Şehir ve kültür - İstanbul ders kitabı

8/19/2019 Şehir Ve Kültür - İstanbul Ders Kitabı

1/308

ŞEHİR VE KÜLTÜR:İSTANBUL

PROF. DR. AHMET KALA

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ


2/308


3/308

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

ŞEHİR VE KÜLTÜR:İSTANBUL

Prof. Dr. Ahmet Kala


4/308


5/308

1

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ............................................................................................................................................. 1

1. ŞEHİR, KÜLTÜR VE MEDENİYET ........................................................................................................... 71.1. Şehir Ve Medeniyet ................................................................................................................... 12

1.1.1. Medeniyet Kelimesinin Terminolojisi ............................................................................ 12

1.1.2. Sivilizasyon (Civilization) Kavramının Terminolojisi ....................................................... 12

1.1.3. Medeniyet ve Uygarlık Kavramlarının İlişkisi ................................................................. 12

1.1.4. Aydınlanma Kavramının Şehirlerle Olan İlişkisi ............................................................. 12

1.1.5. Bir Medeniyet Köprüsü: İstanbul ................................................................................... 13

1.2. Kültür ve Medeniyet .................................................................................................................. 13

1.2.1. Temel Noktalar .............................................................................................................. 13

1.2.2. Medeniyeti açıklayan görüşler: ..................................................................................... 14

1.2.3. Kültür; Tanımı ve Özellikleri ........................................................................................... 14

2. COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ BAKIMINDAN İSTANBUL ................................................................................ 17

2.1. Jeolojik Oluşumu ve Gelişimi Açısından İstanbul ...................................................................... 22

2.2. İstanbul’un su kaynakları ve yapılarının Oluşumu ve Gelişimi .................................................. 28

2.2.1. Avrupa Yakası’nda Bulunan Kaynak Suları ve Yapıları: .................................................. 32

3. İSTANBUL’UN TARİHSEL GELİŞİMİ ..................................................................................................... 37

3.1. İskân ve Yerleşim Bakımından İstanbul’un Tarihi Gelişimi ........................................................ 42

3.1.1. Başlangıçtan Osmanlı Dönemine Kadar Yaşanan Süreç ................................................ 42

3.1.2. Tek Merkezli İstanbul’dan Çok Merkezli İstanbul’a Osmanlı Dönemi ........................... 43

3.1.3. Yerleşim ve Önemli Sorunlar Açısından Cumhuriyet Döneminde ................................. 43

3.1.4. Düzenli ve Sağlıklı Yerleşim Sistemleri Bakımından İstanbul ......................................... 47

3.2. Büyük Bir Metropol olarak İstanbul’un Yerleşim Sorunları ....................................................... 48

3.2.1. Tek Merkezli Kent Modeli .............................................................................................. 48

3.2.2. Nüfus Dağılımı ............................................................................................................... 48

3.2.3. Hizmet Dağılımı ............................................................................................................. 48

3.2.4. Sanayi Dağılımı .............................................................................................................. 48

3.2.5. Ekolojik Sorunlar ............................................................................................................ 48

3.2.6. Deprem .......................................................................................................................... 49

3.2.7. Ulaşım Sorunları ............................................................................................................ 49


6/308

2

3.2.8. Boğaz Geçişleri............................................................................................................... 49

3.2.9. Boğaziçi Yerleşimi .......................................................................................................... 49

3.3. İstanbul’da Yerleşimin tarihçesi ................................................................................................ 50

3.3.1. Bizantion Öncesi Dönem ............................................................................................... 50

3.3.2. Gelişmiş İnsan (Homo Sapiens) Kültürüne Ait İlk İzler................................................... 51

3.3.3. Bizantion Dönemi .......................................................................................................... 51

3.3.4. Roma İmparatorluğu Dönemi ........................................................................................ 52

3.3.5. Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu Dönemi ................................................................ 52

3.3.6. Osmanlı İmparatorluğu Dönemi .................................................................................... 54

3.3.7. Cumhuriyet Dönemi ...................................................................................................... 57

4.KENTSEL GELİŞİM VE PLANLAMA AÇISINDAN İSTANBUL ................................................................... 64

4.1. Mülkiyet Dağılımı ve Planlama .................................................................................................. 69

4.2. Osmanlı döneminden bugüne İstanbul Şehir Planları ve Gelişimi ............................................ 71

4.3. İstanbul Şehir Dönüşüm Planları ve Gelişimi ............................................................................. 75

5. KÜRESEL VE BÖLGESEL MERKEZ OLARAK İSTANBUL ......................................................................... 79

5.1. Konum ....................................................................................................................................... 84

5.2. Küresel Merkez .......................................................................................................................... 84

5.3. Bölgesel Merkez ........................................................................................................................ 92

6. İSTANBUL’UN YAŞAM KALİTESİ ......................................................................................................... 97

6.1. Yaşam Kalitesi Tanımı Ve İçeriği .............................................................................................. 102

6.2. Yaşam Kalitesi Ölçümleri ......................................................................................................... 103

6.3.1. Sağlıklı Yerleşim Alanları .............................................................................................. 103

6.3. Anket Ölçümleri Ve Araştırma Çalışmaları .............................................................................. 105

6.3.1. Eğitim Durumu............................................................................................................. 105

6.3.2. Sağlık Durumu ............................................................................................................. 107

6.3.3. Sosyo-Kültürel Durum ................................................................................................. 1086.3.4. Nüfus Yoğunluğu ......................................................................................................... 109

6.3.5. Yapılaşma Yoğunlukları ................................................................................................ 109

6.3.6. Kentsel Donatılar ......................................................................................................... 110

6.3.7. Eğitim tesisleri ............................................................................................................. 111

6.3.8. Altyapı .......................................................................................................................... 111

6.3.9. Yeşil Alanlar ................................................................................................................. 112


7/308

3

6.3.10. Arazi Değerleri ............................................................................................................. 112

7. İSTANBUL’UN TARİHİ, KÜLTÜREL, TURİSTİK ALTYAPISI VE ÖZELLİKLERİ ......................................... 115

7.1. Tarihi, Kültürel Turizm ve Turistik Altyapı ............................................................................... 120

7.1.1. Konaklama ................................................................................................................... 122

7.1.2. Yeme, İçme, Eğlence ve Alışveriş Altyapısı .................................................................. 124

7.1.3. Kültür ve Sanat Altyapısı .............................................................................................. 125

7.1.4. Kongre ve Fuar Altyapısı .............................................................................................. 126

7.1.5. Kruvaziyer ve Yat Turizmi Altyapısı .............................................................................. 127

7.1.6. Eko Turizm Altyapısı .................................................................................................... 128

7.1.7. Turizm Merkezleri ........................................................................................................ 129

7.2. Sit Alanları: Koruma Altındaki Doğal ve Kültürel Miras ........................................................... 130

7.2.1. Sit Alanı Planları ........................................................................................................... 132

8. İDARİ YAPI VE GELİŞİMİ AÇISINDAN İSTANBUL ............................................................................... 136

8.1. Merkezi İdarenin ve Yerel Yönetimin Temsilcileri Açısından Osmanlı’dan Cumhuriyete İstanbul

141

8.2. Osmanlıdan Cumhuriyete Merkezi İdarenin Temsilcileri ........................................................ 141

8.3. Osmanlıdan Cumhuriyete Yerel Yönetimin Beledi Temsilcileri ............................................... 143

9. İSTANBUL’UN NÜFUSU VE DEMOGRAFİK YAPISI............................................................................. 152

9.1. Demografik Yapı ...................................................................................................................... 157

9.1.1. Nüfus Artış Hızı ............................................................................................................ 158

9.2.1. Nüfusun Dağılımı ......................................................................................................... 160

9.2.1. Nüfusun Yapısı ............................................................................................................. 161

9.2.1. Nüfus Yoğunluğu ......................................................................................................... 167

9.2. Göçler ve İstanbul .................................................................................................................... 167

9.2.1. Göç ............................................................................................................................... 167

10. İSTANBUL’UN İKTİSADİ GELİŞİMİ ................................................................................................... 175

10.1. İktisadi Yapı Göstergeleri ..................................................................................................... 180

10.1.1. Gelir ve Gelir Dağılımı .................................................................................................. 180

10.1.2. İstihdam ve İşsizlik ....................................................................................................... 183

10.1.3. İstihdamın Sektörel Dağılımı ........................................................................................ 184

10.2. Tarım.................................................................................................................................... 186

10.3.4. Ziraat ............................................................................................................................ 186

