TARIM BILIMLERI DERGISI 2001,7 (4) 96-101

Sergi' (Plumbago europaea) Bitkisinden Elde Edilen Renkler ve Bu Renklerin Yün Hali İ plikleri Üzerindeki

I şı k ve Sürtünme Hasl ı klar ı

Sema ET İ KAN 1 Mustafa ARLI 1

Geliş Tarihi :17.06.2001

Özet: Sergi) (Plumbago europaea), doğ al boyalar içinde, boya bitkisi olarak önemli bir yere sahiptir. Boyac ı l ı kta genellikle sergi! (Piumbago europaea)in tamam ı (kök, gövde, yaprak, çiçek) kullan ı l ı r. Bu çal ış mada sergilden elde edilen renkler ve bu renklerin yün hali iplikleri üzerindeki ışı k ve sürtünme hasl ı klar ı araş t ı r ı lm ış t ı r. Sergil ile herhangi bir renk tespit etmek için boyamada kullan ı lacak en ideal boyama yöntemi, hasl ı k değ eri, en ideal mordan, uygun mordan oran ı , bitki oran ı ve boyama yöntemi belirlenmesine çal ışı lm ış t ı r.

Araş t ı rmada yün hali ipliklerinin boyanmas ı nda yüne göre % 100 oran ı nda sergil bitkisi ve % 3 oran ı nda asit miktar ı sabit tutulmu ş tur. Buna göre A yönteminde yün hali iplikleri önce asitle i ş lem görmüş , sonra mordanlanm ış ve ard ı ndan boyanm ış , B yönteminde yün hal ı iplikleri önce mordanlanm ış , asit boyama iş lemi s ı ras ı nda floteye ilave edilmiş , C yönteminde asit ve mordan boyama iş lemi s ı ras ı nda floteye birlikte ilave edilmiş tir.

Araş t ı rmada toplam 90 adet boyama yap ı lm ış t ı r. Boyamalardan elde edilen renkler kuru kay ı s ı renginden ye ş il kahveye hatta k ız ı l kahverengiye kadar de ğ iş iklik göstermektedir. Bu renklerin ışı k hasl ı klar ı 1 ile 6, sürtünme hasl ı klar ı ise 1 ile 4-5 aras ı nda de ğ iş mektedir.

Anahtar Kelimeler: Sergil (Plumbago europaea), ışı k hasl ığı , sürtünme hasl ığı

The Colours Obtained from Leadwort (Plumbago europaea) Plant in Natural Dyeing and Their Colour Fastnesses to Light and Abrasion

on Wool Carpet Yarns

Abstract: Leadwort plant (Plumbago europaea) has a signifıcant place in natural dyes. During dyeing process generally whole leadwort (root, stern, leaves, flowers) plant is used. This research was conducted to obtain different colours from this plant and to study the process of fastnesses to light and to abrasion on wool carpet yarns of these colours. By using some techniques on the leadwort plant the most ideal dyeing method, the fastness value, the mordant, the most appropriate mordant ratio and plant ratio were determined.

In this research, amount of leadwort plant at the ratio 100 % and acid at the ratio 3 % according to wool were fıxed. By using method A, wool carpet yarns were treated firstly with acid and then were treated together with mordant, at the and were dyed. By using method B, wool carpet yarns were treated with mordant firstly, acid was added to flotte during dyeing, in the method C acid and mordant were added together to flotte during dyeing.

In this research, totaly 90 dyeing process were performed. The colours of the leadwort plant were labeled and type of these colours varied from dark yellow to dark green even to brown. On the other hand, the colour fastnesses to light and to abrasion on wool carpet yarns of this plant were studied. The colour fastness to light of this plant were found as 1 to 6, to abrasion 1 to 4-5.

Key Words: Leadwort (Plumbago europaea), colour fastness to light, colour fastness to abrasion

Giriş

Çok eski y ı llardan beri ülkemiz boya bitkilerinin çok bulundu ğ u, yeti ş tiğ i ve hatta tar ı m ı n ı n yap ı ld ığı bir bölge say ı lmaktad ı r. Bu bak ı mdan bitkisel boyac ı l ı k Türk hali ve kilim sanat ı yla, mensucat boyac ı l ığı nda köklü ve gele-neksel bir yere sahiptir. Bu sanat Anadolu'nun her kö ş esinde ve özellikle de hal ı , kilim ve kuma ş dokuma sanat ı yla u ğ ra şı lan yörelerinde, bu sanatlarla birlikte bir bütün olarak ele al ı nm ış t ı r. Özellikle yün liflerinin boyan-mas ı nda yörede kendili ğ inden yeti ş en veya yeti ş tirilen bitkilerden yararlan ı lm ış t ı r. Bunda Türkiye'nin ekolojisi, bitkilerin çe ş itlili ğ i, bolluğ u ve u ğ ra ş anlar ı n uzun y ı llardan beri süregelen gelenek ve görenekleri etken olmu ş tur.

