1988-2011 Döneminde Türkiye Ekonomisindeki Büyümenin

Arz Yönlü Dinamikleri: Çeyreklik ve Yıllık Bazda Analizler

Şeref Saygılı-OECD&TCMBCengiz Cihan-TCMB

24 Ekim 2011 İstanbul

Sunuş planı

• Üretim faktörlerinin gelişimi– Sermaye Stokunun Hesaplanması– Üretim Fonksiyonu kullanılarak Toplam Faktör

Verimliliği Düzeyinin Hesaplanması– Türkiye ekonomisinde potansiyel büyüme

• Büyümenin sürdürülebilirliği– İhracatın gelişimi ve göreceli durumu– İmalat sanayiin performansı– Kredilerdeki gelişmeler

Amaç

• Türkiye ekonomisinde son dönemde yaşanan değişim süreci

• Bu değişim sürecinin arz yönlü bir büyüme modeli kapsamında değerlendirilmesi

• Büyümenin temel dinamiklerindeki gelişmeler ve potansiyel büyüme

• Sürdürülebilir güçlü bir büyüme performansının sağlanabilmesi hususunda gözlemlenen tespitler (kredilerdeki gelişmeler, ihracatın gelişimi ve göreceli konumu, imalat sanayiin performansı)

Türkiye Ekonomisinde Arz Yönlü Büyüme Modeli çerçevesinde

Potansiyel Büyüme

Potansiyel Büyüme Metodolojisi-I

İmalat Sanayiinde Kapasite Kullanım Oranı (KKO)cu

İmalat Sanayiinde Çalışanların Ortalama Çalışma Saati Endeksiavhr

AKcuLavhrY

KLYA

Emeğin Üretim Esnekliği

Toplam Faktör Verimliliği (teknolojik değişim)A

Sermaye StokuK

İstihdam DüzeyiL

Milli Gelir Y

AKLY

tttDttt

tDttt

D

t

ttDtt

=

=

+*-+*=

-+-=

=

=

=

=

=

+-+=

)3()ln()1()ln(ln

)2()ln)1(ln(ln

;

)1(ln)1(lnln

22

11

aa

aa

a

aa

Potansiyel Büyüme Metodolojisi-II)4()ln()1())1(ln(ln 33

=

=

=

=

=

+*-+*-*=

*

*

1987-2010 dönemi KKO ort. ile ilgili dönemdeki en yüksek KKO’nun ortalamasıcu

İşgücüL

1987-2007 dönemindeki en düşük işsizlik oranı; yüzde 6,5nairu

İmalat Sanayiinde Çalışanların Ortalama Çalışma Saati Endeksi (1987-2010 Ort.)avhr

Potansiyel Milli GelirY

AKcuLnairuavhrY

S

t

ttStt

aa

Üretim Faktörlerinin Gelişimi:Sermaye Stoku Düzeyi_Milyar TL, 1998 fiyatlarıyla

0

50

100

150

200

250

300

350

19

88

19

89

19

90

19

91

19

92

19

93

19

94

19

95

19

96

19

97

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

0

50

100

150

200

250

300

350

19

88

Q1

19

89

Q1

19

90

Q1

19

91

Q1

19

92

Q1

19

93

Q1

19

94

Q1

19

95

Q1

19

96

Q1

19

97

Q1

19

98

Q1

19

99

Q1

20

00

Q1

20

01

Q1

20

02

Q1

20

03

Q1

20

04

Q1

20

05

Q1

20

06

Q1

20

07

Q1

20

08

Q1

20

09

Q1

20

10

Q1

20

11

Q1

Üretim Faktörlerinin Gelişimi:İstihdam ve İşgücü Düzeyi_Bin kişi

15000

17000

19000

21000

23000

25000

270001

98

8

19

89

19

90

19

91

19

92

19

93

19

94

19

95

19

96

19

97

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

İstihdam Düzeyiİşgücü Düzeyi

Üretim Faktörlerinin Gelişimi:Sermaye & İşgücü Verimliliği ile Sermaye Hasıla Oranı

2.0

2.1

2.2

2.3

2.4

2.5

2.6

2.7

2.8

2.9

19

88

19

89

19

90

19

91

19

92

19

93

19

94

19

95

19

96

19

97

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

Sermaye-Hasıla Oranı

2000

2500

3000

3500

4000

4500

5000

5500

0.3

0.35

0.4

0.45

0.5

0.55

0.6

0.65

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Sermaye Verimliliği İşgücü Verimliliği (sağ eksen)