10.3.4. Bitkisel Üretim ............................................................................................................. 187


8/308

4

10.3.4. Seralar (Örtü Altı Tarımı) ............................................................................................. 187

10.3. Hayvancılık ........................................................................................................................... 188

10.3.4. Canlı Hayvanlar ............................................................................................................ 188

10.3.4. Hayvansal Ürünler ....................................................................................................... 190

10.3.4. Avcılık ........................................................................................................................... 191

10.3.4. Ormancılık ................................................................................................................... 191

10.3.5. Su Ürünleri ................................................................................................................... 191

10.4. Sanayi .................................................................................................................................. 192

10.4.2. İmalat Sanayinin Alt Sektörlere Dağılımı ..................................................................... 192

10.4.2. Faal İşgücü Sayısı ......................................................................................................... 194

10.4.3. Alan Büyüklüğü ............................................................................................................ 195

11. İSTANBUL’DA MADENCİLİK, TİCARET VE HİZMETLER .................................................................... 197

11.1. İstanbul ve Madencilik................................................................................................................ 202

11.2. İstanbul’da Ticaret ve Hizmetler ................................................................................................ 203

11.2.1. Mekânsal Dağılım ........................................................................................................ 203

11.2.2. Faal İşgücü Sayısı ......................................................................................................... 204

11.2.3. Hizmet Firmaları Ortalama İşgücü Büyüklüğü ............................................................. 204

11.2.4. Net Hizmet İşgücü Yoğunluğu ..................................................................................... 205

11.2.5. Toplam İstihdamın Nüfusa Oranı ................................................................................. 205

11.2.6. Hizmet Firmalarının Büyüklüğü ................................................................................... 205

11.2.7. Kuruluş Yıllarına Göre Dağılım ..................................................................................... 205

11.2.8. Sektörün Yapısı ve Yer Değiştirme Eğilimleri ............................................................... 206

11.2.9. Sektörde Rekabetçilik ve Kümelenme ......................................................................... 207

12. İSTANBUL’UN ULAŞIM ALTYAPISI .................................................................................................. 212

12.1. Şehirlerarası, Bölgesel ve Uluslararası Ulaşım Ağı ...................................................................... 217

12.2. Havalimanları .............................................................................................................................. 21812.3. Limanlar ...................................................................................................................................... 220

12.4 Garlar ........................................................................................................................................... 221

12.5. Otogarlar .................................................................................................................................... 221

12.6. İstanbul Kent İçi Ulaşım Sistemi ................................................................................................. 223

13. İSTANBUL’UN KONUT ALANLARI, LOJİSTİK ODAKLARI VE İAŞE İMKANLARI .................................. 232

13.1. İstanbul’da Konut alanları ve Dağılımı ........................................................................................ 237


9/308

5

13.1.1. Konut Alanları .............................................................................................................. 238

13.1.2. Yerleşime Uygun Olmayan Alanlardaki Konut Alanları ............................................... 240

13.1.3. Farklı Konut Dokuları ................................................................................................... 245

13.2. Lojistik ve İaşe ............................................................................................................................. 250

13.3.1. Lojistik Odaklar ............................................................................................................ 250

13.3.2. İaşe .............................................................................................................................. 252

14. MEDENİYETLER BAŞKENTİ TARİHİ İSTANBUL ŞEHRİNİN NADİR ESERLERİ ..................................... 256

14.1. İstanbul’un Osmanlı Dönemi Nadir Eserleri ............................................................................... 261

14.2. İstanbul’un Cumhuriyet Dönemi ................................................................................................ 296


10/308

6


11/308

7

1. ŞEHİR, KÜLTÜR VE MEDENİYET


12/308

8

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

1.1. Şehir ve Medeniyet 1.2. Kültür ve Medeniyet


13/308

9

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl eldeedileceği veyageliştirileceği

Şehir ve Medeniyet Şehir ve medeniyet ilişkisini kavrayabilmek.

Kültür ve Medeniyet Kültür ve medeniyetİlişkisini kavrayabimek.


14/308

10

Anahtar Kavramlar

ŞEHİR

KÜLTÜR

MEDENİYET


15/308

11

Giriş

Bu derste özellikle Şehir olgusunun ‘Kültür’ ve ‘Medeniyet’ kavramları üzerindennasıl tanımlandığı, bu kavramların bezer -farklı yanları ve bahsi geçen kavramlara yüklenen

farklı anlamlar üzerinde durulacaktır.


16/308

12

1.1. Şehir Ve Medeniyet

1.1.1. Medeniyet Kelimesinin Terminolojisi

Medeniyet, şehir anlamına gelen Medine’den türetilmiş bir terimdir. Medeniyet terimi,

İslam dünyasında ilk dönemlerden beri kullanılmıştır. İslam Peygamberi Hz. Muhammed(SAV) Medine’ye hicret ettiğinde Yesrib adıyla anılan bu şehrin adını aydınlanmış şehiranlamına gelen Medine-i Münevvere olarak değiştirmiştir. Bu olayla birlikte Medine hemşehir hem de aydınlanmanın-medeniyetin başladığı yer olarak İslam dünyasında önemli bir

başlangıç oluşturmuştur. İslam dünyasında bu dönüşüm ve gelişmeler ümran ve medeniyetdeyimi ile nitelendirilerek anlatılmıştır.

1.1.2. Sivilizasyon (Civilization) Kavramının Terminolojisi

Sivilizasyon (civilization) deyimi Avrupa’da 19.yüzyılda medeniyet anlamında

kullanılmaya başlanmıştır. “Cite” yani şehir devletten türetilen bir deyimdir. 19. ve 20yüzyılda Batı ülkeleri bu deyimi daha çok kendi üstünlüğünü vurgulamak amacıyla vesömürgeleştirdiği tarım toplumlarına karşı etkin olarak kullanmıştır. 19. Yüzyılın sonu ve 20yüzyılın başlarında Max Weber, sanayi devriminin başladığı bölgelerin Protestan olmasındanhareketle, Protestan ahlakı ile sanayileşme ve medeniyet arasından doğrudan bir ilişkikurmuştu. 20. yüzyılda iktisaden kalkınmış ve gelişmiş olan Avrupa’da yaşayan birçokdüşünür, Batı medeniyetinin benimsediği ölçülere uygun olarak ilerleyen diğer ülke veekonomilerin ancak bu yolla gelişebileceğini açıkça kabul ve beyan etmiştri. Bu anlamda Batımedeniyetinin en önemli göstergesi ise gelişmiş şehirleriydi.

1.1.3. Medeniyet ve Uygarlık Kavramlarının İlişkisi

Medeniyet yerine Uygarlık teriminin kullanılması, Cumhuriyet döneminde ortayaçıkan bir gelişmedir. Uzak Doğu ve Asya coğrafyasında; Çin ve Hindistan da dahil olmaküzere; şehirler ilk kez Uygur Türkleri tarafından kurulmuştur. Uygur şehirleri, Akdeniz

bölgesindeki ‘cite’ devletlerle aynı dönemde ortaya çıkmışlardı. Buradan hareketle medeniyetyerine uygarlık terimi üretilerek kullanılmaya başlanmıştır.

1.1.4. Aydınlanma Kavramının Şehirlerle Olan İlişkisi

Her medeniyet aydınlanma dönemi ile başlar. 16.yüzyılda Batı’da yaşanan Rönesans

ve aydınlanma, İslam dünyasında çok daha önce, 7. Yüzyılda aydınlanmış şehir adınıverdikleri Medine-i Münevvere ’ye 632 yılında Müslümanların hicreti ile başlamıştır. İslamâlimleri, aydınlanarak medenileşmemiş olanlara “Cahil”, ve bu dönemleri de “Cahiliye”dönemi olarak nitelendirmiştir.

İslam medeniyetinin en önemli göstergesi, kültürel olarak ve iktisaden gelişmişşehirler olmuştur. Şehir alt ve üst yapıları ve nüfus büyüklüğü bakımından kıyas edildiğinde7. yüzyılın sonlarından 18. Yüzyıl sonuna, Avrupa sanayi devrimine kadar gelişmiş dünyaşehirleri İslam dünyasında yer almıştır. Doğulu ve Batılı birçok araştırmacı ve düşünür,


17/308

13

“İslam Şehri” deyimini bu gelişmişlik ve farklılığı vurgulamak üzere kullanmıştır. Şam,Bağdat, Halep, İskenderiye, Kahire, Buhara, Semerkant, Kordoba, Bursa, Selanik, Bosna,İstanbul gibi daha birçok şehir, unutulmaz İslam şehirleri olmuştur. 15. Yüzyıldan itibaren buİslam şehirlerinin en başında alt ve üst yapısı, kültürel ve iktisadi gelişmişlik düzeyi ile

İstanbul yer almıştır.