Bundan dolay ı d ı r ki boyac ı l ı k sanat ı yüzy ı llar boyu sürmü ş , uzun deneyler ve geli ş tirilen teknikler sonucunda ortaya ç ı kan renklerin çe ş itlili ğ i ve d ış etkilere kar şı dayan ı kl ı l ığı bir s ı r olarak saklanm ış nesilden nesile geçmi ş ve gizlili ğ ini korumu ş tur. Ancak bitkilerdeki aktif boyarmaddenin azl ığı , boyama tekni ğ inin zahmetli ve zaman al ı c ı olmas ı , pastel ve donuk renk tonlar ı vermesi, baz ı d ış etkilere k ı smen de olsa dayan ı ks ı z olmas ı yün,

ipek ve pamuk gibi do ğ al lifleri boyayabilmesi bu bitkilere ve onlar ı n boya materyali olarak kullan ı lmas ı na olan talebi giderek azaltm ış t ı r. Günümüzde ise ço ğ alan ihtiyaçlara cevap veremeyecek ve en önemlisi kimyasal boyalarla rekabet edemeyecek duruma gelmi ş lerdir.

Bütün bu olumsuzluklar ı na ra ğ men bitkisel boyac ı l ı k sanat ı yerel olarak birçok yöremizde hala ya ş amakta ve özellikle hali ve kilimlerimizde kullan ı lan yün iplikler bu tür boyalarla boyanmaktad ı r. Çünkü el dokusu hali ve kilim-lerimizde bitkisel boyalarla boyanm ış yün iplikler kulla-n ı ld ığı nda otantik yap ı da ve değ erli mamüller elde edil-mektedir. Bu hali ve kilimler ise iç ve d ış piyasada hemen al ı c ı bulmakta, özel fiyatlarla sat ı lmakta ve dola-y ı s ı yla üreticisine önemli bir gelir sa ğ lamak-tad ı r. Bu ş ekilde karşı l ığı n ı fazlas ı yla almakta hem de ülke ekonomisine katk ı da bulunmaktad ı r.

Bu noktadan hareketle son y ı llarda yeniden gündeme gelen hali ve kilim ipli ğ i boyamada bitkilerden yararlanma dü ş üncesi hali ve kilim dünyas ı nda giderek yayg ı nla ş maktad ı r.

1 Ankara Üniv. Ev Ekonomisi Yüksek Okulu Köy El Sanatlar ı Anabilim Dal ı -Ankara

ETIKAN, S. ve M. ARLI, "Sergil (Plumbago europaea) bitkisihden elde edilen renkler ve bu renklerin yün hali iplikleri üzerindeki ışı k ve sürtünme hasl ı klar ı " 97

Zengin bir bitki örtüsü ile kapl ı ülkemizde bu amaçla pek çok bitki kullan ı lmaktad ı r. Bu bitkilerden biri de sergil (Plumbago europaea)dir.

Ülkemizde hemen her yörede kendili ğ inden yeti ş -mekte olan ve Ankara civar ı nda da yeti ş tiğ i saptanan sergil bitkisinin bitkisel boya olarak incelenmesi, elde edilecek renklerin tespiti ve bu renklerin standartlara göre ışı k ve sürtünme hasl ı klar ı n ı n belirlenmesi ara ş -t ı rmaya değ er görülmüş tür. Böylelikle de sergil bitkisi için ideal boyama yöntemi, ideal mordan cinsi ve mordan oran ı belirlenerek bu bitki ile boyama yapacak boyac ı ya ve teknik elemana bir katalog kazand ı r ı lmas ı amaçlanm ış t ı r.

Sergil (Plumbago europaea) çok eski y ı llardan beri Türkiye'de bitkisel boyac ı l ı kta bilinen ve kullan ı lan bir bitkidir. Deniz seviyesinden 1900 m yüksekliklere kadar, kurak tepelerde, ta ş l ı k yamaçlarda ve nadasa b ı rak ı lan alanlarda yeti ş en bu bitkinin orta Avrupa'dan İ ran'a kadar geni ş bir yay ı lma alan ı vard ı r. Ülkemizde bütün bölgelerde az veya çok yeti ş mekte, k ı y ı bölgelerimizde ise daha çok rastlanmaktad ı r (Demiriz 1946).

Ankara'da ise Haymana yolu çevresinde, Gölba şı , K ı z ı lcahamam, Kalecik ilçeleri ile K ı r ı kkale ilinin Delice ilçesi civar ı nda kendili ğ inden yeti ş ti ğ i ve bulundu ğ u bilinmektedir.

Sergil (Plumbago europaea) çok y ı ll ı k bir bitkidir. Gövdesi dik ve dall ı d ı r. 0.5-1 m'ye kadar boylanabilir. Yapraklar ı sapl ı ve geni ş çedir. Çiçekleri morumsu k ı rm ı z ı renklidir (Davis 1982).

Bitkinin tamam ı (kök, gövde, yapraklar, çiçek vs) boyac ı l ı kta kullan ı lmaktad ı r. Özellikle yaprak ve köklerinde boyar madde olarak plumbagin ve gallüs asidi bulunmaktad ı r (Harmanc ı oğ lu 1955).