Üretim Faktörlerinin Gelişimi: Toplam Faktör Verimliliği

10.010.210.410.610.811.011.211.411.611.812.0

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

TFV Düzeyi

2.60

2.65

2.70

2.75

2.80

2.85

2.90

2.95

3.00

3.05

1988

Q1

1989

Q1

1990

Q1

1991

Q1

1992

Q1

1993

Q1

1994

Q1

1995

Q1

1996

Q1

1997

Q1

1998

Q1

1999

Q1

2000

Q1

2001

Q1

2002

Q1

2003

Q1

2004

Q1

2005

Q1

2006

Q1

2007

Q1

2008

Q1

2009

Q1

2010

Q1

2011

Q1

TFV_Üç aylık bazda

Türkiye Ekonomisinde Gerçekleşen&Potansiyel Büyüme (yıllık ve üç aylık bazda)

-8.0

-6.0

-4.0

-2.0

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

Yıllık bazda Y* büyümesi Yıllık bazda Y büyümesi-20.00

-15.00

-10.00

-5.00

0.00

5.00

10.00

15.00

1989

Q119

89Q4

1990

Q319

91Q2

1992

Q119

92Q4

1993

Q319

94Q2

1995

Q119

95Q4

1996

Q319

97Q2

1998

Q119

98Q4

1999

Q320

00Q2

2001

Q120

01Q4

2002

Q320

03Q2

2004

Q120

04Q4

2005

Q320

06Q2

2007

Q120

07Q4

2008

Q320

09Q2

2010

Q120

10Q4

Üç aylık bazda Y* büyümesi Üç aylık bazda Y büyümesi

Türkiye Ekonomisinde Büyümenin Dinamikleri

• Potansiyel Büyüme:

• Büyümenin Kaynakları:

Potansiyel Büyüme Gerçekleşen Büyüme1989-2010 4.0 4.01989-2000 3.6 3.92002-2010 4.6 5.12002-2008 4.9 5.92009-2010 3.6 2.1Not: Üretim Fonksiyonu tahminlerinde α(L) 0,3447 tahmin edilmiştir.

Potansiyel Büyüme Gerçekleşen Büyüme1989Q1-2011Q2 4.1 4.21989Q1-2000Q4 3.7 4.12002Q1-2011Q2 4.7 5.42002Q1-2008Q4 4.9 6.02009Q1-2011Q2 4.1 3.8Not: Üretim Fonksiyonu tahminlerinde α(L) 0,3454 tahmin edilmiştir.

Gerçekleşen Büyüme Sermaye Stoku İstihdam TFV1989-2010 3.84 3.18 0.49 0.17

82.7 12.8 4.51989-2000 3.83 3.36 0.54 -0.07

87.6 14.1 -1.82002-2010 4.97 3.70 0.58 0.70

74.3 11.6 14.1Not: Üretim Fonksiyonu tahminlerinde α(L) 0,345 tahmin edilmiştir.

Potansiyel Büyümenin Arttırılması ve Sürdürülebilirliği

Potansiyel Büyüme-Sanayi İlişkisi

• Türkiye ekonomisinde potansiyel büyümenin gelişimi açısından sanayi stratejik öneme sahiptir.

• Türkiye ekonomisinde kritik düzeyde tasarruf açığı söz konusudur.

• Üretim süreçlerinde ithalata bağımlılık giderek artmaktadır. Özellikle dış ticarette yaşanan sektörel değişim süreci, üretim yapılarının küresel ağlara entegre olmasıyla bu süreci daha fazla yoğunlaştırmıştır.

Potansiyel Büyüme-Sanayi İlişkisi

• Türkiye ekonomisinin dinamik yapısı (genç nüfus, üretim yapılarındaki hızlı dönüşüm, küreselleşme süreci) ve yakınsama motivasyonu yüksek büyüme oranlarını beraberinde getirmektedir.

• Ancak, yurtiçi tasarrufların yeterli düzeylerde bulunmaması büyümenin dış kaynakla finanse edilmesine neden olmaktadır.

• Dolayısıyla, Türkiye ekonomisinde cari işlemler açığının sürdürülebilirliği hususu önemini her geçen gün artırmaktadır.