Avrupa’da sanayi devriminden sonra özellikle 19 yüzyıldan itibaren bu durum hızladeğişmiş, şehir alt ve üst yapısı ve nüfus büyüklüğü bakımından sanayileşmiş Avrupa şehirleriön plana çıkmış, İstanbul başta olmak üzere iktisaden giderek fakirleşen İslam şehirleriningörkemli alt ve üst yapıları giderek gerilemeye ve dolayısıyla da çökmeye başlamıştır.

Bugün dünya tarihi mirası içinde en çok eser, İslam şehirlerinde yer almaktadır. Ancak bu şehirlerin bugünkü en büyük sorunu, dünya tarihi mirası arasında yer alan binlerce eserinonarılmasıdır. İstanbul, dünya tarihi mirası içinde en çok eserin yer aldığı şehirdir. Ancak bu

eserlerin koruma altına alınarak onarılması ve kültür turizmi başta olmak üzere yenidenfonksiyon kazandırılarak yaşatılması sorunu halen İstanbul şehrinin en başta gelen sorunlarıarasındadır.

1.1.5. Bir Medeniyet Köprüsü: İstanbul

İstanbul, uzun yüzyıllar İslam medeniyetinin başkenti olmasının yanında, Avrupakültür ve medeniyetinin de İslam medeniyeti ile birlikte yaşayabildiği dünya medeniyetleri

başkenti olan tek şehir olmuştur. İslam medeniyeti hâkimiyetinde dünya medeniyetlerinitemsil eden İstanbul’un rakip şehirleri de yine İslam dünyasında yer alan, Bursa, Edirne,

Konya, Halep, Şam ve Bağdat olmuştur.

1.2. Kültür ve Medeniyet

1.2.1. Temel Noktalar

Medeniyetlerle ilgili değerlendirmelere eserlerinde ilk yer veren bilim adamı Biruni(973 – 1051) dir. Tahdid, Cevahir ve Kitab el-Saydam adlı eserlerinin ön sözünde Biruni ilkkez dünyanın varoluşundan yaşadığı onuncu yüzyıl sonu ve on birinci yüzyıl başına kadar tümmedeniyetleri Doğu Medeniyetleri ve Batı Medeniyetleri olarak ikiye ayırmıştır.

Adını verdiği Batı Medeniyetleri hakkında önemli değerlendirmeler yapan Biruni,Arapların öncülüğündeki İslam medeniyetini Batı medeniyeti içinde değerlendirmiştir. Biruni,Babil, Asur, Eski Mezopotamya, Eski Mısır, Eski Yunan, İskender, Roma vb. tüm Batımedeniyetlerinin yaşadığı coğrafyayı fetheden Müslüman Arapların, bu medeniyetlerdeüretilen bilgi ve tecrübeyi İslam medeniyetine aktardıklarını, böylece artık BatıMedeniyetlerini Müslüman Arapların öncülüğündeki İslam Medeniyetinin temsil ettiğini

belirtmiştir.

Biruni, Doğu Medeniyetleri hakkında da önemli değerlendirmelerde bulunmuştur.Doğu medeniyetinin öncülerinin Hind, Çin ve Türk medeniyetleri olduğunu belirtmiştir.


18/308

14

Türklerin Müslüman olduktan sonra Arap Müslümanlardan Batı medeniyetini tevarüsettirdiklerini böylece İslam medeniyetinin geniş bir coğrafyaya yayıldığını, bunun bilimleringelişmesine önemli katkılar sağladığını belirten Birüni, Müslüman olan Türklerin Asya’daBatı Medeniyetinin temsilcisi haline geldiklerini söyler. Müslüman Türklerin daha sonra Hind

ve Çin bölgelerini de hâkimiyetleri altına alarak Doğu medeniyetinin de temsilcisi halinegeldiklerini böylece tarihte ilk kez Müslüman Türklerin, hem Doğu hem de Batı Medeniyetiniİslam medeniyeti içinde birleştirerek Orta Asya’yı dünya medeniyetinin merkezi halinegetirdiklerini söylemiştir.

Türklerin Müslüman olması ile İslam medeniyeti coğrafyasının büyümesinin ilimleringelişmesine büyük katkıları olduğunu belirten Birüni, Batı medeniyetinin temsilciliğineyükselen Müslüman Arapların da hâkimiyetlerini giderek Müslüman Türklere bıraktıklarınıve bunun devam edeceğini belirtir. Biruni, 1040 tarihinde kurulan Selçuklu Devletininkuruluşundan on bir yıl sonra 1051 yılında vefat etmiştir. Böylece Selçuklu devletinin Asya,

Anadolu, Ortadoğu ve Afrikayı fethederek Doğu ve Batı medeniyetlerini içine alan büyük birİslam medeniyeti kurabileceklerini önceden tahmin etmişti.

1.2.2. Medeniyeti açıklayan görüşler:

Medeniyeti şehirle ilişkilendirerek açıklayan görüşler: Bu görüşe göre medeniyet şehirtopluluklarıyla birlikte ortaya çıkmış ve gelişmiştir. Köy topluluklarında medeniyet gelişmez.Şehirleşen topluluklar arasında medeniyetin gelişmişlik ölçüsü şehirlerin ihtiyaçlarıkarşılamadaki gelişmişlik ölçüsüdür.

Medeniyeti, içtimai sosyal ihtiyaçlarla ilişkilendirerek açıklayan görüşler: Bu görüşegöre insan ihtiyaçlarını karşılamak ve güvenliğini sağlamak için diğer insanlarla birlikteolmak mecburiyetindedir. Medeniyet, bu birlikte olmak mecburiyetinden, yani içtimai-sosyalve iktisadi ihtiyaçlardan kaynaklanır. Birlikte ihtiyaçları karşılama mecburiyeti köy ve şehirorganizasyonlarını ortaya çıkarmıştır.

Medeniyeti iktisadi devrimlerle ilişkilendirerek açıklayan görüşler: Bu görüşe göreşehirler, tarım devriminin sonucunda ortaya çıkmıştır. Medeniyet ise şehirlerde ortaya çıkmışve gelişmiştir. Şu halde medeniyet tarım devriminin sonuçlarından birisidir.

1.2.3. Kültür; Tanımı ve Özellikleri Kültür, toplumun maddi ve manevi ihtiyaçlarını karşılamadaki tutum, davranış ve

ürünleridir. Aynı ortak değerlere sahip kültürlerin tamamı Medeniyeti oluşturur. Kültür vemedeniyet arasındaki ilişkiyi ve farklılığı bir örnekle anlatabiliriz. Tasla su içmek bir ihtiyacıkarşılar. Ancak tasla su içerken takınılan tutum ve davranışlar ile su ihtiyacını karşılamak içinüretilen tas maddi ve manevi kültürü oluşturur. Her kültür, su ihtiyacını karşılamak için tas,

bardak vb. üretebilir. Ancak tas ile su ihtiyacını karşılarken insanların takındıkları tutum vedavranışlar ait oldukları kültüre göre farklılıklar içerir. Yine tasın su ihtiyacını karşılamaktanöte tasarımı, süslenmesi vb. ilaveler ise o kültürle ilişkili olarak medeniyeti oluşturur.


19/308

15


20/308

16

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Şehir, kültür ve medeniyet kavramlarının tanımlarını ve birbirleriyle olan ilişkisinikent kültürü için oldukça büyük bir öneme haizdir. .

.


21/308

17

2. COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ BAKIMINDAN İSTANBUL


22/308

18


2.1. Jeolojik Özellikleri ve Gelişimi Bakımından İstanbul 2.2. İki Denizi Birleştiren İstanbul Boğazı’nın Oluşumu

2.3.

İstanbul’un Su Kaynakları Yapılarının Oluşumu ve Gelişimi


23/308

19


Konu Kazanım Kazanımın nasıl eldeedileceği veyageliştirileceği

Jeolojik Özellikleri veGelişimi Bakımındanİstanbul

İstanbul’un jeolojiközelliklerini detaylı olarakkarayabilmek.

İki Denizi Birleştirenİstanbul Boğazı’nınOluşumu

İstanbul Boğazı hakkında bilgi edinebilmek.

İstanbul’un Su KaynaklarıYapılarının Oluşumu veGelişimi

İstanbul’un su kaynaklarınınyapısını kavrayabilmek .


