanog kapitala) u manjim preduzećima često može biti veća nego u velikim.

Za ilustraciju ovog stava prezentujem insert sa liste najuspješnijih koja se tradicionalno sačinjava u Republici Srbiji već petnaestak godina. U pitanju je lista koja obuhvata sva registrovana preduzeća u Srbiji. Osnov sačinjavanja liste su profitne stope na bazi zvaničnih podataka o poslovanju u 2005. godini.

KVALITETNE ANALIZE

I PROGNOZE

PLANIRANJE (BISNIZ PLAN) A K C I J A


67

Na posmatranoj rang-listi, koja obuhvata sva preduzeća u prezentovanih prvih 60 najuspješnijih firmi, samo jedna firma ima tek nešto više od 1000 radnika (Delta – Maxi - 3.274 radnika) i pet firmi sa više od 500 zaposlenih. Sve ostale zapošljavaju po nekoliko desetina radnika. Firma Aktiva Kapital Dobit Prihod Broj

zaposl. Prof. st.

1. Planika 41.634 829 109.404 102.147 68 13.197,1

2. Vosloh 85.314 49.114. 110.108 205.369 102 224.2

3. Entrix 94.248 70.089 103.673 498.133 29 147,9

4. Trebiese Interbrew

76.256 181.857 258.095 130.039 20 141,9

5.General- ekonomik

97.777 125.440 148.866 508.732 70 118.8

6. Belesdorf

7.554 260.222 227,628 1.141.840 11 110,4

Prvi šest najuspješnijih firmi u Republici Srb iji u 2005. godini

Izvor: Biznis i finansije – Biznis top, 2005.

6. Faze u rastu i razvoju malih preduzeća

Ulaskom svijeta u fazu ekonomije znanja otvara se pitanje valid-nosti brojnih teorija i kocepata uspješnog poslovanja i razvoja preduzeća. Za sada stručnjaci ne stavljaju ozbiljnije primjedbe na postojeće teorije i koncepte rasta malih preduzeća.

Prema ovoj teoriji, osnovano preduzeće prvo ide na povećanje kapaciteta-proizvodnje i prodaje proizvoda (usluge). U ovoj fazi evident-ne su aktivnosti na16 povećavanju prodaje i standardizovanju proizvoda ili usluge.

U narednoj fazi preduzeće ide na proširivanje programske ili asortimanske strukture. U inoviranoj programskoj strukturi ponovo se ide u fazu rasta kapaciteta - proizvodnje i prodaje.

Preduzeća koja uspiju da opstanu u ovim fazama ili fazama tzv. monokulturalnog rasta ulaze u novu fazu koja se javlja kao koncentrični ili konglomeratorni rast. 16 Stavrić , B., Kokeza, G.: Upravljanje poslovnim sistemom, Tehnološko-metalurški fakultet, Beograd, 2000, str. 64.


68

Koncentrični rast može da ide pravcem zatvaranja reprodukcionih lanaca širenja preduzeća i njegovog povezivanja s fazama koje mu pret-hode (od sirovina do potrošača).

Ovaj rast može da ide pravcem horizontalnog rasta, a to znači otkupljivanja i povezivanja s konkurentskim preduzećima.

Konglomeratorni rast javlja se u situacijama kada preduzeće ras-polaže kapitalom, ali se nije kvalitetno pozicioniralo u sferi tehnološko-proizvodnog razvoja i ne raspolaže kapacitetima i tehnološko-razvojnim prednostima. Kod konglomeratornog rasta preduzeće ulaže u oblasti proizvodnje koje nemaju dodirnih tačaka s postojećom oblašću poslo-vanja preduzeća. Vrlo često je u pitanju plasman kapitala kako bi se sačuvala i uvećala njegova vrijednost

Iskustva u poslovnom razvoju i rastu preduzeća pokazuju da prednost treba dati tzv. koncentričnom rastu i razvoju ili rastu u pravcu zatvaranja reprodukcionih cjelina i proširivanja kapaciteta kroz kupovine ili povezivanje s konkurentskim preduzećima.

1. faza: MONOKULTURALNI RAST I RAZVOJ

2. faza: KONCENTRIČNI RAST I RAZVOJ (Zatvaranje reprodukcionih cjelina i kupovina i povezivanje s konkurentskim preduzećima) ili KONGLOMERATORNI

RAZVOJ

3. faza: INTERNACIONALIZACIJA PROIZVODNJE I POSLOVANJA

Osnovne faze u rastu i razvoju malih preduzeća

Ulazak svijeta u fazu ekonomije znanja i razvoja velikih, nad-nacionalnih regionalnih tržišta i jačanje konkurentsko razvojnih prednosti u koncepte rasta i razvoja savremenih malih preduzeća uvodi tehno-loško-razvojnu i proizvodnu specijalizaciju kao vrlo bitnu međunarodnu komponentu. Brojna manja preduzeća u razvijenom dijelu svijeta uspješ-nost svog poslovanja, svoje opstajanje i rast (do nivoa novih tehnološko-ekonomskih optimuma) rješavaju kroz sužavanje programskih struktura i ulazak u visoku predmetnu, vrlo često međunarodnu tehnološko razvojnu i proizvodnu specijalizaciju.

Ova specijalizacija može da se usmjeri u pravcu razvoja proiz-voda ili usluga za segmentirane ciljne grupe na domaćem i stranim tržištima, ili u pravcu razvoja i proizvodnje komponenti ili podsklopa za internacionalizovani proizvod i po tom osnovu u pravcu strateškog pove-zivanja s partnerima iz zemlje i inostranstva.


69

UČEŠĆE U PROIZVODNJI INTERNACIONALIZOVANOG

PROIZVODA

PROIZVODNJA ZA CILJNE GRUPE NA DOMAĆEM I STRANIM

TRŽIŠTIMA

Osnovni pravci razvoja i rasta savremenih malih preduzeća

Sa žaljenjem u slučaju domaćih malih i srednjih preduzeća moram da primijetim da većina njih njeguje razuđenu strukturu poslovanja i sklona je "svaštarenju". U takvim uslovima preduzeća nisu u mogućnosti da obezbijede kontinuirane inovacije i danas vrlo značajan kvalitet proiz-voda i usluge. U ovoj činjenici vidim jednu od značajnih prepreka uklju-čivanja domaćih malih preduzeća u svjetsku podjelu rada.

7. Konkurentnost malih preduzeća

U razmatranju konkurentnosti malih i srednjih preduzeća neop-hodno je apostrofirati dvije nove i za ova preduzeća bitne činjenice. Prva se odnosi na to da su ova preduzeća subjekti svjetskog tržišta. Libera-lizacija spoljnotrgovinske razmjene dovela je do toga da su domaća tržišta dio svjetskog tržišta jer na njima posluju i prodaju inostrana preduzeća. Mala preduzeća ne treba da izlaze na inostrana tržišta da bi se suočila s problemom međunarodne konkurencije; oni se s tim pro-blemom suočavaju i na domaćem prostoru. Kod nas u krugu ovih predu-zeća postoje velika negodovanja zbog otvaranja granica za stranu robu. Ovo otvaranje granica djeluje naizgled surovo, ali je djelotvorno jer prisiljava domaće proizvođače da budu efektivniji i efikasniji u svom poslovanju.

Druga činjenica odnosi se na ekonomiju obima. Savremena, globalizovana-nadnacionalna regionalna tržišta (po brojnim kriterijumima definišu se na tržištu sa 40 do 60 miliona stanovnika) afirmišu ekonomiju obima. Savremeno uspješno preduzeće mora da ima veliku produkciju, prodaju i brz obrt da bi učešće fiksnih troškova u jedinici proizvoda bilo što manje i da bi se brzo vratila uložena sredstva za razvoj preduzeća i na taj način omogućio ulazak u novi razvojni ciklus.

Kod nas se još uvijek nedovoljno apostrofira stav prema kome je pitanje konkurentnosti preovlađujućih malih i srednjih preduzeća pitanje konkurentnosti ukupne nacionalne ekonomije.


70

Nedovoljno razvijene zemlje, a toj grupi pripadamo i mi, pogrešno svoju komparativnu prednost zasnivaju na prirodnim resursima: šum-skom, vodnom, rudnom fondu, plodnom zemljištu i jeftinoj radnoj snazi. Savremene teorije uspješnosti poslovanja na svjetskom tržištu pokazuju da komparativna prednost u cijelosti i na način kako se to ranije tumačilo ne može da bude osnov konkurentske prednosti. Ono što se kod nas zapostavlja jeste da je naučno-tehnološki razvoj relativizirao pitanje komparativnih prednosti obezbjeđujući za svaku od prirodnih sirovina, uz izuzetak ponekih, sintetičko rješenje i da je omogućilo da se gotovo svaka proizvodnja vrlo uspješno organizuje nabilo kome mjestu.

Konkurentska prednost savremenog preduzeća počiva na razvoj-noj prednosti, a to znači na količini, vrsti i strukturi materijalizovanih zna-nja odnosno tehnoloških rješenja u proizvodu i usluzi.

Ova tehnološka rješenja treba da budu rezultat vlastitog istra-živačkog, razvojnog ili inovativnog rada i da obezbjeđuju razlikovanje proizvoda od sličnih na tržištu te da su atraktivna za potrošače.

Količina, vrsta i struktura materijalizovanih znanja u procesima proizvodnje ne obezbjeđuju samo inoviran ili nov proizvod već i što jef-tiniju proizvodnju.

I na kraju, osigurava mogućnosti preduzeća da brže i kvalitetnije od konkurenata uoči šansu, iznađe rješenje za njeno korišćenje te brzo i kvalitetno sprovede promjenu u svom poslovanju i poslovnom kapacitetu.

ATRAKTIVAN PROIZVOD

JEFTINA PROIZVODNJA

INOVATIVNI KAPACITET

PREDUZEĆA

Osnovni faktori konkurentnosti savremenog preduzeća

Ovu činjenicu ne treba mnogo elaborirati, jer je poznato da su domaća preduzeća nekonkurentna u odnosu na strana, a to se odnosi i na proizvode koji se plasiraju kod nas.

Analize konkurentnosti malih i srednjih preduzeća u zemljama u okruženju pokazuju da su osnovni problemi njihove konkurentnosti u:

- nekvalitetnom razumijevanju potrošača, - pretjeranom oslanjanju na osnovne faktore prednosti, - nedovoljnu saradnju između malih i srednjih preduzeća. Većina domaćih preduzetnika i menadžera u potpunosti nije

prihvatilo poslovnu filozofiju prema kojoj je zadovoljstvo potrošača os-novni i vrhunski cilj u poslovanju svakog preduzeća.


71

Savremena poslovanja doprinijela su da se sve više priča o novim vidovima poslovanja kao što je, recimo, virtuelno poslovanje. Analizi-rajmo koliko domaćih preduzetnika u svom poslovanju koristi informa-cione tehnologije.

U domaćoj privredi stvorena je lažna predstava o jeftinoj radnoj snazi i s tom činjenicom se uljuljkujemo, gubeći iz vida i neke druge fakte:

- naša produktivnost je desetak puta manja od produktivnosti u preduzećima u razvijenom dijelu svijeta,

- u razvijenom dijelu svijeta brojne aktivnosti su automatizovane i čovjek je izbačen iz mnoštva procesa.

U svijetu se izuzetno mnogo govori o standardima kvaliteta i sistemima njegovog osiguranja. Kod nas je tek na samom početku priča o uvođenju sistema osiguranja kvaliteta ISO 9000, o HACCP sertifi-katima i o tehničkim standardima proizvoda. Bez ovih uslova domaće preduzeće ne može da izađe na svjetsko tržište, a zasigurno gubi bitku i na domaćem.

Iskustva u jačanju konkurentnosti malih i srednjih preduzeća u razvijenom svijetu pokazuju da uz brojne promjene unutar preduzeća, koje se odvijaju od menadžmenta, preko inovacija i sertifikacija do ukupnog poslovanja, vrlo značajnu polugu jačanja konkurentosti čine različita strateška partnerstva ovih preduzeća i njihov izlazak na strana tržišta.

Analize prakse razvoja konkuretnosti malih i srednjih preduzeća uz pomoć inovacija pokazuju da su:17

- inovativne aktivnosti više usmjerene na inovirane i nove proiz-vode ili promjene u osobinama proizvoda nego na inovacije procesa, bez čega, uz ekonomiju obima, nema mogućnosti smanjivanja troškova proizvodnje a time ni smanjivanje prodajne cijene;

- inovativne aktivnosti na proizvodu nemaju uvijek jasnu orijentaciju da li im je cilj konkurencija sa onima koji pokrivaju veliku, preovlađujuću strukturu potrošnje ili pokrivanje tržišnociljnih grupa ili niša;

- inovativne aktivnosti zastupljenije su kod preduzeća koja proiz-vode robu finalne potrošnje u odnosu na artikle proizvodne potrošnje.

U razvoju konkurentskih prednosti malih i srednjih preduzeća vrlo često zapostavljaju pitanje tzv. "strateškog prozora". To je vrijeme u

17 Stanković F.: Preduzetnička ekonomija, Savremena administracija, Beograd, 1989, str. 48.


72

kome preduzeće ima konkurentske prednosti i pokriva fazu eksploatacije aktraktivnosti inoviranog ili novog proizvoda i traje dok konkurenti ne uzvrate udarac i preuzmu konkurentsku prednost.

Domaća mala i srednja preduzeća vrlo često zapostavljaju pome-nuti strateški prozor, a to znači opredjeljuju se za relativno dug vre-menski period uvođenja inoviranog i novog proizvoda u proizvodnju i na tržište i računaju da će dugo moći na atraktivnom proizvodu da ubiraju lovorike.

Da bi bilo konkurentno, domaće preduzeće mora da ima brze, efektivne i efikasne cikluse inovacije i eksploatacije inovacije sprovede-nih promjena na proizvodu.

Jedno od značajnih pitanja konkurentnosti domaćih i svih drugih malih i srednjih preduzeća je pitanje njihove fleksibilnosti.

Fleksibilnost malih preduzeća posljedica je njihove univerzalnosti i visoke motivisanosti da se mijenjaju i prilagođavaju, jer u suprotnom pro-padaju.

Fleksibilnost je tražena osobina u obezbjeđivanju konkurentnosti. Univerzalnost tehničke osnove rada i zaposlenih onemogućava visoke domete u inovativnom radu i razvoju proizvoda, jer se vrlo brzo istroši repertoar mogućih promjena. Oni koji se profesionalno bave problemima razvoja taj problem pomjeranja granica inovacija i razvoja konstantno i uspješno pomjeraju.

8. Upravljanje malim i srednjim preduzećima

Menadžment je naučna i stručna disciplina koja se bavi pitanjima upravljanja, donošenja ili stvaranja uslova za sprovođenje, rukovođenje i kontrolu sprovođenja donijetih odluka.

Za menadžera su bitni modeli i tehnike upravljanja ili alati koji se koriste u svakoj od faza donošenja i sprovođenja brojnih i raznovrsnih poslovnih i razvojnih odluka u organizaciji i poslu kojim se upravlja. Danas se u osnovne upravljače alate ubrajaju: brojne i raznovrsne kvali-tativne i kvantitativne analize i prognoze; mnogobrojna i raznovrsna planska dokumenta (strategije, planovi, projektni zadaci, programi i dru-go); organizaciona rješenja i mjere (sistematizacija poslova, tokovi materijala, informacija i naloga, sistem motivisanja zaposlenih) i organi-zaciona kultura ili nenapisani standardi ponašanja u organizaciji.


73

ANALIZE I PROGNOZE PLANSKA DOKUMENTA

ORGANIZACIONA RJEŠENJA I MJERE

ORGANIZACIONA KULTURA

Osnovni upravljački alati

Polazeći od ove definicije i imajući u vidu ranije prezentovanu definiciju preduzetništva vidimo da preduzetnik ne mora da je i dobar menadžer isto kao što dobar menadžer ne mora i da je preduzetnik. Istina, danas se zbog potrebe stalnih promjena od menadžera očekuje da bude i preduzetnik i lider - osoba koja svoje saradnike i kolektiv us-pješno vodi u promjene.

Malo preduzeće je, isto kao i veliko, ekonomski, pravni subjekt i funkcionalna cjelina i struktura čijim funkcionisanjem treba kvalitetno da se upravlja.

Mogućnosti kvalitetnog upravljanja u malom preduzeću bitno su drugačije od mogućnosti upravljanja u velikom. Ova razlika temelji se na sljedećem:18

- Malim preduzećem upravlja preduzetnik, a velikim profesionalni menadžer.

- Dok menadžer u velikom preduzeću raspolaže većim ili manjim službama (stručne službe i administracija) koje ga opslužuju u realizo-vanju osnovnih upravljačkih aktivnosti, rukovodilac malog preduzeća sve to nema.

- U velikom preduzeću menadžer ima stručne službe i veliki broj stručnjaka koji se kao menadžerska inteligencija uključuju u definisanje i rješavanje brojnih i raznovrsnih problema poslovanja i razvoja predu-zeća. U malom preduzeću rukovodilac je upućen sam na sebe ili na uski krug stručnjaka iz svoje sredine;

- U velikom preduzeću razdvajaju se funkcije upravljanja tekućim poslovanjem i funkcije upravljanja razvojem preduzeća. U malom predu-zeću rukovodilac uz vođenje tekućeg poslovanja, na šta je najčešće i fokusiran, treba da rješava probleme razvoja preduzeća.

- U velikom preduzeću postoji bord direktora koji ne samo da su uključeni u rukovodni tim po osnovu svoje stručnosti i kompetentnosti već i po osnovu svoje emocionalne inteligencije. Naime, najčešće se ide za tim da članovi rukovodnog tima imaju komplementarnu emocionalnu

18 Baroš, Ž.: Organizacija i upravljanje preduzećem, Banja Luka, 2004, str. 63.


74

inteligenciju – jedan juri, drugi ga usporava da u žurbi ne bi načinio greške.

- U malom preduzeću sve zavisi od znanja, vještine i emocionalne inteligencije vlasnika-preduzentika-rukovodioca.

- Dok velika preduzeća funkcionišu na jasno definisanim organi-zacionim rješenjima i mjerama i jasno definisanim standardima rada i ponašanja, u malim preduzećima svega toga nema, i vrlo često zbog loše organizacije rada čine se učestale i nepopravljive greške, naročito u vrijeme kada malo preduzeće krene putem rasta i razvoja i počne da širi strukturu svojih aktivnosti.

Preduzeća bilo koje vrste propadaju zbog odsustva kvaliteta u menadžmentu. Tako autori u razloge propadanja preduzeća najčešće navode:

- nedostatak iskustva, - nedovoljna tehnička znanja, - slabo sprovedeno istraživanje tržišta i potcjenjivanje konkurenata, - nesposobnost vođenja administrativnih poslova, - neujednačeni tok poslovanja, - loše predviđanje i vođenje finansijskih tokova, - potcjenjivanje aktivnosti i troškova neophodnih da preduzeće

stane na noge, - preoptimističko gledanje na tražnju na tržištu, - nemogućnost dobijanja kratkoročnih kredita od banaka i drugih

izvora finansiranja zbog loše sačinjenog biznis plana ili nesređenih dokaza o bonitetu,

- zapostavljanje činjenice da odgađanje plaćanja može značiti i nemogućnost ubiranja tih sredstava.


75

Da uspješnost poslovanja i opstajanje umnogome zavise od kvaliteta menadžmenta, govore rezultati analiza koje sam našao u stručnoj literaturi. Prema ovim rezultatima, propast preduzeća manje je vjerovatna tamo gdje su vlasnici:

- samouvjereni i inicijatori su aktivnosti, spremni da preuzmu rizik i

da prihvate neuspjeh; - stratezi, preduzetnici i socijalni inženjeri; - komunikativni i kvalitetno se kreću u okruženju; - oprezni, sa prebrzom ekspanzijom i jednaki značaj daju dinamici i

stabilnosti rasta.


76

IV. POTREBE MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA

ZA POSLOVNIM USLUGAMA

1. Marketinški pristup u definisanju sistema podrške malih i srednjih preduzeća

2. Poslovne funkcije malih i srednjih preduzeća 3. Potreba za poslovnim uslugama malih i srednjih preduzeća u Bosni i

Hercegovini (rezultati istraživanja SEED-a)


77

1. Marketinški pristup u definisanju sistema podrške malih i srednjih preduzeća

U našem društvu vrlo često se govori o marketinškoj orijentaciji u kreiranju proizvoda i usluga. Ovaj pristup nije interesantan samo za proizvodna i uslužna preduzeća već i sve druge subjekte koji nešto treba da čine za drugog. Konkretno, brojni i raznovrsni subjekti okupljeni oko ideje da se podržava uspješno poslovanje i razvoj malih i srednjih predu-zeća trebali bi u mnogo većem obimu da poznaju problematiku organi-zovanja i poslovanja privrednog preduzeća i da kroz razna istraživanja, ankete i na druge načine dolaze do stavova i zahtjeva onih za koje nešto čine.

Istraživanja koja sprovodim u funkciji ovog rada nedvojbeno me upućuju na zaključak da različite agencije, nevladine organizacije i drugi okupljeni oko ideje podrške razvoju malih i srednjih preduzeća vrlo malo poznaju problematiku njihovog osnivanja i poslovanja. Jednostavno, na projektu rade pojedinci koji nikada nisu radili u privredi i zaradili platu kao preduzetnici ili zaposleni u privatnom preduzeću. Ovaj nedostatak za kompetentno bavljenje problemima podrške poslovanju i razvoju ovih preduzeća oni ne nadomještaju sprovođenjem terenskih analiza ili većim uključivanjem preduzetnika u rješavanje problema, već nekritičkim preu-zimanjem - prevođenjem tekstova koji se na ovu temu dobijaju od onih koji se danas javljaju kao eksterna tehnička i finansijska pomoć zemlji u rješavanju njene poslijeratne obnove i tranzicije. Tuđa iskustva nisu loša, štaviše, dobro su došla. Međutim, kvalitetan pristup u definisanju sistema podrške poslovanju i razvoju malih i srednjih preduzeća zahtijeva mnogo više uvažavanje autentičnosti sredine i subjekata kojima je ovaj sistem namijenjen.

CILJEVI KOJI SE ŽELE OSTVARITI

KARAKTERISTIKE SREDINE I SUBJEKATA

TUĐA ISKUSTVA

Osnovne grupe faktora definisanja kvalitetnog sistema za podršku razvoju MSP

Autentični odgovori, pitanja, stavovi preduzetnika i zaposlenih u sektoru MSP treba da čine okosnicu definisanja sistema za podršku njihovom razvoju. Ovaj svoj stav detaljno ću elaborirati u narednim po-glavljima. Uvjeren da okosnicu razvoja sistema za podršku razvoju ovih preduzeća treba da čine njihove potrebe, u ovom poglavlju prezentovaću rezultate istraživanja koje je SEED 2001. godine sproveo na teritoriji


78

Bosne i Hercegovine s ciljem definisanja potreba malih i srednjih preduzeća za eksternim poslovnim uslugama.

2. Poslovne funkcije malih i srednjih preduzeća

Malo preduzeće je, kao i velika kompanija, ekonomski, pravni sub-jekt i funkcionalna poslovna cjelina u kojoj se pored baznog procesa ili osnovne djelatnosti (proizvodnja ili usluge) javlja i mnoštvo različitih pratećih poslovnih funkcija (finansije, održavanje, komercijala, marketing, pravna organizacija rada i drugo).

BAZNI PROCES - Proizvodna funkcija

PRATEĆE POSLOVNE FUNKCIJE

Malo preduzeće kao i velika kompanija ima istu strukturu funkcija

Mala preduzeća imaju potrebu za najvećim brojem poslovnih aktivnosti koje se javljaju i u velikim preduzećima. Kada su u pitanju proizvodne i poslovne funkcije, razlike između malog preduzeća i velike kompanije ogledaju se u sljedećem:19

- Mala preduzeća proizvodnu funkciju temelje na organizovanju i obezbjeđivanju tekuće proizvodnje. Ovu proizvodnju, za razliku od velike kompanije, rijetko prati kvalitetan laboratorijski, unapređivački i razvojni rad.

- Velike kompanije za realizovanje pojedinih poslovnih funkcija formiraju službe u kojima se zapošljavaju kompetentni pojedinci.

- U malim preduzećima realizacija ne malog broja funkcija povje-rava se pojedincima, ali najčešće ne kao specijalizovani i jedini zadatak, već kao jedan od mnoštva različitih zadataka, što dovodi u pitanje mogućnost njegovog kvalitetnog sprovođenja.

Zbog ovih razlika u malim preduzećima pojedine poslovne funkcije se manje kvalitetno realizuju, gotovo u cijelosti su zapostavljene ili se njihova realizacija povjerava po osnovu ugovora o stalnom ili povre-menom angažovanju stručnim pojedincima ili organizacijama iz okru-ženja.



79

3. Potreba za poslovnim uslugama MSP u Bosni i Hercegovini (rezultati istraživanja SEED-a)

Cilj istraživanja bio je utvrđivanje potrebe za konsultantskim i obrazovnim uslugama malih i srednjih preduzeća u oblasti:

- upravljanja poslovanjem i razvojem ovih preduzeća, - marketinga, - računovodstva, revizije i finansija, - informacionih tehnologija, - proizvodnih tehnologija i aktivnosti, - sigurnosti i okruženja, - upravljanja ljudskim resursom, - prava i normativa.

Istraživanje je obuhvatilo intervjue 130 vlasnika, rukovodilaca ovih preduzeća, i to u sljedećim oblastima:

- poljoprivreda, 19% anketiranih preduzeća, - prerađivačka industrija, 43% anketiranih preduzeća, - informatička industrija (usluge), 19% anketiranih preduzeća, - drumski transport, 19% anketiranih preduzeća.

U strukturi anketiranih preduzeća 22,3% njih je startovalo prije 1991, dok je njih oko 40% osnovano i počelo s radom nakon 1995. godine.

Prosječna starosna dob anketiranih preduzeća

Godina Osnovano Počelo s radom

1991. 23,1 22,3

1991-1995. 37,7 35,4

Poslije 1995. 39,2 42,3


80

Analiza obrazovne strukture anketiranih vlasnika - menadžera pokazuje da ih je čak dvije trećine s fakultetskom diplomom.

Stepen obrazovanja vlasnika anketiranih preduzeća

Obrazovni nivo Struktura anketiranih preduzeća

Manje od visoke škole nema

Visoka škola 9,2

Više od visoke škole, a manje od fakulteta

6,9

Fakultet 75,4

Više od fakultetskog obrazovanja 8,5

Istraživana preduzeća prema teritorijalnom entitetu imala su sljedeću strukturu: Federacija BiH 54% i Republika Srpska 46%.

Prosječno istraživano preduzeće karakteriše:

- 39 zaposlenih s punim radnim vremenom i deset djelimično za-poslenih;

- prosječan godišnji prihod od 2,8 mil. KM u 2000. godini; - 80% anketiranih očekuje dinamičan rast u narednim godinama.

