Seminarski rad

POJAVA,RAZVOJ I ULOGA NOVCA U SAVREMENOJ PRIVREDI

Novac je društvena pojava veoma starog porekla,nastala na određenom stepenu istorijskog razvitka ljudskog društva. U početku se novac pojavio da bi olakšao proces razmene proizvoda i da bi taj proces usavršio, podigao na viši nivo.Međutim, u toku istorijskog razvitka novac je počeo da vrši i druge funkcije, počeo je da postaje samostalna sila sa povratnim dejstvom na ekonomsku bazu iz koje je inače postao, koja ga je i izdigla na pijedestal ekonomskih zbivanja.Nastao je i razvijao se sa nastankom i razvojem tržišta, takođe i nastankom i razvojem robne proizvodnje. Novac je doveo i do zaoštravanja društvenih protivurečnosti, naročito između individualnog i društvenog karaktera rada, kao i između upotrebne vrednosti.Najznačajnije funkcije novca su mera vrednosti, sredstvo prometa, novac kao blago i novac kao svetski novac.

POJAVA NOVCA

Kao što je poznato, bilo je perioda u istoriji kada nije bilo novca i kada o novcu nije moglo ni da se govori. Sa razvojem proizvodnih snaga društva pojavio se i novac, tako da slobodno možemo reći da je novac i kulturna pojava, pa se kao razlog navodi činjenica da novac nije prirodna pojava, te nije ni određen svojim prirodnim osobinama, več kulturna pojava nastala iz određenih čovekovih potreba, kao što nastaju i umetnička dela kojima sam čovek daje određeno „značenje“ i „važenje“. Ukoliko pojavu novca posmatramo sa ekonomskog stanovišta i pokušamo da objasnimo šta predstavlja novac u ekonomskom smislu, onda ćemo odmah utvrditi da se novcem kupuju različite stvari za ljudsku upotrebu, a to znači da se pomoću novca vrši razmena ekonomskih dobara. Ono što još možemo utvrditi, to je činjenica da sa podelom rada u društvu čovek ne proizvodi sve što mu je potrebno za život, već samo jednu vrstu proizvoda od više stotina koje svakodnevno upotrebljava.S obzirom na tu činjenicu, čovek je prinuđen da tu vrstu proizvoda koju proizvodi, prodaje na tržištu za novac, kako bi pomoću novca kupio razne druge proizvode koji su mu potrebni za život.Očigledno je da se pomoću novca vrši razmena ekonomskih dobara, a čim postoji razmena postoji i tržište.Međutim, ne znači da se sa pojavom tržišta javlja i novac, jer je poznato da je postojala i naturalana razmena – roba za robu, a tu nije bio potreban novac. Sa razvojem naturalne privrede razvila se i novčana privreda posredna razmena robe, roba se prodaje za novac, pa se tim novcem kupuje druga roba. Proizilazi da je novac pojava novčane tržišne privrede, gde se vrši posredna razmena robe. Tako dolazimo do poznate Marksove formule – R1-N-R2 – odnosno, do saznanja da se akt neposredne razmene razdvojio na dva dela: na akt prodaje i akt kupovine. U pojavi novca ovo je veoma značajan trenutak za razumevanje njegove celokupne suštine. Sada kad neko nešto proda ne mora istovremeno za taj novac da kupi neku drugu robu, več može novac zadržati izvesno vreme, pa tek kasnije da kupi ono što mubude bilo potrebno.Tu očigledno novac može biti uzrok oređenog zastoja u procesu razmene, jer neko može prodati robu, a da za dobijeni novac ne kupi drugu robu, već novac zadrži u svom dzepu,

1

Seminarski rad

što može dovesti do ozbiljnih poremećaja u procesu razmene robe.Naime, nadovezuje se i pitanje poverenja u novac, jer onaj koji odlaže kupovinu znači da ima poverenje u novac da za njega kasnije može kupiti neku drugu robu bez ikakve bojazni da će pretrpeti neku štetu. Odmah, u prvim danima začetka pojave novca, bilo je prisutno pitanje povenja u novac, pa je kao takvo prisutno i da-nas, a biće značajno sve dotle dok postoji novac kao sredstvo razmene robe. Novac iskovan od zlata, koji je imao punu materijalnu vrednost, kovan je samo zato da bi se imalo poverenja u njega, da bi se tačno i sigurno garantovala vrednost zlatnika, odnosno,da sadržina zlata u jednom zlatniku odgovara broju novčanih jedinica koje su označene na samom zlatniku.Poverenje koje su ljudi imali u novac je sasvim razumljivo kada je upitanju novac pune materijalne vrednosti. I posle prestanka važenja određenih komada zlatnog novca, kao sredstva razmene, ipak ostaje materijalna vrednost same zlatne supstance. Tako imamo danas situaciju da ni u jednoj zemlji sveta zlatnici ne funkcionišu kao sredstva razmene, ali su ipak zadržali svoju materijalnu vrednost i ljudi ih i danas vrlo rado kupuju. Poverenje ljudi da će za određenu svotu novca moći da kupe određenu količinu proizvoda daje vrednost papirnom novcu.Jedino društveno koristan ljudski rad može da stvara vrednost. Pošto je taj rad sadržan u raznim proizvodima, i pošto se ti proizvodi mogu dobiti za određene novčane jedinice, to i novac ima određenu vrednost za čoveka, jer pomoću njega može razmeniti svoj rad za proizvode rada drugih ljudi. Privid novčane moči izaziva velike dileme i rasprave, te se veoma često u ozbiljnijim naučnim i stručnim raspravama gube iz vida ostale realne, ekonomske kategorije, koje u stvari stoje iza novca i koje predstavljaju faktički njegovu suštinu.U Prilogu kritici političke ekonomije Marks je istakao da „glavna teškoća u analizi novca savladana je čim se shvati njegovo poreklo iz same robe“.Ako shvatimo zašto je i kako došlo do pojave novca, odakle on vuče svoje poreklo, onda je mnogo sigurnije da ćemo doći do is-pravnih i egzaktnijih zaključaka u našim analizama. Novac ovakav kakav je danas, ima povratno dejstvo na ekonomsku bazu, na privredu.Zavisno od toga kako se upravlja novcem, to dejstvo može biti pozitivno i negativno.