24/308

20

Anahtar Kavramlar

İstanbul

İstanbul Boğazı

İstanbul Suları


25/308

21

Giriş

Bu derste İstanbul şehrinin coğrafi özellikleri üzerinde durularak, şehrin doğal şartları, su

kaynakları ve yapılarının özellikleri üzerinden durulacaktır.


26/308

22

2.1. Jeolojik Oluşumu ve Gelişimi Açısından İstanbul

İstanbul ve yakın çevresi, jeolojik zamanlar içerisinde III. Zaman’ın Miyosen devrisonunda Sarmat iç denizinin bir körfezi iken, Pliosen’de deniz çekilmiş, karalar ortaya

çıkmıştır. Daha sonra özellikle akarsular ve kısmen de rüzgâr aşındırmaları ile uzun bir aşınımdevresinin ardından, yükseltinin gittikçe azaldığı, aşınmaya dayanıklı k uvarsitik tepelerin vehatta İstanbul Adalarının ortada kaldığı, geniş bir peneplen meydana gelmiştir. Faylarladenetlenerek açılmış bulunan bugünkü İstanbul Boğazı’nın bulunduğu yer, biri Karadeniz’ediğeri Marmara Denizi’ne sularını boşaltan iki zıt yönlü akarsuyun vadisi durumunda ikenzamanla Boğaz’ın bulunduğu bu vadi genişlemiştir. Kuvaterner’deki son buzul dönemisonrası Flandr Transgresyonu etkisiyle oluşan deniz basması neticesinde bir suyolu şeklindeki

bugünkü Boğaz görünümünü almış ve İstanbul kıyıları da şekillenmeye başlamıştır.

Marmara ve Karadeniz’in derin çukurluklarını bir eşik gibi ayıran Çatalca-Kocaeli

Platosu, yükselti basamaklarının ve arızalarının dağılışı bakımından Boğaz’ın her ikiyakasında asimetrik bir durum gösterir. Batıda en yüksek kısımları Karadeniz kıyılarına(Kocataş Tepe ve Belgrad Ormanı çevreleri, 200–230 m); doğuda ise Marmara Denizi’ne(Çamlıca Tepeleri, Kayışdağ, 537 m’lik Aydos Dağı) çok daha yakındır. Bu durum kısmengenç deformasyonlardan, kısmen de litolojik farklılıktan ileri gelmektedir. Çatalca - KocaeliPlatosu nispeten yakın bir jeolojik devirde (Genç Alpin tektonik hareketlerle) kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda, Belgrad Ormanlarından Aydos’a doğru çekilen bir çatı ekseni

boyunca kubbeleşmiş ve bu şekilde meydana gelen eğim şartları akarsu şebekesini deetkileyerek en uzun akarsuların, İstanbul Boğazı batısında Marmara Denizi’ne, doğusunda ise

Karadeniz’e doğru yönelmelerine yol açarak bir tersleme oluşturmuştur. Bunun yanı sıra,İstanbul Boğazı’nın her iki yakasındaki platoluk sahada yükselti şartları litoloji ile çokyakından ilgilidir. Dirençli kuvarsitler, bazen birkaç yüz metreyi bulan bir farkla platodüzlükleri üzerinde yükselirler. Bunlar, özellikle Kocaeli Yarımadası’nın güney kesiminde,kıyı şeridi ile platolar arasında iklim bakımından da çok olumlu sonuçları olan bir arızalarsırası (monadnoklar dizisi) meydana getirirler. Prens Adaları ya da diğer ismiyle İstanbulAdaları (Kınalı, Burgaz, Heybeli, Büyükada) da aslında, sular altında kalmış bir peneplenüzerinde yükselen kuvarsitik tepeleridir.

İstanbul’un Avrupa yakasında, Yıldız (Istranca) Dağları’nın belirgin

sönükleşmiş uzantıları dışında belirgin dağ yoktur. İstanbul ve Beyoğlu (Pera) Platoları ileAnadolu Yakasındaki Üsküdar Platoları kentsel doku içinde kalan akarsular tarafındanderince yarılarak parçalanmış düzlüklerdir. Boğaziçi ile Haliç vadilerinin III. Zaman’ınsonunda kırılmaya ve sonrasında aşınmaya uğraması ile Boğaz’ın her iki yakasıyla, Haliççevresinde yer yer yükselmeler olmuştur. Karadeniz’den Marmara’ya kadar uzanan buyükseltilerin, aşınımla kazılmış vadileri arasında sırtlar ve küçük tepeler oluşmuştur.

İstanbul Boğazı’nın her iki yakasında uzanan plato, bir aşınım yüzeyidir. Oluşumuaslında Pliosen’e rastlar. Bununla birlikte platoyu meydana getiren aşınım yüzeyi parçaları


27/308

23

her yerde aynı yaşta değildir. Daha sonraki yükselmeler ve yarılmalar sırasında örtütabakalarının aşınarak sıyrıldığı birçok yerde (Bostancı, Tuzla, Şile, Ağva, Belgrad Ormanıçevreleri ile güneybatıda Neojen örtü tabakalarının sınırındaki alanlar gibi) Paleozoik temelindaha eski aşınım dönemlerine ait fosil yüzeyi (eksüme yüzey) de ortaya çıkar. Plato üzerinde

yoğun bir vadi şebekesinin varlığı, vadi yoğunluğunun Paleozoik arazi üzerinde çok dahafazla olduğu ve bütün vadilerin plato içine derin bir şekilde gömülerek onu parçaladıklarıdikkati çeker. Bu şebeke, bazı unsurları zayıf direnç sahalarına uyum sağlamış sübsekantlarolmakla birlikte, genel olarak genç örtüden temele kopya edilmiş dandritik bir kar akter sunar.Çatalca-Kocaeli Platosu’nu yaran vadilerin en önemlisi, yöreyi ortasından ikiye bölen İstanbulBoğazı’dır. Bu yarılma ve onun çok önemli sonuçları olan topografik parçalanma ve kuvvetlieğimler Kuaterner sırasında, olasılıkla son glasiyale karşılık gelen daha alçak bir tabanseviyesine göre meydana gelmiştir. Gerçekten Boğaz’ın tabanı -110 metreye kadar indiği gibi,

birçok vadilerin tabanlarında da alüvyal dolgu kalınlığı 20–30 metreyi aşar. Bu yarılmasafhasını denizin son yükselişi izlemiş ve bunun sonucunda Boğaz vadisi deniz tarafındanişgal edildiği gibi, birçok vadilerin ağızlarında da koylar (Büyük ve Küçük Çekmece’ler,Haliç, Terkos, Tuzla çevresindeki koylar ve adacıklar; İstanbul Adaları (Kınalı, Burgaz,Heybeli, Büyükada); Yenikapı ile Tuzla arasında bir kısmı sonradan alüvyonla doldurulmuşgirintiler gibi) ve genellikle boğulmaya işaret eden şekiller meydana gelmiştir.

Böylece İstanbul iline bakıldığında bugünkü manzara ve konfigürasyonun çokyakın geçmişteki olayların eseri olduğu, bu arada bugünkü kıyı çizgisine ana hatlarıylazamanımızdan 7.000 yıl kadar önce erişilmiş olduğu anlaşılmaktadır.

Boğaz’ın kuzey kısmı, Anadolu Kavağı ve Avrupa yakasında Yenimahalle’ye kadar II.Jeolojik Zaman sonu volkanik bir arazi yapısındadır. Diğer kısımlar I. Zaman ortalarındaoluşmuş devoniyendir. Kalker kayaların tepeleri kışın kahverengiye dönüşen AkdenizBölgesi’ne özgü killi topraklıdır. Alüvyonlarla kaplı vadi yataklarında toprak oldukçakalındır. Boğaz ve çevresinin içinde yer aldığı plato yakın bir jeolojik devirde kuzeybatıgüneydoğu doğrultusunda kubbeleşmiştir. Plato üzerinde yoğun bir vadi şebekesininmevcudiyeti, vadi yoğunluğunun paleozoik düzeyinde çok daha fazla olduğu ve bütünvadilerin plato içine derin bir şekilde gömülerek onu parçaladıkları dikkati çeker. Platoyuyaran vadilerin en önemlisi ise İstanbul Boğazı’dır.