Sanayinin önemi• Sanayiin ekonominin merkezinde yer alması ve

tarım ve hizmetler sektörleriyle ileri-geri bağları

• Sanayi-verimlilik ilişkisi

• Teknolojik değişimle olan yakın ilişkisi (embodied technical change)

• Küresel rekabetin kıyasıya yaşandığı alanlara konu olması (tradable sectors)

Potansiyel Büyüme ile İmalat Sanayiin Katma Değer içindeki Payı

1.5

2.5

3.5

4.5

5.5

6.5

7.5

15.016.017.018.019.020.021.022.023.024.025.0

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

İmalat Sanayi-GSYH Oranı (%) Potansiyel Büyüme (%)_Sağ eksen

İmalat Sanayii & İhracat İlişkisi -Türkiye

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

İmalat Sanayi-GSYH Oranı (%)

-10.0

-5.0

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

İhracat Miktar Endeksi Artışı İmalat Sanayii Büyümesi

0.0

50.0

100.0

150.0

200.0

250.0

300.0

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

2003=100 İhracat Miktar Endeksi 2003=100 İmalat Sanayi Endeksi2003=100 İhracat Hacmi Endeksi

İmalat Sanayii & İhracat İlişkisi-Ülke Kıyaslamaları

51015202530354045

1965

1967

1969

1971

1973

1975

1977

1979

1981

1983

1985

1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

İmalat Sanayii/GSYH (%)- Başarılı ve Başarısız Ülkeler

G. Kore Türkiye Çinİspanya Portekiz Yunanistan

10

15

20

25

30

1965

1967

1969

1971

1973

1975

1977

1979

1981

1983

1985

1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

İmalat Sanayii/GSYH (%)- Dünya ve Türkiye

Üst-Orta Gelirli Türkiye

10

15

20

25

30

35

19

80

19

82

19

84

19

86

19

88

19

90

19

92

19

94

19

96

19

98

20

00

20

02

20

04

20

06

20

08

İmalat Sanayii/GSYH (%)- AB ve Türkiye

Türkiye Avrupa Birliği Almanyaİsveç Macaristan Çek Cumhuriyeti

İhracat Artışı – Büyüme İlişkisi

İhracat Artışı (%)Çin Hindistan G. Kore Türkiye

1999-2010 19.7 11.9 12.0 9.81999-2002 17.8 15.2 11.0 12.02003-2006 29.4 12.9 15.6 13.32007-2010 12.0 7.5 9.3 4.1Kaynak: WDI (2011)

-20.0

-10.0

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

İhracat Artışı (%)

Çin Hindistan G. Kore Türkiye

-10.0

-5.0

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Büyüme Oranı (%)

Çin Hindistan G. Kore Türkiye

Büyüme Oranı (%)Çin Hindistan G. Kore Türkiye

1999-2010 10.1 7.4 5.0 3.61999-2002 8.4 5.1 7.3 1.02003-2006 11.0 8.8 4.1 7.52007-2010 10.8 8.4 3.5 2.4Kaynak: WDI (2011)

Sanayideki dönüşüm süreci

• Ekonomideki dual yapı: Başarılı olanlar vs. Başarısızlar -Başarılılar: Küresel Üretim Zinciri içinde yer alanlar (Tüm imalat sektörlerinde başarılı firmalar vardır).

• Bu firmalara destek sağlayan sınırlı sayıda alt tedarikçi firmalarda bulunuyor.

• Dolayısıyla ana-yan sanayii bağıntısı zayıflıyor. • Ayrıca, küresel oyun içinde yer alan firmaların

bölgesel bir odaklanmaya sahip olduğu görülüyor (Antep-Denizli-Kayseri-Çorum gibi iller; İstanbul-Bursa-İzmit-Sakarya-İzmir dışında).

Hammadde ve Malzeme Kullanımında Yerli Payının 2002-2007 Dönemindeki Gelişimine Yönelik Firmaların Değerlendirmesi

42,838,6

10,314,2

46,947,2

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

Yüzde

Azaldı Arttı Değişmedi

Firma Değerlendirmesi Finansal Tablolar

Faaliyetin Bir Bölümünün Devredildiği Yan Sanayi (%)

50,8

27,9

21,3

0

10

20

30

40

50

60

Sadece Yerli Sadece Yabancı Yerli ve Yabancı

Türkiye ekonomisindeki değişim süreci

• Sanayi sektörlerinden Hizmetler sektörlerine doğru bir kayış söz konusudur (yatay değişim).