RAZVOJ NOVCA KROZ ISTORIJU

Naziv novca potiče od latinske reči „pecunia“ što je označavala bogatstvo, a kasnije i novac. Sam koren reči potiče od reči „pecus“ što znači stoka. Stoka se upotrebljavala kao sredstvo razmene u primitivnim zajednicama stočarskih naroda. Neka nomadska plemena su upotrebljavala kožu kao sredstvo razmene dobara.U istoriji su zabeleženi raznovrsni i veoma interesantni predmeti koji su služili kao sredstvo razmene. Sve su to u stvari prvobitni i primitivni oblici novca. Sa razvojem rudarstva i otkrivanjem osobina različitih metala, došlo se do saznanja da su metali veoma pogodni da služe kao sredstvo razmene. U početku su se naročito koristili komadi gvožđa kao sredstvo razmene dobara.Kasnije je gvožđe potisnuto od strane bakra, tako da su u velikoj I masovnoj upotrebi

2

Seminarski rad

bili komadi novca od bakra. Na kraju svi ti metali istisnuti su iz prometa i ustupili su mesto plemenitim metalima, kao što su zlato i srebro, koji su se zadržali veoma dugo u funkciji novca. Prema istorijskim zapisima kao sredstvo razmene upotrebljavalo se srebro, bakar i zlato skoro četiri hiljade godina. Veoma je interesantno kazivanje Herodota, koga mnogi nazivaju „ocem istorije“, a koji o starim Liđanima, između ostalog kaže: „Ovi su se, koliko mi je poznato, prvi na svetu počeli baviti trgovinom,i prvi su upotrebljavali i kovali zlatni i srebrni novac“.Ako bi se držali ovog podatka, znači da se prvi kovani novac od zlata I srebra pojavio još u VIII veku pre naše ere. Po nekim podacima i tvrdnjama kovani novac se upotrebljavao u Indiji stotinu godina pre nego u Lidiji. Isto tako je poznato da se kovani novac snažnorazvio u grčkim gradovima, grčkim naseljima i u Italiji. Po Herodotu se sa pojavom novca pojavila i trgovina, odnosno Liđani su prvi narod na svetu koji se počeo baviti trgovinom, pa je sasvim razumljivo što su prvi počeli da kuju i upotrebljavaju novac od zlata i srebra. To znači da je Jelada kolevka trgovine i kovanog metalnog novca. Zahvaljujući pre svega svojim prirodnim osobinama zlato i srebro su se dugi niz godina nalazili u funkciji novca, odnosno veoma dugo su se održavali kao sredstvorazmene. Postojanost, kovnost, trajnost, zamjenljivost, laka deljivost, laka prenošljivost i njihova retkost su prirodne osobine koje poseduju plemeniti metali i koje su u velikoj meri doprinele da se kroz istoriju održe tako dugo u funkciji novca.Najvažniji oblici novca u istoriji civilizovanih naroda su metalni novac, novčanica i žiralni novac.

METALNI NOVAC

Najstariji način plaćanja metalnim novcem naziva se pensatorno plaćanje. On se sastojao u tome što su sami metali bili novac, pa se prilikom svakog plaćanja morala da odmerava količina dotičnog metala. Tako imamo izraz funta koji označava određenu težinu metala (1 funta = 453,592 grama). Ovakav način plaćanja je usvakodnevnoj praksi nailazio na prilične teškoće, jer se prilikom svakog plaćanja moralo vršiti mjerenje, provjeravati kakvoća i finoća metala itd. Zato su se u praksi počeli pojavljivati komadi metala na kojima su bili utisnuti žigovi koji su označavali količinu, finoću i sl. Ovi su se komadi upotrebljavali mnogo lakše u prometu, jer su sve više počeli da se primaju bez posebne provjere njihove količine i kakvoće, tako da su potrebama prometa mnogo više odgovarali. Ovi komadi metala počeli su da se oblikuju, da se iskivaju u različitim oblicima, ali uvijek sa naznakom njihove sadržine, odnosno vrijednosti. Tako se počelo razvijati kovanje novca od različitih metala, a naročito od plemenitih metala. Novac se nije mogao kovati od čistog zlata, jer je poznato da je zlato mekano i lako savitljivo. Zato se prilikom kovanja zlatnog novca uvijek zlatu dodavao neki tvrđi, neplemeniti metal. Pri tome je odnos između

3

Seminarski rad

zlata i neplemenitog metala bio tačno utvrđivan, a kasnije je taj odnos i tipiziran. U većini zemalja se zakonom određuje koliko zlata mora da sadrži svaka novčana jedinica, pa se tako kovao novac i primao u prometu sa velikom sigurnošću i povjerenjem. I ovaj novi novčani oblik je rezultat razvoja i potreba robnog prometa, jer je pensatorno plaćanje zaista u velikoj mjeri otežavalo robni promet, odnosno plaćanje. Svakodnevna upotreba ovog novca dovodila je do toga da se materijalna supstanca – zlato, sve viiše trošilo habanjem novca, tako da se označena količina plemenitog metala faktički smanjila. Ovo smanjenje je vršeno če sto i od samih valdara koji su kovali novac, jer su dio plemenitih metala počeli upotrebljavati za nakit, ukrase na dvorovima itd. Krivotvorenje novca je stara pojava. Tvrdi se da je Polikrat još 540. godine pr. n.e. podvalio Spartancima novcem napravljenim od lažnog zlata. Isto tako, u istoriji imamo dosta primjera smanjivanja količine plemenitog metala u novčanoj jedinici. Istorija razvoja novčanog sistema staroga Rima karakteriše se neprestanim i upornim smanjivanjem kvaliteta kovanog novca. Tokom vremena došlo je do toga da je Rimsko carstvo stvarno prešlo sa zlatnog i srebrnog standarda na bakarni standard. Zbog toga postoji tvrdnja da je upropašćavanje kvaliteta novca bilo uzrok propasti Rima, što je svakako pretjerano. Stari Grci su se odupirali pojavi krivotvorenja novca, jer su shvatili da je to podvala čiji je uspjeh kraktotrajan, koja se na kraju okrene protiv samog krivotvorca i lupi ga poglavi, i da je čestitost, ako ništa drugo, barem dobra komercijalna politika. U našoj privrednoj istoriji, takođe imamo primjere kvarenja novca. „Te promjene u realnoj vrijednosti novca putem smanjivanja procenta plemenitog metala služile su kao sredstvo, kojim su vladaoci i veliki feudalci dolazili do ogromnih prihoda. Poznati su vratolomni valutarni eksperimenti kralja Dragutina, zbog kojih je u krajnjoj liniji narod najviše patio“.Na ovaj način se novčana jedinica počela osamostaljivati od novčane materije. U prometu je fungirala jedna „funta“ ili jedna „rublja“ kao sredstvo razmjene, a nije provjeravana više i njena stvarna sadržina. Tako se od pensatornog prešlo na numeričko plaćanje.