Özetle, yerkabuğunun jeolojik gelişme tablosu içinde Miosen Devri (III. Zaman)sonunda, bugünkü Marmara Denizi ve Boğazların yerinde dağlık kara parçaları

bulunmaktaydı ve Macaristan’dan Aral Gölü’ne kadar yayılan, Terkos-Kilyos kıyılarındangüneye uzanan bir körfezi de oluşturan Sarmat Denizi vardı. III. Zaman sonu Pliosen Devri

başlangıcında bu içdenizin çekilmesiyle karalar ortaya çıkmıştır. Akarsular ile uzun birer ozyon devri sonunda yükseltiler kaybolmuş, sert oluşumlar, kuvarsit tepeler halindekalmıştır. Bu alınım devri sırasında Boğaziçi vadisi hayli genişlemiştir. Pliosen Devriortasında arazi hareketleri ile peneplenlerin kuzey tarafı kabarmış, güneye doğru eğimli birarazi oluşmuş ve bu eğim, akarsuların hızını artırmıştır. Akarsuların aşındırmaları ile eski


28/308

24

akarsu yatakları yamaçlarda teraslar halinde kalmıştır. IV. Zaman’da Trakya-Kocaeli peneplenlerinin güney kısmının çökmesi ile de peneplenin akarsu vadileri, akarsu kolları,dereler ve bütün girinti ve çıkıntılar deniz sularının altında kalmış böylece, Boğaziçi oluğuortaya çıkmıştır.

Resim: İstanbul Boğazı ve Anadolu yakasında uzanan plato düzlükleri

Resim: İstanbul Boğazı ve Rumeli Hisarındaki falez dikliği


29/308

25

İki denizi birleştiren İstanbul Boğazı’nın Oluşumu

İstanbul’un fethine bir savaşçı olarak katılan ve fethin tarihini yazan Tursun BeyTarih-i Ebu’l-Feth isimli eserinde Boğaz’ı “Hakkın kudretiyle Karadeniz’in dalgalarında birdağ ortasından yarılıp bir cetvel olmuştur ki, Nil’den büyük, Tuna’dan geniştir. Yer yerkulaklar ve koltuklar yapılmış, orasında burasında kısıklar göstermiş bir nehr -i aziz şeklindeakar” diye tanımlar.

Gerçekte İstanbul Boğazı, bir “su oluğu ”dur. Avrupa ve Asya’yı birbirinden ayırır.Karadeniz ve Akdeniz kültürlerini birleştiren tek su yoludur. İki kıta ve denizin buluştuğuistisnai bir yer ve Karadeniz havzasının tek kapısıdır. İstanbul’u dünyanın en önemlikavşaklarından biri yapan da bu özelliklerdir. Yöre olarak Boğaziçi, dar anlamda güneydeTophane-Salacak hattı ve kuzeyde Rumeli ve Anadolu fenerleri hattı arasındaki kısımdır.Ancak doğal mekândaki kullanımların belirlediği bir “Boğaziçi alanı” vardır ki, doğal yapı

olarak bu alan, yaklaşık 285.000-300.000 hektarlık bir çevreyi kapsar.

Kocaeli ve Trakya peneplenlerinin bitimleri olan Kocaeli ve Trakya yarımadalarını da belirleyen Boğaziçi su oluğu, 31 km uzunluktadır. Orta aks boyunca, Kız Kulesi’ndenfenerlere kadar bu uzunluk 55 km’dir. Genişliği ise Karadeniz’e açılan yerde 3.600 metre,Marmara’da 1.675 metredir. Boğaz’ın en dar yeri 698 metre ile Rumeli ve Anadolu hisarlarıarasıdır. Kıyıları, ortadan yırtılmışçasına birbirine koşuttur. Bu koşutluk Karadeniz girişindekaybolur. Her burun ve dil karşısında bir körfez ya da koy vardır. Her iki yakada kara kısmıvadilerle yarılmıştır. Boğaz akış yönü, kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunu izler, güneyde birsüre kuzey-güney doğrultusunda devam eder, Salacak önlerinde hafifçe kuzeybatıya döner vetekrar kuzey-güney doğrultusunu alır. Paşabahçe –Yeniköy hattından sonra da kuzeybatıyayönelir. Hafif bir dirsekle kuzeydoğuya, daha sonra güneybatıya ve batıya doğrulur.

MÖ. 270’li yıllarda yaşamış olan Strabon’a göre Boğaziçi oluğu, bir iç deniz olanKaradeniz’in taşan sularının aşındırması sonucu ortaya çıkmıştır. 18.yy sonu 19. yy başındakabul gören görüş budur. Yakın dönemde ise, tektonik kırılmalar yada volkan patlamalarısonucu açılmış olabileceği görüşü ileri sürülmüştür. Boğaz’ın kuzeyinde rastlanan lavlarınvarlığı bu sonucu doğrulamıştır. Boğaz oluşumuna ilişkin ortaya atılan çok sayıda görüşü dörtgrupta toplamak mümkündür:

Boğaz’ın, Karadeniz’in taşması sonucu, aşınma ile ortaya çıkmasıdır.

Boğaz’ın bir volkanik patlama sonucu oluşmasıdır.

Boğaz’ın tektonik hareketler sonucu, çökmeden ötürü ve patlama olmadan, kırılma

ile ortaya çıkmasıdır

III. Zaman sonucunda bugünkünden daha düşük seviyede olan Karadeniz’in, IV.

Zaman ortalarına doğru nehir yataklarını istilası sonucu oluğun genişlemesidir.

Üzerinde birleşilen görüş sonuncusudur.


30/308

26

Boğaz’ın oluşumu 1800'lü yılların sonu ile 1900'lü yılların başında oldukça yoğun bir şekilde incelenmiş ve boğazın oluşumu ile ilgili günümüzde de halen tartışma konusuolan oluşum modelleri ortaya atılmıştır. Bu modellerden birincisi Von Hoff (1822) tarafındanortaya atılan Boğaz’ın eski bir akarsu vadisi olduğu ve denizin daha sonra bu alanı kapladığı

fikridir. Halen en çok taraftar toplayan boğaz oluşum modellerinden biri olan bu düşüncearaştırmacılar tarafından geliştirilerek, boğaz kanalı boyunca kuzeye veya güneye akan birakarsu, (Philipson, 1898, Andrussovi, 1900; Cvijic, 1910, Darkot, 1938; Pamir,1938, Erinç,1939; Sholten,1974), Kağıthane deresinden başlayıp Haliçten kuzeye dönerek Karadeniz'eakan bir akarsu (Penck, 1919) veya su bölüm hattı boyunca hem kuzeye Karadeniz'e, hem degüneye Marmara'ya akan iki akarsuyun (Yalçınlar,1947) boğazı oluşturduğu düşünülmüştür.

Bir başka oluşum modeli de İstanbul Boğazı’nın bir genç graben şeklinde geliştiğifikridir. Hochstatter (1870) tarafından önerilen bu model, son çalışmalarda halen bölgeninaktif bir tektonizmanın etkisinde bulunduğunu ve bu genç tektonizma sonucu İstanbul

Boğazı’nın da Holosen içerisinde oluştuğu ve bu oluşumda doğrultu atılımlı fayların da rolü bulunduğu şekliyle geliştirilmiştir. (Oktay ve Sakınç, 1991; 1993; Gökaşan v.d. 1993; 1995)

Bu iki temel fikrin dışında, boğazın bir volkanik patlama ile oluştuğunu da düşünenlerolmuştur. (Tschihatscheff 1864) Ancak bu fikir günümüzde desteklenmemektedir.

İstanbul Boğazı’nın oluşumu ile ilgili akademik amaçlı çalışmalar, 1900’lüyıllardan sonra, yerini bölgede yapılan mühendislik amaçlı çalışmalara bırakmış; bunlarınsonucunda da boğazın bir akarsu vadisi olarak oluştuğu fikri kabul edilmiştir.

İstanbul Tüp Tüneli ve Yeni Galata Köprüsü’nün fizibilite çalışmaları sırasında,Boğazda Sarayburnu-Üsküdar arasında ve Haliç’te sondajlar yapılmış ve yapılan bu sondajlardeğerlendirilerek 1990 yılında Engin Meriç editörlüğünde bir grup bilim adamı tarafından

boğaz ile ilgili denizel verilerden yararlanılarak bir başka çalışma yapılmıştır. Bu çalışmasonucu hazırlanan “İstanbul Boğazı güneyi ve Haliç’in Geç Kuvaterner dip tortulları” adlıeserde Haliç’te en yaşlı denizel istifin 7400+1300 yıl olduğu belirlenmiştir. (Göksu v.d. 1990)Ayrıca Yılmaz ve Sakınç (1990) boğaz oluşumunu fayların ve akarsuyun beraberce çalışmasısonucuna bağlamışlardır.