Bitkisel boyalarla boyama esnas ı nda boyan ı n d ış etkilere kar şı dayan ı kl ı olmas ı n ı ve boyanacak materyale daha iyi tutunmas ı n ı sağ lamak, boyama sonucunda da farkl ı renk tonlar ı elde etmek amac ı yla mordan denilen yard ı mc ı kimyasal maddeler kullan ı lmaktad ı r. Bu yard ı mc ı maddeler ya boyanacak materyalle önceden muamele edilmekte ya da boya banyosuna direkt kat ı lmaktad ı rlar.

Hal ı ve kilim ipli ğ i boyalar ı nda aranan en önemli hasl ı klar da ışı k ve sürtünme hasl ı klar ı d ı r. Kullan ı m özelliklerinden dolay ı sürekli ışığ a ve sürtünmeye maruz kalan hali ve kilim dokumada kullan ı lan ipliklerin, renklerini uzun süre korumalar ı , kolayl ı kla solmamalar ı veya koyula ş mamalar ı istenmektedir. Bu nedenle ipliklerdeki renklerin ışı k ve sürtünme hasl ı klar ı n ı n standartlara göre tespit edilmesinin önemi de büyüktür.

Materyal ve Yöntem

Ara ş t ı rmada materyal olarak sergil (Plumbago europaea) bitkisi, yün hal ı ilmelik iplikleri, baz ı mordanlar ve daha önce yay ı nlanm ış yaz ı l ı kaynaklar kullan ı lm ış t ı r.

Sergil Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Botanik Anabilim Dal ı ile iş birli ğ i yap ı larak Ankara ve civar ı ndan toplanm ış t ı r. Bitkinin tamam ı (kök, gövde, yaprak, çiçek) gölgede kurutulup, parçalanarak kullan ı lm ış t ı r.

Boyanacak materyal olarak kullan ı lan 2.5 numara beyaz (boyas ı z) saf yün hal ı ilmelik ipliğ i Sümer Hal ı Sümer Hal ı c ı l ı k ve El Sanatlar ı Sanayi ve Ticaret A Ş .'den sa ğ lanm ış t ı r.

Araş t ı rmada kullan ı lan ve a ş a ğı da belirtilen mordanlar Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu Köy El Sanatlar ı Anabilim Dal ı 'ndan sa ğ lanm ış t ı r.

Alüminyum ş ap ı (KAI (SO4)2) Demir sülfat (FeSO4) Bak ı r sülfat (CuSO4) Krom ş ap ı (KCr(SO4)2) Çinko klorür (ZnCl2) Potasyum bikromat (K2Cr2O7) Sodyum klorür (NaCI) Kalay klorür (SnCl2) Sodyum sülfat (Na2SO4) Ş arap ta şı (KC4I-1506)

Ara ş t ı rman ı n gerçekle ş tirilmesi a şamas ı nda Çizelge 1'de verilen bir deneme plan ı uygulanm ış t ı r. Bu deneme plan ı n ı n gerçekle ş tirilmesi için uygulanm ış olan yöntemler ş unlard ı r

Yün hali ipliklerinin asitle muamele edilmesi

Önceden ı slat ı lm ış ve nemli hale getirilmi ş yün hali iplikleri, yün hal ı ipliğ ine göre l'e 30 oran ı nda haz ı rlanm ış % 3'lük sülfürik asit (H2SO4)'li su içerisinde 45 dakika süre ile kaynat ı lm ış t ı r.

Yün hali ipliklerinin mordanlanmas ı Islat ı lm ış veya asitle muamele edilmiş yün hal ı

iplikleri boyanacak materyale göre daha önce materyal bölümünde adlar ı verilen % 2, % 3 ve % 5 oran ı nda mordanlarla l'e 30 oran ı nda su içerisinde 45 dakika süreyle ayr ı ayr ı kaynat ı lm ış ve durulamadan s ı k ı lm ış t ı r.

Ekstrakt ı n haz ı rlanmas ı

Sergil topland ı ktan sonra bitkinin tamam ı kurutulup parçalanm ış ve boyamada kullan ı lacak hale getirilmi ş tir. Daha sonra boyanacak yün hal ı ipliğ ine göre l'e 30 oran ı nda su içerisinde 60 dakika süre ile kaynat ı lm ış t ı r. Bu sürenin sonunda bitki art ı klar ı süzülerek ayr ı lm ış ve kaybolan su ilave edilmi ş tir.

Boyama iş lemi

Daha önce asitle muamele edilmi ş veya mordanlanm ış yünler haz ı rlanan ekstrakt içerisinde 60 dakika süre ile kaynat ı larak boyanm ış ve bu sürenin sonunda kendi halinde so ğ umaya b ı rak ı larak durulanm ış ve kurutulmu ş tur.

Elde edilen renklerin adland ı rı lmas ı

Sergi! bitkisinden A, B ve C yöntemleri uygula-narak yap ı lan 90 boyama sonunda elde edilen renkler 6 ki ş ilik bir jüri taraf ı ndan adland ı r ı lm ış t ı r. Bu amaçla boyanm ış yün hal ı ipliğ i örnekleri beyaz zemin üzerine yanlardan do ğ al ışı k gelecek ş ekilde yay ı lm ış t ı r. Renk farklar ı na göre grupland ı r ı larak ortak renk adlar ı verilmi ş tir. Bu gruplar da kendi aralar ı nda 1 ve 2 olarak numaraland ı r ı lm ış t ı r.