NOVČANICE

Praktične potrebe bržeg i efikasnijeg odvijanja procesa razmjene dovele su do pojave kovanog novca. Svakodnevna upotreba kovanog novca i dalji razvoj procesa razmjene, doveli su do toga da se javio niz problema i oko kovanja novca i u vezi sa njegovom upotrebom. Pojavili su se problemi u vezi sa kovanjem sitnih komada novca, kao i u vezi sa kovanjem krupnijih iznosa. Sa razvojem trgovine pojavljuje se problem prenosa gotovog novca iz jednog mjesta u drugo, kao što je mogućnost pljačke, razbojništva na drumovina itd. Kovani novac se u prometu troši, haba, te gubi od svoje materijalne vrijednoti. Zato su se pojavile obveznice koje su glasile na iznose gotovog novca i koje su se odmah mogle zamijeniti za gotov novac, I to u onom iznosu u kojem je glasila obveznica. Ove

4

Seminarski rad

obveznice su se sve više počele primati u prometu za razna plaćanja, tako su se pojavile prve novčanice. Početak izdavanja novčanica, nalazimo u praksi Londonskih zlatara, koji su uživali veliko povjerenje javnosti. Kod njih su pojedinci polagali gotov novac i od njih dobijali priznanice na položene sume. Ove potvrde davale su pravo njihovom imaocu da od zlatara podigne iznos na koji je priznanica glasila. Ove priznanice poznate su u istoriji pod imenom certifikati. One su se primale u prometu kao sredstvo plaćanja, bile su veoma podesne u tehničkom smislu plaćanja, pa su počele veoma rado da se primaju umesto gotovog, kovanog novca. S pravnog stanovišta to su ustvari bile potvrde o depozitu kovanog novca u određenom iznosu. Trgovac kada bi polazio na put, deponovao je kod zlatara izvjesnu sumu novca u svojoj valuti, a ovaj bi mu dao uputnicu na svog kolegu da mu ovaj isplati odgovarajuću vriednost u tamošnjoj valuti. Te mjenice su zlatari međusobno prebijali putem neke vrste kliringa. Tako su se u XVI veku razvile privatne bankarske kuće, kao što su Mediči, Peruci i kasnije Rotšildi. U novijoj monetarnoj istoriji ove obveznice poznate su pod imenom gold certificates – zlatni certifikat, koji je izdavalo Ministarstvo finansija SAD-a svakom onom ko položi određenu količinu zlatnika. Uvođenjem certifikata u velikoj mjeri se poboljšala i olakšala tehnička strana plaćanja, što je robni promet veoma rado prihvatio. Sve više se prilikom plaćanja upotrebljavaju ove potvrde umjesto kovanog novca, ali se sve manje vraćaju depozitaru radi podizanja gotovog novca, tako da je kovani novac sve više ležao u kasama zlatara, a oni su za to čuvanje novca naplaćivali izvjesnu naknadu. Praksa je pokazala da je to dosta neracionalno i za depozitara i za deponenta. Zlatari su očigledno mogli ove potvrde – certifikate, izdavati i preko iznosa položenog novca, jer su uvidjeli da najveći dio deponovanog novca leži u njihovim kasama neiskorišćen. Zato su počeli izdavati ove certifikate i onima koji nisu položili u depozit gotov novac, ali su im zato naplaćivali izvjestan procenat od vrijednosti certifikata. Zlatari su sada imali računa da onima koji deponuju gotov novac plaćaju izvesnu kamatu, jer su od onih kojima su izdavali certifikate bez deponovanog novca naplaćivali kamatu. Sve dok je trajalo povjerenje u izdavaoca ovih potvrda, one su nesmetano cirkulisale u robnom prometu. Sada na potvrdama nije više stajalo da je zlatar primio određeni iznos gotovog, kovanog novca, već tekst koji je otprilike glasio ovako: „Donosiocu ove potvrde isplatiću 20 funti u kovanom zlatu“. Ovo je već nešto sasvim drugo od one prvobitne potvrde, gdje je on izjavljivao da je primio određenu količinu gotovog novca. Tako se došlo do jednog novog kvaliteta, potvrda je postala sada obveznica, i od certifikata su postale banknote. Riječ banknota pojavila se zato što su se ovim poslovima počele baviti banke, pa su i dobile ime bankovne note ili banknote. Prve banke pojavile su se u Italiji, čije su državice postale centri tadašnje međunarodne trgovine. Prva banka poznata u istoriji bankarstva jeste Kaza di Sant Đorđo u Đenovi osnovana 1407. godine. Kasnije su slične banke osnovane u Marselju, Veneciji,

5

Seminarski rad

Hamburgu i Nirnbergu, i one su organizovale žiro promet po računima svojih klijenata. Očigledno je da i u ekonomskom smislu dolazi do znatnih promjena i novih kvaliteta. Naime, s obzirom na mogućnost i praksu da se sada izdaju banknote kao surogani novca i preko stvarno prisutnog kovanog novca u bankama, to dovodi do povećanog novčanog opticaja, jer pored gotovog novca i certifikata, u prometu se nalaze i banknote koje sasvim ravnopravno sa pravim novcem vrše funkciju sredstva plaćanja, odnosno funkciju pravnog novca. Baš zbog ove činjenice da izdavanje banknota znači stvaranje novih oblika novca, država je sve više pokazivala interesovanje za ovaj posao, tako da je izdavanje banknota podvrgnuto regulisanju od strane države. Pojavile su se tzv. privilegovane banke koje su bile ovlašćene od strane države da mogu izdavati banknote. Kasnije je država ovu privilegiju i ovo pravo prenijela na jednu banku, i tako je stvorena emisiona ili centralna banka.