Struktura očekivanja rasta poslovanja

Očekivani rast prodaje 2002. Naredne tri godine

Rast iznad 10% 30,0 28,9

Rast između 5 i 10% 41,5 50,8

Manje od 5% 15,4 18,8

Pad 13,1 1,6

Prosječne planirane godišnje investicije na nivou anketiranih

preduzeća su 791.000 KM u obrtna sredstva i 538.000 KM u fiksni kapital. Najveći broj anketiranih očekuje da će se u naredne tri godine realizovati razvojne promjene na proizvodu, u proizvodnom procesu, sistemu upravljanja i sistemima kontrole kvaliteta proizvoda


81

Struktura promjena koja se očekuje u naredne tri godine

Inovacije Struktura (%)

Novi proizvodi 79,6

Novi proizvodni procesi 66,3

Nove upravljačke tehnike 52,0

Nove metode kvalitativne kontrole 66,5

U nastavku ću prezentovati odgovore na pojedina pitanja iz ove analize.

Rezultati sprovedene ankete pokazuju da preduzetnici imaju visoku svijest o korisnosti ekspertskih znanja i stručne - konsultantske pomoći. O tome najupečatljivije svjedoči naredna tabela. Tip konsultantskih usluga

Svijest o usluzi

Da li je ovakva usluga

korišćena

Uvijek kupljena

Da li je usluga korišćena više

od jedanput

Marketing, promocija, prodaja

99,2 66,2 61,5 63,1

Računovodstvo, revizija, finansije i porezi

98,4 65,4 56,9 59,2

Informacione tehnologije

98,4 63,1 60,8 57,5

Bezbjednost na radu

95,3 65,4 60,8 57,7

Propisi i regulativa

92,2 64,6 61,5 64,6

Proizvodne tehnologije

88,3 44,5 39,8 40,6

Zaštita okruženja 87,5 39,8 31,3 32,8 Strategija i poslovni razvoj

77,5 30,0 17,7 26,9


82

Na pitanje stava u vezi s obrazovanjem i osposobljavanjem za različite stručne probleme u poslovanju anketirani su ponudili sljedeće odgovore.

Svijest o usluzi

Korišćenje obrazovnih

usluga

Uvijek je bila plaćena usluga

Korišćenje usluge više od

jedanput

Informacione tehnologije

95,3 63,1 60,8 61,5

Bezbjednost na radu

95,3 66,2 60,8 56.9

Menadžment 91,5 56,9 49,2 50,8

Proizvodne tehnologije

86,8 47,4 39,2 40,0

Okruženje 84,5 26.2 20,8 21,5

Istraživače je interesovala struktura faktora koja je uticala da se preduzetnik opredijeli za kupovinu poslovnih usluga u okruženju.

Bez značaja Značajno Vrlo znač.

Značaj usluge 10,8 52,3 36,9

Potreba za datom uslugom 4,6 58,5 36.9

Korišćenje prije potrebe 15,4 53.1 31.5

Nedostatak vlastitog iskustva 12,3 63.1 24,6

Preporuke kolega oko usluge 21,5 56.2 22,3

Trošak usluge manji od štete 47,7 37.7 14,6

Konkurenti koriste 60,0 32.3 7,7


83

Na pitanje šta ih je opredijelilo da koriste usluge konkretne organizacije ili pojedinca, ispitani preduzetnici-menadžeri dali su sljedeće odgovore.

Bez značaja (%) Značajno (%) Vrlo značajno(%)

Dobra tržišna reputacija

0,7 40,8 58,8

Ponuda koja odgovara zahtjevu

1,5 46,2 52,3

Ranije angažovan 3,8 54,6 41,5

Cijena usluge 15,4 53,1 31,5

Preporuka poznanika

17,7 67,7 14.6

Niža cijena 64,6 24,6 10,8 Koriste ih i konkurenti

56,2 35.4 8,5

Na pitanje izdataka koje su imali u vezi s korišćenjem stručnih znanja i poslovnih usluga iz okruženja, anketirani preduzetnici ponudili su sljedeće odgovore.

Troškovi konsultantskih i obrazovnih usluga

2000.g. (KM) 0 izdaci 2001. g. (KM) 0 izdaci

Konsalting 10.718 23,5 10.702 25,8

Obuka 8.393 22,7 9.166 25,8


84

Na pitanje koja znanja i vještine smatraju bitnim i kod kojih imaju potrebe da ih stiču kroz obrazovanje, ispitanici su odgovorili:

% od mnogih potreba

Učenje rukovođenju 33,8

Rukovođenje zaposlenima 27,7

Informacione tehnologije 21,7

Poslovni razvoj 19,2

Pravo i regulativa 17,7

Proizvodne tehnologije 17,7

Računovodstvo, finansije 16.2

Sigurnost i okruženje 14,6

Marketing, promocija 13,8

Ispitanici u okviru odgovora nude nešto drugačije viđenje vlastitih potreba za korišćenjem konsultantskih odgovora. Tako se marketing, promocija i prodaja vrednuju sa 25,5%; proizvodne tehnologije sa 24,7%; informacione tehnologije sa 19,6%; pravo i regulativa sa 18,1%; bezbjednost i okruženje sa 17,9%; umijeće slušanja zaposlenih sa 17,8%; razvoj poslovnih strategija sa 16,9% i računovodstvo i finansije sa 15,4%. Poslije nekoliko pitanja o potrebama za obrazovanjem i angažovanjem konsultanata preduzetnici-menadžeri su trebali da sačine listu deset potreba kod kojih je najneophodnija pomoć iz okruženja.

Rezultat odgovora na ovo pitanje prezentujem u sljedećoj tabeli.

% onih koji su rekli da je veoma neophodno

% onih koji su spremni da plate usluge

1. Sistem kvaliteta 39,5 68,2

2. Reklama i promocija 34,6 84,6

3. Učenje rukovođenju 33,8 70,8

4. Kon. i unapređ. kval. 27,7 70,8

5. Socijalni inženjering 26,4 69.2

6. Tržišna istraživanja 26,2 73,1


85

7. Finansijski izvještaji 25,2 54.6

8. Unapr. proizvodnje 24,6 71.5

9. Proizvodne tehnolog. 24,6 58,5

10. Zaštita na radu 24,2 73,1

Istraživača je interesovalo čime se preduzetnici-menadžeri ruko-vode kod donošenja odluka da ne koriste konsultantske usluge, da ko-riste obrazovne usluge i da ne prihvataju edukaciju. Rezultate ovih odgo-vora prezentujem u sljedećim tabelama.

Faktori koji utiču da preduzetnik-menadžer ne čuje konsultanta

Nema faktora

Manje bitan faktor

Bitan faktor

Nemogućnost nalaženja konsultanta za specifična pitanja

37,5 26,4 36,1

Konsultant je suviše skup

38,9 27,8 33,3

Ne želim konsultanta

60,3 9,6 30,1

Nema potrebe za konsultantskim uslugama

53,4 20,6 26,0

Nepoznate koristi od konsultanta 56,2 17,8 26,0

U okviru ove anlize tražen je odgovor preduzetnika-menadžera u vezi s pitanjem dostupnosti i kvalitata usluga koje se nude i koriste u okruženju. Rezultati odgovora anketiranih prezentujem u sljedećoj tabeli.

Dostupnost Loš kval. Pros. kval. Dob. kval.

Računovodstvo obuka konsalting

92,2 93,0

9,3

10,3

58,5 53,0

32,2 36.8

Informacione tehnologije obuka

85,9

10,0

53,6

36,4


86

konsalting 85,2 9,2 53,2 37.6

Marketing i prodaja obuka konsalting

73,6 78,3

20,8 19,6

55,2 56,9

24,0 23,5

Pravo i regulativa obuka konsalting

68,2 74,4

22,2 20,2

48,9 48,5

28,9 31,3

Upravljanje ljudskim resur. obuka konsalting

68,2 60,2

21,2 19,5

52,9 58.5

25,9 22,0

Bezbjednost- ekologija obuka konsalting

62,5 60,2

22,9 24,0

52.9 53.3

24,2 22,7

Proizvodne tehnologije obuka konsalting

50,0 53,1

24,2 29,5

52.9 53.3

21,0 21,3

Poslovni razvoj obuka konsalting

40,6 43.0

31,0 27,4

48.3 50,0

20,7 22,6

Faktori kojima se preduzetnik-menadžer rukovodi kod opredjeljenja za edukaciju i trening

Bez značaja Značajni Vrlo značajni

Evidentne koristi od treninga 7,9 45,7 46,4

Trošak i korist od treninga 26,0 40,2 33,8

Inertnost 18,9 49,6 31,5

Raspoloživost slob. treninga 29,2 48,8 22,0

Istraživače je interesovala grupa pitanja spremnosti i saradnje

malih i srednjih preduzeća sa drugima iz okruženja. Odgovori na ova pitanja pokazuju sljedeće:

- Najčešća forma tekuće kooperacije ili dugoročnije saradnje je u oblasti nabavnih poslova. Ona se javlja čak kod dvije trećine anketiranih preduzeća. Ove kooperacije pokazuju se kao atraktivni osnov za investicije (40,6% slučajeva).


87

- U strukturi dugoročnije saradnje najzastupljenija je saradnja u zajedničkom radu (65,3%), pravnim uslugama (57,7%) i u obrazovanju (55,1%).

- Ugovorima o dugoročnijoj saradnji najčešće se pokriva trening i konsalting vezan za upravljanje (16,1%), bezbjednost (19,4%) i obradu podataka (25,6%).

- U međusobnoj ugovornoj saradnji malih i srednjih preduzeća dominiraju sljedeće aktivnosti: održavanje (62,5%), proizvodnja polu-proizvoda (51,9%). Ostale aktivnosti su iz oblasti upravljanja (4,8%); pravna pomoć (6,7%), odnos s javnošću (6,7%), usluge vezane za edu-kaciju zaposlenih (7,7%), računovodstvene i finansijske usluge (9,6%).

Istaživače su zanimala i pitanja vezana za poslovne asocijacije i ocjena preduzetnika-menadžera o radu i pomoći od 105 privrednih ko-mora koje postoje u Bosni i Hercegovini (47 u RS i 58 u FBiH).

Anektirana preduzeća ovim poslovnim asocijacijama u prosjeku godišnje plaćaju 300 KM.

Prema mišljenju anketiranih, privedne komore su značajne kao izvor informacija, te kao organizator sajamskih priredbi i poslovnih su-sreta. Čak 54,5% anketiranih je izrazilo svoje veliko nezadovoljstvo sa strukturom i kvalitetom usluga komorskog sistema, a svega dva procenta je izrazilo potpuno zadovoljstvo s radom privrednih komora.

Prema analizi istraživača, na istraživanoj teritoriji postoji 35 različitih poslovnih udruženja koja su izvan komorskog sistema (12 u RS i 23 u FBiH). Za ove asocijacije članovi u prosjeku godišnje plaćaju 240 KM.

Osnovna struktura usluga poslovnih udruženja

% dobijanja

Informacije 60,0

Poslovne veze 48,6

Trgovinski sajmovi 42,9

Advokatske usluge 34,3

Obrazovanje i obuka 28,6

Na pitanje zadovoljstva onim što pružaju ova poslovna udruženja, anketirani su ponudili sljedeće odgovore:

- 14,7% je vrlo zadovoljno, - 41,2% je nezadovoljno,


88

- ostali su na nivou polovičnog zadovoljstva Istraživača su interesovali stavovi anketiranih u vezi s različitim

izvorima informacija neophodnih za uspješno vođenje biznisa. Prema rezultatima ovih istraživanja, u strukturi izvora najmanje informacija do-bija se iz:

- akademskih krugova (65,1%), - vladinih agencija (63,6%), - interneta (50,4%). Akademske krugove i vladine agencije preduzetnici-menadžeri

smatraju uskim grlima informacija. Brojni ispitanici internetu kao izvoru informacija i nisu dali neki veliki značaj. Svega 20% ispitanika je internet označilo kao značajan izvor informacija.

Ispitanici pokazuju najveći interes za sljedeće grupe informacija: - proizvodne tehnologije (čak 45,7%), - dobavljače (36,2%), - izložbe, sajmove (30,7%). Istraživače je interesovao stav anketiranih u vezi s informacijama

neophodnim za poslovanje i izvorima informacija. Rezultati ankete po-kazuju da su za preduzetnike menadžere potrošači, dobavljači, izložbe i sajmovi značajan izvor informacija, dok su akademski krugovi, vladine agencije i internet manje značajni. Istina, anketirani smatraju da su vla-dine agencije bitne zbog informacija o zakonima i regulativi.

Značaj izvora informacija o tržištu

Bez značaja Srednji značaj Vrlo značajne

Potrošači 2,3 32,6 65.1

Izložbe - sajmovi 19,5 46.9 33,6

Dobavljači 15,5 54.3 30,2

Konkurenti 23,3 54.3 22.5

Internet 50,4 30,2 19.4

Razne asocijacije 26,6 60,2 13.3

Publikacije 21,7 51.2 11.6

Vladine agencije 43,4 31,0 5,4

Akademske inst. 65,1 33,3 1,6


89

Značaj izvora informacija o proizvodnim i poslovnim tehnologijama

Bez značaja Srednji značaj Vrlo značajno

Potrošači 19,7 34,6 45,7

Dobavljači 16,5 47,2 36,2

Izložbe 20,5 48,8 30,7

Internet 42,5 37,0 20,5

Konkurenti 32,3 48,8 18,9

Publikacije 19,7 63,0 17,3

Vladine agencije 64,4 28,3 5,5

Privatni konsult. 34,6 59,8 5,5

Akademske inst. 66,9 30,7 2,4

Na pitanje značaja sistema za podršku poslovanju, za uspješnost poslovanja preduzeća, anketirani preduzetnici-menadžeri su odgovorili:

- najkritičniji faktor je nedostatak spoljnih izvora za dugoročan kapital (71,5% anketiranih);

- vladina regulativa i oporezivanje (47,7% anketiranih); - nepostojanje tehničke pomoći za biznis ispitanici su ocijenili sa

9,2%, što znači da ga i ne vrednuju s aspekta doprinosa poslovnoj uspješnosti.

U razmatranju faktora uspješnosti poslovanja anketirani preduzetnici-menadžeri kao značajnim faktorima naveli su:

- probleme informacija o tržištima prodaje i potrošačima; - problem likvidnosti, čak 87,1%; - problem visokih troškova angažovane radne snage (81,4%). Zanimljivo je da je svega 10% anketiranih preduzeća istaklo da je

kvalitet proizvoda veliki problem u uspješnosti poslovanja.


90

V. NEFINANSIJSKA PODRŠKA RAZVOJU


1. Razvojni nivo i uslovi privređivanja 2. Zakonski i administrativni uslovi razvoja malih i srednjih preduzeća 3. Osnovna struktura institucionalne podrške malih i srednjih preduzeća 4. Agencije za razvoj malih i srednjih preduzeća 5. Zavod za zapošljavanje Republike Srpske 6. Komorski sistem i poslovna udruženja 7. Međunarodni projekti 8. Edukacija 9. Poslovni inkubatori 10. Zadrugarstvo 11. Lanci isporuke vrijednosti potrošačima i klasteri 12. Franšizing sistem 13. Internacionalizacija malih i srednjih preduzeća 14. Mogući pravci razvoja nefinansijske podrške malih i srednjih preduzeća


91

1. Razvojni nivo i uslovi privređivanja

Poslovanje, rast i razvoj malih i srednjih preduzeća uveliko zavise od opšteg razvojnog nivoa društva. Viši razvojni nivo društva uvijek kvalitetnije može da povuče razvoj ovih preduzeća u odnosu na niži razvojni nivo. Razvojni nivo Republike Srpske i Bosne i Hercegovine još uvijek je nizak. Naime, prema dostupnim podacima:

- u krugu privreda u tranziciji, po nacionalnom dohotku per capita iza nas je jedino Moldavija;

- bilježimo jednu od najviših stopa nezaposlenosti u regionu (nešto manje od 40%);

- društveni bruto proizvod po stanovniku u XXI vijeku je ispod nivoa ostvarenog u 1990, što upućuje na zaključak da nije obnovljena ratom i tranzicionim promjenama devastirana privreda.

Podaci iz statističkih evidencija, ali i analize koja je sprovedena uz stranu tehničku pomoć od Saveza poslodavaca Republike Srpske u 2005, rječito govore o strukturi i privrednom ambijentu koji teže može da obezbijedi kvalitetniji doprinos razvoju malih i srednjih preduzeća.

U privrednoj strukturi Republike Srpske dominiraju trgovina i usluge, dok proizvodnja zauzima veoma mali prostor. Teorija i praksa u svijetu pokazuju da mora da postoji snažna i dinamična proizvodnja koju bi pratio tercijalni sektor. Ovaj sektor može da bude veći od proizvodnje i da čini zamajac privrednog razvoja u trenutku kada je okrenut ka svjetskom tržištu, što u našem slučaju nije kakrakteristično, jer je ter-cijalni sektor okrenut ka opsluživanju domaćeg tržišta.

38% PROIZVODNJA 35% USLUGE 27% TRGOVINA

Osnovna struktura privrede u Republici Srpskoj 2005. godine

Polazeći od broja zaposlenih u ovoj strukturi dominiraju manja preduzeća. Okosnicu kvalitetnog i dinamičnog privrednog razvoja sredi-ne čine velika preduzeća, kojih imamo, ali se zbog predstojećih priva-tizacija već dugo vremena nalaze na stend baju i kao takva ne čine zamajac privrednog razvoja koji bi pratila manja i srednja preduzeća.


92

Broj zaposlenih % u ukupnoj strukturi zaposlenih

do 10 radnika 43%

od 10 do 50 radnika 35%

od 50 do 250 radnika 10%

preko 250 radnika 12%

Ono što manjka domaćoj privredi a što bi činilo zamajac dina-mičnijem razvoju malih preduzeća jesu velika preduzeća. U razvijenim društvima velika preduzeća stvaraju oko polovinu društvenog bruto proizvoda. U savremenim uslovima, uslovima globalizacije, obim velikih preduzeća se pomjera nagore, pa se govori o kompanijama koje zapo-šljavaju nekoliko desetina hiljada radnika u različitim dijelovima svijeta.

Vrijednost ostavrenog ukupnog prihoda u 2004. godini

Ukupan prihod (u mil. KM) % učešća preduzeća

do 0,5 48%

od 0,5 do 1,0 23%

1,0 - 5,0 13%

preko 5,0 16%

Dinamičan razvoj manjih preduzeća iz tercijalnog sektora zahti-jeva visoku platežno sposobnu proizvodnu i finalnu tražnju, što kod nas nije slučaj, ili izlazak sa uslugama na strana tržišta.20

Podaci iz sprovedenih istraživanja za potrebe Saveza posloda-

vaca pokazuju da je najveći dio domaćih preduzeća okrenut ka doma-ćem tržištu.

20 SEED i Savez poslodavaca Republike Srpske, Uslovi poslovanja i razvoja MSP u Republici Srpskoj, 2005, str. 24.


93

Tržišta prodaje % ukupne realizacije

Republika Srpska 59%

Bosna i Hercegovina 28%

Balkan 6%

Evropa 6%

Svijet 1%

O uslovima poslovanja i o poslovanju najrječitije govore mena-

džeri i preduzetnici. Sprovedena analiza pokazuje da postoje ujednačena mišljenja o tome da se u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini pobolj-šavaju, odnosno pogoršavaju uslovi poslovanja, tako da je nosilac istra-živanja zaključio da se uslovi poslovanja bitnije ne mijenjaju u prvim godinama XXI vijeka.

U funkciji ovakvog zaključka najuvjerljivije govore podaci do kojih se došlo u ovim istraživanjima: - Povećavanje zaposlenosti prati i njegovo smanjivanje, i to u višem ste-penu, tako da ukupan broj uz manje pozitivne pomake predstavlja stag-naciju. - U 2002. i 2003. godini preduzeća su bilježila neznatnu investiciju. Gotovo dvije trećine preduzeća bilježilo je neka investiciona ulaganja. Sa 2004. i 2005. godinom investiciona ulaganja se apsolutno i relativno smanjuju.

Struktura investicija u domaćim preduzećima u periodu 2002-2005. godine

26,7% obrtna sredstva 52,1% oprema 29,1% objekti

U strukturi investicija dominiraju investicije u visini od stotinu hiljada, dok u manje od 5% slučajeva investicije prelaze iznos od milion konvertibilnih maraka.

Interesantno se u ovim istraživanjima zadržati na rezultatima analize i ocjene uslova privređivanja u Republici Srpskoj i Bosni i Herce-govini koje su dali anketirani menadžeri i preduzetnici.

Na pitanje da li su vlade učinile dovoljno na poboljšanju uslova privređivanja, anketirani su dali odgovore prema priloženoj tabeli.


94

Vlada RS Savjet ministara BiH

Uradili koliko su mogli 2,9 1,7

Nije dovoljno urađeno 42,7 37,2

Uradili dovoljno 1,2 0,6

Nisu ništa uradili 52,3 58,1

Ne znam 1,2 2,3

Za mene su vrlo značajni stavovi anketiranih o faktorima koji do-

prinose ili odmažu uspješnosti poslovanja preduzeća. Odgovor anketi-ranih prezentuje se u sljedećoj tabeli.

Najčešće prepreke u poslovanju firmi % anketiranih

Nedostatak kvalifikovanog osoblja 9,3

Nemogućnost pristupa novim tržištima 15,7

Konkurencija inostrane robe i usluga 27,3

Skupi proizvodni inputi 31,4

Nedostatak podsticajnih mjera od vlade 24,9

Otežani uslovi korišćenja kredita 25,0

Nedostatak povoljnih uslova finansiranja 50,6

Birokratija i administracija 29,7

Poreska politika 55,8

Na pitanje procjena kod pojedinih faktora poslovanja anketirani menadžeri i preduzetnici dali su ne baš optimističke odgovore.

+ – Bez promjena

Tražnja za proizvodima 36,6 36,0 27,4

Konkurencija 59,9 8,7 31,4

Troškovi repromaterijala 36,0 18,0 45,9

Troškovi energije, komunal. 61,6 16,9 21,5

Troškovi transporta 50,6 14,5 34,9

Troškovi radne snage 20,3 18,0 61,6

Cijene vlastitih proizvoda 47,7 21,5 30,8


95

Za potrebe mojih osnovnih razmatranja u magistraskom radu interesantno je prezentovati odgovore anketiranih menadžera i predu-zetnika na temu očekivanja promjena u pojedinim aktivnostima i troš-kovima iz okruženja.

- Istina, ne u velikom procentu, anketirani zadržavaju svoje vjero-vanje da će se u narednim godinama poboljšati uslovi pribavljanja kredita ili će doći do smanjivanja kamatnih stopa (57% od ukupnog broja anketiranih).

- Više od tri četvrtine anketiranih izražava svoje uvjerenje da će u narednom periodu doći do povećavanja poreskog opterećenja privrede.

- Anketirani nemaju pozitivno mišljenje o kvalitetu rada različitih inspekcijskih službi. Njih gotovo polovina izražava svoje ubjeđenje da će se kvalitet rada inspekcije čak i pogoršavati.

- Nešto više od 70% ispitanika izražava svoje uvjerenje da će se u narednom periodu povećati opterećenja po osnovu taksi i drugih nameta.

- Očigledno da anketirani mnogo ne vjeruju u reforme admini-strativno-birokratskog aparata. Svega 14% anketiranih je ubijeđeno da će doći do pozitivnih pomaka.

- Sljedstveno tome, anketirani ne vjeruju da se može povećati efektivnost i efikasnost pravnog sistema i pravne regulative. Svega 11% anketiranih iznosi optimistička očekivanja.

Anketirani menadžeri i preduzetnici mnogo ne vjeruju u pozitivne promjene i učinke rada Vlade Republike Srpske i Savjeta ministara Bosne i Hercegovine. Svega 9% njih pretpostavlja da bi se državna administracija unekoliko mogla okrenuti zahtjevima i potrebama poslo-vanja. Procjene mjera Vlade Republike Srpske i Savjeta ministara BiH

u narednom periodu + – Bez promjene

Zaštita domaće proizvodnje

12,8% 46,5% 40,7%

Podsticaj razvoja domaće proizvod.

8,7% 52,3% 39,0%

Stimulacija izvoza 14,0% 37,2% 48,8%

Trgov. barijere za izvoz

16,3% 43,6% 40,1%


96

Anketirani menadžeri i privrednici ističu da bi osnovne aktivnosti Vlade Republike Srpske trebalo da su usmjerene u pravcu:

- smanjivanja poreskih stopa, - zaštiti domaće proizvodnje, - stimulaciji izvoza, - stimulaciji domaće proizvodnje. Anektirani menadžeri i preduzetnici dali su interesantan odgovor

na pitanje šta će biti prioriteti Vlade Republike Srpske u narednim godinama.

Prioriteti Vlade Republike Srpske % anketiranih preduzeća

Prilagođavanje obrazovnog sistema potrebama privrede

10,0%

Investiranje u razvoj infrastrukture 3,8%

Ubrzanje procesa privatizacije 11,9%

Podrška finansiranju razvoja preduzeća 35,0%

Stimulacija uvođenja novih tehnologija 12,5%

Stimulacija novog zapošljavanja 10,6%

Zaštita domaće proizvodnje 50,0%

Stimulacija domaće proizvodnje 38,8%

Stimulacija izvoza 40,6%

Pojednostavljivanje administracije i procedura

30,0%

Smanjivanje poreskih stopa 62,2%

Ovi odgovori su u kontradiktornosti s onima datim nešto ranije u drugom kontekstu, što govori o odsustvu jasnog stava menadžera i preduzetnika o pitanju državnog menadžmenta i administracije.

2. Zakonski i administrativni uslovi razvoja malih i srednjih preduzeća

Analize koje su 2005. godine rađene u Srbiji s ciljem utvrđivanja procedura, potrebnog vremena i troškova za otvaranje preduzeća i nji-hovo poslovanje pružaju mnoštvo kvalitetnih informacija.


97

Prosječno vrijeme potrebno za registrovanje preduzeća i poslo-vanja iznosi 105 dana, dok su prosječni troškovi registracije 680 eura. Prosječno vrijeme za registrovanje poslovanja po 10% min. i max. vrijednosti iznosi 50 dana, a prosječni troškovi po isključenju 10% min. i max. vrijednosti iznose 460 eura.

Da bi došli do nekretnina, preduzetnici imaju tri vrste troškova: zvanične nadoknade, troškove mita i troškove obaveznog osiguranja.

Dodatni troškovi triju pomenutih grupa troškova u prosjeku nakon isključenja 10% min. i max. vrijednosti iznose 1.780 eura. Od ukupnog broja anketiranih preduzeća 10,3% imalo je ove troškove.

Vrijeme potrebno za dobijanje svih potrebnih dozvola za gradnju iznosi 326 dana. Čak 31% preduzeća koja su gradila objekte nije pribavilo potrebne dozvole. Svega polovina preduzeća koja su vršila renoviranje objekata pribavilo je potrebne saglasnosti. Vrijeme za dobijanje ovih dozvola je 118, a za dobijanje saglasnosti za korišćenje objekata 38 dana.

Dozvole za rad regulisane su posebnim zakonima za pojedine djelatnosti.