98

TARIM BILIMLERI DERGISI 2001, Cilt 7, Say ı 4

Çizelge 1. Sergil bitkisi ile yün boyama yöntemleri

Yöntem Asit N)

Mordan (ok) Bitki (%) Aç ı klama

A 3 2

100 Yün hali iplikleri önce asitle i ş lem görmüş , sonra mordanlanm ış ve ard ı ndan da boyanm ış t ı r. 3

5

B 3 2

100 Yün hali iplikleri önce mordanlanm ış , asit, boyama i ş lemi s ı ras ı nda flote (boyal ı su)'ye ilave edilmi ş tir. 3

5

C 3 2

100 Asit ve mordan boyama i ş lemi s ı ras ı nda flote (boyal ı su)'ye birlikte ilave edilmiş tir.

3 5

Ayn ı gruptaki aç ı k renk 1, koyu renk 2 rakam ı ile belirtilmi ş tir.

I şı k hasl ığı tayini

Boyal ı yün ipliklerinde ışı k hasl ığı tayini Türk Standatlar ı Enstitüsü taraf ı ndan haz ı rlanan TS 867 "Gün I şığı na Karşı Renk Hasl ığı Tayini Metodu" (Anonim 1984 a) ve DIN 5033 numaral ı Farbmessung Begriffe der "Farbmetrik" (Anonymous 1970)'de belirtilen standartlar esas al ı narak yap ı lm ış t ı r.

I şı k hasl ığı tayini için mavi yün skala ve yün hali ipli ğ i örnekleri kullan ı lm ış t ı r. Mavi yün skala karton üzerine 1 cm eninde 6 cm boyunda olacak ş ekilde s ı ras ı yla 1'den 8'e kadar yap ış t ı r ı lm ış t ı r. Ayn ı ş ekilde boyal ı yün iplik örnekleri de karton üzerine 1 cm eninde, 6 cm boyunda birbirine paralel olacak ş ekilde sar ı lm ış t ı r.

Ayr ı ca mukawadan 7 cm ve 3 cm eninde ş eritler kesilerek birbirlerinin üzerine konulmu ş ve bir cilt yap ı lm ış t ı r. Daha önceden karton üzerine iki paralel olarak haz ı rlanan yün hali ipli ğ i örnekleri ile mavi yün skala bu cilt aras ı na konulmu ş tur. Yün hali ipli ğ i örnekleri ile mavi yün skalan ı n yar ı s ı kapal ı iken di ğ er yar ı s ı gün ışığı n ı n etkisi alt ı nda b ı rak ı lm ış t ı r.

Haz ı rlanan bu örnekler gün ışığı na göre 45° aç ı olu ş turacak ş ekilde yerleş tirildikten sonra hergün belirli saatlerde kontrol edilmi ş tir. Mavi yün skaladaki solmaya göre yün iplik örnekleri de ğ erlendirilmi ş tir.

Sürtünme hasl ığı tayini

Boyal ı yün ipliklerde sürtünme hasl ığı tayini Türk Standartlar ı Enstitüsü taraf ı ndan haz ı rlanan TS 717 numaral ı "Sürtünmeye Kar şı Renk Hasl ığı Tayini" ba ş l ı kl ı (Anonim 1978) ve TS 423 numaral ı "Tekstil Mamüllerinde Renk Hasl ığı Tayinlerinde Lekelenmenin (boya akmas ı ) ve Solman ı n (renk de ğ iş mesi) De ğ erlendirilmesi İ çin Gri Skalalar ı n Kullan ı lma Metodlari" ba ş l ı kl ı (Anonim 1984b) standartlar esas al ı narak yap ı lm ış t ı r.

Boyal ı yün iplikleri 14 cm x 5 cm boyutlar ı nda bir dikdörtgen karton üzerine yanyana ve paralel olarak sar ı lm ış t ı r. Sürtünme test aletinin parma ğı n ı n ucuna kuru, boyas ı z 5 cm x 5 cm boyutunda kesilmi ş bezaya ğı dokulu pamuklu beyaz bez yerle ş tirilerek 900 g'l ı k yük alt ı nda iki paralelli olarak haz ı rlanan kuru numunelerin 10 cm'lik k ı sm ı boyunca düz bir hat üzerinde 10 saniyede 10 defa ileri geri sürtülmesi sa ğ lanm ış t ı r. Boyas ı z pamuklu beze renk akmas ı ise gri skala ile TS 423'e göre de ğ erlen-dirilmi ş tir (Anonim 1984b).

Bulgular ve Tart ış ma

Sergil bitkisinden elde edilen renkler

Ara ş t ı rmada yün hal ı ipli ğ inin a ğı rl ığı na göre % 100 oran ı nda sergil bitkisi, % 3 oran ı nda asit, % 2, % 3 ve % 5 oranlar ı nda materyal bölümünde belirtilen 10 adet mordan kullan ı larak A, B ve C olmak üzere üç yöntem ile boyama yap ı lm ış t ı r. Bu yöntemlerle elde edilen renklerin frekans da ğı l ı m ı Çizelge 2'de verilmi ş tir.