ŽIRALNI NOVAC

Pojava i stvaranje žiralnog novca ima sličnu genezu kao i pojava banknota. Kao što su zlatari primali na čuvanje zlatnike, pa na osnovu toga izdavali banknote, tako su sada bankari primali na čuvanje banknote, pa na osnovu toga odobravali određenei znose svojim klijentima u bančinim knjigama. Banke su počele da vrše ustvari blagajničku službu za račun svojih mušterija, jer su im naračunima odobravali sve iznose primljene u njihovu korist, a sve isplate koje izvrše po njihovom nalogu knjižili su na teret računa klijenata. Gotovina se vrlo rijetko upotrebljavala, jer su se isplate i uplate obično vršile između lica koja su imala svoje račune kod banaka, tako da se samo preknjižavalo sa računa na račun. Tako je najveći dio položene gotovine kod banke ležao godinama neiskorišćen. Interesantan je primer Hamburške žiro banke (1619) koja je vodila račune svojih klijenata u jednoj imaginarnoj novčanoj jedinici zvanoj „mark-banko, izražavajući u njoj vrijednost raznih vrsta kod nje deponovanih moneta. Na taj način vršena su plaćanja prostim virmanisanjem sa računa na račun I tako se štedjelo u vremenu i troškovima. Kao što vidimo banke su u početku bile ustanove platnog prometa, a ne kreditne ustanove. Kasnije, dugogodišnjom praksom, bankarima je postalo jasno da jedan dio gotovine mogu pozajmiti i drugim zajmotražiocima, kojih je uvijek bilo dovoljno pa i na pretek. Zajmove su odobravali obično onim licima koja su se bavila trgovinom, koja su bila vlasnici nekih radionica, kojima su takođe odobravali u svojim knjigama određene iznose, koji su ovim licima služili za određena plaćanja obaveza iz poslovnih odnosa, tako da je i tu bila mala upotreba gotovog novca. Ova potraživanja u bančinim knjigama, koja se stvaraju odobravanjem kredita komintentima nazivaju se žiralni novac.

6

Seminarski rad

Žiralni novac su znači novčana potraživanja po viđenju kod banaka, kojima korisnici kredita slobodno raspolažu i vrše razna plaćanja. Odobravanje kredita i stvaranje obaveza od strane banke prema samoj sebi nije bilo neograničeno. Jedan dio tako stvorenog novca morao je biti pokriven u vidu gotovine u bančinim kasama. Banke su morale voditi računa da jedan dio žiralnog novca moraju izmiriti u obliku gotovog novca, u obliku banknota, jer će se jedan dio odobrenih kredita koristi i u obliku podizanja gotovine kod banke. Sa odobrenim iznosom kredita dužnici slobodno raspolažu i mogu ga upotrijebiti prema svojim potrebama. Zato banke moraju voditi računa o tzv. likvidnosti, da svakog trenutka mogu odgovoriti svojim obavezama. Na osnovu dugogogodišnjeg iskustva bankari su došli do saznanja koji dio žiralnog novca moraju držati u obliku gotovine u svojim kasama, odnosno koji procenat od ukupno stvorenog i odobrenog žiralnog novca.

POREKLO I SUŠTINA NOVCA

S obzirom da je u ekonomskoj nauci bilo mnogo kontroverznih mišljenja o porijeklu i suštini novca, a ima ih i danas, smatramo da u proučavanju ovog pitanja treba poći od Marksove analize pojma i oblika vrijednosti, počev od najprostijeg, pojedinačnog ili slučajnog oblika pa sve do „blještavog novčanog oblika“. Kao što je poznato, evoluciju oblika vrijednosti Marks je počeo prostim ili slučajnim oblikom vrijednosti u kome se neka konkretna roba jedne vrste nalazi prema samo jednoj jedinoj robi druge vrste. Tako, na primjer, h robe A = u robe B, odnosno h robe A vrijedi koliko I u robe B, ili 10 metara štofa vrijedi koliko i jedan kaput. U ovom prostom obliku vrijednosti nalazi se tajna svih ostalih oblika, pa i novčanog oblika vrijednosti. Ove dvije različite robe, u našem primjeru štof i kaput, igraju ovdje dvije očigledno različite uloge: prva roba izražava svoju vrijednost u drugoj robi, dok druga roba služi kao material za izražavanje vrednosti prve robe. Prva roba igra aktivnu ulogu, i zbog te svoje aktivne uloge njena vrijednost predstavlja se kao relativna vrijednost, odnosno nalazi se u relativnom obliku vrijednosti, dok druga roba, koja ima pasivnu ulogu, funkcioniše kao ekvivalent, odnosno nalazi se u obliku ekvivalenta. Oba ova oblika vrijednosti su nerazdvojni i uslovljavaju jedan drugog, ali su istovremeno i dvije suprotne krajnosti i uzajamno se isključuju, jer jedna ista roba ne može se istovremeno javiti u oba ova oblika.Razvojem tržišta i procesa razmjene proizvoda, pojedinačni ili prost oblik vrijednosti postaje potpuniji, i to tako što se roba kojoj treba izraziti vrijednost, u našem slučaju roba A, sada sučeljava sa više različitih roba koje igraju ulogu ekvivalenta. Tako imao da h robe A = u robe B, ili z robe C, ili = v robe D itd., pa umjesto prostog ili slučajnog oblika vrijednosti dolazimo do potpunog ili razvijenog oblika vrijednosti. Sada imamo da se vrijednost robe A izražava ne samo u jednoj robi, već u bezbroj drugih roba, tako da svaka druga roba predstavlja ogledalo vrijednosti robe A. Sve ostale robe, u odnosu na robu A, igraju ulogu ekvivalenta. Ovaj oblik vrijednosti ne predstavlja veliki napredak u smislu širenja i razvijanja procesa razmjene proizvoda, ali ipak stvara uslove za dalji napredak, za sledeči kvalitativan skok. Tokom vremena svakodnevna praksa počinje da izbacuje samo jednu robu za koju vlasnici ostalih roba žele da razmjenjuju svoje proizvode. Tako se postepeno stvara navika i uvodi praksa da se vrijednost svih ostalih roba počinje izražavati vrijednošću jedne jedine robe, u našem slučaju robe A. Sada imamo obrnut red našeg predhodno navedenog obrasca: u robe B =, z robe C =, v robe D = h