Prosječni troškovi dobijanja jedne saglasnosti su 328 eura, a potrebno vrijeme za njeno dobijanje je 22,4 dana. Različite su nado-knade za dobijanje saglasnosti za rad; npr. za maloprodaju 237 eura, za oglašavanje firme 90, za transport 359, a za ostale dozvole 156 eura.

Prosječno vrijeme sertifikacije opreme iznosi 47 dana, jer se ne priznaju inostrani tehnički sertifikati i traže se dopune njihovih atesta, a trošak sertifikacije strane opreme iznosi 885 eura.

Čak 62,5% preduzeća koja su pribavila opremu u funkciji osnivanja i poslovanja raspolagala su potrebnim sertifikatima o kvalitetu opreme, a 63% onih preduzeća koja su prijavila da im je potrebna dokumentacija o usaglašenosti proizvoda koji se uvozi sa domaćim stan-dardima zaista je podnosilo zahtjeve za dobijanje sertifikata

Prosječno vrijeme za usaglašavanje sa domaćim standardima je oko osam dana. Troškovi uzrokovani službenim nadoknadama za dobi-janje dokumenata o usaglašenosti uvoznih proizvoda sa domaćim stan-dardima u prosjeku su iznosili 508 eura.

U strukturi troškova preovlađuju troškovi carinjenja i ne tako beznačajni troškovi kazni i mita naplaćeni od saobraćajne policije.

Vrijeme trajanja izvoza nešto je kraće od vremena potrebnog za njegovu pripremu. Izvoznici se najviše žale na troškove korišćenja carin-skih skladišta i na izuzetno visoke troškove osiguranja.


98

Najveći broj anketiranih preduzeća nema zakonsku obavezu certi-fikacije proizvoda. Prosječni ukupni troškovi kod 20% anketiranih predu-zeća koji su imali troškove certifikacije iznose 582, dok su službene nadonade 318 eura.

U strukturi inspekcijskih kontrola dominira kontrola finansijskih, poreskih i tržišnih inspektora. Vrijeme koje inspektor provede u predu-zeću u prosjeku je izuzetno dugo i bez stvarnih efekata. Čak 12,4% anketiranih preduzeća priznalo je da je na neki način "častilo" inspektore finansijske policije.

Poreski sistem karakteriše apsolutna centralizovanost i redistri-bucija sa jednog mjesta. Poreski sistem je primarno u funkciji pokrivanja velikih javnih troškova što generiše njihovu stalnu potrebu za uveća-vanjem. Koncept poreskih olakšica je restriktivan i ne podržava razvoj malih i srednjih preduzeća.

Sve je prisutnija praksa da se podzakonskim aktima, tumačenjima i mišljenjima nadležnog ministarstva mijenja institucija zakona i drastič-nije pogoršavaju uslovi privređivanja.

3. Osnovna struktura institucionalne podrške malih i srednjih preduzeća

Mnogi od instituta podrške razvoju malih i srednjih preduzeća biće predmet kasnijih detaljnijih razmatranja, a ovom prilikom zadržavam se na osnovnoj strukturi institucionalne podrške u Republici Srpskoj.

Izrazita nerazvijenost institucionalne podrške razvoju ovih predu-zeća je jedna od bitnih karakteristika zbilje u našoj republici. Istina, u po-sljednje tri godine evidentni su određeni napori.

Prema izvještajima, koje najčešće sačinjavaju strani stručnjaci (naši još uvijek nemaju interesa, navike, a možda ni znanja), na repu-bličkom nivou evidentne su sljedeće aktivnosti:

- Osnovana je i počela s radom Republička agencija za razvoj malih i srednjih preduzeća.

- Povećane su aktivnosti Ministarstva za privredu, energetiku i razvoj na razmatranju pitanja podsticaja razvoju malih i srednjih pre-duzeća.

- Narodna skupština Republike Srpske formirala je Odbor za privredu i finansije u aktivnostima podsticanja politike razvoja malih i srednjih preduzeća.


99

- Značajna pažnja posvećuje se projektu zapošljavanja, u čemu se ističe organizovanje sajmova zapošljavanja.

Na lokalnom nivou ostvarene su sljedeće aktivnosti institucionalne podrške:

- Organizovan je niz lokalnih (opštinskih) razvojnih agencija koje su značajnim dijelom angažovane na poslovima razvoja malih i srednjih preduzeća i preduzetništva.

- Uspostavljeno je nekoliko lokalnih (opštinskih) podsticajnih kre-ditnih programa i grantova baziranih na sredstvima opštinskog budžeta iz posebnih izvora kao što su sredstva ostvarena po osnovu Zakona o naknadama za korišćenje prirodnih resursa za kreditiranje razvoja malih i srednjih preduzeća u opštinama: Trebinje, Bileća, Gacko, Višegrad, Rudo, Čajniče, Mrkonjić Grad, Šipovo, Ugljevik, Doboj i Foča.

Organizaciona struktura institucija za podršku malih i srednjih preduzeća

i preduzetništvu u Republici Srpskoj

NARODNA SKUPŠTINA REPUBILE SRPSKE Odbor za finansije i razvoj

VLADA REPUBLIKE SRPSKE - Ministarstvo za privredu (Odeljenje za MSP i preduzetništvo) - Ministarstvo finansija - Ministarstvo za nauku i tehnologiju - Ministarstvo za ekonomske odnose i koordinaciju

REPUBLIČKA AGENCIJA ZA RAZVOJ MSP

FOND ZA RAZVOJ I ZAPOŠLJAVANJE

KOMORSKI SISTEM UDRUŽENJE

POSLODAVACA

Međunarodne projektne jedinice (USAID,CARDS;

GTZ, GIER, SEED i drugi)


100

4. Agencije za razvoj malih i srednjih preduzeća

Republička i lokalne agencije za razvoj malih i srednjih preduzeća su neprofitne stručne organizacije sa svojstvom pravnog lica. Njihov osnovni zadatak je da prate, koordiniraju i sa drugim subjektima iz okruženja iniciraju aktivnosti koje bi bile od koristi za razvoj predu-zetništva, osnivanje novih preduzeća i radnji te jačanje malih i srednjih preduzeća. Osnovne aktivnost su im:

- izrada godišnjih izvještaja i planova aktivnosti za podsticanje malih i srednjih preduzeća;

- izrada strategija i politika razvoja ovih preduzeća; - izrada nacrta i priprema prijedloga zakona koji se tiču malih i

srednjih preduzeća; - izrada i održavanje baze podataka ovih preduzeća, baze poda-

taka institucija podrške malih i srednjih preduzeća i njihovih projekata, te baza podataka neiskorišćenih prostornih i privrednih kapaciteta;

- monitoring provođenja Povelje Evropske unije o malim predu-zećima;

- saradnja sa drugim agencijama i odjeljenjima u vezi s podstica-jem i razvojem malih i srednjih preduzeća i s tim u vezi:

- analiza mogućnosti formiranja poslovnih inkubatora, tehnoloških centara i industrijskih zona;

- izrada elaborata o mogućnostima novih oblika angažovanja sredstava ostvarenih po osnovu Zakona o naknadama za korišćenje prirodnih resursa za kreditiranje razvoja ovih preduzeća u opštinama;

- pružanje pomoći na pojednostavljenju procedura registrovanja malih preduzeća po principu "One Stop-Shop" ili dobijanja dozvole na jednome mjestu;

- saradnja s Ministarstvom za nauku i tehnologiju, Ministarstvom za privredu, energetiku i razvoj Republike Srpske i drugima;

- saradnja sa savezom inovatora; - saradnja sa zavodima za zapošljavanje u cilju pomoći nezaposle-

nima u obuci za samozapošljavanje, pribavljanje potrebnih sredstava za novo zapošljavanje, stimulisanje zapošljavanja u deficitarne djelatnosti;

- saradnja s međunarodnim organizacijama u sprovođenju zajed-ničkih projekata;


101

- saradnja s univerzitetima, centrima za preduzetništvo i centrima za permanentno obrazovanje preduzetnika;

- organizovanje seminara i drugih obrazovnih i savjetodavnih aktiv-nosti;

- utvrđivanje politike usmjeravanja sredstava za razvoj malih i srednjih preduzeća u skladu s razvijenošću pojedinih sredina i potreba-ma pojedinih sektora.

Za podršku i razvoj preduzetništva i malih i srednjih preduzeća bitan je razvoj regionalnih agencija i djelovanje na lokalnom nivou. S tim ciljem bitno je:

- jačanje opštinskih odjeljenja za ekonomski razvoj koji će preuzeti obavezu stvaranja novih radnih mjesta u privatnom sektoru;

- organizovanje nezavisnih, funkcionalnih reprezentativnih udruže-nja koja bi predstavljala poslovne zajednice malih i srednjih preduzeća i preduzetnika;

- uspostavljanje partnerstva između javnog i privatnog sektora. Ovo je ključni korak i preduslov za formiranje regionalnih agencija koje se u većini slučajeva formiraju u okviru partnerstava.

U svim ovim aktivnostima bitna je izrada kvalitetne studije izvod-ljivosti (feasibility studije), potpisivanje pisma o namjerama između op-štine i ostalih zainteresovanih subjekata za formiranje kvalitetne regio-nalne agencije za razvoj malih i srednjih preduzeća. Usvajanje inicijative za formiranje regionalne agencije na sjednici opštinskog vijeća i na organima upravljanja ostalih potencijalnih osnivača je centralni uslov za dalje aktivnosti na formiranju regionalnih agencija. U daljim aktivnostima sačinjava se studija izvodljivosti.

Nakon izrade studije izvodljivosti potrebno je načiniti sljedećih pet koraka:

Potpisivanje ugovora o osnivanju, registraciji regionalne agencije kao pravnog lica sa otvaranjem žiro-računa. Prije sačinjavanja doku-menata neophodnih za registrovanje agencije osnivači bi trebalo da daju podatke, odnosno da obezbijede sljedeća dokumenta:

- ovjerena fotokopija lične karte ako je osnivač fizičko lice. Ovje-reno rješenje o registraciji pravnog lica, sa svim prilozima iz koga se vidi sjedište, kapital, odgovorna lica;

- podaci o punom i skraćenom nazivu preduzeća. Pun naziv mora da sadrži najmanje jednu od djelatnosti kojima će se preduzeće baviti;


102

- dokazi vezani za korišćenje prostora u kome će se nalaziti sje-dište agencije;

- dokaz o vlasništvu (izvod iz zemljišnih knjiga); - ugovor o zakupu sa dokazom o vlasništvu za zakupodavca; - dokazi o uplati osnivačkog uloga – izvještaji poslovnih banaka o

deponovanju novačnih uloga na privremene račune, sa naznakom za koje preduzeće je uplaćeno i koliko predmetni ulog iznosi u dolarskoj protuvrijednosti;

- u osnivačkim aktima moraju biti opredijeljene šifre djelatnosti kojima će se novo preduzeće baviti, po jedinstvenoj zakonom propisanoj nomenklaturi;

- osnivači moraju imenovati lica koja će biti ovlašćena za zastu-panje agencije, direktora i eventualnog zamjenika direktora;

- nakon kompletiranja potrebne dokumentacije slijedi ovjera akata u sudu;

- slijedi registracija ovlašćenja za zastupanje firme; - poslije toga uslijediće uobičajene aktivnosti izrade pečata, upis

predu-zeća u registar i statistiku te otvaranje žiro-računa. Naredni korak je zaključivanje ugovora o deponovanju sredstava s

poslovnom bankom čiji će deponent agencija biti: - direktor agencije upravlja agencijom, predstavlja agenciju i

odgovara za njenu zakonitost poslovanja i obavlja ostale zakonom pro-pisane aktivnosti;

- agencija ima svoj status u okviru koga se definišu sljedeće grupe pitanja: organizacija rada i operativne metode agencije, vladanje i uprav-ljanje tijelima agencije, zaposleni sa posebnim ovlašćenjima.

Iz svega navednenog evidentno je da je agencija privredno društvo osnovano nečijim kapitalom, koje može da čini paravan za rea-lizaciju opšterazvojnih interesa – interesa vezanih za razvoj preduzet-ništva i malih i srednjih preduzeća.

Osnovni i najčešći zadaci regionalnih agencija za razvoj ovih preduzeća svode se na:

- uspostavljanje kreditnih linija; - ohrabrivanje banaka da otvore predstavništva u opštinama; - poboljšanje pristupa finansijama; - zagovaranje i poboljšavanje zakonodavnog – mikroekonomskog


103

okruženja; - uspostavljanje sopstvene službe za podršku razvoju manjih pre-

duzeća; - formiranje kompanija za privlačenje investicija; - podrška čišćenju i pripremi zemljišta za gradnju; - rukovođenje poslovnim prostorima; - lobiranje za bolju infrastrukturu; - pružanje obuke za započinjanje posla i specijalističke obuke; - izrada strategija lokalnog razvoja.

5. Zavod za zapošljavanje Republike Srpske

Zavod za zapošljavanje Republike Srpske je težište svojih aktivnosti usmjerio na sprovođenje mjera aktivne politike zapošljavanja, prvenstveno kroz sufinansiranje ekonomski i tržišno opravdanih progra-ma. Cilj navedenih mjera je unapređivanje efikasnosti zapošljavanja, odnosno efikasnijeg korišćenja raspoložive radne snage i bržeg zapo-šljavanja novih radnika.

U sprovođenju aktivnih mjera kroz praćenje kretanja na tržištu rada, a vodeći računa o strukturi nezaposlenih, utvrđeni su posebni kriterijumi dodjele sredstava, zavisno od ciljne grupe koja se zapošljava, tako da se poslodavcima odobravaju različiti iznosi sredstava za zapošljavanje lica sa evidencije. U skladu sa odlukom zavoda u ciljne grupe ulaze:

- lica sa završenom VSS koja se zapošljavaju u struci; - lica do navršenih 27 godina života koja se prvi put zapošljavaju; - lica koja su na evidenciji nezaposlenih duže od pet godina i lica

sa završenom VŠS koja se zapošljavaju u svojoj struci; - lica kojima je do sticanja uslova za penzionisanje potrebno do

dvije godine staža osiguranja; - lica sa invaliditetom; - lica koja u zajedničkom domaćinstvu nemaju zaposlenog člana; - pripadnici VRS i MUP-a Republike Srpske koji su transformacijom

sistema ostali bez posla; - sva ostala lica sa evidencije nezaposlenih. Kada je u pitanju zapošljavanje pripravnika, Zavod učestvuje u

sufinansiranju pripreme i osposobljavanja nezaposlenih lica - pripravnika


104

sa VSS. Zavod takođe učestvuje u sufinansiranju programa pripreme za zapošljavanje nezaposlenih lica obdarenih za naučnoistraživački rad (sa prosječnom ocjenom 8 i više).

Zbirni podaci o broju odobrenih programa u 2004. godini

Filijala

Broj odobr. programa

Broj radnika 2004.

Odobr. sred. 2004.

(000 KM)

Real. progr.

br. radnika

Real. progr. iznos sred. (000 KM)

Banja Luka 149 632 640 343 459

Bijeljina 47 228 234 120 164

Doboj 112 457 534 402 452

Prijedor 91 429 458 315 333

I. Sarajevo 127 435 475 343 431

Trebinje 93 218 215 140 182

Ukupno 619 2.399 2.556 1.663 2.021

Izvor: Zavod za zapošljavanje Republike Srpske

6. Komorski sistem i poslovna udruženja

U bivšoj Jugoslaviji komorski sistem je predstavljao mjesto okup-ljanja, razmjene mišljenja i prezentovanja interesa privrede pred držav-nim organima i u spoljnom svijetu. Tranzicione promjene u društvu nisu mnogo dotakle komorski sistem, osim ako se izuzme promjena po kojoj preduzeća i radnje više nemaju obavezu učlanjivanja u komorski sistem i plaćanja doprinosa. Posljedica toga je bitno smanjivanje broja članova komora i formiranje alternativnih poslovnih udruženja.

I dalje postoji generalni stav o mjestu i značaju komorskog siste-ma na jačanju informativne, marketinške funkcije i edukacije preduzet-nika i menadžera. Ovaj stav obavezuje kadrove u komorama da mije-njaju programe i način rada, jer strani subjekti u okviru tehničke pomoći pokazuju interes za saradnju s komorskim sistemom.

Nezadovoljni radom komora, preduzetnici i menadžeri formiraju svoja poslovna udruženja. Tako su u Republici Srpskoj formirana sljede-ća udruženja:

- Udruženje privatnih poslodavaca Republike Srpske (registrovano 1993),


105

- Savez poslodavaca Republike Srpske (registrovano 2000), - Unija udruženja poslodavaca Republike Srpske (registrovano u

proljeće 2004). Iskustva sa osnivanjem i radom poslovnih udruženja preduzetnika

i privatnika pokazuju da ima mnogo rivaliteta i neznanja. Konačno, jedan od problema je što udruženja okupljaju preduzetnike iz različitih dje-latnosti i one s firmama koje su u različitim fazama životne dobi i različitih su obima.

7. Međunarodni projekti

Međunarodni projekti imaju značajnu ulogu u edukaciji i savje-todavnim aktivnostima kako u jačanju infrastrukture za podršku razvoju tako i neposredno kroz osposobljavanje malih i srednjih preduzeća i preduzetnika.

Veliki značaj dali su GTZ i USAID u edukaciji i konsaltingu o preduzetničkoj infrastrukturi, dok je italijanski projekt GIER više bio okrenut ka poslovnim udruženjima preduzetnika i pitanjima prevazila-ženja slabosti u njihovom funkcionisanju.

U ovoj dosta netransparentnoj strukturi tehničke pomoći bilježi se i visoko učešće stranih i relativno skromno učešće domaćih konsultantskih organizacija i domaćeg visokoobrazovnog sistema.

U realizaciji međunarodnih projekata unapređivanja preduzet-ništva kod nas se vrlo često bilježi organizovanje aktivnosti u suorgani-zaciji s nevladinim organizacijama.

Veoma značajna je saradnja sa stranim organizacijama zbog transfera know-how-a i finansijske podrške za realizaciju programa i projekata koji se tiču razvoja preduzetništva i sektora malih i srednjih preduzeća. U ovim aktivnostima uočavaju se i određeni problemi među kojima bih istakao najkarakterističnije:

- krajnji korisnici ne utiču u dovoljnoj mjeri na finansiranje programa i na njihovu realizaciju;

- predloženi programi nisu prilagođeni potrebama konkretne sre-dine;

- sukoordinatori na domaćem terenu vrlo često nemaju nikakvih privredničkih znanja i vještina, iako su uspjeli da sebi pronađu dobar i unosan posao;


106

- predložena rješenja prevazilaze finansijske mogućnosti, stručne i druge kapacitete sredine u kojoj treba da se implementiraju;

- nerijetko se programi različitih donatora međusobno podudaraju. Da bi donatorska pomoć bila bolje iskorišćena i dala optimalne

rezultate, važno je da se, prije svega, lokalne samouprave aktivno uključe u sve faze donatorskog programa - od koncipiranja do njihove realizacije i da to ne bude ekskluzivno pravo neke domaće nevladine organizacije. Naročito je važno da se donatorska pomoć koristi za realizaciju onih aktivnosti koje će imati širi društveni značaj. Poželjno je u dužem vremenskom periodu realizovati ove projekte jer kod nas mnogo toga treba da se transformiše i obezbijedi, počevši od institucionalnih promjena, ne samo donošenja novih propisa već i njihove primjene, do pilot-projekata.

Iskustva pokazuju da pomoć donatora daje najveće efekte ukoliko idu u pravcu realizacije nacionalnih ciljeva i strategije. Ovo zahtijeva postojanje jasno definisanog stava oko ovih ciljeva i strategije i kvali-tetnih planova njihove implementacije. U cilju unapređivanja donatorske i razvojne pomoći neophodno je:

- postići konsenzus i definisati dugoročne razvojne prioritete u poje-dinim oblastima kao osnovu za planiranje donatorske pomoći;

- jačati kapacitete u institucijama koje treba da podržavaju razvoj sektora malih i srednjih preduzeća;

- izgraditi čvrste i stabilne partnerske odnose sa glavnim donato-rima i aktivno se uključiti u pripremu i realizaciju razvojnih pomoći;

- unaprijediti međusobne informisanosti i koordinacije između razli-čitih državnih organa i donatorskih organizacija;

- unaprijediti sistem praćenja realizacije i efekata razvojne pomoći u cilju stvaranja jedinstvene baze podataka na nacionalnom nivou. Danas ovako nešto ne postoji u našem društvu.

8. Edukacija

Prema rezultatima analiza koje je sproveo ranije pominjani turski stručnjak N. Tasu, preduzetnici u malim i srednjim preduzećima ras-polažu sa svega trećinom potrebnih znanja za upravljanje, prije svega za upravljanje troškovima i finansijama uopšte.


107

Osposobljenost preduzetnika za vođenje finansija

Oblasti znanja i vještina Broj MSP

Poslovna analiza 31,0%

Poslovno i finansijsko planiranje 47,0%

Računovodstvo 12,0%

Mikrofinansijske aplikacije 23,0%

Izvor: Projektna dokumentacija Care Internationala, Novi Sad, 2002.

U svom izlaganju na međunarodnom skupu na temu "Obrazo-vanje, menadžment i finansije", D. Moor je istakao sljedeće praznine i posljedice komunističkog sistema u preduzećima bivše Jugoslavije:

- gep tehnologije, menadžmenta, ljudskih resursa, produktivnosti i kvaliteta;

- nepoznavanje tržišta i odsustvo komercijalnih vještina; - nedovoljna profitabilnost i prinosna snaga investicija; - slaba informatička pismenost.

Uspješnost usvajanja računarskih vještina u privredama u tranziciji

Računarske vještine % anketiranih preduzeća

MS Word 6,0

MS Excel 3,0

OS Windows basic 4,0

e-mail 3,0

Koristi IT za biznis 27,0

Izvor: Care International, Novi Sad, 2002.

Edukacija iz oblasti preduzetništva realizuje se na formalan i neformalan način.

Kod nas na nivou osnovnog obrazovanja ne postoje posebni programi ili nastavni sadržaji specifično usmjereni na upoznavanje sa preduzetništvom. Kada je riječ o srednjoškolskom obrazovanju – obrazo-vanje za preduzetništvo realizuje se ponegdje u okviru vannastavnih programa (Business Inovation Programs i Junior Achievement Young Enterprise). Cilj ovih projekata je osmišljavanje, pokretanje i vođenje sopstvenog biznisa, kao i takmičenje učenika na sajmovima učeničkih


108

preduzeća ili internet takmičenja virtuelnih kompanija učenika. Na nivou viših i visokih škola kao pečurke poslije kiše javile su se

brojne škole i fakulteti za preduzetništvo, biznis i menadžment. Iskustva sa ovim obrazovnim ustanovama pokazuju da se studentima nude iz strane literature preuzeta znanja i da se vrlo malo radi na razvoju preduzetničkih i menadžerskih vještina. Konačno, mnoštvo tih profesora nikada nije radilo u praksi.

Prisutna je i ponuda obrazovnih programa u okviru vaninstitu-cionalnog rada (razni kursevi, seminari, workshopovi) u organizaciji neke od domaćih institucija ili nevladinih organizacija i uz stranu finansijsku pomoć.

9. Poslovni inkubatori

Poslovni inkubatori su institut podrške razvoju malih i srednjih preduzeća o kome se kod nas za sada još uvijek malo govori. Iz tih razloga ovom institutu posvetiću nešto veći prostor.

U razvijenom svijetu gotovo tri decenije poslovni inkubatori čine značajno sredstvo za podršku razvoju ovih preduzeća. Inkubiranje biznisa kroz uzgajanje malih preduzeća je u neprekidnoj vezi s lokalnim i regionalnim razvojem. Jedna od osnovnih ciljnih grupa ekonomskog razvoja na ovim nivoima je promocija započinjanja novog posla i preduzetništva. Ovim procesima smanjuje se broj propadanja preduzeća u prvim fazama njihovog postojanja. Početne faze životnog ciklusa preduzeća su najteže i tada su preduzeća najranjivija. Razlozi tome su u:21

- poslovnom neiskustvu; - nedostatku znanja; - neadekvatnoj tehnologiji; - nedostatku sredstava za investiranje; - nemogućnosti pristupa kreditnim sredstvima. Procenat preduzeća u ovim okolnostima kreće se oko 80%, dok je

ovaj procenat propadanja u poslovnim inkubatorima sveden na oko 20%. Ulaskom u poslovne inkubatore omogućava se i brži rast i razvoj predu-zeća.

U posljednje tri decenije bilježi se rast preduzetničkih inkubatora u mnogim zemljama. 21 Stojanović S.V.: Insititucionalna podrška MSP, Poslovna politika br. 6, Beograd, 2001.


109

Poslovni inkubatori u svijetu

Lokacija Broj inkubatora Svijet (1990. godina) 200 Svijet (2003. godina) 3.000 Sjeverna Amerika 1.000 Daleki istok 600 Rusija 65 Kina 70 Zapadna Evropa 1.200 - Finska 30 - Njemačka 300 - Francuska 200 - Velika Britanija 140

Izvor: Internet

Osnivanje poslovnih inkubatora vrlo je dinamično i u privredama u

tranziciji.

Broj poslovnih inkubatora u nekim od zemalja u tranziciji u 2003. godini

Zemlja Broj

Češka 24

Estonija 6

Mađarska 34

Poljska 56

Slovačka 11

Slovenija 13

Izvor: Internet

Da bi razvojni inkubatori mogli da funkcionišu, neophodna je podrška i razvijanje regionalnih agencija za razvoj. Inkubatore treba osnivati na bazi partnerstva privatnog i javnog sektora i uključivanja svih zainteresovanih aktera za razvoj privrede od nacionalnog do lokalnog i pojedinačnog nivoa. To znači da zemlje u razvoju treba da shvate značaj


110

podrške razvoju malih preduzeća i u tom pravcu usmjere svoje aktiv-nosti, a posebno u dijelu formiranja institucija za razvoj i podršku razvoju malih novoosnovanih preduzeća. I ove organizacije po pravilu nemaju dovoljno iskustava, jer se nalaze u početnoj fazi svog rada, tako da svoja znanja treba da stiču transferom znanja iz razvijenih zemalja.

Većina inkubator-centara djeluje na bazi podrške države te regio-nalnih i lokalnih zajednica. Postoje i vrste inkubator-centara koje su os-novale institucije, ili pak pojedinci.

Preduzetničko-inkubatorski sastav čini veliki broj ustanova koje podržavaju i pospješuju osnivanje i razvoj malih preduzeća.

Svrha inkubator-centara je da udruže sve potrebne pomoći raz-voju preduzeća i preduzetništva. Pomoć inkubiranim preduzećima naj-češće se ogleda u:

- obezbjeđenju poslovnog prostora; - savjetodavnim uslugama; - pravnim i knjigovodstvenim uslugama; - finansijskim uslugama (povezivanje s finansijerima, bankama,

obezbjeđivanje garancija). Osnovna funkcija njihovog osnivanja je u združivanju svega

onoga što je neophodno savremenom preduzeću da bi poslovalo i razvijalo se. Inkubator-centri ne pružaju usluge samo na materijalnom području već i na drugim poljima (tehnološkom, informatičkom).