İstanbul Boğazı ile ilgili yapılmış çalışmalar çok eski yıllara dayanmasına rağmenhalen bilim adamlarının üzerinde anlaşabildikleri bir oluşum modeli belirlenememiştir.İstanbul Boğazı ve kıyıları günümüzde sular altında kalmış eski bir vadidir ve Paleozoik temelüzerindeki bir plato yüzeyine gömüldüğü için de “rialı kıyı” olarak nitelendirilir (Resim3.1.2.1). İstanbul Boğazı kıyıları dik ve derindir (Resim 3.1.2.2). Esas kanalda deniz ulaşımınıtehlikeye düşürecek sığ topuklar veya kayalıklar yoktur. Kıyı boyunca ancak bazı vadilerinağızlarında, kuvvetli akıntıdan dolayı gelişememiş küçük ve güdük deltalara veya birikintikonilerine rastlanır. Yerleşmelerin büyük bir kısmı bunların üzerinde kurulmuştur. Boğazıngirintileri olan Haliç, İstinye ve Tarabya kıyıları da tipik birer riadır


31/308

27

Boğaz vadisinin kuzey tarafında her iki yanda da volkanik kayalardan oluşanyüksek bölgeler ve çentikli kıyı tipi görülür. Boğaz'da kıyılar dik ve derindir, sığ alanlar vekayalıklar yoktur. Kıyı boyunca akarsu ve dere ağızlarında kuvvetli akıntı nedeniylegelişmemiş küçük deltalar veya birikinti adacıkları vardır. Yerleşmeler genel olarak bu alanlar

üzerine kurulmuştur. Boğaz çökme sonucu bir plato içine gömüldüğünden “ria” kıyı tipine engüzel örnektir. Ayrıca İstinye ve Tarabya da bu kıyı tipine birer örnektir.

Boğaz’da iki ana akıntı vardır: birincisi yüzey akıntısı, ikincisi ise yüzeyden 15 metre kadar aşağıda başlayan ve derinliğin izin verdiği ölçüde 45 metre derinliğe kadar etkiliolabilen dip akıntısıdır. Yüzey akıntısı genelde Karadeniz’den Marmara’ya doğru iken, dipakıntısı bunun tam tersine, Marmara’dan Karadeniz’e doğrudur.

Boğaz, yalnızca gemi trafiğinin değil, Karadeniz’in 3 büyük nehirle beslenen sularınında tek çıkış kapısıdır. Karadeniz’e dökülen bu üç büyük nehir, Tuna Nehri, Dinyeper Nehri ve

Don Nehridir. Bu üç nehir, Karadeniz’i sürekli olarak tatlı su ile beslemektedirler. Öyle ki,Boğazlardaki akıntı ve yüzey buharlaşması olmasa, akan bu nehirler nedeniyle Karadenizyılda 30 santimetre kadar yükseleceği söylenebilir. Yine de Karadeniz, su seviyesi olarakMarmara’dan 40 santimetre daha yüksek olup, Karadeniz’den Marmara’ya doğru olan yüzeyakıntısının ana sebebi de bu yükseklik farklılığıdır. Daha yüksek seviyede olan Karadeniz’insuları, seviyesi daha alçak olan Marmara’ya doğru “akmaktadır”. Buna “boşalma akıntısı” dadenilebilir. Bu akıntı, Boğaz’ın orta kesimlerinde daha fazladır, özellikle Kandilli noktasındanGüney’e doğru gidildikçe artar.

Kuzeyden Güneye doğru olan bu yüzey akıntısının hızı, Karadeniz’in sularını boğaz

ağzına doğru dolduran kuzey rüzgârlarının etkili olduğu dönemlerde en yüksek düzeye ulaşır.Boğaz suları bu dönemlerde adeta bir nehir gibi akar. Hız, saatte 7 Knots’a kadar yükselebilir.Boğazdaki akıntı hızını Kilometre/saat cinsinden ifade edersek, Boğaz’ın suları, akıntınınyüksek olduğu zamanlarda, yaklaşık 13 Kilometre/saat hızla kuzey’den Güney’e doğru akmaktadır. Normal zamanlarda ise bu akıntı 3-4 Knots civarında olmaktadır.

Öte yandan, Karadeniz’in tuzluluk oranı, sürekli tatlı su ile beslenmesi ve tuzlu suyunda kısmen yüzey akıntısı ile taşınması nedeniyle düşüktür. Marmara Denizi, Karadeniz’denyaklaşık olarak iki kat daha tuzludur. Bu aynı zamanda Karadeniz sularının özgül ağırlığının

Marmara sularından daha az olduğu anlamına gelmektedir. İki denizin suları arasındakituzluluk durumundan dolayı olan bu yoğunluk farkı, 15 metre derinlikten itibaren başlayandip akıntısının da nedenidir.

Ne var ki, iki deniz arasındaki tuzluluk farkından oluşan bu dip akıntısının ne hızı, nede debisi yüzey akıntısı kadar büyük değildir. Yüzey akıntısı ile Güney’e taşınan suyunmiktarı, dip akıntısı ile kuzey’e taşınan suyun miktarından yaklaşık iki buçuk kat dahafazladır. Rakam vermek gerekirse, yüzey akıntısı ile Marmara’ya taşınan suyun aşağı yukarıyılda 300 Kilometreküp olduğu, buna karşılık dip akıntısı ile Karadeniz’e taşınan suyun


32/308

28

yaklaşık olarak yılda 125 Kilometreküp olduğu tahmin edilmektedir. Hız bakımından daincelersek, dip akıntısı ancak 1-2 Knots Hıza kadar çıkabilmektedir.

Buraya kadar anlatılanlar Boğaz’daki hâkim akıntı rejimi olup, bu rejim tam olarakolmasa da, hâkim rüzgâr rejimi ile büyük paralellik gösterir. Öyle ki, Kuzey Rüzgârları

bölgenin hâkim rüzgârlarıdır ve bu rüzgârlar kuvvetli iken, akıntı da en kuvvetli durumdaolmaktadır. Öte yandan, daha nadiren olsa da, Güney rüzgârları ve özellikle Lodos, zamanzaman etkili olmakta ve İstanbul’da şehir hattı gemilerinin bile seferlerinin iptal edilmesineneden olacak kadar kuvvetli lodos rüzgârları esmektedir. Bu rüzgârlar, Marmara’nın sularınıkuzeye doğru yığar ve su seviyesini İstanbul Boğazı’nın güney girişinde yarım metre kadaryükseltebilirler. Bu durumda Boğaz’ın akıntı rejimi de değişir; yüzeyde “orkoz” adı verilenters akıntı oluşur. Bu akıntının da zaman zaman kuzey akıntısı hızına ulaştığı olmaktadır.Yani 6-7 knots hıza kadar orkoz akıntısı çıkabilmektedir. Bu Kuzey akıntısı, gemilerin seyriaçısından Güney akıntısından daha tehlikelidir.

2.2. İstanbul’un su kaynakları ve yapılarının Oluşumu ve Gelişimi

Her iki sahili kaplayan dağların yamaçlarındaki dereler, yağan yağmurun şiddetinegöre Boğaz’a su indirirler. Diğer zamanlarda bazılarında sızıntı halinde su bulunursa da,

bazısı büsbütün kuru kalır.

Rumeli yakasında Beşiktaş, Ortaköy, Baltalimanı, İstinye, Tarabya, Bakla(Büyükdere), Sarıyer, Anadolu yakasında Tokat, Çubuklu, Göksu, Küçüksu, Çengelköydereleri bulunmaktadır. Boğaziçi’ne bol su döken dere mevcut değildir.

Resim: Üstü kapatılarak cadde haline getirilmiş Sarıyer Deresi


33/308

29

Resim: Göksu Deresi

Yukarı Boğaz’ın, Belgrad Ormanları batısında geçirimli neojen çakıl ve kumlarındatoplanan ve süzülen, geçirimsiz temelin meydana çıktığı yerde birçok kaynakların oluşumunayol açtığı gibi, sıyrılma sınırı civarında temele gömük vadilerin setlenmesi çok eski

devirlerden beri buralardan şehre su sağlanmasına olanak vermiştir. Diaklazlı kuvarsitlerdetoplanan yer altı sularının, bunların geçirimsiz temele temas ettikleri yerlerde bazen fay, bazen de normal yamaç kaynakları halinde, fakat daima belli hatlar boyunca meydana çıkmasıda İstanbul yöresine çok lezzetli ve çok hafif içme suları sağlamıştır (Taşdelen, Sırmakeş,Kayışdağ, Yakacık, Kocataş, Hünkar Suları gibi).