7

Seminarski rad

robe A, tako dolazimo do opšteg oblika vrijednosti koji ima sasvim nove kvalitete u procesu razmjene. „Sada robe predstavljaju svoje vrije dnosti prvo prosto, jer jednom jedinom robom, a drugo jedinstveno, jer istom robom. Njihov oblik vrijednosti prost je i zajednički, a stoga i opšti“. Kod ovog oblika vrijednosti vidimo da je pojedinačni ekvivalent postao opšti, dok smo kod prostog oblika vrijednosti imali da se proizvodi rada pretvaraju u robe samo slučajno, a svaka roba je mogla biti prost ekvivalent svakoj drugoj robi Isto tako kod razvijenog relativnog oblika vrijednosti imali smo slučaj da se neki proizvod ne razmjenjuje za druge proizvode slučajno, – nego redovno i svakodnevno, tako da roba u kojoj se mjeri vrijednost, koja služi za izražavanje vrijednosti prve robe, postala je poseban ekvivalent. Najzad, vidimo da kod opšteg relativnog oblika vrijednosti razmjena obuhvata cijelo društvo kao redovna i masovna pojava, i to tako što se iz velikog broja posebnih ekvivalenata izdvaja jedan koji počinje da vrši funkciju opšteg ekvivalenta i koga svakodnevna praksa i novina izbacuju na površinu da igra ulogu opšteg ekvivalenta. Međutim, ovaj „opšti ekvivalentski oblik jeste jedan oblik vrijednosti uopšte. On dakle može pripasti svakoj robi“. Pored toga, neka roba može postati opšti ekvivalent samo onda ako je sve druge robe izbace i izdignu na mjesto ekvivalenta. Onog trenutka kada uloga opšteg ekvivalenta pripadne samo jednoj robi, odnosno jednoj jedinoj specifičnoj robi, onda ta roba počinje da funkcioniše kao novac, postaje novčanom robom. „Ona dobija specifičnu društvenu funkciju, a stoga i društveni monopol, da u okviru robnog svijeta igra ulogu opšteg ekvivalenta“.Poznato je iz istorije da je to povlašćeno mjesto osvojila jedna određena roba – zlato. Osvajanjem ovog monopola opšteg ekvivalenta od strane jedne određene robe – zlata, dobili smo novi oblik vrijednosti – novčani oblik vrijednosti. Sada dobijamo novu formulu: u robe B =, z robe C, v robe D = h novčane robe A. Zlato istupa, veli Marks pred druge robe kao novac samo zato što je ranije pred njih već istupalo kao roba. Samo što je ranije istupalo ili kao pojedinačni ekvivalent u slučajnom obliku razmjene, ili kao posebni ekvivalent pored drugih roba koje su igrale ulogu ekvivalenta. Međutim, čim je zlato tokom vremena i sa razvojem procesa razmjene osvojilo monopol opšteg ekvivalenta, onda je ono postalo novčanom robom, a opšti oblik vrijednosti pretvorio se u novčani oblik.“ Kao što vidimo novac se javio kao proizvod procesa razmjene i iz njega je izrastao. „Novčani kristal nužan je proizvod procesa razmjene i njime se raznovrsni proizvodi rada istinski izjednačuju, pa stoga i istinski pretvaraju u robe. Istorijsko rasprostiranje i produbljivanje razmjene razvija onu suprotnost između upotrebne vrijednosti i vrijednosti koja drijema u prirodi robe. Potreba da se za saobraćaj nađe spoljašnji izraz ovoj suprotnosti nagoni na stvaranje samostalnog oblika robne vrijednosti, i ne miruje i ne staje dok taj konačno ne postigne udvostručavanjem robe u robu i novac. Zbog toga se u istoj mjeri u kojoj se vrši pretvaranje proizvoda rada u robe, vrši i pretvaranje robe u novac“.Koliko vrijedi sam novac kao roba, kao određena količina zlata, određuje društveno potrebno radno vrijeme koje je potrebno za njegovu proizvodnju. Ovdje možemo istaci i dvostruki karakter upotrebne vrijednosti novčane robe, jer pored posebne upotrebne vrijednosti koju novac ima kao roba, u slučaju kad se zlato upotrebljava za izradu nakita, vještačkih zuba i sl., novac dobija i društveno funkcionalnu upotrebnu vrijednost, jer funkcioniše

8

Seminarski rad

u društvu kao sredstvo razmjene, što znači, on se upotrebljava za obavljanje jedne veoma važne i svakodnevne društvene funkcije. Međutim, u svijetu još uvijek postoje veoma kontroverzna mišljenja o tome šta je novac i kakva je njegova suština, tako da u savremenoj ekonomskoj teoriji o ovom problemu se još uvijek mnogoraspravlja, a često nas neki teoretski stavovi vraćaju na sam početak diskusije o novcu. U građanskoj teoriji o novcu prihvatilo se i održalo shvatanje o robnom porijeklu novca, mada savremeni buržoaski teoretičari to nerado ističu, pa u svojim analizama često „zaboravljaju“ na ovu činjenicu. Oni se najčešće zadržavaju na površini stvari, na spoljnim manifestacijama, na ekonometrijskom ispitivanju ojedinih funkcija novca, na faktorima koji utiču na ponudu i tražnju novca, kako ova ponuda i tražnja utiče na tokove reprodukcije i sl. Novac je omogućio svođenje individualnih radova na društveni rad. Sada proizvodnja neke robe u suštini predstavlja samo sredstvo da bi se došlo do novca.

ULOGA NOVCA

Pored dve osnovne funkcije,mera vrednosti i sredstvo razmene ili prometno sredstvo, novac je tokom svog daljeg razvoja dobio i druge važne funkcije, kao što su: platežno sredstvo, sredstvo za zgrtanje blaga i sredstvo plaćanja u međunarodnim odnosima, odnosno kao svetski novac. Ima mišljenja da postoji još niz drugih, tzv. akcesornih funkcija novca koje je on poprimio u novijoj istoriji svoga postojanja, a to su: funkcija konzervatora vrijedno sti, funkcija predstavnika solventnosti i likvidnosti i funkcijagaranta slobode konzuma.13 Ukoliko analiziramo ulogu novca u savremenim uslovima mogu se uočiti još neke funkcije kao na primer, da služi kao kapital, kao akumulacija, i sl., ali mislimo da su sve to izvedene funkcije iz pet osnovnih funkcija novca.