Najčešće korišćeni instrumenti podrške maloj privredi

Instrumenti Broj korisnika % korisnika instr. % zemalja korisnika

Regionalne agencije 21 61 80

Lokalne agencije 18 52 69

Fondovi razvoja 19 55 73

Mikrokrediti 14 41 53

Neposredna ulaganja 14 41 53

Inkubatori 18 53 69

Inovacijski centri 16 47 61

Poreski podstic. 17 50 65

Administr. olakšice 11 32 42


111

Info-centri 16 47 61

Nacionalne strategije 12 35 43

Pomoć granama 13 38 50

Joint venture 16 47 61

Poslovno planiranje 17 50 65

Savjetodavna mr. 12 35 43

Pomoć R. D. 14 41 53

Dobrovoljno udruživanje 13 38 50

Marketing 17 50 65

Kvalitet 11 32 42

Pomoć u izvozu 22 64 84

Izvor: P. Pohleven: Preduzetnička tehnološka infrastruktura, preduzetnički inkubatori i tehnološki parkovi, PCMG - Stability Pact forsourth eastern Europe, GEA College, Ljubljana, 2002.

Svrha osnivanja inkubator-centara razvoja je u neposrednoj zavisnosti od cilja i očekivanja osnivača. Preduzetnički inkubatori prema tipu mogu da budu:

- korporacijski, - tehnološki, - univerzitetski, - lokalni, - privatni, - javni. Ciljevi takođe mogu da budu različiti, zavisno od toga ko je

osnivač i šta se želi postići osnivanjem inkubatora. Najčešći osnovni ciljevi njihovog formiranja su:

- pokretanje privrednog razvoja; - otvaranje novih radnih mjesta; - diversifikacija poslovanja; - ostvarivanje dobiti; - jačanje kredibiliteta; - drugi ciljevi.


112

Promovisanje povoljnog poslovnog ambijenta je od vitalnog značaja za razvoj preduzeća. U mnogim privredama zemalja u razvoju pojavili su se poslovni inkubatori s ciljem da podstaknu privredni razvoj lokalnog okruženja. Analize poslovanja inkubatora pokazuju da se predu-zeća mnogo brže razvijaju u inkubatoru nego izvan njega. Pomoć je po pravilu potrebna onim preduzećima koja su usmjerena ka svjetskim tržištima, najnovijim tehnologijama i inovacijama. Američka istraživanja su dokazala da državni inkubatori mogu poboljšati regionalnu ekonomiju za oko 68 procenata, komercijalizovati nove tehnologije za 25 i inicirati ekonomski razvoj za 22 procenta.

U razvijenim zemaljama inkubatori se koriste za diversifikovanje velikih preduzeća. U zemljama u tranziciji oni se koriste kao jedan od oblika podsticaja razvoja preduzetništva, povećavanja zapošljavanja, te za transfer znanja i tehnologija. Značaj inkubatora razvoja je u oslanjanju na sopstvene snage, a ne na očekivanoj pomoći od državnih institucija, što je bila redovna pojava u socijalističkim sistemima.

Ako se na pravi način organizuju i obezbijedi se finansijska po-moć, inkubator-centri sa mrežom inkubiranih preduzeća mogu biti veliki doprinos privrednom razvoju lokalne sredine i šire.

Zavisno od toga ko je osnivač, inkubator-centri se dijele na: - neprofitne (državne) inkubatore, - inkubatore preduzeća, - privatne inkubatore, - naučne (univerzitetske) inkubatore. Zbog sve veće složenosti sredine nije moguće jasno izdiferencirati

inkubatore po karakteristikama. U velikom broju slučajeva javljaju se tzv. hibridni inkubatori, koji su kombinacija pomenutih vrsta inkubatora.

Na ekspertskom sastanku o "Najboljim praksama u inkubaciji biznisa", održanom 1999. godine u Ženevi (CUOA-UNECE, Ženeva), donijeti su zaključci i preporuke o stvaranju priručnika o razvoju inku-batora biznisa, čiji bi tvorac bile Ujedinjene nacije. Priručnik bi se odnosio i na industrijske zone i naučnotehnološke parkove. Godine 2002. sači-njen je ovakav priručnik. U godinama koje su slijedile on je popravljan na zahtjeve stručnjaka koji se bave implementacijom ovih novih instituta podsticaja poslovanja i razvoja.

U nastavku bih prezentovao aktivnosti na osnivanju preduzet-ničkih inkubatora u pojedinim zemljama u tranziciji.

- Godine1992. u Poljskoj je osnovano Udruženje poljskih biznis i


113

inovacionih centara. Udruženje funkcioniše u okviru Sistema nacionalnih službi poljske agencije za preduzetnički razvoj i akreditovani je centar za usluge obuke i informacioni konsalting. Pored ovog udruženja postoji i centar za prenos tehnologije na varšavskom tehničkom univerzitetu, koji primarno implementira evropske direktive u oblasti novih tehnologija i kontrolu standarda kvaliteta.

- Prvi preduzetnički inkubatori formirani su u Mađarskoj 1991. godine. Sredstva su obezbijeđena iz nacionalnih fondova i programa PHARE za osnivanje i poboljšanje rada 16 biznis-inkubatora kojima upravlja mreža Agencija lokalnih preduzeća. Udruženje inkubatora biz-nisa ima 34 člana, računajući preduzetničko-razvojne centre, tehnološke parkove i preduzetničke fondacije.

Neke od važnijih organizacija u inkubaciji biznisa u Mađarskoj su: - udruženje preduzetničkih inkubatora, - mađarsko udruženje za inovacije, - fondacija "Teodor Puškaš", - sistem difuzije naprednih tehnologija, - sistem komercijalizacije mađarskih tehnologija i inostranstvo, - sistem elektronskih i informatičkih servisa, - TDT inovacioni relejni centri za Evropsku uniju.

- Istraživačko-razvojna strategija za Estoniju zasniva se na razvoju znanja. Vlada Estonije definisala je strategiju razvoja za period 2001-2006. godina. Dugoročni cilj estonske vlade bio je da pruži svu potrebnu pomoć za razvoj preduzeća, a posebno za jačanje konkurentnosti doma-ćih preduzeća na stranim tržištima, intenziviranje direktnih investicija, elaboracija tehnoloških i inovacionih proizvoda, razvoj preduzetničkog okruženja i jačanje opšte preduzetničke svijesti. U skladu s tim Estonija je formirala preduzeće "Estonija", kao instituciju od najvećeg značaja za podršku razvoju domaće privrede. Pored ovog preduzeća, kao potporne strukture razvoju, osnovane su i neke druge organizacije s ciljem jačanja veze između nauke i preduzeća i podrške razvoju preduzeća (Estonska tehnološka agencija, Tartu naučni park, TSP tehnološki inkubator, Ino-vativni centar na talinskom univerzitetu, Ida-Vruma inovativni centar i druge organizacije). - Na inicijativu Ministarstva za privredu i trgovinu u 1997. godini u Češkoj su donesena pravna rješenja kojima se rješava problem barijera u inovacijama. Stvoreni su programi Technos i Park u cilju podrške os-nivanju tehnoloških parkova i razvoju novog materijala, proizvoda, tehno-


114

logije i informacionih tehnologija. - U Republici Srbiji institut biznis-inkubatora definisan je u Odluci o

utvrđivanju socijalnog programa za zaposlene kojima prestaje radni odnos u procesu restrukturiranja preduzeća i pripreme za privatizaciju, stečaj i likvidaciju. U poređenju sa drugim privredama u tranziciji Srbija je u zaostatku jer postoji preduzetnički inkubator pri Tehnološkom parku u Novom Sadu, formirana je biznis zona u Zrenjaninu, postoji biznis-inku-bator pri beočinskoj Fabrici cementa, osnovan je inkubator-centar za informacione tehnologije – Tauer u Beogradu, te BIC – biznis-inkubator centar u Nišu.

Za razvoj novih i postojećih malih i srednjih preduzeća od izu-zetnog značaja je lokalni ambijent. U obezbjeđivanju afirmativnog lokal-nog ambijenta bitne su dvije grupe faktora.

Prvu grupu faktora čine: postojanje lokacije, infrastrukture, mogućnost kupovine posjeda, snabdijevanje energijom, ekološko okru-ženje, jasne poreske takse i inicijative.

Drugoj grupi faktora pripadaju nevidljivi faktori koji se odnose na servise koji su neophodni za podršku razvoju malih i srednjih preduzeća. U servise se ubrajaju lokalna samouprava s kompetentnom admini-stracijom, komore, knjigovodstvene agencije, konsalting i marketing agencije, agencije za mala i srednja preduzeća, tehnološki parkovi, po-slovni inkubatori, poslovna udruženja, banke, fondovi i škole s progra-mima za prekvalifikaciju.

Prva grupa faktora Urbanističko-tehnički i pravno uređen problem zemljišta; infrastrukturna opremljenost zemljišta; poreske takse i drugo

Druga grupa faktora Lokalna samouprava s administracijom; komorski sistem; agencije za MSP; bankarski sistem; poslovna udruženja; fondovi; tehnološki parkovi i biznis inkubatori i drugo

Osnovne grupe faktora podsticaja razvoju MSP na lokalnom nivou

Osnivanju biznis-inkubatora prethodi izrada feasibility studije. U okviru ove multidisciplinarne studije analiziraju se sljedeće grupe pitanja: lokalna ekonomija; jasni ciljevi poslovnog inkubatora; lokacija i kapacitet inkubatora; partneri u poduhvatu; obim i struktura zainteresovanih za poslovanje u okviru inkubatora; struktura usluga koje bi koristili korisnici inkubatora; potreban kadar i sredstva za otpočinjanje rada inkubatora; mogući izvori finansiranja inkubatora i njegova održivost u dužem vre-menskom periodu.


115

Drugi bitan momenat za osnivanje inkubatora je kvalitetan i dobro opremljen poslovni prostor i mogućnost njegovog korišćenja u okviru modula za pojedine korisnike inkubatora.

U funkciji osnivanja i funkcionisanja biznis inkubatora bitno je: - regulisanje radne i zakonskopravne dokumentacije inkubatora; - definisanje konkursnih procedura; - definisanje kriterijuma za ulazak u inkubator; - priprema softverske tehnologije za potrebe nesmetanog funkcio-

nisanja inkubatora; - priprema i edukacija konsalting tima; - sprovođenje konkursne procedure i selekcija najboljih preduzet-

ničkih ideja radi njihovog podržavanja; - registracija stanara; - useljavanje novoosnovanih preduzeća. Prilikom projekcije funkcionisanja preduzetničkog inkubatora po-

trebno je predvidjeti brojne aktivnosti koje zahtijevaju angažovanje veli-kog broja različitih aktera.

Finansiranje preduzetničkih inkubatora podrazumijeva finansiranje troškova procesa pripreme, izgradnje, adaptacije i funkcionisanja. Troš-kovi mogu varirati zavisno da li postoji odgovarajući poslovni prostor za stacioniranje preduzeća ili ga treba graditi. Najčešće se koriste postojeći prostori, tako da se troškovi svode na prihvatljivu mjeru. U početnoj fazi poslovanja inkubatora neophodno je pronaći sredstva za finansiranje najamnina i ostalih troškova rada zaposlenih u inkubatoru i za plaćanje naknada angažovanim konsultantima.

Potencijalni finansijeri za podršku početka rada poslovnih inkuba-tora mogu da budu:

- lokalne zajednice iz svojih fondova za razvoj; - strani razvojni partneri; - lokalni razvojni investitori i partneri (banke, udruženja predu-

zetnika); - regionalne privredne komore; - nacionalna služba za zapošljavanje; - resorna ministarstva; - samofinansiranje od naplate usluga u poslovnom inkubatoru. Procedura koju preduzeće treba da prođe da bi bilo stanovnik


116

poslovnog centra uglavnom se svodi na: - prijavu na konkurs; - potpisivanje izjave o prihvatanju misije i vizije inkubatora; - kratak i jasan poslovni plan; - selekciju ideja potencijalnih korisnika centra; - savladavanje obaveznih edukativnih programa; - odabir kvalitetnih projekata po definisanim kriterijumima biznis-

inkubatora; - potpisivanje ugovora sa preduzetnicima koji će biti stanari biznis-

inkubatora; - monitoring inkubiranog preduzeća i davanje usluga po subvencio-

niranim cijenama. Za osnivanje i funkcionisanje poslovnih ili preduzetničkih inkuba-

tora izuzetno je značajna podrška strateških partnera. Na ovom pravcu bitno je:

- postići dogovor s regionalnim i lokalnim vlastima o podržavanju i oblicima saradnje,

- dogovoriti saradnju s privrednom komorom, udruženjima predu-zetnika i udruženjima inovatora,

- u ukupnu aktivnost uključiti regionalne i lokalne agencije za razvoj malih i srednjih preduzeća,

- obezbijediti podršku nacionalne službe za zapošljavanje, - obezbijediti različite oblike saradnje s naučno-obrazovnim organi-

zacijama u okruženju, - uključiti nevladin sektor te lokalne i regionalne medije. Za rad preduzetničkog inkubatora od velikog značaja je defi-

nisanje kriterijuma inkubiranja biznisa. Kriterijumi se uglavnom dijele zavisno od djelatnosti i privrednih prioriteta sredine. Opšti kriterijumi se svode na osovne i dopunske.

Podjela se prema djelatnostima može svesti na: proizvodne, zanatske, umjetničke, turističko-ugostiteljske, tehnološki usmjerene, uslužne i druge.

Osnovni i dopunski kriterijumi su od većeg značaja jer su presudni za ulazak novog preduzeća u sistem.

U osnovne kriterijume uključuju se:


117

- profesionalna i druga iskustva (diplome, sertifikati, preporuke i drugo),

- kvalitet programa i dobar poslovni plan, - održivi program sa potencijalom za razvoj, - finansijsko učešće i dobijeni krediti, - perspektiva preduzeća u međunarodnom poslovanju, - programi izvoza, - inovativni projekti okrenuti ka tehnološkom razvoju, - ekološki projekti. U dopunske kriterijume najčešće se ubrajaju:

- preduzetnički duh (preduzimljivost, upornost, praktičnost), - želja za učenjem i usavršavanjem (pohađanje predavanja i

radionica), - planirana veličina prihoda, - socijalni elementi, - planirani broj zaposlenih. Kriterijumi izbora prema vrsti djelatnosti dobija na značaju ukoliko

područje koje se razvija raspolaže izrazitim uslovima za razvoj neke djelatnosti koju je potrebno pokrenuti. Na primjer, postojanje prirodnih potencijala za razvoj turizma, eksploatacije i prerade određenih sirovina.

Obavljanje stručnih poslova za potrebe preduzetničkih inkubatora realizuju konsultantski timovi, odnosno servisi – provajderi. Konsultanti su stručna lica koja treba da imaju odgovarajuću kvalifikaciju i posebna svojstva savjetnika. Kao neophodna svojstva ovakvih savjetnika naj-češće se navode:

- znanja iz oblasti preduzetništva; - dinamičnost; - komunikativnost; - menadžerska svojstva; - mogućnosti definisanja i prepoznavanja paroblema.

Servisi-provajderi su u obavezi da savladaju određene praktične i eduka-tivne treninge da bi dostigli potreban nivo znanja, koje dalje treba da prenose na druge učesnike u razvojnom procesu.


118

10. Zadrugarstvo

Oduvijek je u životu i radu manjih vladala sintagma "udruženi smo jači". Zadrugarstvo je jedan od najstarijih oblika dugoročnijeg interesnog povezivanja manjih preduzeća i proizvođača kako bi se riješili određeni zajednički problemi a da se pri tome ne zadire u samostalnost preduzeća i proizvođača.

U razvijenim ekonomijama, u prvom redu u Italiji i skandinavskim zemljama, i danas su veoma prisutna različita zadružna udruživanja ma-njih proizvođača i preduzeća kako bi se rješavali problemi nabavke i prodaje, štednje i kreditiranja i zajedničkog rješavanja nekih od razvojnih pitanja u zadruzi okupljenih proizvođača.

Sa žaljenjem primjećujem da se kod nas malo i neadekvatno go-vori o ovom vrlo korisnom obliku rješavanja brojnih problema manjih preduzeća i proizvođača.

11. Lanci isporuke vrijednosti potrošačima i klasteri

Danas u svijetu lanci isporuke vrijednosti potrošačima i klasteri afirmišu se kao značajniji oblici rješavanja problema uspješnosti poslovanja – opstajanja i razvoja manjih preduzeća. Kod nas se vrlo malo govori o ovim oblicima dugoročnog, ugovornog, strateškog part-nerstva manjih preduzeća.

Lanci isporuke vrijednosti potrošačima čine međusobno povezana manja preduzeća s ciljem:22

- zajedničkog rješavanja problema efektivnosti, efikasnosti u proiz-vodnji i isporuci vrijednosti potrošačima;

- povećanja konkurentnosti u odnosu na velika preduzeća ili druge interesno povezane grupe manjih preduzeća.

Osnov formiranja lanaca isporuke vrijednosti, ali i klastera su: - zajednički dugoročniji poslovni i razvojni planovi preduzeća, - ugovori o dugoročnoj poslovnoj i razvojnoj saradnji.

ZAJEDNIČKI POSLOVNI I RAZVOJNI PLANOVI OKUPLJENIH PREDUZEĆA

UGOVORI O DUGOROČNOJ PROIZVODNOJ, POSLOVNOJ

I RAZVOJNOJ SARADNJI PREDUZEĆA

Osnov obrazovanja lanaca isporuke vrijednosti i klastera

22 Ristić Z.: Mikrokrediti i nezaposlenost, Poslovna politika br. 2, Beograd, 2006, str. 56.


119

Za razliku od lanca isporuke vrijednosti potrošačima, kod klastera se u interesni savez pored preduzeća uključuje i lokalna samouprava, nauka, obrazovanje i drugi subjekti iz okruženja, i to lokalnog okruženja, koji bi mogli da daju kvalitetan doprinos funkcionisanju i jačanju klastera.

LANCI ISPORUKE VRIJEDNOSTI POTROŠAČIMA

(Preduzeća u reprodukcionom lancu proizvodnje i distribucije proizvoda)

KLASTERI (Horizontalno ili vertikalno interesno povezana preduzeća i ostali subjekti okruženja zainteresovani za uspješnost funkcionisanja i jačanja klastera)

Razlika između lanaca isporuke vrijednosti i klastera

Klasteri su dugoročnijim poslovnim i razvojnim planovima i ugovo-rima o dugoročnoj poslovnoj i razvojnoj saradnji interesno povezana preduzeća sa određene teritorije (bitna je geografska pripadnost predu-zeća određenoj regiji) uz dinamično uključivanje i ostalih subjekata koji treba da podrže funkcionisanje i razvoj klastera.

U savremenoj praksi javljaju se:23 - Industrijski klasteri. Kod ovih klastera postoji veliko preduzeće

koje asemblira komponente i dijelove manjeg preduzeća - preduzeća suliferanata. Značaj ovakvog klastera dovodi do toga da se u ukupan projekat uključuje i regionalna nauka, obrazovni sistem, banke i drugi.

- Izvozni klasteri. Ovdje se povezuju sva preduzeća unutar re-produkcionog lanca s jasnim ciljem da obezbijede konkurentnost na stranom, ali i na domaćem tržištu.

- Izvozni klasteri. Kod njih se povezuju preduzeća - konkurenti da bi zajednički išli u obradu i osvajanje stranih tržišta. Oni organizuju zajednički marketing, komercijalu.

- Inovativni klasteri. Kod ovih klastera obezbjeđivanje konti-nuiranog i dinamičnog istraživačkog i razvojnog rada i po tom osnovu obezbjeđivanje stalno inoviranih i novih tehnološko-proizvodnih rješenja koja koriste sva preduzeća u okviru klastera čini osnov formiranja i funk-cionisanja inovativnih klastera.

U funkciji afirmacije ovog oblika interesnog povezivanja malih i srednjih preduzeća prezentovaću neka od iskustava u klasterskom po-vezivanju u svijetu.

23 Sabo A.: Najbolja praksa u inkubaciji biznisa u novim zemljama EU i tranzicionim zemljama, MTC, Beograd, 2004, str. 49.


120

U državi Minesota, u Sjedinjenim Državama, u okviru Department of Trade and Economic Development nalazi se pet specijalizovanih granskih odjeljenja sa zadatkom unapređivanja saradnje i razvoja pet specijalizovanih industrijskih klastera:

1. klastera računara i elektronike, 2. zdravstva i proizvodnje za medicinu, 3. turizma, 4. proizvoda od drveta i plastike, 5. izdavaštva i štampe. Strategija upravljanja u toj državi zavisi od klastera do klastera, te

od nivoa funkcionisanja (nivo grada ili regiona) i njihovog obima i veli-čine. Najveći značaj imaju regionalni klasteri i za njih se razvija strategija na najvišem nivou. Ovi klasteri imaju zadatak da obezbjeđuju koordi-naciju u racionalnom iskorišćavanju resursa na nivou države i da omo-guće da njena privreda obezbijedi maksimum u ukupnoj američkoj pri-vredi.

Strategija menadžmenta klastera u Minesoti bazira se na slje-dećem:

- klastere mora da vodi privreda, - potrebno je istovremeno liderstvo i koordinacija privrede i države, - strategija mora da odgovara višim i nižim nivoima upravljanja

države. Zadatak poslovnih ljudi je da definišu prirodu svog klastera i

utvrde prioritete. Državni organi treba da obezbijede brzo reagovanje državnih službi i agencija na zahtjeve privrede i da primarno tretiraju kla-stere s prioritetima.

Primjer za uspješan razvoj klastera je i u Indiji. Interesantni su klasteri regiona Tamil Nadu i Sivakasi. Mali grad Tirpur u regionu Tamil Nadu posjeduje oko 2500 malih tkačnica, oko 600 radionica za bojenje tkanina i oko 400 jedinica za štampu na tekstilu.

Ovaj industrijski tekstilni klaser u razmjerama indijske privrede ostvaruje značajan izvozni efekat.

Drugi izvozni klaster nalazi se u gradu Sivakasi i okolini i proizvodi vatromete, šibice i druge slične proizvode. Klaster posjeduje sopstvenu hemijsku fabriku za proizvodnju potrebnih sastojaka, kao što su crveni fosfor, fabriku za proizvodnju ambalaže i drugo.


121

Gotovo u svim evropskim zemljama javljaju se klasteri kao vrlo uspješni oblici povezivanja malih i sednjih preduzeća unutar određenih regiona s ciljem rješavanja nekih od poslovnih i razvojnih problema.

Zbog interesantnosti istakao bih klastersko povezivanje u Nor-veškoj. Strategija industrijskih klastera u toj zemlji zasniva se na regio-nalnom upravljanju znanjem i inovacijama. Istraživanja klastera su poka- zala da se najveći broj inovacija stvara kroz interaktivni inovacioni proces ili kroz razmjenu ideja i koncepata učesnika u klasterima.

12. Franšizing sistem

Kod franšizing sistema veliko proizvodno ili trgovinsko preduzeće sa poznatom i registrovanom robnom markom, proizvođačkim ili trgovač-kim žigom, na bazi ugovora o franšizingu, prenosi pravo korišćenja konkretne robne marke na manje preduzeće ili radnju pod određenim uslovima.

Osnovni i najčešći uslovi dobijanja prava korišćenja robne marke (proizvođačkog ili uslužnog žiga) su:

- dokazivanje da su uz pomoć davaoca frašize stvoreni proizvodni i prodajni uslovi koje davalac franšize traži;

- plaćanje naknade za korišćenje franšize u ugovorenom periodu (od 3 do 5 godina);

- dopuštanje davaocu franšize da kontorliše kvalitet usluga u ob-jektu za koji je dobijena franšiza i računovodstvu kako bi se konstatovao promet korisnika franšize;

- u prodajnom prostoru ne smiju da se jave ili da se jave u većem obimu proizvodi konkurentskih preduzeća.

Malo preduzeće ili radnja opredjeljuje se za pribavljanje franšize ili prava isticanja i korišćenja robne marke (uslužnog žiga) kako bi povećalo atraktivnost svog prodajnog prostora.

Najčešće ugovore o franšizingu prate i trgovački ugovori ili na-bavka robe od davaoca frašize i ugovori o transferu tehnologije ili pri-bavljanju prava korišćenja određenih tehnoloških rješenja uz jasno defini-sane uslove.


122

13. Internacionalizacija malih i srednjih preduzeća

Internacionalizacija za preduzeće znači širenje njegove aktivnosti s nacionalnog na međunarodni nivo. U aktuelnim uslovima globalizacije pitanje internacionalizacije postaje aktuelno ne samo za velike kompanije već i za manja preduzeća.

Četiri forme internacionalizacije preduzeća obično čine sukce-sivne faze kroz koje ono u razvoju svojih međunarodnih aktivnosti pro-laze. To su:

1. izvoz, 2. saradnja sa stranim partnerima, 3. licenciranje od stranih partnera, 4. investiranje u inostranstvo i prodaja tehnologija u svijet.

Procjena doprinosa izvozu MSP u 1991. i 1992. godini

Razvijene zemlje

MSP u ukupnom

izvozu

Razvijene zemlje

MSP u ukupnom

izvozu Danska 46% Azija

Finska 23% Kina 40-60%

Francuska 26% Indonezija 10,6%

Grčka 19% Republika Koreja 40%

Italija 53% Malezija 15%

Japan 13,5% Singapur 16%

Holandija 26% Tajvan 56%

Švedska 30% Tajland 10%

Vijetnam 20%

Izvori: UNCTAD, 1998.

Prema rezultatima istraživanja devedesete godine prošlog vijeka bile su u znaku dinamičnog povećavanja učešća malih i srednjih predu-zeća u izvozu pojedinih nacionalnih ekonomija. Ovaj proces naročito je prisutan u Evropskoj uniji, pa se govori o evropeizaciji malih i srednjih preduzeća. Naime, u pitanju je povećavanje izvoza i dinamiziranje strateških partnerstava sa ovim preduzećima iz susjednih zemalja.

Druga faza internacionalizacije odnosi se na strateška partnerstva (kooperacije, joint venture i druge oblike dugoročne ugovorne saradnje


123

sa MSP iz drugih zemlja). Ovaj pravac razvoja danas je naročito vidljiv kod takvih preduzeća iz Evropske unije, koji idu prema privredama u tranziciji i izvan prostora Unije.

Analize strateških partnerstava u krugu malih i srednjih preduzeća pokazuju da njihovi vlasnici često više preferiraju samostalnost i "nezavisnost" u odnosu na prednosti koje donosi strateško partnerstvo sa drugim isto tako manjim preduzećima.

Veoma malo je podataka o tome koliko ova preduzeća pribavljaju licence od stranih partnera i koliko ih ustupaju drugima. Prema anketi sprovedenoj u Evropi, među 240 industrijskih MSP samo je 6% obez-bjeđivalo licence u inostranstvu.