Çizelge 2'nin incelenmesinden bu çal ış mada elde edilen renklerin kuru kay ı s ı , aç ı k k ı z ı l kahve, aç ı k sütlü kahve, deve tüyü, kimyon, aç ı k kimyon, sütlü kahve, aç ı k kuru meş e yapra ğı , meş e palamutu, aç ı k salamura zeytin, salamura zeytin, k ı z ı l kahve, toz k ı na, kuru me ş e yapra ğı , kuru ceviz kabu ğ u, hardal, aç ı k hardal, ye ş il-kahve, koyu toz k ı na, koyu deve tüyü, aç ı k kirli sar ı , kirli sar ı , koyu sar ı , koyu ayva sar ı s ı oldu ğ u görülmektedir.

Sergil (Plumbago europaea)'dan elde edilen renklerin % 14.45'ini kuru kay ı s ı , % 12.23'ünü aç ı k kı z ı l kahve, % 7.78'ini aç ı k sütlü kahve, % 7.78'ini deve tüyü, % 6.67'sini kimyon, % 5.56's ı n ı aç ı k kimyon, % 5.56's ı n ı sütlü kahve, % 4.44'ünü aç ı k kuru meş e yapra ğı , % 4.44'ünü me ş e palamudu, % 4.44'ünü aç ı k salamura zeytin, % 3.34'ünü salamura zeytin,% 3.33'ünü k ı z ı l kahve, % 3.33'ünü toz k ı na, % 2.22'sini kuru me ş e yapra ğı , % 2.22'sini kuru ceviz kabu ğ u, % 2.22'sini hardal, °A) 2.22'sini aç ı k hardal, % 1.11'ini ye ş il-kahve, % 1.11'ini koyu toz k ı na, % 1.11'ini koyu deve tüyü, % 1.11'ini aç ı k kirli sar ı , % 1.11'ini kirli sar ı , % 1.11'ini koyu sar ı ,% 1.11'ini koyu ayva sar ı s ı rengi olu ş turmaktad ı r.

Bu ara ş t ı rmada elde edilen renkler, daha önce sergil (Plumbago europaea) ile boyama yap ı larak elde edilen renklerle ilgili çal ış malarla karşı la ş t ı r ı lm ış t ı r.

Eş berk (1939), sergil (Plumbago europaeayn ı n köklerini kullanarak yapt ığı çal ış mada kül rengini elde etmi ş tir.

Demiriz (1946), sergil (Plumbago europaea)'n ı n otlu k ı s ı mlar ı n ı kullanm ış ve mordans ı z boyamada koyu kahverengi, bak ı r sülfat mordan ı ile koyu haki çinko + kükürt asiti ile aç ı k k ı z ı l kahverengi, demir sülfat mordan ı ile çok koyu kahverengi renklerini elde etmi ş tir.

E ş berk (1947), sergil (Plumbago europaea)'in tama-m ı n ı kullanarak yapt ığı ara ş t ı rmada mordans ı z boyamada kulland ığı bitki miktar ı ndaki değ i ş meye göre kahverengi ve aç ı k kahverengi renklerini, bak ı r sülfat ile koyu kahve-rengimsi haki, demir sülfat ile koyu s ı çan tüyü, sar ı potas ile gül kurusu, limon tuzu ile oe bej renklerini elde etmi ş tir.

ET İ KAN, S. ve M. ARLI, "Sergi( (Plumbago europaea) bitkisinden elde edilen renkler ve bu renklerin yün hali iplikleri üzerindeki ışı k ve sürtünme hasl ı klan"

99

Harmancio ğ lu (1955)'de sergi! (Plumbago europaea)'n ı n tamam ı n ı kullanm ış t ı r. Mordans ı z boyamada bej 3, alüminyum ş ap ı ile kirli sar ı , bak ı r sülfat ile kirli filiz, demir sülfat ile ye ş il sar ı , potasyum bikromat ile sar ı bej, limon asiti ile deve tüyü, sodyum sülfat ile bej 2, soda ile toprak sar ı s ı , kalay klorür ile kays ı bej, kükürt asiti ile bej I renklerini elde etmi ş tir.

Bu ara ş t ı rmada sergil (Plumbago europaea) bitkisinin tamam ı ndan ayn ı mordanlar kullan ı larak elde edilen renkler, E ş berk (1939), Demiriz (1946), E ş berk (1947) ve Harmancio ğ lu (1955)'in elde etti ğ i renklerle önemli ölçüde birbirine uygunluk göstermektedir.

Sergil bitkisinden elde edilen renklerin ışı k hasl ı klan

Ara ş t ı rmada yün hali ipli ğ inin a ğı rl ığı na göre % 100 oran ı nda sergi! (Plumbago europaea) bitkisi % 3 oran ı nda asit, % 2, % 3 ve % 5 oranlar ı nda materyal bölümünde belirtilen 10 adet mordan kullan ı larak A, B ve C olmak üzere üç yöntem ile boyama yap ı lm ış t ı r. Bu yöntemlerle elde edilen renklerin yün hal ı iplikleri üzerindeki ışı k hasl ı k değ erleri Çizelge 3'de verilmi ş tir.