NOVAC KAO MERA VREDNOSTI

Videli smo da se prva funkcija zlata kao novca sastojala u tome da služi kao materijal za izražavanje vrednosti svih ostalih roba. Zlato je moglo vršiti ovu funkciju zato što je i samo roba, što je u njemu opredmećen apstraktni ljudski rad. Nisu robe samerljive preko novca, već zato što su sve robe kao vrednosti opredmećen ljudski rad, one su same po sebi samerljive, jer mogu zajednički meriti svoje vrednosti istom specifičnom robom i time ovu pretvoriti u zajedničku meru svojih vrednosti. „Novac kao mera vrednosti nužan je oblik u kome se ispoljava ona mera vrednosti koja se nalazi u samoj robi - radno vreme“.Svaka roba meri svoju prometnu vrednost u novcu, odnosno,u zlatu, tako što se određena količina robe razmenjuje za određenu količinu zlata, a to u suštini predstavlja razmenu jednakih količina uloženog ljudskog rada.Vrednost robe izražena u novcu je ustvari cena, ili kako se često ističe, cena je novčani izraz vrednosti robe. Prilikom razmene, robe se pretvaraju u određenu količinu novca, odnosno u određenu količinu zlata. Zato je bilo nužno da se utvrde jedinice mere, odnosno određene težinske jedinice. „Sama ova jedinica razvija se daljom podelom na alikvotne delove u merilo. Pre nego što postanu novcem, zlato, srebro i bakar već imaju takva merila u svojim metalnim težinama, tako da za jedinicu mere služi na primer i funta, koja se ovamo deli na unce itd., a onamo sabira u cente itd. Zbog toga zatečena imena merila težine i jesu prvobitna imena novčanog merila,

9

Seminarski rad

ili merila cena u svakom metalnom opticaju“. Vidimo, da se novac javlja kao mera vrednosti i kao merilo cena, i to u prvom slučaju kao društveno priznanje ljudskog rada, a u drugom kao određena i utvrđena težina metala. Ovu određenu količinu zlata utvrđivala je svaka država zakonom za svoju novčanu jedinicu. Marks navodi tri razloga koji su doveli do toga, da se novčana imena metalnih težina postepeno odvajaju od prvobitnih njihovih težinskih imena. Prvo, uvođenje stranog novca kod manje razvijenih naroda, čija su se imena razlikovala od domaćih imena za težinu. Drugo, u toku razvoja plemenitiji metal potiskuje manje plemenite metale iz funkcije novca, tako srebro potiskuje bakar, zlato potiskuje srebro.Tako imamo da je funta bila ime za stvarnu funtu srebra, (1funta = 453,592 grama), a kako je zlato potisnulo srebro kao meru vrednosti i kako se menjalo u odnosu 1:15, to je sada jedna petnaestina funte zlata igrala ulogu funte srebra i zadržala ime funte kao novčano ime, iako je težinski bila petnaesti deo funte. Treće, u istoriji se vršilo krivotvorenje novca od strane vladara, tako da se stalno smanjivala stvarna sadržina i količina plemenitog metala u novčanoj jedinici, iako je nominalno ta novčana jedinica fungirala kao da sadrži onu količinu zlata ili srebra koliko je bilo na njoj označeno. Ovo je kroz istoriju išlo sve dotle, dok se nije zakonom utvrdio stvarni sadržaj plemenitog metala u jednoj novčanoj jedinici. Tako je svaka država zakonom utvrđivala količinu plemenitog metala u svojoj novčanoj jedinici, a ta novčana jedinica predstavljala u stvari merilo cena. U dugogodišnjoj praksi ljudi su sve više izražavali vrednost robe u novčanoj jedinici, a sve manje u količini zlata, tako da se došlo do nivoa kada se vrednost robe ne svodi više na količinu zlata, već isključivo i neposredno se izražava u novčanimjedinicama, koje sada postaju merilo cena.Ovde treba uočiti razliku između merenja vrednosti i merenja cena, jer merenjem vrednosti se vrši upoređivanje jednakih količlina utrošenog apstraktnog ljudskog rada, dok merenjem cena se određena vrednost svodi i meri novčanom jedinicom. To znači da je merenje vrednosti jedna društvena funkcija, a merenje cena je jedna čista tehnička funkcija. Međutim, iako je merilo cena čisto tehnička funkcija u odnosu na merenje vrednosti, ipak je za robni promet veoma važno da ovo merilo cena bude postojana veličina, odnosno da jedinica mere bude stabilna, jer ne može 1 metar da bude čas 98, čas 99 santimetara, a samo ponekad 100 santimetra. Prema tome, iako su jedinice mera tehničke veličine, ipak za normalno i nesmetano odvijanje robnog prometa i svakodnevnog poslovanja, neophodno je da ove jedinice mere budu postojane veličine. Zato se za merilo cena mora utvrditi tačno određena težina zlata kao jedinica mere, a to je novčana jedinica, koju obično država određuje zakonom. Ukoliko postoji podudarnost između ponude i tražnje, cena neke robe zavisi od vrednosti te robe, vrednosti zlata i količine zlata u jednoj novčanoj jedinici. Očigledno je da ukoliko se vrednost robe povećava ili smanjuje, da se u istoj srazmeri povećava ili smanjuje njena cena, pod uslovom da ostane nepromenjena vrednost zlata i količina zlata u jednoj novčanoj jedinici. Ukoliko bi se vrednost zlata povećavala ili smanjivala, zbog promena u produktivnosti rada u proizvodnji zlata, onda bi se cene roba menjale u obrnutoj srazmeri. Isto tako stoji i odnos između količine zlata u jednoj novčanoj jedinici i cene robe, jer ukoliko je količina zlata u jednoj novčanoj jedinici manja utoliko je cena robe veća i obrnuto, pod predpostavkom da je nepromenjena vrdnost robe i vrednost zlata. Prilikom utvrđivanja vrednosti neke robe novac ne mora da bude prisutan, jer da bi se

10

Seminarski rad

izrazila cena neke robe potrebno je znati vrednost novca, vrednost te robe i koje je merilo cena. Prema tome možemo slobodno reći da novac vrši funkciju mere vrednosti idealno ili zamišljeno, jer nije uopšte potrebno njegovo prisustvo da bi se utvrdila vrednost neke robe, odnosno njena cena.Iz ovoga jasno proizilazi da cena neke robe treba da se podudara sa njenom vrednošću i to treba normalno očekivati u praksi. Međutim, upravo u praktičnom životu cene često odstupaju od vrednosti robe, što znači da dolazi do kvantitativne nepodudarnosti između veličine vrednosti i cene, pa čak i do kvalitativne protivurječnosti. „Stvari koje same sobom nisu robe, na primer savest, čast itd., mogu njihovi vlasnici izneti na pazar za novac, i tako one svojom cenom dobijaju oblik robe. Otuda neka stvar može formalno imati cenu a da nema vrednost“.