Iako se dugo smatralo da je neposredno investiranje u inostran-stvu ekskluzivno pravo velikih firmi, direktne investicije malih i srednjih preduzeća sve više dovode u pitanje ovaj stav. Kada se govori o stranim direktnim investicijama ovih preduzeća, mora se imati u vidu da:

- ne postoje evidencije direktnih investicija. U Aziji ove evidencije vode samo Japan i Republika Koreja. Uglavnom se operiše s procje-nama;

- strane direktne investicije u mala i srednja preduzeća predstav-ljaju značajan, ali još uvijek nedovoljno uhvaćen i podržan izvor rasta nacionalne ekonomije. Pojava problema nedostajuće sredine na svoj način je ukazala na važnost dinamičnog sektora ovih preduzeća koji će izvozno i investiciono biti aktivni. Ovdje treba pomenuti značajnu ulogu države ne samo s aspekta podrške razvoju ovih preduzeća već i s aspekta uvođenja politika koje će olakšati njihovo uključivanje u izlazne i ulazne investicione tokove.

Osim što u svom investicionom paketu donose kapital, tehno-logije, menadžerska iskustva, strane direktne investicije, mala i srednja preduzeća obično imaju i sljedeće važne karakteristike:

- ona su od investicija velikih kompanija mnogo usklađenija s razvojnim ciljevima zemlje domaćina;

- ova preduzeća se u okviru stranih direktnih investicija češće kooperiraju sa lokalnom sredinom;

Prema rezultatima ankete, koja je provedena u malim i srednjim preduzećima, strane direktne investicije imaju sljedeće karakteristike:

- trostruko više uvažavaju trening i obuku lokalne radne snage kao važan faktor za svoju stratešku uspješnost;

- dvostruko im je značajnije pitanje unapređivanja proizvodnje i


124

usluga; - za 50 procenata im je značajnija obuka lokalnih menadžera i

uvećavanje prihoda na stranim tržištima. U kontekstu ovih razmatranja korisno je ukazati na japansko

iskustvo stranih direktnih investicija od malih i srednjih preduzeća. Broj izlaznih investicija japanskih MSP tokom 80-ih godina

prošloga vijeka iznosio je 300. Između 1986. i 1988. ovaj broj se udvo-stručavao svake godine i svi podaci pokazuju da se sa nešto manjom dinamikom ova kretanja nastavljaju i u XXI vijeku.

Osnovne karakteristike izlaznih investicija japanskih malih i srednjih preduzeća su sljedeće:24

- u strukturi izlaznih investicija dominiraju proizvodne organizacije na oko 40%;

- po regionalnoj usmjerenosti, investicije su uglavnom usmjerene na Aziju - oko 65%, zatim na Sjevernu Ameriku i manje od 10% na Evropu;

- broj investicija u okviru zajedničkih ulaganja dvostruko je veći od broja investicija iz kojih rezultira osnivanje vlastitih filijala u inostranstvu.

Prema rezultatima ankete sprovedene među malim i srednjim preduzećima u Japanu, njihov osnovni motiv za investiranje u ino-stranstvo je:

- dolaženje do tržišta prodaje, - korišćenje jeftine radne snage ili sirovina. Svakako vrijedi istaći italijanska i belgijska iskustva sa stranim

investicijama njihovih malih i srednjih preduzeća. U Italiji i Belgiji brojna ovakva preduzeća imaju svoja predstavništva u inostranstvu - uglavnom su to manje razvijene zemlje i privrede u tranziciji.

Najbolja rješenja koja se mogu ugraditi u politike na nacionalnom i međunarodnom nivou s ciljem podrške stranih direktnih investicija MSP

Izazovi Najbolja rješenja

Kako ohrabriti MSP za SDI Programi podrške na nacionalnom i međunarodnom nivou

Kako obezbijediti aktuelne informacije

Razvoj kvalitetnih i svima dostupnih informacionih sistema

24 Stacey O.: Business Introduction, Subout-Western Publishing Co, 1997, str. 16.


125

Kako podržati povezivanje MSP

Programi upoznavanja i koomunikacije MSP iz različitih zemalja

Kako obezbijediti potrebne inicijative

Programi međusobnog upoznavanja partnera iz MSP

Kako razviti infrastrukturu u zemlji domaćinu

Natjerati velike kompanije da ulažu u fizičku infrastrukturu zemalja domaćina

Kako olakšati SDI SMP

Mjerama podsticati saradnju MSP iz različitih zemalja

Izvor: UNCTAD, 1998.

14. Mogući pravci razvoja nefinansijske podrške malih i srednjih preduzeća

Mada su učinjeni značajni koraci na poboljšanju institucionalne nefinansijske podrške sektoru malih i srednjih preduzeća kod nas, sa ovim aktivnostima trebalo bi nastaviti intenzivnije i kvalitetnije i u na-rednom periodu. To podrazumijeva:

- pripremu operativnih programa za razvoj MSP u različitim oblastima poslovanja (prerada poljoprivrednih proizvoda, turizam, elektronsko poslovanje);

- koordiniranje i pružanje podrške aktivnostima regionalnih agencija i centara za razvoj ovih preduzeća;

- intenzivnu promociju mogućnosti i ostvarenih rezultata sektora malih i srednjih preduzeća;

- planiranje i uvođenje informacionih sistema i drugih usluga koje bi mogle da budu od koristi ovom sektoru.

Razvoj nefinansijskih usluga koje se realizuju preko različitih insti-tucija i organizacija treba da obuhvati sljedeće aktivnosti:

- dalje unapređivanje različitih edukativnih i konsalting programa, odnosno podrške sektoru MSP;

- razvoj inovativnosti koja treba da je u funkciji povećavanja konku-rentnosti ovog sektora;

- nastavak saradnje s međunarodnim organizacijama i institu-cijama, uključujući i one koje pružaju donatorsku podršku.

U okviru nefinansijske podrške razvoju malih i srednjih preduzeća


126

interesantno je razmotriti i sljedeće mogućnosti: - redefinisanje nekih od standarda koji se tiču poslovanja i predu-

zetništva na našim prostorima; - prilagođavanje savjetovanja i edukativnih programa razvojnom

nivou i realnim potrebama domaćih preduzetnika; - popunjavanje nekih praznina intenzivnijim pružanjem usluga u

oblasti monitoringa, podrške osnivanju i razvoju biznis-inkubatora i kla-stera;

- formiranje dijela za akreditaciju konsultanata (Local Service Providers – general advisor i expert advisor) i sertifikaciju edukativnih i drugih programa za podršku sektoru ovih preduzeća.

Akreditacijom, odnosno davanjem licenci na određeno vrijeme uveliko će se doprinijeti uspostavljanju i održavanju standarda kvaliteta nefinansijskih usluga koje pružaju različiti subjekti iz okruženja. Značajno mjesto u svemu ovome treba da ima ministarstvo za privredu i razvojne agencije.

- Uvođenje vaučerskog sistema u pružanju konsultantskih usluga, kao načina pomaganja start up i drugih malih i srednjih preduzeća doprinijeće povećanju broja novih i podizanju konkurentnosti takvih preduzeća. Preduslovi za efektivnu implementaciju vaučerskog sisema su: funkcionalna mreža Local Service Providers, on-line informacionih sistema, treninzi za LSP, pažljiv odabir LSP i riješeno pitanje finansiranja pružanja nefinansijskih usluga.

- Postepeno prerastanje regionalnih agencija i razvojnih centara u nove regionalno razvojne agencije podrazumijeva i redefinisanje njihovih usluga i programa rada, postavljanje standarda kvaliteta nefinanijskih usluga, koje pružaju stručnu pomoć za podizanje kapaciteta zaposlenih u ovim agencijama.

- Treba obezbijediti jasnu podjelu rada kako bi se izbjegla sadašnja preklapanja aktivnosti brojnih i prema mišljenju šireg auditorija malo efi-kasnih subjekata podrške. Veoma je važan savremeni pristup nefinansijskoj podršci u pravcu uvo-đenja vaučerskog sisema, odnosno grantova, kada je riječ o pružanju konsultantskih usluga sektoru malih i srednjih preduzeća;

- Nužno je povezivanje nefinansijske i finansijske podrške na jed-nome mjestu.

- Imajući u vidu složenost aktivnosti nefinansijske podrške i činje-


127

nicu da su u njih uključene institucije različitih nivoa i institucije iz ino-stranstva (donatori i konsultanti), neophodo je učiniti dodatne napore na koordinaciji mjera nefinansijske podrške razvoju ovih preduzeća.

- Tržište konsultantskih usluga za MSP u ovom trenutku nije do-voljno razvijeno, naročito izvan velikih univerzitetskih i privrednih centara. Stoga je jedan od glavnih zadataka razvojnih centara i agencija da budu katalizatori njihovog razvoja. Jedan od načina je i kroz razvoj partnerskih odnosa privatnog, javnog sektora i sektora nevladinih organizacija.

- Neophodno je redefinisati veze privrede, naročito sektora malih srednjih preduzeća sa obrazovnim sistemom kako bi se obezbijedili adekvatni programi obuka prilagođeni potrebama ovog sektora.

- Pred nama tek predstoje ozbiljne i složene aktivnosti na razvoju i kvalitetnom funkcionisanju sistema za podršku razvoju malih i srednjih preduzeća.


128

VI. FINANSIJSKA PODRŠKA RAZVOJU


1. Finansijski menadžment malih i srednjih preduzeća 2. Finansiranje malih i srednjih preduzeća 3. Finansiranje malih i srednjih preduzeća u Bosni i Hercegovini 4. Kreditno garancijski fondovi 5. Fondovi za razvoj 6. Mikrokrediti 7. Finansiranje porodičnog biznisa 8. Proces investiranja u mala i srednja preduzeća


129

1. Finansijski menadžment malih i srednjih preduzeća

Vlasnici-preduzetnici, menadžeri malih i srednjih preduzeća, naj-češće imaju skromna znanja iz oblasti upravljanja finansijama preduzeća i to je jedan od razloga čestih problema u finansiranju tekućeg poslo-vanja i razvoja manjih preduzeća.

U biznis-planovima menadžeri bi trebali da rješavaju probleme kratkoročnog i dugoročnog finansiranja preduzeća. No, najčešće iz broj-nih razloga, među kojima dominira neznanje, menadžeri to ne čine.

TAKTIČKI BIZNIS PLAN - Prodaja - Kontrola troškova /profitabilnost - Naplata potraživanja - Nabavke

STRATEŠKI BIZNIS PLAN - Kapitalna ulaganja - Razvojni poduhvati - Prihodi od efektuiranja razvojnih projekata

Zbog čega je b itna izrada taktičkih i strateških poslovnih planova?

Za vlasnike malih i srednjih preduzeća bitno je da shvate da finansijski menadžment nije isto što i računovodstvo. Mada su ove dvije oblasti tijesno povezane, između njih postoji jasna demarkaciona linija, koju vlasnici malih i srednjih preduzeća često ne shvataju. Prvi posao tih vlasnika u svojstvu menadžera je da objasni svaki aspekt svog biznis-plana do kraja. Znači, sve što je planirano treba i novčano potkrijepiti.

U rješavanju problema finansiranja i likvidnosti ovih preduzeća značajno mjesto ima:

- ročnost i naplata potraživanja, - zarobljenost novčanih sredstava u ulaznim i izlaznim zalihama, - avansno plaćanje i kupovina inputa na kredite od dobavljača, - ostala pitanja blokiranja preko potrebnih novčanih sredstava. Upravo bih se zadržao na ovim ostalim pitanjima. Menadžeri

umjesto da raspoloživa novčana sredstva ulažu u obrt i biznis, ulažu ih u izgradnju objekata i u mašine, ne uvažavajući činjenicu da ove probleme, iako bitne za organizovanje biznisa, mogu da rješavaju zakupima, kupo-vinama polovnih mašina, kooperacijom sa drugim preduzećima i slično.

Jedan od značajnih uzroka finansijskih problema malih i srednjih preduzeća je u usklađivanju – uparivanju aktive – sredstava i pasive – izvora sredstava i poštovanju uhodanog pravila po kome potrebe za


130

kratkoročnim fondovima treba finansirati iz kratkoročnih pozajmica, a za dugoročnim fondovima iz dugoročnih pozajmljivanja.

Kratkoročni zajmovi za finansiranje dugoročnih investicija

1. Investicije neće doprinijeti zadovoljavajućoj gotovini u toku prve godine i za plaćanje glavnice. 2.Tekuće operacije biće pod pritiskom da generišu dovoljno gotovine potrebne za plaćanje kamate. 3. Kratkoročan nedostatak gotovine može da ugrozi dugoročnu korist od investicije.

Dugoročni zajmovi za finansiranje tekućeg poslovanja

1. Operacije najčešće nisu u stanju da generišu zadovoljavajuće fondove do trenutka kada dospijevaju zajmovi. 2. Potrebe za kratkoročnim fondovima ne vode ka povećanju budućih prihoda. 3. Nepotrebno visok iznos gotovine na raspolaganju može da vodi i ka pogrešnoj upotrebi. 4. Nizak povraćaj u slučaju finansiranja prodaje.

Greške i posljedice neusklađenosti finansiranja MSP

Ovo usklađivanje uvijek treba da je u okviru potreba zajmoprimca.

Pod ovim se misli na vremenske planove otplate koji se moraju pro-gramirati na sljedeći način:25

- Rok trajanja kratkoročnog zajma mora pokriti period u kome će se pojaviti projektovani nedostaci gotovine iz operacija i vremena kada će operacija generisati zadovoljavajući višak fondova za otplatu zajma.

- Preveliko uzajmljivanje uz nepromišljeno dug period otplate ne nudi nikakve prednosti.

- Trajanje dugoročnog zajma nije fiksno u odnosu na očekivani životni vijek sredstava koja će biti kupljena, već u odnosu na očekivani tok prihoda koji će proisteći iz efektuiranja tih sredstava.

Vlasnik malih i srednjih preduzeća suočava se i s problemima finansiranja fiksnih sredstava. U rješavanju ovih problema najčešće se oslanja na srednjoročne zajmove.

Ovakvi zajmovi, obično uzeti od banke, zahtijevaju kolateralno hipotekarno obezbjeđenje, što je najčešće zaloga na kuću.

Nabavke kroz uslovnu prodaju su nabavke opreme na poček od dobavljača kada se kao zaloga za plaćanje stavlja mjenica.



131

Lizing aranžmani podrazumijevaju da preduzeće uzima na lizing u zakup pod strogo i jasno definisanim uslovima opremu od lizing orga-nizacije.

Ovo je zasigurno najskuplji način pribavljanja trajnih dobara. Ovdje se mora istaći da većina domaćih preduzetnika potreban kapital neće da pribavlja uvođenjem novog suvlasnika ili transformisanjem svoje organizacije u akcionarsku organizaciju i emisijom akcija.

FONDOVI ILI BANKARSKI KREDITI ROBNI KREDITI

LIZING ARANŽMANI

UVOĐENJE NOVOG SUVLASNIKA PREDUZEĆA

Osnovni i najčešći izvori finansiranja trajnog kapitala MSP

2. Finansiranje malih i srednjih preduzeća

Iako se kod nas vrlo često ističe da je finansijska podrška poslovanju i razvoju malih i srednjih preduzeća jedan od ključnih pro-blema njihovog poslovanja i jačanja, činjenica je da na ovu temu kod nas nisam naišao na sveobuhvatniju studiju u kojoj bi se ovaj problem elaborirao. Iz tih razloga u utvrđivanju ovog problema poslužiću se rezul-tatima istraživanja sprovedenih u češkoj privredi u tranziciji.

U Češkoj se poslije 2000. godine mala i srednja preduzeća sve više finansiraju iz bankarskih zajmova namijenjenih za finansiranje riziko-kapitala.

Zbog rasta rizika bankarskih zajmova povećava se trošak uzi-manja zajma, a samim tim i broj onih koji ulaze u kategoriju rizičnih zaj-moprimaca. Podaci pokazuju da dužnici nisu u stanju da otplaćuju glavnicu, tako da snižavanje kamate ne rješava problem. U bilansima banaka stopa rasta rizičnih plasmana veća je od stope rasta depozita, tako da se pogoršava i finansijska situacija banaka. Zbog toga su banke sve restriktivnije u ocjeni kreditne sposobnosti zajmotražilaca.


132

Izvori finansiranja uzorka od 105 anketiranih MSP

1-10 zap.

11-50 zap.

51-250 zap.

Ukupno

Vlastiti kapital 7 29 32 68

Pozajmice u porodičnom krugu 1 8 2 11

Profit + amortizacija 8 28 49 85

Lizing 4 18 38 60

Ulazak ortaka 0 2 2 4

Zajam banke 0 24 42 66

Tihi partner 0 1 1 2

Rizikokapital 0 1 0 1

Donacije, podrška MSP 0 3 11 14

Drugo 0 1 2 3

Izvor: Pasekova M. i Hyblova M (2002) The Financial Management of MSE, Internet

Prema rezultatima analize, u Češkoj je osnovni problem otplate zajmova u maloj konkurentnosti, tehnološkoj neefikasnosti, produk-tivnosti i neekonomičnosti malih i srednjih preduzeća. Dužnici vrlo često ne posjeduju jasnu vlasničku strukturu, teško sprovode promjene u poslovanju, te ne mogu osiguravati relativno stabilan period početka proizvodnje i njenog lansiranja.

U ovakvim uslovima logična je naklonjenost banaka velikim kompanijama jer je manji rizik. Poslovne banke u Češkoj, kao što je slučaj i kod nas, nepovjerljive su prema klijentima iz kruga malih i srednjih preduzeća. Zbog toga im veoma rijetko odobravaju gotovinske zajmove. Kreditna sposobnost zajmotražilaca MSP mjeri se finansijskim pokazateljima efikasnosti korišćenja zajma. Još teža je situacija za preduzetnike početnike, koji nemaju dovoljno kapitala i ne posjeduju adekvatnu garantnu masu. Za njih zajmova skoro da i nema. Iz ovih razloga predlaže se formiranje garantnih i razvojnih banaka za ova preduzeća, uz finansijsku pomoć međunarodnih donatorskih organi-zacija. U ovakvim situacijama za veći broj malih preduzeća lizing je najpovoljnije rješenje za nabavku opreme. Dobro je poznato da lizing može da bude gotovo dvostruko skuplji od korišćenja odgovarajućeg bankarskog zajma.


133

Broj zaposlenih Kratkoroč. zajmovi (1999. i 2000)

Srednjor. zajmovi (1999. i 2000)

Dugoročni zajmovi (1999. i 2000)

1-10 – – –

11-50 12,9-10,3% 12,7-14,1% 19,5-19%

51-250 10,7-9,2% 11,5-9,8% 10,7-11%

Prosječne kamate na nivo zajmova

8,37-6,69% 9,15-8,119% 10,19-7,713%

Izvor: M. Pasekova i M. Hymbolova (2002) The Finncial Mangement of SME, Internet

Prema rezultatima sprovedene analize, glavna prepreka ekspanziji preduzetničkog kapitala je u slabom poznavanju finansijskog menadžmenta malih i srednjih preduzeća, u nefleksiblinoj javnoj admini-straciji – birokratizovanoj državi, kao i u nefunkcionisanju tržišta kapitala. Iz svih ovih razloga, kako i rezultati analize pokazuju, vlasnici-menadžeri iz kruga MSP preferiraju interne izvore finansiranja. Glavni izvori finansiranja ovih firmi su profiti i amortizacija. Trećina profita se nakon oporezivanja reinvestira. Značajan izvor finansiranja aktivnosti malih i srednjih preduzeća čine pozajmice unutar porodice i prijatelja.

U grupi od 105 ovih preduzeća samo je jedno koristilo riziko-kapital, dok se još njih nekoliko spremalo za to. Prema ocjeni vlasnika ovih firmi, glavni uzrok nedovoljnog korišćenja navedenog finansijskog alata je nepostojanje gotovih projekata razvoja malih i srednjih predu-zeća (biznis strategija i biznis planova). Za trećinu vlasnika ovaj oblik finansiranja nije prihvatljiv, dok ostali ne raspolažu informacijama ili znanjima korišćenja ovog izvora finansiranja. Dvije trećine ovih firmi je koristilo bankarske zajmove. Mala i srednja preduzeća relativno rijetko koriste kratkoročne a nešto više srednjoročne zajmove. Isto tako, malo koriste dugoročne kredite jer im se i ne nude. Preduzeća su se u upitniku izjasnila da bi im po strukturi trebalo 30% kratkoročnih, 42% srednjo-ročnih i 28% dugoročnih kredita.

U praksi su kamatne stope za mala i srednja preduzeća znatno više od onih koje banke zaračunavaju svojim regularnim klijentima, što se objašnjava većim rizikom. Takođe se vrlo često dešava da banke odbace kreditni zahtjev a da nisu ni razmatrale odnos rizika i kamate za konkretan zajam.

Istraživanja češke trgovinske komore ukazuju da je glavni uzrok ograničenih razvojnih aktivnostim MSP u otežanom pristupu bankarskim zajmovima. Banke naglašavaju aspekt solventnosti i visine kreditne spo-sobnosti ovih preduzeća. Preduzetnici koji dobro poznaju menadžment u


134

mogućnosti su da lakše obezbijede zajmove kod banaka.

Mišljenje 105 malih i srednjih preduzeća o raspoloživosti bankarskih zajmova

Frekvencija odgovora (%)

Nezainteresovanost banaka za pozajmice MSP 41,6

Visoke kamatne stope 26,6

Nepoznavanje procedure traženja pozajmice 2,6

Problemi obezbjeđivanja garancija 11,7

Ne vide razloge nedobijanja pozajmica 17,5

Ukupno 100,0

Prezentaciji rezultata navedenih istraživanja pridružio bih i rezul-tate istraživanja koje je u Republici Češkoj sprovela privredna komora.

Češka u okviru programa priključenja Evropskoj uniji kreira nove sheme finansiranja razvoja malih i srednjih preduzeća u cilju njihovog ubrzanog razvoja. Djelimičan izvor finansiranja ovih aktivnosti su i fondovi za strukturno prilagođavanje Evropskoj uniji. U praksi su se relativno velika očekivanja vlasnika MSP brzo rasplinula jer je njihova finansijska podrška oscilirala s tendencijom pada već u prvim godinama XXI vijeka. Glavni primaoci finansijske podrške bila su srednja preduzeća. Uslovi da preduzeća koriste ova sredstva bila je solventnost tih preduzeća, redovno plaćanje poreza, te poslovni i pravni ugled.

U razmatranju problema finansiranja malih i srednjih preduzeća osvrnuo bih se na akcente s međunarodne konferencije o finansiranju MSP koja je održana 2005. u organizaciji Fondacije "Konrad Adenauer" u Beogradu.

- Za odobravanje većih kredita neophodno je podnošenje godišnjih izvještaja o poslovanju preduzeća u proteklom periodu. Izrada tih izvještaja je ne samo zahtjevna već i skupa.

- Mala preduzeća najčešće zavise od jednog dobavljača ili kupca, što se u bankarskim krugovima negativno vrednuje u ocjeni odobravanja zajmova malim i srednjim preduzećima.

- Odobravanje bankarskih zajmova zahtijeva davanje hipoteke, što preduzetnici ne samo nerado čine već i nemaju često šta vrednije da daju kao hipotekarni polog.

- Start up preduzeća i mala preduzeća trebala bi da uživaju posebne kreditne linije i da imaju podršku različitih garancijskih fondova.


135

- Banke još uvijek zbog male štednje ne raspolažu velikim kre-ditnim potencijalom koji bi se plasirao u privredu, prije svega mala i srednja preduzeća ili rizičniji dio privrede.

- Od stotinjak podnijetih zahtjeva preduzetnika za kreditiranje komercijalne banke u prosjeku odbijaju svojih oko 70%, dijelom zbog nepotpune dokumentacije ili zbog kreditne sposobnosti zajmotražioca.

- Kreditne linije koje odobravaju međunarodne finansijske institucije su takve da najveće iznose utroše mala i srednja preduzeća za nabavku robe i usluga iz inostranstva.

Za ilustraciju strukture i uslove ponude koje komercijalne banke nude domaćim malim i srednjim preduzećima prezentovaću podatke preuzete sa internetovog sajta HVB BANK.

Kratkoročni krediti Izvori sredstava: sopstvena sredstva Namjena: finansiranje obrtnih sredstava Iznos: od 3.000 do 100.000 eura Rok vraćanja: 12 mjeseci Kamatna stopa: 11% godišnje Efektivna kamatna stopa: 15,4-15,8% godišnje Naknada: za kredit do 6 mjeseci – 1%; do 12 mjeseci – 2% Obezbjeđenje: do 30.000 eura – mjenice; do 50.000 eura jemstvo pravnog lica, preko 50.000 eura hipoteka I reda. Napomena: Krediti se odobravaju srednjim preduzećima sa prometom od preko 2,5 miliona eura ili zaduženih u banci preko 100.000 eura

Dugoročni krediti Namjena: za mašine i opremu, za poslovni prostor Iznos: preduzetnici: 5.000-30.000 eura za opremu; 10.000 do 100.000 eura za poslovni prostor; MSP: 10.000 -100.000 eura za opremu i 20.000 – 100.000 eura za poslovni prostor Rok vraćanja: preduzetnici do 5 godina za opremu i do 10 godina za poslovni prostor; MSP do 6 godina za opremu i 10 godina za poslovni prostor Kamatna stopa: 12% godišnje za opremu; 11% godišnje za poslovni prostor Efektivna kamatna stopa: 13,5-17,5% godišnje za opremu i 12,5-15,97% za poslovni prostor Naknada: 2% jednokratno (minimalno 200 eura)


136

Obezbjeđenje: Hipoteka I reda, polisa osiguranja imovine i života, mjenice Napomena: Krediti odobreni uz depozit 100% daju se na rok 10 godina uz kamatu od 6% godišnje

KREDITI ZA MSP IZ SREDSTAVA KREDITNIH LINIJA Krediti linije Evropske agencije za rekonstrukciju (EAR)

Namjena: za finansiranje proizvodnje postojećih i novoosnovanih malih i srednjih preduzeća, povećanje kapaciteta i zaposlenosti, uvođenje savremenih tehnologija, postizanje većeg stepena finalizacije i specijalizacije u proizvodnji, povećavanje izvoza, supstitucija uvoza i nabavka opreme Iznos: 20.000 do 200.000 eura Rok otplate: do 5 godina Grace period: do 1 godine Otplata: tromjesečni anuiteti Kamatna stopa: tromjesečni eurolibor uvećan za 6,1% (oko 8% godišnje) Efektivna kamatna stopa: od 8,62% do 8,85% u zavisnosti od perioda otplate kredita. Kreditna linija Evropske investicione banke (EIB) Namjena: za finansiranje razvoja MSP, izvozno orijentisanih preduzeća, preduzeća čiji proizvodi omogućavaju supstituiranje uvoza i imaju viši stepen finalizacije i veću akumulativnost, za finansiranje infrastrukturnih projekata na opštinskom i gradskom nivou (prednost imaju projekti koji omogućavaju uštedu energije) Iznos: do 3.000.000 eura Rok otplate: do 12 godina za nabavku opreme, do 15 godina za infrastrukturne projekte. Grace period: 2-3 godine Otplata: šestomjesečni anuiteti Kamatna stopa: šestomjesečni EURIBOR uvećan za 3,9 p.p. (oko 7% godišnje) Efektivna kamatna stopa: od cca 6,21 do 6,32% u zavisnosti od perioda otplate kredita.