Çizelge 3'ün incelenmesinden de anla şı lacağı gibi, çeş itli yöntemler ve mordanlar kullan ı larak elde edilen renklerin ışı k hasl ı k değ erleri genel olarak 1 ile 6 aras ı nda değ i ş mektedir.

En yüksek ışı k hasl ı k değ eri B yönteminde % 5 oran ı nda bak ı r sülfat ve % 5 oran ı nda demir sülfat kullan ı ld ığı nda 6 olarak saptanm ış t ı r.

Yine B yönteminde % 2, % 3 oranlar ı nda bak ı r sülfat ve % 3 oran ı nda demir sülfat kullan ı ld ığı nda ise ışı k hasl ı k değ erleri 5 olarak saptanm ış t ı r.

En dü ş ük ışı k hasl ı k değ eri ise A yönteminde % 2 oran ı nda bak ı r sülfat ve C yönteminde % 2, % 5 oranlar ı nda kalay klorür kullan ı ld ığı nda 1 olarak saptanm ış t ı r.

Harmanc ı oğ lu (1955) yapt ığı ara ş t ı rmada % 1-20 oran ı nda çe ş itli mordanlar kullanarak sergil (Plumbago europaea) ile yapt ığı boyamalarda ışı k hasl ı k değ erlerini 3 ile 5 değ erleri aras ı nda saptam ış t ı r.

Harmanc ı oğ lu (1955)'in yapt ığı çal ış mada saptad ığı bu değ erlerle, bu ara ş t ı rmada bulunan değ erler birbirlerine büyük oranda uygunluk göstermektedir. Bu çal ış mada Harmanc ı o ğ lu (1955)'in yapt ığı ara ş t ı rmaya göre ışı k has-l ı k değ erleri aras ı nda farkl ı bir değ er olarak 6 de ğ eri bulun-mu ş tur. Bu farkl ı l ığı n bu ara ş t ı rmalarda kullan ı lan yöntem-lerin değ i ş ik olmas ı ndan kaynakland ığı dü ş ünülmektedir.

Sergil bitkisinden elde edilen renklerin sürtünme hasl ı klar ı

Ara ş t ı rmada yün hal ı ipli ğ inin a ğı rl ığı na göre % 100 oran ı nda sergil bitkisi % 3 oran ı nda asit % 2, % 3, % 5 oranlar ı nda materyal bölümünde belirtilen 10 adet mordan kullan ı larak A, B ve C olmak üzere üç yöntem ile boyama yap ı lm ış t ı r. Bu yöntemlerle elde edilen renklerin yün hal ı iplikleri üzerindeki sürtünme hasl ı k değ erleri Çizelge 4'de verilmi ş tir.

Çizelge 4 incelendi ğ inde çeş itli mordanlar ve çe ş itli yöntemler kullan ı larak elde edilen renklerin sürtünme hasl ı k değ erlerinin 1 ile 4-5 aras ı nda değ iş ti ğ i görülmektedir.

En yüksek sürtünme hasl ı k değ eri A yönteminde % 5 oran ı nda ş arap ta şı kullan ı ld ığı nda 4-5 olarak belirlenmi ş tir.

En dü ş ük sürtünme hasl ığı değ eri ise B yönte-minde % 5 oran ı nda demir sülfat kullan ı ld ığı nda 1 olarak belirlenmi ş tir.

Harmancioğ lu (1955)'in buldu ğ u değ erler bu ara ş t ı rmada bulunan değ erlerden daha yüksektir. Aradaki bu fark ı n ara ş t ı rmalarda kullan ı lan farkl ı yöntemlerden kaynakland ığı söylenebilir.

Ara ş t ı rma sonucunda kirli sar ı dan k ı z ı l kahve rengine kadar de ğ i ş en renkler elde edilmi ş tir. Elde edilen renklerden mordan olarak bak ı r sülfat ve kalay klorür kullan ı ld ığı nda ışı k hasl ı k değ eri en dü ş ük 1, bak ı r sülfat ve demir sülfat kullan ı ld ığı nda ışı k hasl ı k değ eri en yüksek 6 olarak bulunmu ş tur. Sürtünme hasl ı k de ğ erleri mordan olarak demir sülfat kullan ı ld ığı nda en dü ş ük 1, ş arap ta şı kullan ı ld ığı nda en yüksek 4-5 olarak bulunmu ş tur.