Boğaziçi suları iki gruptur:

1. Bentler

2. Kaynak suları

Osmanlı Dönemi Boğaziçi su tesisleri (ızgara, çökertme havuzu, kemer, galeri, isalehatı ve çeşmelerden oluşan) Hamidiye ve Taksim sularıdır.

Belgrad ormanları içinde inşa edilen bentlerden; Yeniköy, Emirgan, Boyacıköy, Hisar,Arnavutköy, Ortaköy, Yıldız kollarından Boğaziçi yerleşim bölgelerine su verilirdi. Taksimsuyu ihtiyacı karşılamadığından, 1882 tarihinde, Kağıthane Deresi’nden pompa ile su alınıpTaksim suyuna verilmiş ise de; 1902’de, Kumburgaz civarındaki membalar ile yeniden

bulunan seksene yakın memba suları pik borular ile Cendere’de inşa edilen havuzda


34/308

30

toplanarak, pompalar vasıtasıyla Beşiktaş/Balmumcu Köşkü civarındaki hazneye isaleolunarak Kuruçeşme’den Kasımpaşa’ya kadar olan bölgeye temiz su verilmektedir.

Harita: İstanbul memba sularının yerlerini harita


35/308

31

Harita: Vakıf suları şematik planı, 1997


36/308

32

2.2.1. Avrupa Yakası’nda Bulunan Kaynak Suları ve Yapıları:

Hamidiye Memba Suyu: Altmıştan fazla kaynaktan toplanan Hamidiye suları, SultanII. Abdülhamid saltanatı 1876-1909) döneminde (1904) Kağıthane – Kemerburgaz arasıkaynaklar toplanarak Beyoğlu ve Boğaziçi çeşmelerine, Ortaköy’e kadar saray, kışla ve

okullar a verilmiştir. Pik dökme demirden, çeşmeleri yapılmıştır. Hamidiye suyunun sertlikderecesi 4’ tür.

Kanlıkavak Suyu: Kaynağı Baltalimanı ile Maslak arasında, bugünkü HarpAkademileri ile İstanbul Teknik Üniversitesi’nin Ayazağa kampüsü arasındaki derenin civarı,100 rakımlı tepededir. Çeşmesi ve doldurma yeri vardır. Önceleri etrafı ağaçlık olan şehr,nönemli mesire yerlerindendir. Bugün basit bir depo konumundadır. Özellikle,Emirgan/Çınaraltı (Sultan I. Hamid) çeşmesine suyu verilmiştir. Sertlik derecesi 3,5’ tur.

İshakağa Çeşmesi Suyu: Tarabya asfaltı üzerinde bol suyu olan bu çeşmenin kaynağı

sırtın eteğindedir. Bir galeri ile gelir. Yokuşun altındaki maslaktan itibaren 30 m. Kadardevam eden galerinin üztünde 6 m. Derinliğinde bir muayene bacası vardır. Nirven 1941’deyaptığı analizde sertlik derecesini 36 bulmuştur.

Çırçır Suyu: Sarıyer sırtlarında Kestane, Gürcüoğlu ve Hünkar suları arasından çıkar.Kısa ve küçük boyutlu galerisinden gelen sular bir haznede toplanır. Nirven 1943 yılındasertliğini 6,5, Nazım Bey ise 5 olarak bulmuştur.

Resim: Eski Çırçır suyu çeşmesi

Kestane Suyu: Membaı Çırçır Suyu’nun karşısında Hünkar Suyu’nun bulunduğutepenin çıkış yolu üzerindedir. Galerisinden gelen sular küçük bir hazneye dökülür. Sertlikderecesi 5’dir.


37/308

33

Resim: Kestane suyu setleri

Hünkâr Suyu: Kestane Suyu’nun kenarındaki yolun 200 m. Yukarısında ve aynı tepeüzerindeki hazneye akar. Sertlik derecesi 3,5’tur.

Resim: Hünkâr Suyu, 1940

Fındık Suyu: Kaynağı, Çırçır Suyu ile Kestane Suyu arasında, Hünkâr Suyu’nunsağındadır. Sertlik derecesi 3,5’tur.

Gürcü Suyu: Kaynağı, Çırçır Suyu’nun kaynağının 40m. Doğusunda olup, sertlikderecesi 4,5’tur.

Fıstık Suyu: Kaynağı Kestane Suyu’nun yakınındadır. Çeşmesi Büyükdere’ye yakın,tepe üzerinde olup sertlik derecesi 10’dur.

Sultan Suyu: Abraham Paşa Korusu karşısında, Büyükdere şosesinin solundakitepelerin birinin eteğinde, büyük bir ağacın dibinden ince bir boruyla dışarı çıkar. Sertlikderecesi 4’tür.


38/308

34

Kocataş Suyu: Büyükdere – Sarıyer suları içinde eskiden beri en çok tercih edilenidir.Sertlik derecesi 2’dir. Kaynağı Büyükdere Piyasa Caddesi’nde, Kocataş Korusu’nun hemenarkasındadır. Çeşmesi cadde üzerindedir.

Büyükdere Suyu: Eski Büyükdere vapur iskelesi karşısında, yol üzerinde, mermerçeşmenin suyu arkasında, tepe yamacındaki kaynaktan gelmektedir. Sertlik derecesi 2’dir.

Kefeliköy Suyu: Büyükdere sahil yolu kavşağından, Hacı Osman bayırına çıkarkensoldaki birinci vadini ortasında, iki basamakla inilen taş döşeli çukurda, ince bir borudanakıyordu. Sertlik derecesi 1,5 ila 3 arasında değişiyordu. 1988 yılında arazi satılarak sukapatılmıştır.

Anadolu Yakası’nda Bulunan Kaynak Suları ve Özellikleri:

Anadolu Yakasındaki kaynak suları Beykoz, Dereseki, Üsküdar ve Çamlıca bölgelerinde yoğunlaşmıştır.

Karakulak Suyu: Beykoz, Dereseki arkasında, koruluk içerisindedir. Sertlik derecesi2’dir.

İshak Ağa Suyu: Kaynağı, Beykoz Meydanı’ndaki abidevi On Lüleli Çeşmesi’ninhemen gerisindedir. Diğer sular gibi içimi hafif ve lezzetli değildir.

Resim: İshak Ağa Çeşmesi

Çubuklu Suyu: Çubuklu İskelesi’nin arkasında bir haznede toplanır. Küçükmaden veMehmedoğlu suları Çubuklu Suyu ismini alır. Sertlik derecesi 1,5 civarındadır.


39/308

35

Göztepe Suyu: Kanlıca’nın arkasındaki Göztepe isimli tepeden çıkmaktadır. Denizseviyesine nazaran Göztepe 150 m. Den fazla yükseklikte ise de, membası çukurdadır. Bunedenle diğer kaynak sularından farklı olarak mesire yeri olamamıştır. Kanlıca’da AyşeKadın, Çinli; İskender Paşa suları aynı isimli çeşmelerden akar.

Mehmed Said Efendi Suyu: Vaniköy ile Kandilli sırtından çıkan bu su böbrek taşıdüşürmesi ile şöhret yapmış ise de Nirven 1942’de yaptığı tahlilde sertlik derecesini 36

bulmuştur.

Çamlıca Suları: Büyük Çamlıca’da Yusuf İzzeddin Efendi Köşkü’nün yanında SubaşıGazinosu’nun içerisindedir. Üzerinde IV. Mehmed (hd 1648-1687) ve II. Mahmud’un (hd1808-1839) kitabeleri bulunmaktadır. Bunu çok eskiden kalan bir ayazma olduğusanılmaktadır. Burada IV. Mehmed’e ait bir mihrap talı da bulunmaktadır. Sertlik derecesi4,5’tir. Çamlıca sularının kaynakları şunlardır;

Tiryal Hanım Çeşmesi’nin Suyu: Aynı yerden Tiryal Hanım Çeşmesi’nin suyu çıkar.Kaliteli memba sularındandır. Sertlik derecesi 4’tür.

Tomruk Ağası Suyu: Bu su vaktiyle Tophanelioğlu İsalesine akarken yolların bozulmasından dolayı sağlığa uygun olmayan bir şekilde dışarı akmaktadır. Nirven 1943’tesertliğini 1 bulmuştur.