NOVAC U FUNKCIJI SREDSTVA PROMETA

Novac u funkciji prometnog sredstva javlja se, kao što smo to ranije opisali, kao posrednik u procesu razmene robe, i to tako što se roba prodaje za novac, a zatim se za tako dobijeni novac kupuje roba. Tako dolazimo do poznate Marksove formule R - N - R, odnosno do razdvajanja procesa razmene na dva samostalna čina: na čin prodaje -R-N i čin kupovine – N-R. Ovu prvu metamorfozu robe u novac Marks naziva smrtni skok robe, jer ukoliko ovaj skok ne uspe, roba neće propasti, ali njen vlasnik sigurno hoće, pošto individualan rad robnog proizvođača dobija društveno priznanje tek na tržištu prodajom robe. Razdvajanje procesa razmene na dva samostalna čina, na čin prodaje i čin kupovine ima veoma veliki značaj, jer omogućuje da se oni mogu razdvojiti po vremenu, mestu i količini. Ovo se jasno može videti u činjenici da kad neko nešto proda ne mora u isto vreme za novac koji je dobio prodajom kupiti neku drugu robu, zatim može kupiti neku drugu robu, ali ne za celokupni iznos novca koji je dobio prodajom robe. Na kraju, robin proizvođač koji je prodao robu na tržištu ne mora kupiti drugu robu na tom istom tržištu, već novcem koji je dobio može kupiti neku robu na sasvim drugom tržištu u zemlji ili inostranstvu.

NOVAC KAO BLAGO

11

Seminarski rad

Ovu funkciju novac može vršiti samo ukoliko se radi o novcu pune materijalne vrednosti, odnosno ukoliko je u pitanju zlatni novac, jer samo zlato ima svoju unutrašnju vrijednost. Pošto je novac u obliku zlata imao svoju unutrašnju vrednost, to je njegovo gomilanje značilo zgrtanje blaga, jer se novac povlačio iz opticaja. Prodaja robe je imala za cilj da se što više dobije novca, da se malo kupuje, kako bi što više novca bilo zgrnuto u vidu blaga. Pored ovoga, gomilanje novca znači privremeno odlaganje kupovine robe, i u tom međuvremenu on čuva vrednost prodate robe, a gomilanje te vrednosti znači ujedno i zgrtanje blaga u širem smislu.Gomilanje velikih količina pravog robnog novca znači zgrtanje velikih količina blaga koje postoji ne samo u samom novcu, već i u mogućnosti pretvaranja u velike količine raznovrsnih ekonomskih dobara, pa nekada i neekonomskih, moralnih vrednosti. Pošto se izvesna količina novca uvek nalazi u obliku blaga, što znači van novčanog opticaja, to blago predstavlja neku vrstu rezervoara koji služi ujedno i kao kanal za priticanje i kao kanal za oticanje prometnog novca. U njega se slivaju suvišne količine zlatnog novca iz opticaja, ali se iz njega i vraćaju kada je to potrebno robnom prometu;„tako da ovaj nikad ne prepunjuje svoje opticajne kanale“.

NOVAC KAO PLATEŽNO SREDSTVO

Novac je služio i kao sredstvo za izmirenje raznih obaveza dužnika po bilo kom osnovu. Sa razvojem robnog prometa sve više dolazi do vremenske nepodudarnosti između vremena preuzimanja robe od strane kupca i momenta plaćanja, tako da prodavač dobija samo pismeno ili usmeno obećanje kupca da će mu u određenom roku isplatiti vrednost robe. U momentu isplate novac igra ulogu platežnog sredstva. Vidimo da potreba za ubrzanjem robnog prometa, za bržom realizacijom robe, dovodi do prodaje robe na kredit,tako da se sada stvara neprekidni lanac međusobnih dugovanja i potraživanja, odnosno razvijaju se dužničko poverilački odnosi naročito između proizvođača robe i trgovaca. Ovaj mehanizam funkcioniše dobro sve do momenta kada jedan od dužnika bude u nemogućnosti da izmiri svoju obavezu iz bilo kojih razloga, a čim se lanac prekine na jednom mjestu onda dolazi do prekida i zastoja u ostalim odnosima, što se odražava i na zastoje u proizvodnji. Tako se stvaraju mogućnosti za pojavu kriza. „Funkcija novca kao platežnog sredstva sadrži u sebi jednu neposrednu protivurječnost. Ukoliko se plaćanja izravnjavaju, on

12

Seminarski rad

funkcioniše samo idealno kao računski novac, ili mjera vrednosti.Ukoliko se mora stvarno platiti, on ne istupa kao prometno sredstvo, kao samo trenutni oblik čijim se posredstvom vrši razmena materije, već kao individualno ovaplođenje društvenog rada, kao samostalna egzistencija prometne vrednosti, kao apsolutna roba. Ova protivurečnost izbija u onom momentu produkcionih ili trgovačkih kriza, koji se zove kriza novca”.

NOVAC KAO SVETSKI NOVAC

Novac u funkciji svetskog novca javlja se kao peta njegova funkcija. Pojavom i formiranjem svjetskog tržišta i sve većim razvojem međunarodnih ekonomskih odnosa, postavilo se pitanje šta treba da služi kao mera vrednosti i sredstvo plaćanja u toj međunarodnoj razmeni robe, jer u različitim zemljama postoje različiti novčani sistemi. Bez obzira na činjenicu što je u doba zlatnog važenja funkcionisao zlatni novac, ipak su različite novčane jedinice u raznim zemljama sadržale i različite količine zlata u novčanoj jedinici. Zato je novac, prelazeći nacionalne granice morao da „skida sa sebe lokalne oblike“, i da se vraća u svoj prvobitni oblik plemenitog metala, odnosno u novac pune vrednosti u zlato. Zlato sada kao svetski novac funkcioniše kao opšte platežno sredstvo, kao opšte kupovno sredstvo i kao apsolutno društveno oplođenje bogatstva uopšte.Kao opšte platežno sredstvo u funkciji svetskog novca zlato dolazi do izražaja prilikom izmirenja obaveza po platnom bilansu zemlje. U toku određenog vremenskog perioda, obično u toku jedne godine, vrši se ekonomska razmEna između dve zemlje i tom prilikom nije potrebno vršiti plaćanje u zlatu za svaku isporuku robe, već se na kraju godine izvrši međusobno prebijanje dugovanja i potraživanja, pa se samo razlika isplaćuje u zlatu. Zlato u funkciji svetskog novca služi i kao opšte kupovno sredstvo, i to u slučaju poremećenih međunarodnih političkih i ekonomskih odnosa, kao što su ekonomske krize, političke krize, ratovi i sl. U takvim okolnostima nemoguće je obavljati međunarodnu razmenu putem kreditiranja, kliringa i sl., već se kupovina robe obično vrši tako, što se prilikom svake isporuke robe odmah mora izvršiti i plaćanje u zlatu. Zlato je postalo predstavnik bogatstva u međunarodnim razmerama, jer prilikom prenosa zlata iz jedne zemlje u drugu ono zadržava istu vrednost i moć, pa se često ova prenošenja i vrše u vreme rata radi očuvanja bogatstva. Zlato se javlja u svetskim razmerama kao opšta roba za koju se mogu dobiti sve ostale robe, pa kao takvo predstavlja idealan oblik bogatstva i njegovog očuvanja.