• Sanayi sektörlerinde düşük katma değerli alanlardan yüsek katma değere doğru bir kayış da oldu (dikey değişim).

• Ancak burada dikkat çekici nokta, özellikle son dönemde ticaret, konut gibi alanlara sanayiden geçişin daha ağırlıklı olmasıdır. Örneğin, sanayinin GDP’deki payı azalırken hizmetlerin payı giderek artarken; potansiyel büyüme oranı yüzde 5’in üstüne çıkamamaktadır.

Uzun Dönemli Büyüme Performansı (%)

4

4,2

4,4

4,6

4,8

5

5,2

1960-2010 1970-2010 1980-2010 1990-2010 2000-20101950-2010

Yurtiçi tasarrufların gelişimi

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Toplam Yurtiçi Tasarruflar-GSYH Oranı (%)

Harcamalar yönünden GSYH

75

77

79

81

83

85

87

10

12

14

16

18

20

22

24

26

28

30

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

-ilk y

arı

Milli Gelirin Başlıca Talep Unsurları (GSYH'ya Oran, %)

Tüketim (toplam)-Sağ Eksen Yatırım İhracat

-35

-30

-25

-20

-15

-10

-5

0

510

12

14

16

18

20

22

24

26

28

30

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

-ilk y

arı

Milli Gelir ve Dış Ticaret (GSYH'ya Oran, %)

Net Dış Ticaret- Sağ Eksen İhracat İthalat- Sağ Eksen

Kredilerdeki gelişmeler

16.3 16.016.5 14.3

10.2 11.514.8

19.0

23.226.4

29.132.1

39.5

43.6

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

35.0

40.0

45.0

50.0

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

-ilk ya

ri

Bankacılık Sektörü Toplam Kredi Hacmi/GSYH (%)

4.0

2.0 1.9

2.9

4.8

7.1

9.0

11.012.1

13.4

15.416.8

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

14.0

16.0

18.0

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

-ilk ya

ri

Tüketici Kredileri/GSYH (%)

Genel değerlendirme• Türkiye ekonomisi son dönemde yüksek oranlı büyüme performansı

sergilemiştir. Büyümenin kaynaklarına bakıldığında son dönemde TFV’nin katkısının yüzde 15’ler düzeyinde olduğu, potansiyel büyüme oranının da yüzde 4,5-5 aralığında tahmin edilmektedir.

• Bu çerçevede, potansiyel büyüme oranında güçlü ve sürdürülebilir bir ivmelenme görülmemektedir.

• İhracat artışı geçmiş döneme kıyasla ciddi düzeylerde artmıştır. Ancak, söz konusu artışta fiyat etkisinin de bulunduğu vurgulanmalıdır.

• İhracata dayalı büyüme stratejisini benimseyen Asya ülkeleriyle kıyaslandığında göreli olarak bu ülkelere göre zayıf kalındığıda görülmektedir.

Genel değerlendirme

• Diğer taraftan genç bir nüfusa sahip olunması, finansal sistemin sağlam yapısı (kredilerin milli gelir içirisindeki payı diğer ülkelere kıyasla oldukça düşük), Türkiye’nin gelecek döneme ilişkin temel bazı avantajları bulunduğunu da ortaya koymaktadır.

• Ancak, imalat sanayiin toplam katma değer içindeki payının düşüş trendinde olması, üretim süreçlerinde ithal aramalı kullanımının artması, imalat sanayii sektörlerinde ana-yan sanayii bağının göreceli olarak zayıflaması gelecek döneme ilişkin olarak potansiyel büyümenin sürdürülebilirliği açısından muhtemel risk unsurlarıdır.

Genel değerlendirme• Türkiye ekonomisi, özellikle yakın dönem büyümesinde,

arz gelişiminden ziyade talep gelişmelerine duyarlı bir yapı göstermektedir.

• Türkiye ekonomisi olumlu gelişmelere karşın orta-uzun dönemde potansiyel büyüme oranının güçlendiğini söylemek güçtür. Burada, son dönemde sanayinin gerek dış pazarlarda gerekse ekonomi geneli içindeki ağırlığının düşüş trendi içinde olduğu gözlemlenmektedir.

• Gelecek dönemde sağlıklı ve sürdürülebilir bir büyüme performansının sağlanabilmesi sanayi sektöründe yapılacak mikro düzenlemelerle yakın ilişkilidir.