Kreditna linija Kreditanstalt fur wiedraubau (KFw) Namjena: za finansiranje trajnih obrtnih sredstava MSP i samostalnih radnji, bez obzira na djelatnost, za kupovinu opreme, poslovnog prostora, nabavku robe i repromaterijala, adaptaciju poslovnog prostora Iznos: od 10.000 do 50.000 eura Rok otplate: do 5 godina Grace period: do 6 mjeseci za obrtna sredstva, do 12 mjeseci za osnovna


137

sredstva Kamatna stopa: tromjesečni EURIBOR uvećan za 9,5 p.p. (10-12% godišnje), ukoliko se korisnik kredita opredijeli za ličnu štednju u visini od 20% kredita, kamatna stopa je EURIBOR uvećan za 8,5 p.p. Efektivna kamatna stopa: od cca 12,05% do 12,29% u zavisnosti od perioda otplate kredita.

Kreditna linija EBRD i DEG Korisnici: MSP sa maximalno 250 zaposlenih, koja su u potpunom privatnom vlasništvu Namjena: za kupovinu opreme, poslovnog prostora, sirovina i robe namijenjene prodaji Iznos: do 150.000 eura Rok vraćanja: do 4 godine Grace period: do godinu dana Kamatna stopa: 10-11% godišnje na ostatak duga

Kreditna linija Vlade Republike Italije Korisnici: MSP sa većim privatnim kapitalom (min. 65%) najmanjim dvogodišnjim poslovanjem u sektoru za koji traže sredstva Namjena: za nabavku opreme, tehnologije i odgovarajuće tehničke pomoći, usluge, rezervne dijelove, industrijske licence Iznos kredita: od 50.000 do milion eura Rok vraćanja: najviše do 8 godina, uključujući grace period od najviše dvije godine Kamatna stopa: 4,9% (3,4% + naknada banci 1,5%) Otplata kredita: polugodišnje rate uključujući kamate Posebni uslovi: važe isti posebni uslovi i napomene date u okviru kreditne ponude Banca Intesa Obezbjeđenje za sve kreditne linije: hipoteka I reda, zaloge na opremu ili robu, mjenice, garancije banke ili drugi instrumenti obezbjeđivanja prema odluci banke Napomena: Krediti iz kreditnih linija se odobravaju srednjim preduzećima sa prometom od preko 2,5 miliona eura ili zaduženim u banci preko 100.000 eura.


138

3. Finansiranje malih i srednjih preduzeća u Bosni i Hercegovini

Prema postojećim podacima, ukupni kapital komercijalnih banka na kraju 2004. godine iznosio je 1,1 milijardu KM. Osnovne karakteristike u kretanju bankarskog kapitala ogledaju se u sljedećem:

- bankarski kapital iz godine u godinu bilježi rast; - u strukturi bankarskog kapitala značajno učešće ima država što je

posljedica usmjeravanja depozita Federacije BiH u Investicionu banku; - strani kapital u ukupnom kapitalu banaka učestvuje sa oko 65%,

a samo u privatnom kapitalu sa oko 77%; - u strukturi aktive novčana sredstva učestvuju sa oko jednom

trećinom, a krediti oko dvije trećine; - smanjuje se učešće sredstava koje domaće banke drže u

inostranstvu; - u strukturi pasive oko 13% čini kapital, a oko 87% obveznice; - u strukturi depozita banaka javljaju se depoziti građana sa 38%,

depoziti banaka sa 17%, depoziti javnih preduzeća sa 13%, depoziti privatnih i društvenih preduzeća sa 14% i depoziti državnih institucija sa 12%;

- u ukupnim depozitima kratkoročni depoziti učestvuju sa 68%, a depoziti sa 32%.

Prema ocjenama stranih finansijskih institucija, relativno dobro stanje u bankarskom sektoru ne prati kvalitetan pristup kapitalu malih i srednjih preduzeća. Naime, od ukupno odobrenih kredita 48% čine krediti stanovništvu, 44% privatnim i 5% javnim preduzećima.

Malim i srednjim preduzećima odobren je relativno skroman iznos kredita imajući u vidu njihove potrebe. Ovome treba dodati i podatak koji se odnosi na strukturu izvora investicija. Prema statističkom godišnjaku iz 2003. godine, struktura investicija u grupi malih i srednjih preduzeća bila je takva da su bankarksa sredstva, tj. krediti učestvovali sa svega 20 odsto.


139

Struktura finansiranja investicija MSP u Bosni i Hercegovini u 2002. godini

Vlastita sredstva Finansijski krediti

Trgovina 72 23

Transport, skladišta i komunikacije 75 8

Građevinarstvo 78 16

Proizvodnja 59 29

Saobraćaj 75 25

Nepokretnosti i poslovne usluge 78 16

Rudarstvo 53 25

Poljoprivreda 64 14

Ukupno 69 20

Izvor: Statistički godišnjak 2003.

Mala i srednja preduzeća dobijaju kredite pod krajnje nepovoljnim uslovima. Srednja razlika između kamatnih stopa na depozite i kamatnih stopa na kratkoročne zajmove i kredite odobrene malom biznisu u toku nekoliko posljednjih godina iznosi skoro deset indeksnih poena i ne pokazuju tendenciju smanjivanja. Velika razlika u primjenjivanim kamat-nim stopama je posljedica greške u tržištu, koja se sastoji u nemoguć-nosti racionalne procjene rizika.

Uslovi kreditiranja MSP u Bosni i Hercegovini u 2004. godini

Imovina Max. iznos kredita

Godišnja kamatna stopa

Period korišćenja (mjeseci)

Bankarske naknade (%)

Tekuća 500.000 12-14% 12-30 1-1,5

Realna 8.000.000 EURIBOR + 7,7 60

Visoke kamatne stope objašnjavaju se visinom i prirodom kolaterale koju su banke spremne da prihvate. Visina kolaterale kod nas višestruko je veća od one u razvijenim ekonomijama. Procenat odo-brenog kredita u odnosu na kolateral je stalno između trideset i pedeset posto. Metode procjene vrijednosti imovine koja se stavlja kao kolateral razlikuju se od banke do banke i u principu nisu dovoljno razrađene. Banke ovakvo stanje objašnjavaju ne samo željom za pokrivanjem odobrenih kredita već i problemima koji se javljaju u slučaju da iz hipo-


140

teke treba naplatiti potraživanje. U ovakvim slučajevima zbog siro-mašnog tržišta imovina pod hipotekom teško se prodaje i po pravilu znatno ispod cijene.

Svjetska banka je 1996. godine inicirala mikrokreditni program u Bosnu i Hercegovinu. Službeno se procjenjuje da je do danas ukupan iznos donatorskih sredstava plasiran kroz mikrokreditne organizacije više od sto miliona KM. Stope otplate ovih kredita su visoke i povoljne i iznose oko 98 procenata.

Uslovi koje mali i srednji biznis može da dobije kod mikrokreditnih organizacija uglavnom su ujednačeni u cijeloj Bosni i Hercegovini.

Uslovi kreditiranja od mikrokreditnih organizacija u BiH u 2004. godini

Max. iznos Kamatna stopa mjesečno (%)

Period otplate

Tekuća 30.000 0,72-1,12 18

Stvarna 30.000 0,72- 1,12 36

Nepovoljna okolnost je to što važeći propisi limitiraju iznos kredita koji se može odobriti jednom klijentu na 30.000 KM. Komercijalne banke su zainteresovane za kredite u minimalnom iznosu od 50.000 KM. U toku su aktivnosti na reformi zakonske regulative kako bi se unaprijedio rad mikrokreditnih organizacija.

U okviru ovih razmatranja neophodno se osvrnuti na tekuću podršku Evropske komisije za pronalažanje podrške regionalnom ekonomskom razvoju u Bosni i Hercegovini. Projekt EU RED završen je u oktobru 2005. godine, ali je Evropska komisija nastavila s pružanjem podrške regionalnom ekonomskom razvoju u našoj zemlji. Dalja podrška iznosi tri miliona eura od čega bi se najveći dio odvajao za razvoj malih preduzeća i regionalni razvoj, a tek manji za finansiranje rada regionalnih agencija. Pored toga, Evropska unija prihvatila je i finansiranje projekta razvoja malih i srednjih preduzeća kroz obuku menadžera i preduzetnika. Za ovu namjenu usmjereno je milion i po eura koja su obezbijeđena iz CARDS 2005 programa evropske zajednice.


141

4. Kreditnogarancijski fondovi

Kreditnogarancijski fondovi su finansijske institucije koje imaju za cilj da vlasnicima poslovnih aktivnosti olakšaju pristup neophodnim finansijskim sredstvima. Ovi fondovi ostvaruju cilj tako što:

- osiguravaju dio kreditnih obaveza preduzetnika. Osigurani dio uglavnom se kreće od 50 do 80 posto u odnosu na iznos obaveze dužnika,

- dogovaraju s bankom obračun manjih kamatnih stopa za kredite za koje kreditno garancijski fond izdaje kreditne garancije.

Pored ovoga, kreditnogarancijski fondovi realizuju i sljedeće ak-tivnosti:26

- omogućavaju jačanje privatnog preduzetništva, - obučavaju preduzetnike savremenim normama poslovanja, - omogućavaju jačanje privrednog razvoja, - pospješuju jačanje finansijskog sektora, - jačaju legalne finansijske i privredne tokove, - omogućavaju povećano i sigurnije investiranje, - doprinose razvoju tržišne ekonomije. Vlasnici malih i srednjih preduzeća, bilo da je riječ o početnim ili

postojećim aktivnostima, često postižu slabije rezulte od onih koje bi realno mogli da postignu. Jedan od osnovnih razloga neadekvatnog postignuća je u tome što se takva preduzeća susreću sa specifičnim barijerama, koje se ogledaju u otežanom pristupu kapitalu za finansiranje potreba razvoja njihovog biznisa. Među najčešćim barijerama su:

- nepostojanje kvalitetnog kolaterala, - nepostojanje adekvatne evidencije neophodne za finansiranje, - nedovoljna sposobnost za pripremu kvalitetne kreditne aplikacije, - relativno visoki troškovi procjene kreditnih aplikacija, - nepostojanje odgovarajućih knjigovodstvenih i računovodstvenih

izvještaja. Najčešći izvori dodatnih finansijskih sredstava su banke, koje pri

donošenju odluke o odobravanju kreditnih zahtjeva koriste dva osnovna



142

kriterijuma: finansijsku opravdanost ulaganja i sposobnost tražioca kredi-ta da obzbijedi odgovarajuće kolaterale.

Sama finansijska opravdanost često nije dovoljna, te tražilac kredita mora obezbijediti kvalitetne kolaterale odgovarajuće vrijednosti. Preduzetnici uglavnom nisu u mogućnosti da ponude odgovarajuće kola-terale koje se zahtijevaju od finansijskih institucija, te zbog toga ne mogu da dobiju potrebna finansijska sredstva. Kreditnogarancijski fondovi jav-ljaju se kao institucije za premošćavanje ovih problema u procesu pri-stupanja finansijskim sredstvima kod banke. U praksi su razvijena dva moguća modela za rad kreditnogarancijskog fonda.

U prvom modelu kreditnogarancijski fond inicira proces, dok ga finansijske institucije završavaju. Klijent ovom fondu podnosi zahtjev za odobravanje garancije. Fond analizira i procjenjuje prijedlog poslovne aktivnosti i donosi odluku da li će odobriti kreditnu garanciju. Ako se garancija odobri, klijenti se obraćaju nekoj od partnerskih finansijskih organizacija sa zahtjevom za dobijanje kredita.

Osnovne karakteristike ovog modela su: - težište procesa je na kreditnogarancijskom fondu, - kreditnogarancijski fond ima veće troškove poslovanja, - kreditnogarancijski fond je orijentisan prema klijentu, - finansijske institucije moraju imati veliko povjerenje u kreditno-

garancijski fond. Prema drugom modelu, finansijska institucija inicira procedure, a

kreditnogarancijski fond ih završava. Klijent finansijskoj organizaciji podnosi zahtjev za dobijanje kredita. Nakon procjene zahtjeva, partner-ska finansijska institucija u ime klijenta podnosi zahtjev kreditno-garancijskom fondu za odobravanje garancije. Ovaj fond provodi svoju proceduru i donosi odluku o izdavanju kreditne garancije, nakon čega finansijska institucija vrši plasman kredita.

Karakteristike ovog modela su: - težište procesa je na finansijskoj instituciji, - kreditnogarancijski fondovi imaju manje troškove poslovanja, - manje su orijentisani prema klijentu, a više prema finansijskim

institucijama, - kreditnogarancijski fondovi moraju imati veliko povjerenje u

finansijske institucije.


143

Uz pomoć interneta obezbijedio sam osnovne podatke koji se odnose na neke kreditnogarancijske fondove u Bosni i Hercegovini. U nastavku rada prezentovaću osnovne podatke za svakog od njih.

Kreditnogarancijski fond Udruženja preduzetnika LiNK

Zakonski okvir: Upravni odbor Udruženja preduzenika LiNK je u martu 2004. donio odluku o pokretanju aktivnosti KGF-a u okviru udruženja i formiranju odjeljenja za garancije i usvojio pravilnik o radu KGF-a. Ove aktivnosti pratile su promjene u statutu udruženja, tj. definisanje aktivnosti koje se odnose na garancije u okviru statuta. Sredstva za osnivanje fonda: Italijanska NVO COSPE uložila je početni kapital u iznosu od 300.000 KM. U 2006. godini stigla je nova tranša novca NVO COSPE u iznosu od 300.000 KM, čime se garancijski fond povećao na svotu od 600.000 KM. Sredstva na raspolaganju za garancije: Nakon posljednjih pregovora u proljeće 2006. multiplikator banke povećan je sa dva na tri, tako da su sada na raspolaganju za kreditiranje ukupna sredstva u visini od 1,8 miliona KM. Definisanje ugovornih odnosa osnivača: Ne postoji ugovorni odnos osnivača, osim ugovora sa donatorom o namjenskoj upotrebi doniranih sredstava. Definisanje odnosa fond – banka - klijent: Nepovoljnije uslove prilikom pokretanja fonda ponudila je Univerzal banka, sadašnja UniCredit Zagrebačka. Odnosi s bankom jasno su definisani ugovorom o saradnji, koji je potpisan u proljeće 2004. s mogućnošću ponovnog pregovaranja svake godine. Odnos fonda i klijenta definisan je pravilnikom o radu KGF-a, odnosno banke i klijenta - ugovorom o kreditu. Odluku o izdavanju garancije donosi garancijski odbor, a konačnu odluku o kreditiranju kreditni odbor banke. Korisnici garancija su članovi Udruženja LiNK, koji su registrovani kao pravni subjekti, a bave se proizvodnjom ili kvalifikovanom uslužnom djelatnošču. Poželjno je otvaranje novih radnih mjesta. Karakteristike garancija: Procenat pokrića garancije je 50%. Maksimalna vrijednost ciljnih kredita je 30.000 KM. Vrsta kredita: investicioni i krediti za obrtna sredstva (za obrtna sredstva, max. 30% od ukupne visine kredita), max. rok otplate je pet godina, smanjenje kamatne stope 2-3% u odnosu na tržišnu kamatnu stopu, a provizija fonda je 1-1,5% od vrijednosti garancije.


144

Kreditnogarancijski fond Brčko Distrikta

Zakonski okvir: GFBD je registrovan u skladu sa zakonom o pravnim subjektima Brčko Distrikta i odlukom gradonačelnika o osnivanju GF za ruralne kredite. Ovaj fond je neprofitna i politički nezavisna organizacija u javnom vlasništvu, a finansiran je od Vlade Brčko Distrikta. Sredstva za osnivanje fonda: GFDB je osnovan u proljeće 2003. godine sa početnim kapitalom od 300.000 KM. U 2004. god. Vlada Brčko Distrikta je uložila milion konvertibilnih maraka u portfolio GFDB kako bi se mogle davati garancije za mala i srednja preduzeća. Sredstva na raspolaganju za garancije: dogovoren je multiplikator u visini od dva i po, tako da su ukupna sredstva na raspolaganju za garancije 3.250.000 KM Definisanje ugovornih odnosa osnivača: Osnivač je Vlada Brčko Distrikta. Definisanje odnosa fond-banka-klijent: Ovi odnosi definišu se ugovorima. Korisnici garancija: Fond podržava poljoprivredni sektor i malu privredu, tako što omogućava poljoprivrednicima i privrednicima da dobiju kredit od banke. Karakteristike garancija: procenat pokrića kreditne obaveze je 50%. Vrijednost pojedinačne garancije je do 50.000 KM. Vrijednost ciljnih kredita je do 100.000 KM. Vrste kredita: investicioni krediti i krediti za obrtna sredstva. Rok otplate je od tri do pet godina. Provizija fonda je 1%, a kamatna stopa je 1-2% manja od prosječne tržišne kamatne stope

Garancijski fond SERDA-e

Zakonski okvir: KGF djeluje u okviru SERDA-e i osnovan je 2006. godine kao odjeljenje Agencije sa odlukom Nadzornog odbora i Skupštine SERDA-a. Sredstva za osnivanje fonda: Kanton Sarajevo, budžet SERDA – 1 milion KM. Sredstva na raspolaganju za garancije: uz multiplikator banke 3, sada je na raspolaganju tri miliona KM Definisanje odnosa fond – banka - klijent: definisan je ugovorni odnos sa Uni-Credit Zagrebačka banka sa mogućnošću poravnavanja svake godine. Odnos fonda i klijenta definisan je pravilnikom o radu KGF-a, a odnos banke i klijenta definiše se ugovorom. Odluku o kreditiranju donosi kreditni odbor banke, a odluku o izdavanju garancije nadzorni odbor SERDA-e.


145

Korisnici garancije: registrovani pravni subjekt sa područja sarajevske makroregije, sve djelatnosti dozvoljene zakonom, osim igara na sreću. Karakteristike garancije: pokriće garancije je 50%. Maksimalna vrijednost ciljnih kredita je do 50.000 KM. Vrste kredita: investicioni i krediti za obrtna sredstva (za obrtna sredstva max. 30% ukupne visine kredita), maksimalni rok otplate pet godina, smanjenje kamane stope od dva do tri posto u odnosu na tržišnu kamatnu stopu i provizija fonda 1-1,5% od vrijednosti garancije.

5. Fondovi za razvoj

U nekim zamljama u tranziciji iz sredstava od privatizacije for-mirani su fondovi iz kojih se odobravaju krediti za ulazak u biznis i za finansiranje poslovnog razvoja postojećih malih i srednjih preduzeća iz privatnog sektora. Uz pomoć interneta došao sam do uslova koje jedan takav fond daje kod odobravanja kredita. U pitanju je Fond za razvoj AP Vojvodine. Uslovi za dobijanje kredita Fonda za razvoj AP Vojvodine

Dugoročni krediti

(Finansiranje razvojnih programa) Konkurs jednom u toku godine. Na konkursu mogu učestvovati: - fizička lica – privatni preduzetnici, - nosioci registrovanog poljoprivrednog gazdinstva, - pravna lica – mala, srednja, velika preduzeća i zadruge. Period otplate: - 3 godine uz grace period od 12 mjeseci, - 5 godina uz grace period od 24 mjeseca za dugogodišnje zasade, osnovno stado i matično jato. Kamatna stopa: - 2,8% uz bankarsku garanciju ili mjenicu avaliranu od poslovne banke kao i obezbjeđenje vraćanja kredita, - 4,2% uz založno pravo prvog reda na nepokretnu imovinu, kao oblik obezbjeđenja vraćanja, - biznis plan urađen po metodologiji Fonda za razvoj AP Vojvodine.


146

Dugoročni krediti

(Finansiranje start up programa) Konkurs jednom u toku godine. Na konkursu mogu da učestvuju: - fizička lica, - privatni preduzetnici koji obavljaju djelatnost do 3 godine, - radno neaktivna lica koja se nalaze na evidenciji nacionalne službe za zapošljavanje, Sopstveno učešće je u visini od 50%, Kod neaktivnih lica sa evidencije nacionalne službe za zapošljavanje ne traži se sopstveno učešće. Period otplate: - 3 godine uz grace period od 12 mjeseci. Kamatna stopa: - 2,8% uz bankarsku garanciju ili mjenicu avaliranu od poslovne banke kao obezbjeđenje vraćanja kredita, - 4,2% uz založno pravo prvog reda na nepokretnost kao oblik obezbjeđenja vraćanja, - za kredite lica sa evidencije nacionalnog zavoda za zapošljavanje, 3% bankarsku garanciju ili mjenicu avaliranu od poslovne banke. Biznis plan urađen po metodologiji Fonda za razvoj AP Vojvodine.

Kratkoročni krediti pravnim licima

(Podrška izvozu) Konkurs dva puta godišnje. Pravo učešća na konkursu imaju pravna lica koja se bave proizvodnjom za izvoz. Rok vraćanja: 180 dana. Kamatna stopa: 3%. Obezbjeđenje vraćanja kredita: bankarska garancija


147

6. Mikrokrediti

Tranzicione promjene dovele su do povećanja broja nezaposlenih dijelom kroz priliv mladih na tržište radne snage i kroz velika otpuštanja i gubitka radnih mjesta u preduzećima koja su se našla u procesu svojinske transformacije.

Jedno od ponuđenih rješenja za ovaj problem u većini zemalja u tranziciji su mikrokrediti koji se realizuju u saradnji nacionalnih fondova za razvoj i službi za zapošljavanje.

U pitanju su krediti koji se dodjeljuju pod izuzetno povoljnim uslovima. U većini zemalja na iznose od 10.000 do 30.000 eura kamatna stopa je jedan posto uz grejs period od jedne godine.

Praksa pokazuje da je najveći broj ovako odobrenih kredita znat-no ispod maksimalnog iznosa.

Prema podacima u Republici Srbiji, do jeseni 2006. godine odobren je 721 mikrokredit za zapošljavanje 3.547 nezaposlenih. Najveći broj ugovora zaključen je u Beogradu (127 ugovora sa 634 nezaposle-na), zatim u Nišu (62 ugovora sa 310 nezaposlenih) i Novom Sadu (56 ugovora sa 270 nezaposlenih), što rječito govori o tome da se najveći dio ovih sredstava zadržava u urbalnim centrima i vrlo malo se izdvaja za ruralna područja. Istina, najveći broj nezaposlenih bilježi se u urbanim centrima. Razlog tome je i veliki mehanički priliv stanovništva u ove sredine.

Analize dodijeljenih mikrokredita pokazuju da je njihov najveći broj korisnika muškog pola – bliže 70%, što pokazuje da su muškarci spremniji za otpočinjanje biznisa, za ulazak u rizik i stavljanje svoje imovine kao garancije za povraćaj uzajmljenih sredstava.

Raznovrsna je struktura nezaposlenih lica koja samostalno ulaze u poslovanje. Rezultati pomenute analize pokazuju da u toj strukturi dominiraju lica srednje starosne dobi, odnosno lica od 41 do 49 godina, a zatim slijede lica u starosnoj dobi od 31 do 40 godina, da bi ih najmanje bilo iz grupe sa starosnom dobi od preko 50 godina. Relativno malo učešće lica starije starosne dobi objašnjava se njihovim prijevremenim penzionisanjem ili dobijenim otpremninama za odlazak iz preduzeća. Pred toga ova lica su u svojoj struci stekla dovoljno iskustva da mogu samostalno organizovati svoj posao.

Djelatnost u koju su uložena ova sredstva pokazuju opredjeljenje nezaposlenih lica na otvaranje malih porodičnih radnji u grani agro-industrije, iako su se javnim pozivom izuzela ulaganja u primarnu poljo-


148

privrednu proizvodnju. Naime, 869 lica, korisnika mikrokredita, zaposlilo se na poslovima prerade poljoprivrednih proizvoda, u proizvodnji hljeba i peciva, preradi mesa i mesnih prerađevina, preradi pečuraka i sličnim poslovima. Za ovu oblast rada preko mikrokredita usmjeren je najveći dio sredstava fonda za razvoj.

Za otvaranje raznih agencija, radnji i salona koji bi pružali različite usluge opredijelilo se 151 lice, s tim da je u tim radnjama omogućilo zapošljavanje 730 nezaposlenih. Pored ovih aktivnosti, mikrokrediti se koriste za otpočinjanje biznisa i u turizmu, ugostiteljstvu te u drvnoj i tek-stilnoj industriji.

U pogledu teritorijalnog rasporeda razvoj grane agroindustrije ravnomjerno je raspoređen na sve regione. S druge strane, gumarska djelatnost i elektronska industrija zastupljene su u onim sredinama gdje postoje veća društvena preduzeća koja se bave ovom djelatnošću.

Sagledavajući broj lica koja se zapošljavaju u privrednom sub-jektu, uočava se pretežno zapošljavanje četiri do pet lica. Najveći broj zaposlenih lica registrovan je u agenciji grafičke industrije, tj. izdavačkoj djelatnosti, u radnji koja se bavi proizvodnjom konditorskih proizvoda i u proizvodnji finalnih proizvoda od betona.

U početnom periodu raspisanog javnog poziva za mikrokredite primijećen je mali odziv, da bi se prije isteka roka konkursa ovaj broj dinamično povećao. Ukupno je podnijeto 7.300 zahtjeva. Od svekolikog broja zahtjeva samo je 9,8% potpisalo ugovor o mikrokreditu sa fondom za razvoj. Razlog odbijanja velikog broja interesenata nije samo u nedostacima podnijetih dokumenata ili u kvalitetu ideja već i u nedo-statku sredstava fonda za ove namjene.

7. Finansiranje porodičnog biznisa

Kriterijumi za kategorizaciju preduzeća u porodično preduzeće su struktura zaposlenih i procenat vlasništva i kontrole nad preduzećem.

Zaposleni u porodičnom preduzeću su: - samo članovi uže porodice, - članovi uže i šire porodice, - većina zaposlenih nisu članovi uže ili šire porodice, ali su dva ili

veći broj članova uže ili šire porodice uključeni u funkcionisanje i uprav-ljanje porodičnim preduzećem.

Broj članova porodice može se smanjivati i povećavati, ali je bitno


149

da su dva ili više njenih članova uključeni u funkcionisanje i upravljanje ovakvog preduzeća. Dešava se da u porodici nema članova zaintere-sovanih za biznis, tako da se upravljanje prenosi na profesionalne mena-džere. Zbog vlasništva nad preduzećem ovakvo preduzeće se smatra porodičnim.

Najveći broj vlasnika porodičnih preduzeća želi da nasljednici budu njihova djeca. U Španiji to želi 74% vlasnika, u Italiji 62%, a u Njemačkoj 57%. Prema rezultatima analiza, uprkos željama realno stanje je drugačije:

- porodična preduzeća uglavnom prežive tri generacije vlasnika, - u četiri od pet preduzeća (80%) upravlja prva generacija

vlasnika, - samo trećina osnivača uspješno prenese porodični biznis na

drugu generaciju, - samo 10% druge generacije uspješno prenese porodični biznis

na treću generaciju, - manje od 5% prenosi se na četvrtu generaciju. Da bi se preduzeće nazvalo porodičnim, ključni faktor je da postoji

većinsko vlasništvo članova porodice u vlasnštvu preduzeća. Kada je riječ o korporacijama, smatra se da je korporacija porodična ako jedna porodica posjeduje najmanje 25% običnih akcija – tj. s pravom glasa.