Çizelge 2. Sergil bitkisinden elde edilen renklerin frekans da ğı l ı m ı

Renkler Renk No Say ı % Toplam % Koyu kay ı s ı 1 11 12.23 14.45

2 2 2.22 Aç ı k k ı z ı l kahve Tek ton 11 12.23 12.23 Aç ı k sütlü kahve Tek ton 7 7.78 7.78 Deve tüyü 1 5 5.56 7.78

2 2 2.22 Kimyon Tek ton 6 6.67 6.67 Aç ı k kimyon 1 3 3.34 5.56

2 2 2.22 Sütlü kahve 1 1 1.11 5.56

2 4 4.45 Aç ı k kuru meş e 1 2 2.22 4.44 yapra ğı 2 2 2.22 Meş e palamudu 1 2 2.22 4.44

2 2 2.22 Aç ı k salamura zeytin

Tek ton 4 4.44 4.44

Salamura zeytin Tek ton 3 3.34 3.34 K ı z ı l kahve 1 1 1.11 3.33

2 2 2.22 Toz k ı na 1 2 2.22 3.33

2 1 1.11 Kuru meş e 1 1 1.11 2.22 yapra ğı 2 1 1.11 Kuru ceviz kabu ğ u 1 1 1.11 2.22

2 1 1.11 Hardal 1 1 1.11 2.22

2 1 1.11 Aç ı k hardal Tek ton 2 2.22 2.22 Yeş il-kahve Tek ton 1 1.11 1.11 Koyu toz k ı na Tek ton 1 1.11 1.11 Koyu deve tüyü Tek ton 1 1.11 1.11 Aç ı k kirli sar ı Tek ton 1 1.11 1.11 Kirli sar ı Tek ton 1 1.11 1.11 Koyu sar ı Tek ton 1 1.11 1.11 Koyu ayva sar ı s ı Tek ton 1 1.11 1.11 TOPLAM 90 100 100

100

TARIM BILIMLERI DERGISI 2001, Cilt 7, Say ı 4

Çizelge 3. Sergil bitkisinden elde edilen renklerin ışı k hasl ı k değ erleri

Yöntem Mordan (%)

Alüminyum ş ap ı

Bak ı r sülfat

Çinko klorür

3

Demir sülfat

3

Kalay klorür

2

Krom ş ap ı

3

Potasyum bikromat

2

Sodyum klorür

3

Sodyum sülfat

3

Ş arap taşı

3 A

2 3 1 3 3 3 3 3 3 3 2 3 2 3 5 3 3 3 3 3 3 2 2 2 3

B 3 5 3 3 3 3 2 3 3 3

3 3 5 3 5 3 3 3 3 3 3 5 3 6 3 6 2 3 3 3 3 3

C 2 2 3 3 3 1 3 3 2 3 2 3 2 3 3 3 2 3 2 2 2 3 5 3 3 3 3 1 3 3 3 3 2

Çizelge 4. Sergil bitkisinden elde edilen renklerin sürtünme hasl ı k değ erleri

Mordan (%) 2

Alüminyum ş ap ı

4

Bak ı r sülfat

4

Çinko klorür

4

Demir sülfat 2-3

Kalay klorür

2-3

Krom şap ı 3-4

Potasyum bikromat

3-4

Sodyum klorür

3

Sodyum sülfat

4

Ş arap taşı

4 A 3 3 3-4 4 2 3 3-4 3-4 3-4 4 4

5 3 3 3-4 2-3 3 4 3-4 3 4 4-5

B 2 3-4 2-3 3 1-2 2 2-3 3-4 3 3 3-4 3 3 2-3 3 1-2 2-3 2-3 3 3-4 3 3-4 5 3 2-3 3-4 1 2 2 3 3 3-4 3-4

C 2 3-4 3 3 2 3 3-4 3-4 3-4 3-4 3 3 3-4 3 4 2 2-3 3 4 3-4 3 3 5 4 3 3-4 1-2 3 3 4 3 3 3

Sonuç

Tarihinin insanl ı k tarihi kadar eski oldu ğ u bilinen do ğ al boyac ı l ı k ülkemizde de bir ata sanat ı olarak uzun y ı llardan beri sürdürülmektedir. Anadolu'daki zengin bitki örtüsünün ve Türk insan ı n ı n çal ış kanl ığı n ı n bunda pay ı büyüktür.

Y ı llar boyunca çe ş itli nedenlerle önemini kaybeden do ğ al boyac ı l ı k asl ı nda tar ı mla u ğ ra ş an kesimin önemli bir yan gelir kayna ğı d ı r. Çevrede bulunan hammaddeleri, bo ş i ş gücünü, tar ı mdan arta kalan bo ş zaman ı değ er-lendirmesi aç ı s ı ndan çiftçiye, elde edilen zengin sanatsal değ erli ve otantik yap ı da ürünlerin d ış piyasalarda al ı c ı bulmas ı aç ı s ı ndan da ülke ekonomisine ve kültürel değ erlerimizin tan ı t ı lmas ı na büyük yararlar sa ğ lamaktad ı r.

Bu ara ş t ı rmada sergil (Plumbago europaea) bitkisinden kuru kay ı s ı , aç ı k k ı z ı l kahve, aç ı k sütlü kahve, deve tüyü, kimyon, aç ı k kimyon, sütlü kahve, aç ı k kuru meş e yapra ğı , me ş e palamutu, aç ı k salamura zeytin, salamura zeytin, k ı z ı l kahve, toz k ı na, kuru meş e yapra ğı , kuru ceviz kabu ğ u, hardal, aç ı k hardal, ye ş il-kahve, koyu toz k ı na, koyu deve tüyü, aç ı k kirli sar ı , kirli sar ı , koyu sar ı , koyu ayva sar ı s ı renkleri elde edilmi ş tir.