FUNKCIJE SAVREMENOG,KREDITNOG NOVCA

Pošto funkciju mere vrednosti novac vrši apstraktno ili zamišljeno kao predstavnik apstraktnog ljudskog rada, onda je svejedno da li se u prometu javlja robni ili kreditni novac. Vrednost ili kupovna snaga novca određena je ukupnom vrednošču svih roba proizvedenih u društvu, bez obzira o kakvom se pojavnom obliku novca radi u konkretnom slučaju. Razlika postoji samo u to me što kod robnog novca veza između vrednosti novca i vriednosti novčane robe je neposrednija, dok u slučaju kreditnog novca ova veza proizilazi iz platežne funkcije novca, što znači nije neposredna već izvedena iz kupovne snage novca. To znači da kreditni novac nema sopstvenu upotrebnu vrednost niti sopstvenu vrednost.Međutim, savremeni

13

Seminarski rad

kreditni novac ima društvenu upotrebnu vrednost, jer vrši specifične društvene funkcije – služi kao prometno i platežno sredstvo. U uslovima funkcionisanja pravog robnog novca funkciju sredstava za zgrtanje blaga vršio je ovaj novac tako što se zlatnamoneta pretvarala u blago, u gomilanje blaga, kao samostalan oblik bogaćenja. Danas u uslovima postojanja savremenog, kreditnog novca ova funckija se javlja kao suma rezervnih fondova platežnih sredstava. Zbog toga neki smatraju da je u ovom slučaju „bolje govoriti 800 kao o funkciji zalihe vrednosti nego kao o funkciji zgrtanja blaga“.To se objašnjava potrebom formiranja amortizacionih fondova i akumulativnih fondova, odnosno sakupljanje novca u „rezervo-ar platežnih sredstava“. Međutim, da li će novac u ovakvim okolnostima biti i čuvar vrednosti to u velikoj meri zavisi od faktora koji utiču da se kreditni novac kao znak novca udaljava ili ne udaljava od znaka vrednosti. Oblici savremenog novca su veoma različiti ne samo sa stanovišta nacionalnih oznaka, nego su oni i kao znakovi vrednosti međusobno veoma različiti. Zato je neophodno utvrđivati kvantitativni odnos između nacionalnih valuta, odnosno utvrđivati njihov međusobni odnos ili paritet. Ovaj paritet se izražava kao određeni kvantitativni odnos domaćih i stranih novčanih jedinica po kome se izražavaju međunarodna plaćanja putem deviza kao domaćih potraživanja na inostranu valutu.Da li će neka nacionalna valu- ta, iako je kreditni novac, imati ulogu svetskog novca zavisi pre svega od njene stabilnosti na unutrašnjem planu, odnosno od unutrašnje kupovne snage i unutrašnje stabilnosti domaće valute.

ZAKLJUČAK

Posmatranjem novca kao društveno-ekonomske pojave nastale na određenom stupnju razvitka ljudskog društva, dolazimo do do bližeg i konkretnijeg saznanja o novcu. Novac ima specifičnu, izvedenu vrednost, jer sam rad koji je uložen u jednu papirnu novčanicu je toliko mali da se može sasvim zanemariti. Zbog ove izvedene vrednosti novca u nauci i praksi postoji niz različitih i kontradiktornih

14

Seminarski rad

mišljenja o novcu, jer novac sam po sebi nema nikakvu vrednost, a za njega se mogu dobiti sve vrednosti ljudskog rada, često i neke moralne vrednosti. Kroz istorijski razvoj novac je menjao svoj oblik počev od stoke, komada kože, komada tkanine, školjke, komada gvožđa, pa sve do prvog kovanog novca, novčanica i na kraju žiralnog novca. Oblicima novca koji su se pojavljivali u toku istorijskog razvitka, zajedničko je to da je svrha njihovog postanka i stalnog usavršavanja bila da postanu opšte sredstvo razmene proizvoda, koje će omogućiti što bolje, brže i sigurnije obavljanje procesa razmene. Prema tome, činjenica je da je novac vezan pupčanom vrpcom za proces razmene proizvoda i da je iz njega izrastao. U suštini naučnu analizu porekla novca, odnosno najadekvatniju genezu novca predstavlja razvoj oblika vrednosti od prostog, preko opšteg do novčanog. U funkciji mere vrednost novac se javlja kao idealan, apstraktan i zamišljen novac. Međutim, u funkciji prometnog sredstva novac se javlja u opipljivom, očevidnom obliku kao osamostaljeni oblik vrednosti robe, u obliku novčanih znakova. U uslovima kreditnog novca funkciju prometnog sredstva ovaj novac ne vrši samo kao znak novca, nego je i sam kreditni novac znak stvarnog novca. Funkciju platežnog sredstva u uslovima pravog robnog novca, novac je vršio prenošenjem zlata ili banknota u momentu plaćanja. U uslovima kreditnog novca funkcija platežnog sredstva obavlja se tako, što se umesto prenosa apsolutne robe, definitivno plaćanje stvarno obavlja znakovima stvarnog novca, koji su samo znaci vrednosti.

LITERATURA

15

Seminarski rad

Vučković M., Savremeni problemi monetarne teorije i politike, Naučna knjiga, Beograd, 1960.Vučković M., Bankarstvo, Naučna knjiga, Beograd, 1967.Vučo N., Privredna istorija Jugoslavije, Beograd, 1947.Galbraith J.K., Novac, Stvarnost, Zagreb.Marks K., Kapital, I tom, Kultura, Beograd, 1947.Marks K., Prilog kritici političke ekonomije, Kultura, Beograd, 1960.Meichsner V., Osnovi nauke o novcu, Skopje, 1958.Stranjak A., Monetarne finansije, Mostar, 1979.Herodotova istorija, I knjiga – Klija, Matica srpska, Novi Sad, 1966.Srpko Kosarić, Belgradehttp://wikipedia.rs.com//

16