U praksi nema dokaza da je porodično preduzeće uspješnije od neporodičnih, mada se uvijek ističe da su porodični duh i kohezija bitan faktor uspješnosti u preduzetništvu i u biznisu. Međutim, prema rezul-tatima sprovedenih istraživanja evidentno je da porodični biznis pred-stavlja veliki biznis.

Danas u Sjedinjenim Američkim Državama 90% preduzeća su porodična, u Evropskoj uniji ona čine 85% ukupnog broja preduzeća, a u Velikoj Britaniji oko 70% preduzeća su porodična, koja zapošljavaju oko 50% ukupno zaposlenih u privredi.

Analize porodičnog biznisa pokazuju određene prednosti i nedo-statke porodičnih preduzeća. U strukturi prednosti su:27

- posvećenost poslu, - specifično znanje koje se čuva u porodičnom krugu, - fleksibilnost u vremenu,

27 Stanković F.: Preduzetnička ekonomija, Savremena administracija, Beograd, 1989, str. 38.


150

- srednjoročno, tj. dugoročnije planiranje aktivnosti, - brzina odlučivanja, - pouzdanost i ponos. U najveće nedostatke porodičnog biznisa navodi se konflikt

između porodične i poslovne kulture. Porodična kultura se temelji na jed-nom, a organizaciona na drugom principu.

U praksi se govori o potkapitalizovanom biznisu ili biznisu čiji je osnovni problem u nedostatku kapitala i prekapitalizovanom biznisu ili biznisu čiji nosilac raspolaže većim kapitalom od potrebnog za finan-siranje tekućeg poslovanja i razvoja konkretnog biznisa.

POTKAPITALIZOVANI BIZNIS PREKAPITALIZOVANI BIZNIS

Klasifikacija biznisa zavisno od veličine kapitala kojim vlasnik preduzeća raspolaže

Veliki problemi se javljaju kod prekapitalizovanog biznisa, jer vlasnik nema racionalan odnos prema kapitalu, ali isto tako i svi oko njega. Praksa pokazuje da su prednosti u razvoju biznisa na strani potkapitalizovanog biznisa.

Ona upućuje na to da je paradoksalna struktura izvora finan-siranja najbolja struktura za preduzetnika, a to znači maksimalna fleksi-bilnost i maksimalna sigurnost, ali uz najnižu cijenu kapitala. Iz tih raz-loga vrlo je bitna struktura sredstava, tj. njihovo posmatranje s aspekta:

- vremenskog horizonta (kratkoročna, srednjoročna i dugoročna sredstva),

- namjene izvora svojine, - faze životnog ciklusa u kome se nalazi preduzetnički poduhvat. Analize finansiranja razvoja pokazuju da treba činiti razliku između

faze rasta, zrelosti i faze restrukturiranja preduzeća. U fazi početnog rasta koristi se drugi stepen finansiranja preko

početnog obrtnog kapitala koji podržava prvu komercijalnu prodaju, ali poslovanje ne ostvaruje pozitivan keš-flou.

Tokom kasnije faze rasta koristi se treći stepen finansiranja kada se prelazi u zonu dobitka i ostvaruje pozitivan keš-flou. Tek nakon pre-laska u zonu dobitka i ostvarivanja pozitivnog gotovinskog toka biznis počinje sebe da samofinansira i ne oslanja se na imovinu preduzetnika.

U fazi maksimalnog rasta i dostizanja zrelosti biznisa koristi se


151

četvrti stepen finansiranja. Da ne bi ušao u fazu opadanja, preduzetnik pristupa fazi restrukturiranja biznisa, što zahtijeva uvođenje tzv. među-finansiranja. U fazi međufinansiranja porodično preduzeće mijenja orga-nizaciju i status i prelazi u korporaciju, kada je osnovni izvor finansiranja akcijski kapital. Praksa pokazuje da se na ovaj način tržišna vrijednost biznisa povećava i do 30 procenata.

Kupci akcija i investitori uopšte mogu biti fizička i pravna lica. Porodična preduzeća se finansiraju iz privatne imovine članova

uže ili šire porodice, iz imovine prijatelja i poznanika, a interesantna je i kategorija individualnih investitora ili tzv. poslovnih anđela.

Poslovni anđeli su bogati pojedinci zainteresovani da svoj novac investiraju tamo gdje postoje povoljne prilike za visok prinos. Zato za investiranje biraju: atraktivne sektore biznisa, određene faze u životnom ciklusu preduzetnika i određena geografska područja.

Iako poslovni anđeli djeluju emotivno, u suštini ih interesuju samo prinosi i zato su veoma probirljivi i oprezni:

- čine jednu do dvije investicije godišnje u jednu vrstu biznisa čime smanjuju rizik ulaganja;

- pojedinačne investicije su uglavnom mali iznosi (u SAD-u se kreću od deset hiljada do pola miliona dolara), pa su zato pogodni investitori za početnu fazu životnog ciklusa preduzetničkog poduhvata;

- potiču iz različitih profesija, pa pored investiranja novca u tuđi preduzetnički poduhvat mogu da ponude i stručne usluge;

- kada investiraju novac u preduzetnički poduhvat, vrlo su zahtjevni u odnosu na preduzetnike.

Pored vlastitih i sredstava poslovnih anđela u finansiranju poslovnog biznisa javljaju se i institucionalni investitori (banke, osigura-vajuće kompanije, penzioni fondovi). Svi ovi investitori u razvijenom svijetu vrlo često se nazivaju investicionim pulovima ili rizikokapitalistima (rizični kapital – kapital uložen u rizične poduhvate ili venture capital).

U Velikoj Britaniji rizikokapitalisti očekuju prinos od 30 do 60 procenata, zavisno od očekivanog rizika. U ovim institucijama od prijav-ljenih zahtjeva za sufinansiranje odbacuje se čak 95% zahtjeva. Radi di-versifikacije rizika ulažu u različite grane i zato ih često nazivaju hibrid-nim investitorima.

Ukoliko ulažu u obliku akcija, njihov akcijski paket je manji od 50%, i to u obliku kumulativnih prioritetnih akcija. Omiljenije akcije riziko-kapitalista su konvertibilne prioritetne akcije, jer se mogu konvertovati u


152

obične akcije. Ovo konvertovanje realizuje se kada je na prioritetne akcije ugovorena fiksna dividenda, a po običnim akcijama se realno ostvaruje veća dividenda i uz to pravo u upravljanju preduzećem. I država se može javiti kao institucionalni investitor, preko svojih fondova, agencija, biroa i drugih institucija za podsticanje razvoja malih i srednjih preduzeća.

8. Proces investiranja u mala i srednja preduzeća

Ulazak u biznis i finansiranje malih i srednjih preduzeća najčešće se posmatra kao više ili manje složena struktura aktivnosti koja zahtijeva određena ulaganja. Mnogo rjeđe posmatra se investicioni proces u ovakve aktivnosti. Burns P. u svojim istraživanjima preduzetništva i ma-log biznisa naglašava proces investiranja u mali biznis. On smatra da ovaj proces ima sedam faza.

Sedam faza procesa investiranja u MSP28

1. FAZA TRAGANJA I NALAŽENJA INVESTITORA I KORISNIKA INVESTICIJA 2. FAZA PROVJERAVANJA

3. FAZA EVALUACIJE

4. FAZA ODLUČIVANJA

5. FAZA PREGOVARANJA

6. STRUKTURIRANJE POSLA

7. FAZA "ŽETVE"

Prvu fazu čini faza traganja (istraživanja) u kojoj investitor-vlasnik kapitala traga za idealnim korisnikom investicija, a korisnik investicija traga za idealnim investitorom.

Idealni investitor ima: - dovoljan i likvidan kapital za investiranje, - znanje o biznisu u koji investira, - reputaciju etičnog investitora, - iskustvo u investiranju, - uspješnu komunikaciju sa zainteresovanim investitorom.



153

Idealni investitor traga za idealnim korisnikom investicija. Idealan korisnik investicija je onaj preduzetnik i preduzeće čiji biznis donosi visok prinos uz nizak rizik. Dakle, brzina, sigurnost i visok prinos su odlike idealnog korisnika investicija. Procjena idealnosti korisnika, kako Burns ističe, posmatra se kroz:

- atraktivnost tržišta (veličina tržišta i stopa rasta tržišnog udjela), - konkurentne prednosti proizvoda (unikatnost i nemogućnost

kopiranja), - sposobnosti menadžmenta korisnika investicija (kompetentnost i

poslovna etika), - povoljna prilika i opasnost u okruženju, - gotovina koju biznis može da proizvede. Preduzetnički poduhvat idealnog korisnika investicija za investi-

tora mora biti: - pravi, bezgrešan, jer je biznis dovoljno atraktivan i diferenciran

čak i za nepovoljne prilike u okruženju, - ekonomski opravdan, jer korisnik investicija ima kompetentan

menadžment koji i opasnosti u okruženju može da pretvori u povoljne prilike,

- izdržljiv, jer generiše dovoljno konkurentske prednosti na duži rok. Za izbor idealnog korisnika investicija investitor koristi dvije os-

novne metode:29 metoda 5C i CAMPARI metoda. Metoda C temelji se na pet kriterijuma koji u engleskom jeziku

počinju sa slovom C, a to su: - Character (ličnost, karakter) - izražava reputaciju korisnika

investicija kao zajmoprimca. Loša reputacija korisnika investicija je loša preporuka za njega kao potencijalnog korisnika i svih drugih investicija. Na primjer, čest minusni saldo na tekućem računu, neuredno vraćanje kredita za namještaj ili automobile dovoljan je podatak za svakog inves-titora i zajmodavca u njegov biznis.

- Capacity (sposobnost) – odnosi se na skup finansijskih pokaza-telja koje investitor koristi za ocjenu ekonomske sposobnosti korisnika in-vesticija da investiranu sumu vrati s odgovarajućim prinosom (npr. pro-cjena toka keš-floua, marže sigurnosti, zaduženost, stepen likvidnosti i dr.). 29 Sabo A.: Najbolja praksa u inkubaciji biznisa u novim zemljama EU i tranzicionim zemljama, MTC, Beograd, 2004, str. 68.


154

- Capital (kapital, sopstvena imovina) – izražava racio dugova i sopstvenog kapitala potencijalnog korisnika investicija. Investitor nikada neće ulagati u biznis koji se u cijelosti finansira iz tuđeg kapitala, jer učešće sopstvenog kapitala u biznisu govori kako korisnik investicija vjeruje u uspjeh biznisa. Prihvatljiv je onaj rizik koji je uobičajen na nivou uporedivog biznisa (ako je, recimo, niska stopa rizika u funkcionisanje biznisa ili ako je biznis u fazi ekspanzije, prihvatljiv je veći racio duga i sopstvenog kapitala). Ako je biznis u početnoj fazi i ako je njegovo relativno okruženje turbulentno, investitori prihvataju nizak rizik, ako uopšte donesu odluku da investiraju.

- Conditions (uslovi okruženja) daju sadašnju i buduću sliku okruženja. Veliki broj biznisa startuje solidno, ali zbog naglo izmijenjenih uslova u okruženju performanse se pogoršavaju. Investitor dijeli sudbinu korisnika investicija.

- Collateral (hipoteka) predstavlja situaciju kada korisnik investicija založi neku svoju imovinu kao obezbjeđenje da će zajam vratiti. Na taj način dobija zajam po nižoj kamatnoj stopi, i često ima prvenstvo u odnosu na one koji ne mogu da daju hipoteku. Pri ovome je veoma bitan kvalitet založene imovine, da li se ona može lako prodati ili koristiti u druge svrhe.

CAMPARI metod je akronim sastavljen od prvih slova sedam riječi u engleskom govornom području, koje izražavaju sedam kriterijuma koje banke najčešće koriste za odobravanje kredita svojim klijentima, ali ga mogu koristiti i ostali investitori. Riječ je o sljedećim kriterijumima: - Character - karakter, poštenje i integritet korisnika kredita, - Ability - sposobnost, vještina korisnika investicija da pravi uspješan

biznis, - Management – kadrovski menadžment i struktura izražava znanje i

iskustvo menadžera, - Puprose - svrha, namjera pokazuje da li je zajam najbolji izvor

investicija i da li mu je obezbijeđena prava namjena, - Amount - iznos zajma predstavlja sumu zajma koji se traži i ukupan

iznos koji korisnik treba da vrati. Investitor procjenjuje da li je traženi iznos korektan kako u pogledu visine zajma tako i sposobnosti korisnika da ga vrati,

- Repayment - isplativost izražava stopu efikasnosti finansiranja s aspekta korisnika i da li je prinos koji se očekuje veći od kamate,

- Insurance - osiguranje zajma označava da li je riječ o zajmu sa ili bez hipoteke. Stvar je investitora da procijeni šta je za njega sigurnije.


155

Nije slučajno da se prvoj fazi posvećuje izuzetno mnogo vremena i aktivnosti, jer podaci pokazuju da se u ovoj fazi odbija od 60 do 80 posto preporuka o idealnom investitoru i korisniku investicija.

Faza provjeravanja je druga faza u procesu investiranja. U ovoj fazi preostalih 20 do 50 posto preporuka o idealnom investitoru i idealnom korisniku investicija ide na dalju provjeru. Provjere realizuju investitori i korisnici investicija sami ili to za njih rade angažovani stručnjaci.

Faza evaluacije traje od šest do osam nedjelja kada investitori sačinjavaju due diligence studiju. U toj fazi sačinjava se detaljna studija opšte podobnosti investitora, odnosno korisnika investicija, i to s različitih aspekata. Tako od 20 do 40 procenata učesnika poslije ove faze ostaje oko četiri procenta idealnih investitora i idelanih korisnika.

Faza odlučivanja je prekretnica i od nje zavisi da li će učesnici nastaviti proces ili će biti prekinuti kontakti. Posebno je važno da ova faza bude korektno izvedena sa obje strane, čak ako dolazi do odu-stajanja od posla. Jer loš glas se daleko čuje, a svakome je stalo do reputacije. Korektnost u ovoj fazi sastoji se u jasnom i glasnom saop-štavanju pregovaraču o stavovima po njegovim prijedlozima i iznošenje vlastitih prijedloga. Nije nebitno navođenje razloga odbijanja.

Faza pregovaranja može da bude faza u kojoj se realizuje samo tehnički dio posla ukoliko su se investitor i korisnik investicije opredijelili samo za jednog partnera ili faza u kojoj se pregovara s više partnera. Ovo nikada nije samo faza tehničkih aktivnosti, jer partneri nastoje da "izboksuju" što bolje uslove, tj. poboljšanja u odnosu na postojeće stanje.

Strukturiranje posla je šesta faza u procesu investiranja, a zavisi od faze pregovaranja. Ako je u fazi pregovaranja sklopljen ugovor o investiranju, onda faza strukturiranja posla počinje implementacijom nekih uslova iz ugovora.

Faza žetve je faza koja traje najduže, odnosno ona predstavlja vrijeme u kome se realizuju uslovi iz ugovora o investiranju. Ima sim-boličan naziv jer učesnici u ovoj fazi žanju rezultate aktivnosti iz pret-hodnih faza. Međutim, sa ovom fazom se ne završava proces inve-stiranja ni za investitora ni za korisnika investicije. Investiranje postaje redovna aktivnost za obje strane jer biznis zahtijeva stalne promjene i razvoj i samim tim stalno nova ulaganja.


156

VII. STRATEGIJA RAZVOJA

MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA U REPUBLICI SRPSKOJ


157

U 2006. godini usvojena je Strategija razvoja malih i srednjih preduzeća u Republici Srpskoj. Osnov definisanja ovog plansko-razvojnog dokumenta čini SWOT analiza, prema kojoj se snaga Republike Srpske i njenih malih i srednjih preduzeća ogleda u:30

- povoljnom geografskom položaju, - raspoloživosti relativno jeftinom i kvalifikovanom radnom snagom, - jačanju finansijskog tržišta, - uspostavljanju zakonskih okvira i podsticaja za razvoj malih i

srednjih preduzeća i nefinansijskih institucija za njihovu podršku, - dugogodišnjoj tradiciji u nizu privrednih sektora, - sinhronizaciji sa Evropskom unijom, - postignutom iskustvu u tržišnom ponašanju malih i srednjih

preduzeća, - stabilnoj domaćoj valuti, - preostalom velikom prostoru za male preduzetnike u proizvodnji i

uslugama, - uključivanju preduzetništva u programe obrazovanja, - prepoznavanju suštinskog značaja malih i srednjih preduzeća za

razvoj Republike Srpske na svim institucionalnim nivoima, - mreži agencija za razvoj MSP (RARS i lokalne agencije), - dolasku nove, mlade preduzetničke generacije. Sprovedena SWOT analiza ukazuje na to da se slabost Republike

Srpske i njenih malih i srednjih preduzeća ogleda u sljedećem: - mala zastupljenost proizvodnog sektora u malim i srednjim

preduzećima, - dominacija mikropreduzeća u malim i srednjim preduzećima, - niska konkurentska sposobnost MSP u izvozu, - interne slabosti malih firmi, posebno u dijelu menadžerskih spo-

sobnosti, - nedostatak finansijske podrške za start up biznise, - neravnomjeran teritorijalni razvoj malih i srednjih preduzeća i nje-

30 SEED i Savez poslodavaca Republike Srpske, Uslovi poslovanja i razvoja MSP u Republici Srpskoj, 2005, str. 48.


158

gove institucionalne podrške, - nizak nivo dostupnosti novih tehnologija, - nizak procenat izdvajanja za istraživački i razvojni rad, - još uvijek komplikovane procedure osnivanja preduzeća i

rješavanja imovinskopravnih odnosa, - slabosti u primjeni savremenih modela međusobnog povezivanja

malih i srednjih preduzeća i kooperacija s velikim preduzećima, - nezavršen proces privatizacije i sporost ekonomskih reformi, - prevlast uvozničkog lobija i nelojalna konkurencija, - nedovoljna uključenost preduzetnika i menadžera u koncipiranju

zakonodavstva koje se odnosi na ovaj sektor. Pomenuta SWOT analiza pokazuje da se prilike Republike Srpske

i njenih malih i srednjih preduzeća ogledaju u sljedećem: - potreba za dislokacijom proizvodnih kapaciteta iz zemalja u okru-

ženju, - koje su ušle i koje ulaze u Evropsku uniju, - postepena ekonomska integracija Republike Srpske u privredu

Evrope, - podrška Evropske unije razvoju Bosne i Hercegovine, - liberalizacija spoljne trgovine u zemljama Evropske unije, - direktne strane investicije kao devizne rezerve, - spremnost države i lokalnih zajednica da se definišu i sprovode

strategije razvoja malih i srednjih preduzeća, - osnivanje fondova za podsticanje razvoja ovih preduzeća, - razvoj konkurencije u finansijskom sektoru, - reforme obrazovanja i uvođenje predmeta iz oblasti preduzet-

ništva, - prepoznavanje potreba za strateškim razvojem sela, opština i

regija, - stvaranje povoljnije klime za prekograničnu saradnju u regionu, - stvaranje klime za direktna inostrana ulaganja. Prema sprovedenoj SWOT analizi, prijetnje Republici Srpskoj i

njenim malim i srednjim preduzećima svode se na:


159

- rast konkurencije proizvođača iz Azije i određenih zemalja u tranziciji,

- nedostatak motiva za strane investitore, - interes stranih investitora za kupovinu tržišta, a ne proizvodnih

kapaciteta, - izraženu centralizaciju na nivou Bosne i Hercegovine, - nedovoljnu uključenost u velike infrastrukturne investicije u

Evropi, - nedovoljno razvijenu spoznaju preduzetnika i poslodavaca o važ-

nosti stručno-tehničke pomoći, - korupciju, birokratiju i nedovoljnu političku stabilnost, - sivu ekonomiju, - sporo stvaranje novog preduzetničkog društva, - nedovoljno investicija u preduzetničku infrastrukturu, - visoka društvena i socijalna davanja koja opterećuju razvoj, - pasivan odnos većine lokalnih zajednica u omasovljavanju razvo-

ja malog biznisa na lokalnom nivou, - zanemarenost sela kao razvojnog prostora. U posmatranom razvojnom dokumentu kao strateški ciljevi defi-

nišu se: - povećavanje broja malih i srednjih preduzeća, - povećavanje ukupnog broja zaposlenih u ovim preduzećima, - povećavanje konkurentnosti malih i srednjih preduzeća u cilju

jačanja izvoznog potencijala i stepena internacionalizacije, - povećavanje učešća malih i srednjih preduzeća u bruto dodatnoj

vrijednosti. Osnovne grupe operativnih ciljeva definisanih u Strategiji razvoja

malih i srednjih preduzeća u Republici Srpskoj u periodu od 2006. do 2010. su:

- jačanje finansijske podrške malih i srednjih preduzeća i preduzetništva (formiranje republičkog fonda za razvoj MSP, donošenje zakona o formiranju garancijskog fonda za kreditiranje MSP i formiranje Garancijskog fonda; unapređivanje saradnje između Fonda za razvoj i zapošljavanje i Republičke agencije za razvoj MSP; finansijska podrška


160

za start-up programe kroz bespovratna sredstva agencije; forimiranje lokalnih kreditnih programa za MSP i preduzetništvo),

- ubrzavanje postupka i smanjenje troškova registracije poslovnih subjekata,

- smanjivanje fiskalnog opterećenja i poreska politika u malim i srednjim preduzećima,

- jačanje institucionalne podrške razvoju ovih preduzeća, - stvaranje i razvoj preduzetničke infrastrukture, - partnerstvo i klasterizacija malih i srednjih preduzeća, - obrazovanje preduzetnika, - jačanje inovacijske i preduzetničke konkurentnosti ovih predu-

zeća, - jačanje uloge informaciono-komunikacionih tehnologija u razvoju

malih i srednjih preduzeća, - internacionalizacija ovih preduzeća. U posmatranoj strategiji definišu se operativni projekti sa jasno

definisanim nosiocima, vremenom realizacije, načinom monitoringa i potrebnim sredstvima za njihovu realizaciju.

Podsticajna sredstva koja je potrebno obezbijediti za sprovođenje strategije

razvoja malih i srednjih preduzeća u Republici Srpskoj u periodu od 2006. do 2010.

Ukupno

Republički fond za razvoj MSP 20 mil. KM

Garancijski fond za kreditiranje MSP 6,5 mil KM

Različiti vidovi podrške razvoju MSP 9,2 mil KM

Programi tehnološkog razvoja i inovacija u MSP 3,6 mil KM

Ukupno 39,3 mil KM


161

VIII. REZIME I ZAKLJUČNA RAZMATRANJA


162

U istoriji termin preduzetništvo mijenjao je značenje, jer se u XVII i XVIII vijeku preduzetnik vezivao za inventivca, da bi se u XIX vijeku izgubio bilo kakav interes za preduzetnike. U XX vijeku Šumpeter ponovo aktuelizuje priču o preduzetniku kao inovatoru.

Teorijski empirijski prilozi u XX vijeku u prvom redu bave se pitanjima ličnosti i psiholoških karakteristika preduzetnika (koncept velike ličnosti, menadžerska škola, liderska škola, kocept unutrašnjih karak-teristika preduzetnika).

Većina njih smatra da ne može da se stavi znak jednakosti izme-đu preduzetnika i menadžera.

Definicija preduzetnika javlja se i u pravnoj nauci i propisima. Ovdje se govori o preduzetniku kao individualnom i kolektivnom

trgovcu. Iako postoji veza između ovako definisanih trgovaca i predu-zeća, pravnici ne stavljaju znak jednakosti između preduzetnika i preduzeća. Preduzetnik se odnosi na ličnost i djelatnost koju obavlja, a preduzeće se odnosi na svoj ekonomski i pravni subjektivitet.

Preduzetnici organizuju radnje, ortačka, komanditna društva i društva sa ograničenom odgovornošću spremni da cjelokupnom svojom imovinom ili samo imovinom unesenom u društvo snose rizik svoje djelatnosti.

Preduzetnici su nedovoljno spremni da ulaze u formiranje ili u prerastanje svojih preduzeća u akcionarska društva, što je jedan od ozbiljnih problema daljeg rasta malih i srednjih preduzeća. Koncerni, trustovi, transnacionalne kompanije u svijetu u svojoj istoriji upravo bilježe prelaz u akcionarska društva i različita interesna - strateška pove-zivanja manjih preduzeća.

U različ itim sredinama različito se definišu mala i srednja predu-zeća. U Velikoj Britaniji malo preduzeće je preduzeće do 200 zaposlenih, u Francuskoj od 6 do 50 radnika, dok u kategoriju srednjih preduzeća ulaze preduzeća sa 51 do 500 zaposlenih. U Evropskoj uniji u kategoriju ovih preduzeća ulaze preduzeća do 350 zaposlenih sa godišnjim pro-metom od 40 miliona eura.

Prema definiciji OECD-a, mikropreduzeća su preduzeća sa 1 do 4 zaposlena, vrlo mala su sa 5 do 19 zaposlenih, mala zapošljavaju od 20 do 99 radnika, dok srednja preduzeća zapošljavaju od 100 do 500 radnika.

Svjetska banka mala i srednja preduzeća sistematizuje u sljedeće grupe: MSP nižeg socijalnog sloja, MSP srednjeg socijalnog sloja i MSP višeg socijalnog sloja.


163

U razvijenom dijelu svijeta mala i srednja preduzeća zapošljavaju, zavisno od zemlje, od 40 do 70% lica učestvujući u stvaranju društvenog bruto proizvoda oko 50%. Ovaj u razvijenom svijetu sektor, često nazivan i kao mala privreda, daje veliki doprinos rješavanju socijalno-ekonomskih problema i značajni su u uslovima kada privreda bilježi veće promjene i restrukturiranja. Istorija razvoja i poslovanje ovih preduzeća u razvijenom svijetu pokazuju da veličina preduzeća uveliko zavisi od preovlađujućeg tipa tehnologije. U XX vijeku dominirala je masovna serijska proizvodnja koja je zahtijevala velike kapacitete i velika predu-zeća. U XXI vijeku nove tehnologije prate kombinacije velikih, malih i srednjih preduzeća.

Evropska unija je još kao Evropska zajednica (1973) osnovala Odjeljenje za zanatstvo i mala i srednja preduzeća. U 1983. u okviru Evropske unije vodila se intenzivna aktivnost na afirmaciji malih i srednjih preduzeća i zanatstva. U ovom periodu razvija se koncept tzv. evropskog preduzeća ili međusobno u okviru konzorcijuma povezanih MSP za potrebe konkurisanja na velikim tenderima. U 1998. godini donosi se dokument pod nazivom Rast i zaposlenost koji se odnosi na mala i srednja preduzeća. U 2000. godini donosi se Povelja o malom predu-zeću, kojom se definiše širok front aktivnosti kojima treba podržati poslovanje i razvoj malih i srednjih preduzeća: obrazovanje, osposo-bljavanje, poboljšanje zakonske regulative, obezbjeđivanje on-line pristupa MSP, razvoj servisa za njihovu podršku, obezbjeđivanje jeftinih start up programa, obezbjeđivanje dostupnosti novih, aktuelnih znanja, lakši pristup finansijskim sredstvima, jačanje tehnološko-razvojnih ka-paciteta i bolje prezentovanje malih i srednjih preduzeća.