Ara ş t ı rmada elde edilen bu renklerin donuk ve pastel renk ve tonlarda oldu ğ u görülmektedir. Donuk ve pastel renk ve tonlarda boyanm ış yün hal ı iplikleri ile dokunmu ş , hal ı ve kilimlerimiz al ı c ı lar taraf ı ndan ilk s ı rada tercih edilmektedir. Bu nedenle elde edilen bu renklerin el dokusu hal ı ve kilim ipliklerinde kullan ı lmas ı uygundur.

Sergil bitkisinden % 100 oran ı nda al ı narak ve % 3 oran ı nda asit, % 2, % 3 ve % 5 oranlar ı nda materyal bölümünde belirtilen 10 adet mordan kullan ı larak; A, B, C

olmak üzere üç yöntem ile yap ı lan boyamalarda ışı k hasl ı k değ erleri 1 ile 6 aras ı nda değ i ş mektedir.

B yönteminde % 2 ve % 3 oranlar ı nda bak ı r sülfat ve % 3 oran ı nda demir sülfat kullan ı ld ığı nda 5 değ eri, % 5 oran ı nda bak ı r sülfat ve % 5 oran ı nda demir sülfat kullan ı ld ığı nda 6 değ eri en yüksek de ğ erler olarak elde edilmi ş tir. Bu yöntemde % 2, % 3 ve % 5 oranlar ı nda bak ı r sülfat ile % 3 ve % 5 oranlar ı nda demir sülfat ı n mordan olarak kullan ı lmas ı ile boyanan yün hal ı ipliklerinin, hali ve kilim dokunmas ı nda kullan ı lmas ı uygundur.

Sürtünme hasl ı k değ erleri ise 1 ile 4-5 aras ı nda değ i ş iklik göstermekle birlikte genellikle 2-3 ile 3-4 değ erleri aras ı nda bulunmu ş tur. Sürtünme hasl ı k değ erleri orta ve iyi düzeyde oldu ğ u için bu mordan ve yöntemlerle boyanan yün hal ı ipliklerinin hal ı ve kilim dokunmas ı nda kullan ı lmas ı uygundur.

Kaynaklar

Anonim, 1970. DIN 5033. Farbmesung begriffe der farbmetrik deutschland.

Anonim, 1978. Boyal ı ya da bask ı l ı tekstil mamülleri için renk hasl ığı deney metodlar ı -sürtünmeye kar şı renk hasl ığı tayini. TSE 717, Ankara.

Anonim, 1984a. Boyal ı ve bask ı l ı tekstil mamülleri için renk hasl ığı deney metodlar ı -gün i şığı na karşı renk hasl ığı tayini metodu. TSE Yay ı nlar ı . TS 867/Ekim 1983, Ankara.

Anonim, 1984b. Tekstil mamullerinin renk hasl ığı tayinlerinde lekelenmenin ve solman ı n değ erlendirilmesi için gri skalalar ı n kullanma metodlar ı . TSE Yay ı nlar ı . TS 423/Mart 1978, Ankara.

Davis, P. H., 1982. Flora of Turkey and the east aegean ı sland. Vol. 7. Edinburg University Press. Great Britain.

ET İ KAN, S. ve M. ARLI, "Sergil (Plumbago europaea) bitkisinden elde edilen renkler ve bu renklerin yün hali iplikleri üzerindeki ışı k ve sürtünme hasl ı klar ı " 101

Demiriz, A.H. 1946. Türkiye'nin boya bitkilerinden 25 bitkinin botanik özellikleri ve boyac ı l ı k bak ı m ı ndan incelenmesi. Yüksek Ziraat Enstitüsü Bitirme Tezi (Bas ı lmam ış ).

Eş berk, T. 1939. Türkiye'de Köylü El Sanatlar ı n ı n Mahiyeti Ve Ehemmiyeti. Yüksek Ziraat Enstitüsü Çal ış malar ı ndan. Say ı 44, Recep Ulusoğ lu Bas ı mevi. Ankara

Eş berk, T. 1947. Ev idaresi ve Köy Sanatlar ı . Tar ı m Bakanl ığı Neş riyat Müdürlüğ ü Genel Say ı : 649, Okul Kitaplar ı : 18, Ülkü Bas ı mevi, İ stanbul.

Eşberk, T. ve M. Harmanc ı oğ lu, 1952. Baz ı bitki boyalar ı n ı n hasl ı k dereceleri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Y ı ll ığı 4(2). S, 325-352 Ankara.

Harmanc ı oğ lu, M. 1955. Türkiye'de Bulunan Önemli Bitki Boyalar ı ndan Elde Olunan Renklerin Çe ş itli Müessirtere Karşı Yün Üzerindeki Hasl ı k Dereceleri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay ı nlar ı : 77. Ankara Üniversitesi Bas ı mevi. Ankara.