U zemljama u razvoju ovakva preduzeća imaju veliki značaj za rješavanje problema siromaštva i nezaposlenosti i sljedstveno tome evidentiraju se brojne akcije međunarodnih organizacija kojima se podr-žava razvoj ovog sektora u nedovoljno razvijenim zemljama.

U bivšoj Jugoslaviji mala i srednja preduzeća uglavnom su vezivana za privatni sektor, za zanatstvo i usluge. Sredinom 80-ih godina prošloga vijeka na nivou zemlje pokrenuta je široka akcija podrške raz-voju ovih preduzeća, u kojoj su se Slovenci pokazali najuspješnijim.

Profesor Brnjak, kada su u pitanju privrede u tranziciji, govori o više različitih tipova malih i srednjih preduzeća: tradicionalna privatna preduzeća; papirnata privatna preduzeća; preduzeća za dopunsku dje-latnost; preduzeća nastala u procesu restrukturiranja velikih preduzeća; polulegalna privatna preduzeća; privatna preduzeća kao kooperanti velikih preduzeća i preduzetničko orijentisana privatna preduzeća.


164

Razvoj malih i srednjih preduzeća u privredama u tranziciji (nešto veći akcenat u razmatranju je na Češkoj, Poljskoj, Sloveniji i Rumuniji) karakteriše sljedeće: akcenat je na jačanju privatnog vlasništva kroz autohtoni razvoj ili kroz proces svojinske transformacije; najveći broj njih lociran je u trgovini u sektoru usluga; mnoga pripadaju kategoriji poro-dičnih preduzeća; u pravilu imaju malo zaposlenih, a vrlo često samo po jednog; veliki broj ovih preduzeća se osniva, ali i propada; ozbiljni pan-dan ovim preduzećima čine aktivnosti u sferi sive ekonomije.

Mala i srednja preduzeća u Bosni i Hercegovini stvaraju oko 50% društvenog bruto proizvoda, što je niže nego u drugim privredama u tranziciji. Istraživanja pokazuju da ona bilježe smanjivanje zaposlenosti, da najveći broj njih pripada kategoriji mikropreduzeća, da je u poređenju sa drugima izuzetno malo srednjih preduzeća, da im je efikasnost rada dvostruko veća u odnosu na državna preduzeća, da bolji kvalitet u poslo-vanju i razvoju ostvaruju autohtono razvijena u odnosu na privatizovana preduzeća.

Analize koje u pravilu sprovode međunarodne i nevladine orga-nizacije u privredama u trazniciji pokazuju da je najveći broj ovih predu-zeća okrenut ka domaćem tržištu (oko 60% ukupne realizacije), ka proiz-vodnji i poslovanju na uvezenim komponentama i robi (negdje oko dvije trećine ukupnog broja preduzeća), da u relativno malom opsegu aktiv-nost organizuju na vlastitim tehnološkim rješenjima (manje od 10%). Najveći broj ovih preduzeća svoje poslovanje i razvoj finansira iz vlastitih sredstava (vlastita sredstva i sredstva pribavljena u krugu porodice i prijatelja), tako da tek svaki peti kombinuje vlastita sredstva i kredite banaka.

Uspješnost poslovanja i razvoj malih i srednjih preduzeća uveliko zavisi od karakteristika preduzetnika. Polazeći od poznate tipologije, Z. Sajfer preduzetnike na domaćem terenu svrstava u grupu mršavih i impulsivnih, ističući da imaju prednost u situacionom prilagođavanju, ali i da su slabi u prijeko potrebnom, strategijskom prilagođavanju, da su autoritarni i da se u donošenju odluka ne oslanjaju na savjete i veću analitičko-dokumentacionu osnovu.

Jedan od velikih problema uspješnosti poslovanja ovih preduzeća i njihovog daljeg razvoja je problem da preduzetnik upravljanje predu-zećem povjeri profesionalnim menadžerima i da se povuče u grupu tzv. pasivnih menadžera.

Uspješnost malih i srednjih preduzeća uveliko zavisi od inovacija koje se sprovode u toku poslovanja. U savremenim uslovima u pitanju su inovacije u okviru tehnološko-proizvodne osnove rada i inovacije u tržiš-nom razvoju.


165

Brojne analize inovativnosti pokazuju da su mala i srednja predu-zeća uveliko inovativnija od velikih i da je trošak njihove inovacije uvijek znatno manji od onog u velikom preduzeću. Objašnjenje za to je u moti-vaciji zaposlenih za inovaciju kao put rješavanja problema opstajanja preduzeća. U velikim preduzećima ove motivisanosti nema. Međutim, veliko preduzeće može da istovremeno realizuje veći broj razvojnih projekata, te da ulazi u složenije i rizičnije razvojne projekte.

U razvijenom svijetu prosječno godišnje propada od 12 do 15 posto preduzeća. Postotak propadanja mnogo je veći kod novoosno-vanih i iznosi od 40 do 60 posto u prvih nekoliko godina nakon njihovog osnivanja.

U analizama Svjetske organizacije rada govori se o krizama koje prolaze mala i srednja preduzeća uveliko ili o početnoj krizi, krizi goto-vine, krizi delegiranja, krizi vođenja, finansijskoj krizi, krizi napretka i razvoja, krizi zamjene menadžera.

U uslovima savremenog poslovanja i razvoja ovih preduzeća mnogo teže je odgovoriti na nove faktore konkurentnosti na svjetskom tržištu (aktuelnost proizvoda, cjenovna prednost, inovativnost predu-zeća).

Jedan od čestih problema uspješnih malih i srednjih preduzeća je problem tzv. strateškog prozora. Naime, ova preduzeća kada su uspješna, umjesto da intenzivno rade i pripremaju se za promjene, vrlo često počinju da se relaksiraju na svom uspjehu i sutra izmijenjene uslo-ve dočekuju nepripremljeni.

Mala preduzeća karakteriše veća univerzalnost tehnološke os-nove, što obezbjeđuje veću fleksibilnost. Međutim, univerzalnost ili "sva-štarenje" teško mogu da obezbijede prijeko potrebnu tehnološko-proiz-vodnu prednost na svjetskim tržištima.

U duhu široko zagovaranog marketinškog pristupa u razvoju siste-ma za podršku razvoju malih i srednjih preduzeća bitno je dobro po-znavati tehnologiju funkcionisanja, modele i tehnike njihovog razvoja. Nadalje, neophodno je činiti razliku između pojedinih grupa preduzeća unutar skupine malih i srednjih preduzeća i, konačno, bitno je poznavati u uvažavati uslove njihovog poslovanja i razvoja.

Kod nas u definisanju sistema za podršku razvoju ovih preduzeća nedovoljno se uvažavaju navedeni faktori, pa se sistem koncipira na preuzimanju tuđih rješenja, što po sebi nije loše ukoliko se uvažavaju i drugi faktori definisanja ovakvog sistema.

Rezultati istraživanja SEED-a sprovedeni među 130 preduzeća u


166

Bosni i Hercegovini pokazuju da prosječno preduzeće u Bosni i Hercegovini zapošljava 39 radnika u stalnom radnom odnosu i deset radnika po ugovoru, ostvaruje godišnji prihod od 2,8 mililona KM i prosječno godišnje investira 791.000 KM. Vlasnici i rukovodioci ovih preduzeća pokazuju interes za pribavljanjem stručnih aktuelnih znanja iz oblasti marketinga, finansija, računovodstva i informacionih tehnologija. U prosjeku za konsalting usluge malih i srednjih preduzeća u Bosni i Hercegovini izdvajaju 10.702 KM, a za obrazovanje 9.166 KM. Osnovni razlozi nešto manjeg angažovanja različitih subjekata u okruženju u rješavanju tehničkih i tehnoloških problema objašnjavaju cijenama uslu-ga i nezadovoljstvom kvalitetom onoga što pružaju obrazovne organi-zacije i razne poslovne i vladine agencije. Ovi subjekti su prema mišlje-nju preduzetnika izuzetno nisko ocijenjeni. Najveći dio informacija po-trebnih za poslovanje i razvoj malih i srednjih preduzeća pribavljaju na tržištu prodaje i nabavke direktno i uz pomoć interneta.

Rezultati SEED-a koji su sa Udruženjem poslodavaca Republike Srpske dobijeni u 2004. godini ukazuju na zanimljive stavke.

Relativno skromne uslove privređivanja anketirana mala i srednja preduzeća objašnjavaju visokim troškovima proizvodnih (poslovnih) inpu-ta, oštrom stranom konkurencijom na domaćem tržištu i nedovoljnim podsticajima o olakšicama od države. Sljedstveno tome, anketirani kao prioritetima u aktivnostima države navode: promjene u obrazovnom sistemu; jačanje informisanosti MSP; ubrzavanje privatizacije; značajnija finansijska podrška; jačanje zaštite domaće proizvodnje; stimulacija izvo-za; pojednostavljivanje administrativnih procedura i smanjivanje poreza.

U Bosni i Hercegovini i Republici Srpskoj, na nivou države, re-publike i lokalnom nivou formirane su agencije za podsticaj razvoju malih i srednjih preduzeća. Ovo su tek formirane institucije koje se više bave sobom i svojim marketingom nego kompetentnom istinskom pomoći MSP, i to prije svega onima koja već posluju. Agencije su mnogo više okrenute ka start up programima i mikropreduzećima nego onima koja već posluju i koja svojim daljim razvojem treba da obezbijede značajniji doprinos ukupnom privrednom razvoju.

U nekim privredama u tranziciji (prezentovao sam primjer Repu-blike Srbije) nacionalni zavodi za zapošljavanje s ciljem smanjivanja nezaposlenosti – po osnovu priliva onih iz škola i otpuštenih - odobravaju mikrokredite kako bi pojedinci ušli u biznis i usput još nekog zaposlili.

Kao i u slučaju partija, i kod strukovnih udruženja, u osnovi neza-dovoljnih postojećim komorskim sistemom, dolazi od formiranja većeg broja paralelnih i nerijetko rivalski nastrojenih poslovnih udruženja, kroz


167

koja treba da se artikulišu potrebe ovog sektora i rješavaju pojedini po-slovni i razvojni problemi.

U sistemu za podršku razvoju malih i srednjih preduzeća značajno mjesto kod nas zauzimaju različite strane agencije i organizacije (GTZ, USAID, SEED i dr.). U pružanju tehničke pomoći razvoju preduzetništva i malih i srednjih preduzeća kod nas može se konstatovati da su okrenuti ka edukaciji i osposobljavanju stanovništva i preduzetnika i nekako radije sarađuju s različitim nevladinim organizacijama nego s vladinim agen-cijama. U korišćenju ovih usluga vrlo je bitno, a kod nas zapostavljeno, pitanje jasnog definisanja nacionalnih ciljeva i korišćenja ove pomoći u funkciji njihovog ostvarivanja.

Preduzetništvo i menadžment je moda i po tom osnovu kod nas je formiran veliki broj mogućnosti institucionalnog ili vaninsitucionalnog obrazovanja i osposobljavanja. Diskutabilno je koliko je nastavno osoblje edukovano i osposobljeno za transfer znanja i vještina koje se traže. Ovdje treba istaći Business Inovation Programs i Junior Achievement Young Enterprise, tj. program edukacije mlađih za preduzetništvo.

U razvijenom svijetu i u privredama u tranziciji vrlo popularni su različiti tipovi poslovnih inkubatora u kojima se inkubira preduzeće u svojoj prvoj i najosjetljivijoj fazi. Inkubator sa strukturom svoje ponude, u pitanju nije samo prostor, pruža prijeko potrebne usluge novorođenom preduzeću sve dok ono ne ojača i osposobi se da krene putem poslo-vanja i razvoja izvan inkubatora. Značaj početne faze za opstajanje i jačanje preduzeća najbolje se vidi u činjenici da je 1999. u Ženevi defi-nisan i usvojen priručnik "Najbolje prakse u inkubiranju biznisa".

U sistemu podrške razvoju malih i srednjih preduzeća značajno mjesto zauzimaju različite zadruge. To su instituti koji su razvijeni i zna-čajni u poslovanju i razvoju brojnih ovih preduzeća u razvijenom svijetu. Nažalost, kod nas se zadruge tretiraju kao dio starog folklora.

U savremenoj praksi sve veći broj je vrlo uspješnih industrijskih i izvoznih klastera ili dugoročnog, ugovornog poslovnog i razvojnog pove-zivanja velikog preduzeća i skupine malih preduzeća ili malih i srednjih preduzeća. Kod nas tek kreću prva upoznavanja sa institutom klastera.

U svjetskoj praksi malih i srednjih preduzeća u rješavanju problema svoje konkurentnosti, opstajanja i jačanja vrlo često se opre-djeljuju za pribavljanje prava korišćenja trgovačkih žigova velikih i poznatih kuća. Praksa franšizinga kod nas nije šire zaživjela i za očekivati je njen procvat sa podizanjem kupovne moći ovdašnjeg stanov-ništva.

Brojne analize (nešto više zadržao sam se na prilozima pod


168

firmom UNCTAD-a) pokazuju da u nefinansijskoj podršci razvoju malih i srednjih preduzeća posebnu pažnju treba posvetiti:

- operacionalizaciji misija, vizija i različitih koncepata, strategija i politika;

- koordinaciji brojnih subjekata koji se javljaju kao dio sistema za podršku razvoju malih i srednjih preduzeća;

- definisanju zajedničkog, nacionalnog interesa u razvoju malih i srednjih preduzeća i njihovog mjesta u ukupnom privrednom razvoju;

- kvalitetnim kombinacijama nefinansijske i finansijske podrške razvoju malih i srednjih preduzeća;

- licenciranju i akreditaciji stručnjaka koji pružaju pomoć malim i srednjim preduzećima;

- mnogo većem okretanju različitih agencija onima zbog kojih su osnovane nego samim sebi i ličnim interesima zaposlenih;

- većoj saradnji lokalnih, nacionalnih i međunarodnih organizacija koje se bave pitanjima podrške razvoju preduzetništva i malih i srednjih preduzeća;

- preduzetnicima koji su najčešće relativno skromnih znanja iz oblasti upravljanja finansijama. Start up preduzeća i preduzeća koja su u početnoj fazi rasta i razvoja upravo karakterišu problemi obezbjeđivanja kratkoročne i dugoročne likvidnosti. Pažnju treba posvetiti i na druge momente i specifičnosti koji su ovdje prisutni.

- Samofinansiranje je osnovni i najznačajniji izvor finansiranja po-slovanja i razvoja malih i srednjih preduzeća. Od 85 anektiranih predu-zeća njih 66 koristilo je kredite, ali kao manje značajan izvor finansiranja poslovanja i razvoja. Njih 14 koristilo je sredstva donacija. Čak njih 60 u nabavkama trajnih dobara opredjeljivalo se za lizing aranžmane ili najlakše ali i najskuplje izvore finansiranja nabavki osnovnih sredstava.

- Jedan od ključnih problema finansiranja malih i srednjih predu-zeća je u pribavljanju kredita. Problem je u hipotekama, tj. garancijama za dobijene kredite i u visokim kamatama koje se plaćaju na uzeta sredstva.

Komercijalne banke nemaju veliko povjerenje i interes za finan-siranje poslovanja i razvoja malih i srednjih preduzeća. Istina, sve veći broj banaka u razmatranju zahtjeva za odobravanje kredita vrednuje veći broj faktora iz grupe koja opredjeljuje solidnost preduzeća koje traži


169

kredit. U ove faktore, pored kreditne sposobnosti, ulazi plaćanje poreza, te poslovni i pravni ugled preduzeća.

- Više od 70% podnijetih zahtjeva od malih i srednjih preduzeća biva odbijeno. Iz ovih razloga banke u Bosni i Hercegovini najveći dio plasmana usmjeravaju ne prema privredi već prema stanovništvu (stanovništvo 48%, javna preduzeća 5% i privatna preduzeća 44%).

- Problemi kreditiranja poslovanja i razvoja malih i srednjih predu-zeća aktuelizovali su pitanje formiranja i funkcionisanja fondova. Garan-cijski fondovi treba da povećaju prohodnost ovih preduzeća kod banaka i smanjenje kamate i ostalih troškova kreditnog aranžmana.

- Kod nas funkcionše veći broj garancijskih fondova: Fond udru-ženja preduzetnika LINK, Kreditno garncijski fond Brčko Distrikta i Garancijski fond SERDA.

- Privrede u tranziciji bilježe i fondove za razvoj, prije svega za razvoj malih i srednjih preduzeća. Dobar primjer za ovakvo finansiranje daje Fond za razvoj Vojvodine, koji je formiran iz dijela sredstava dobi-jenih od prodaje preduzeća u Vojvodini.

- U strukturi finansijske podrške ovih preduzeća javljaju se i mikrokrediti. Oni se kreću u rasponu od 10.000 do 30.000 KM. Nami-jenjeni su za otpočinjanje biznisa od nezaposlenih. Odobravaju se sa grejs periodom od jedne godine i uz kamatnu stopu od 1% godišnje.

- Iskustva pokazuju da su porodična preduzeća okosnica razvoja malih i srednjih preduzeća. Ova grupa preduzeća čini od 80 do 90 posto ukupnog broja ovih preduzeća u razvijenim ekonomijama. U životnom vijeku ovih preduzeća bilježi se: trećina preduzeća prenosi se na drugu generaciju, 10% prenosi se na treću, da bi svega 5% preduzeća bilo prenijeto na četvrtu generaciju. Taj skromni postotak prenosa preduzeća sa jedne na drugu generaciju objašnjava se odsustvom interesa mladih za biznis roditelja, propadanjem preduzeća ili njihovom transformacijom u akcionarsko društvo, kada porodica postaje samo akcionar društva.

- Analize porodičnog preduzeća pokazuju da se mnogo veći kvalitet i bolji rezultati postižu kada je preduzeće potkapitalizovano nego prekapitalizovano. Objašnjenje je u interesu preduzetnika da u kapitalnoj nemaštini uspije.

- U finansiranju malih i srednjih preduzeća javljaju se tzv. poslovni anđeli. Radi se o vlasnicima kapitala koji žele dobro i sigurno da plasiraju kapital, ali nemaju ambicija da ulaze u poslovne poduhvate. Oni nalaze preduzetnike koji organizuju biznis.


170

- Praksa finansiranja ovih preduzeća pokazuje da je investiranje proces u kome investitor traži dobrog korisnika kredita, a ovaj traži dobrog investitora. Na ovom konceptu razvijene su dvije metode izbora idealnog korisnika kredita, metoda 5C i CAMPARI metoda.

- Osnovni kriterijumi kod ovih metoda tiču se kreditne poslovne i kreditne sposobnosti preduzeća, svrhe investiranja, stečene i raspoložive imovine i osiguranja povraćaja.

U Republici Srskoj donijeta je Strategija razvoja malih i srednjih preduzeća. Njenoj izradi prethodila je SWOT analiza. Osnovni strateški ciljevi su: povećanje broja ovih preduzeća, povećanje zaposlenosti u sektoru malih i srednjih preduzeća, povećavanje njihove konkurentnosti i integrisanosti u svjetsku podjelu rada i povećanje učešća u stvaranju društvenog bruto proizvoda. Osnovni operativni ciljevi u ovoj strategiji su: jačanje finansijske podrške malih i srednjih preduzeća, pojednostavljivanje administracije, smanji-vanje fiskalnih opterećenja, jačanje institucionalne podrške, stvaranje preduzetničkog informacionog sistema, jačanje strateških partnerstava ovih preduzeća i jačanje obrazovanja preduzetnika. Za ove namjene Vlada Republike Srpske u periodu 2006. do 2010. planira da angažuje 39,3 miliona KM. U ovom iznosu fond za razvoj učestvuje sa 20 miliona KM i garancijski fond sa šest i po miliona konvertibilnih maraka.


171

L I T E R A T U R A

1. Adishes I.: Corporate Life Cycles, Prentice Hall, 1998. 2. Anderson H. P. i drugi: New Business Venture Stimulation,

Prentice Hall, 2003. 3. Arnold E. i Thuriaux B: Supporting Comapanies, OECD, 1998. 4. Babić, M., Stavrić, B.: Menadžment - struktura i funkcije ,

"Centar", Beograd, 1999. 5. Babić, M., Stavrić, B.: Organizacija preduzeća, KIZ "Centar",

Beograd, 1996. 6. Baroš, Ž.: Organizacija i upravljanje preduzećem, Banja Luka,

2004. 7. Baroš, Ž.: Osnove menadžmenta, Vizija, Banja Luka, 2005. 8. Baroš, Ž.: Preduzetništvo i preduzetnički menadžment, Vizija,

Banja Luka, 2006. 9. Baletić Z.: O teorijama preduzetništva, Naše teme br. 11, Zagreb,

1989. 10. Brnjas Z.: Od male privrede do velikog biznisa, Omega,

Beograd, 1999. 11. Bryon J. i ostali: Compariosion of SME in Europe and the

USA, Routledge, London, 2002. 12. Bursfiner I.: The Small Business Handbook, Prentice Hall

Press, 1994. 13. Final Report, Serbia Regional Economics Structure and the

Profile of SMRs, GOPA, Hamburg, 2003. 14. Burms P.: Enterpreneuership and Small Business, Palgrave,

New York, 2001. 15. Grupa autora: Preduzetnički menadžment, Institut za MSP iz

Beograda i Centar za investicije iz Zagreba, 2004. 16. Gipson A.: The BDS Market Development Approach:

Rationale and Key Issues, april 2001. 17. Collins E.: The Portabl MBA, John Willey Soons, 2000. 18. Denis J. i ostali: Evoluation of UNCTAD EMPRETEC Pro-

gramme , UNTAD, july 2000. 19. Dario G.: Local Economic Development, EURADA, ed. 2000.


172

20. Direkcija za evropske integracije: Strategija integrisanja BiH u EU, 2003.

21. Committee of Donor Agencies of Small Enterprise Development Business Development Services for Small Enterprises: Guilding Principles fo Donor Investment, february 2001.

22. Drucker P.: Praksa rukovođenja, Privreda, Zagreb, 1961. 23. Drucker P.: Inovacije i preduzetništvo: Praksa i principi, Grmeč,

Beograd, 1996. 24. Evropska agencija za rekonstrukciju, Banke i mala i srednja

preduzeća, 2003. 25. Lojpur A.: Menadžment, Ekonomski fakultet, Podgorica, 1995. 26. Lukaka R. i Bishop M.: Business Incubators in Economic

Development, UNDP, New York, 1996. 27. Mvan Paag H.: Determinant of Willignees and Opportunity to

Start an Enterpreneuer, Kyklos no. 4, 1995. 28. OECD Diffusing Technology to Industry: Goverment Policies

and Programmes Practice , 1999. 29. OECD Report on Technology, Prodactivity and Job Creating,

Paris, 1998. 30. OHR/CARE, Od ideje do realizacije: Bosna i Hercegovina,

2000. 31. Pasekova M.: The Financial Management of Small and

Medium Sized Enterprises, T. Bata University, Praha, 2003. 32. Rachman D.: Business Today, McGraw Hill, 2000. 33. Riddle D. i Haai V. H.: Business Services in Asia, Mekong

Project Development Facility, 1998. 34. Research Centar for Development, Small and Medium Size

Enterprises in Developing Countries, Ljubljana, 1989. 35. Ristić Z.: Mikrokrediti i nezaposlenost, Poslovna politika br. 2,

Beograd, 2006. 36. Rogres P. i Holland T.: Family Business, Harvard Business

Reviev no 6, 2002. 37. Sabo A.: Najbolja praksa u inkubaciji biznisa u novim

zemljama EU i tranzicionim zemljama, MTC, Beograd, 2004. 38. SEED, SME Demand for Business Development Services in

Bosnia and Herzegovina, 2001. 39. SEED i Savez poslodavaca Republike Srpske, Uslovi poslova-

nja i razvoja MSP u Republici Srpskoj, 2005.


173

40. Scarborough N. i Zimmerer T.: Efestive Small Business Man-gement, Prentice Hall, 1997.

41. Scheedy E.: Start and Run Home Based Business, Self. Council Ltd., 2001.

42. SEED, Program razvoja preduzetništva i malih i srednjih preduzeća u Srbiji, 2005.

43. SEED, SME Demand for Business Development Services in Bosnia and Herzegovina, 2001.

44. Strategija razvoja MSP u Republici Srpskoj, 2006. 45. Stacey O.: Business Introduction, Subout-Western Publishing

Co, 1997. 46. Stanković F.: Preduzetnička ekonomija, Savremena administra-

cija, Beograd, 1989. 47. Stavrić, B. i dr.: Ekonomika preduzeća, Ekonomski fakultet,

Priština, 1992. 48. Stavrić, B., Anđelković, R., Berberović, Š.: Ekonomika predu-

zeća, KIZ "Centar", Beograd, 1994. 49. Stavrić, B., Anđelković, R., Milačić, S., Kokeza, G.: Ekonomika

preduzeća, KIZ "Centar", Beograd, 2002. 50. Stavrić, B., Berberović, Š.: Teorija ekonomije preduzeća, KIZ

"Centar", Beograd, 1991. 51. Stavrić, B., Kokeza, G.: Upravljanje poslovnim sistemom,

Tehnološko-metalurški fakultet, Beograd, 2000. 52. Stojanović S. V.: Insititucionalna podrška MSP, Poslovna

politika br. 6, 2001. 53. Hisrich D. P.: Enterpreneurship, McGraw – Hill, 2001. 54. Flamhotz G.E.: Transforming from Entepreneurship to a

Profesionally Management Firm, Jossey-Bass, San Francisco, 2000.

55. Hopiskon L.: Inovacioni klasteri, EU-funded project managed by European Agency for Recostruction, 2003.

56. UNCTAD, International Conference of SMEs- FDI Develop-ment: Attracting SMEs and Promoting Development ind Developing Asia, 1998.

57. UN Conference, Product Profile: Business and Profesional Sevices, may 2001.

58. Zbornik Preduzetnički menadžment, ISMP, Beograd i Centar za investicije, Zagreb, 2002.


174

59. Vemić M.: Magistarski rad Finansijski menadžment MSP u uslovima tranzicije , FAMS, 2003.

60. World Bank, A Market Oriented Strategy for Small and Medium Scale Enterprises, Discussion Paper no.40, Washington, 2002.

61. www.jasp.com 62. www.econes.com 63. www.ukspa.com 64. www.atp.com.au 65. www.zspsrsk 66. www.zchfl.sk.-vusapl. 67. www.viram.de 68. www.edep-serbia.net 69. www.enece.org 70. www.eured.-bih.org 71. www.western-balkans.info

sistem za podršku razvoju malih i srednjih...

Documents