Kısıklı Suyu: Çamlıca’da Büyük Çamlıca’ya çıkış yolu üzerindedir. Bu su galerisiiçerisine döşenmiş boru ile gelir. 63 m.ileride 10 m. derinliğinde bir baca bulunmaktadır.

Galerinin eni 57 cm, yüksekliği 130 cm’dir. Galerin iki kola ayrılarak çeşitli yerlerdeki sularıtoplar. Nirven, sertliğini 4 bulmuştur.

Küçük Çamlıca Suyu: Küçük Çamlıca’da yeni yapılan bir camini yanındadır. Nirven,1943’te sertliğini 3,5 bulmuştur.

Ömer Efendi Suyu: Küçük Çamlıca Tepesi’nin doğusunda ve biraz ilerisinde birtepenin eteğinde çıkmaktadır. İki ayrı maslakta toplanmaktadır. Küçük Çamlıca Çeşmesiönünden inen yolun kenarındaki hazneyle birleşir. Nirven, sertliğini 3 bulmuştur.

Şekerkaya Suyu: Bu su III. Selim tarafından 1220/1805’te toplatırılarak SelimiyeKışlası’na giden sulara katılmıştır. Yolu harap olduğundan Küçük Çamlıca’da kalmıştır. Birsu cenneti olan Boğaziçi çevresinde, kaynaklar kurulmuş, ayazmaların çoğu tepelerden yalı veköşklere getirilmiş, içme suları yanlış imar uygulamaları ile tahrip edilmiştir.


40/308

36

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

İstanbul’un coğrafi özelliklerinin anlatıldığı bu bölümde, İstanbul’un tepeleri, suları veİstanbul Boğazı’nın yapısı üzerinde durulmuştur.


41/308

37

3. İSTANBUL’UN TARİHSEL GELİŞİMİ


42/308

38


3.1. İskan ve Yerleşim Bakımından İstanbul’un Tarihi Gelişimi 3.2. Büyük Bir Metropol Olarak İstanbul’un Yerleşim Sorunları

3.3.

İstanbul’da Yerleşimin Tarihçesi


43/308

39


Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veyageliştirileceği

İskan ve YerleşimBakımından İstanbul’unTarihi Gelişimi

İskan ve yerleşim bakımından İstanbul hakkında bilgi edinebilmek.

Büyük Bir Metropol Olarakİstanbul’un YerleşimSorunları

Büyük bir metropol olarakİstanbul’un yerleşimsorunlarını inceleyebilmek.

İstanbul’da YerleşiminTarihçesi

İstanbul’un yerleşimtarihçesini kavrayabilmek.


44/308

40

Anahtar Kavramlar

İskan

Yerleşim

Metropol


45/308

41

Giriş

Bu derste İstanbul şehrinin bir şehir olarak tarihi manada nasıl değiştiği ve geliştiğiüzerinde durularak, şehrin doğal şartlarının ve ulaşımsal özelliklerinin günümüzde neler

olduğu tarif edilecektir.


46/308

42

3.1. İskân ve Yerleşim Bakımından İstanbul’un Tarihi Gelişimi

3.1.1. Başlangıçtan Osmanlı Dönemine Kadar Yaşanan Süreç

İstanbul, MÖ. 146 yılında Roma İmparatorluğu egemenliğine geçene kadar şehir

yerleşimi niteliğine ulaşamamıştır. Önceki yerleşimler, koloni yerleşimi türünde site yerleşiminiteliğinde idi. Roma dönemine kadar Anadolu’daki site yönetimleri ve şehir devletlerarasındaki ticari ilişkilerde İstanbul önemli ve merkezi rol oynamaktan hayli uzakta kalmıştır.Roma döneminde siteden şehirleşmeye dönüşüm sağlanmış ise de İstanbul merkezi rolüstlenmek bir yana küçük bir şehir olarak kalmıştır. Zira Anadolu, Mısır, Mezopotamyamedeniyetleri gibi Roma İmparatorluğu da Akdeniz çevresinde büyüme gösteren bir AkdenizMedeniyeti idi.

Anadolu’nun eski medeniyetlerinden Roma dönemine Anadolu Kral Yolları diye deanılan Anadolu ulaşım ağına baktığımızda, Anadolu’dan gelen bütün yollar Sard’da

birleştikten sonra Ege’de Milet, Efes, İzmir gibi doğal limanlara ulaşıyordu. Romaİmparatorluğu, tüm bu yolları Roma şehrine ulaştıracak şekilde denizle ilişkilendirmişti veİstanbul bu yolların dışında kalmıştı. Roma İstanbul’u egemenliği altına aldıktan sonra,Ege’den deniz yolu ile İstanbul bağlantısını sağlamıştır. Anadolu ile doğrudan karayolu

bağlantısı kurulmamış, deniz yoluyla Karadeniz üzerinden zayıf bir bağlantı sağlanmıştır.

Roma döneminde uzun bir müddet küçük bir şehir yerleşimi olarak kalan İstanbul’unkaderini değiştiren gelişmeler, MS.324 yılında Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılarak DoğuRoma İmparatorluğu yönetim merkezinin İstanbul olması ile başladı. Doğu Romalı’lar bütün

yollar ın artık Roma’ya değil İstanbul’a bağlanması için büyük kara ve deniz ulaşımfaaliyetlerini başlattılar. İstanbul bu dönemden itibaren kara yoluyla Anadolu’ya veBalkanlara bağlanırken deniz yoluyla bağlı olduğu Ege ve Akdeniz’e ilave olarak Karadeniz’ede bağlanmıştır.

Artık İstanbul; Akdeniz, Avrupa, Karadeniz ve Anadolu medeniyetlerinin merkezihaline gelmeye kısaca farklı bir medeniyet merkezine dönüşmeye başlamıştı. Ancakİstanbul’un gelişme gücü Doğu Roma’nın gücüne bağlıydı. Doğu Roma tüm bu yollar ve

bölgeler üzerinde hiçbir zaman tam bir egemenlik ve güvenlik sağlayamadı. Zamanla gücünükaybettikçe İstanbul’a doğru çekilmeye başladı. Önce Persler, 7. Yüzyıldan itibaren Emeviler

ve Abbasi’ler, 11. Yüzyıldan itibaren Selçuklu’lar, 13. Yüzyılda Haçlılar ve Latin istilası,14.Yüzyıldan itibaren de Osmanlı’lar, Doğu Roma’ya karşı ilerleyen güçler oldular.

İstanbul’un kaderini değiştiren en önemli olay ise, Anadolu, Akdeniz, Balkanlar veKaradeniz’den çekilmeye başlayan Doğu Roma’nın yerini Selçukluların daha sonra daOsmanlıların alması oldu. Selçuklular ve Osmanlı’lar İstanbul’u merkeze alan geniş bircoğrafyada ilk kez tartışmasız egemen güç oldular ve tam güvenliği sağladılar. Yine ilk kez

bu bölgelerdeki farklı din, kültür ve medeniyetlere hoşgörüyle bakarak kendi kültür vemedeniyetlerini yaşamalarını güvence altına aldılar. Kültürlerarası ve toplumlararası


47/308

43

ilişkilerin, barış ve güvenliğin sağlanması ile iktisadi ve ticari ilişkiler daha önce görülmemiş boyutlara yükseldi. Selçuklu döneminde Marmara bölgesi, Osmanlı döneminde İstanbul,artık Anadolu’nun veya Avrupa’nın bir ucunda küçük bir yerleşim yeri olmaktan çıkmış,kıtalararası yolların kavşağında, İslam medeniyetinin hoşgörüsü altında medeniyetlerin ve

refahın merkezi haline dönüşmüştü.

3.1.2. Tek Merkezli İstanbul’dan Çok Merkezli İstanbul’a Osmanlı

Dönemi

Osmanlı döneminde Fatih Sultan Mehmet ile birlikte başlayan dönemde, İstanbul çokmerkezli olarak planlanarak tarihi yarımadanın-surların dışında, Eyüp, Haslar, Galata,Anadolu yakasında Üsküdar ve Kadıköy yerleşimleri geliştirilmiştir.

3.1.3. Yerleşim ve Önemli Sorunlar Açısından Cumhuriyet Döneminde

İstanbul bugün Balkanlar, Karadeniz, Kafkaslar, Orta Doğu ve Doğu Akdenizhinterlandına sahip önemli dünya metropollerinden biri konumundadır. Anılan coğrafyaüzerindeki sosyo-ekonomik gelişmeler İstanbul’un makroformuna çeşitli boyutlarda etkietmektedir.

Özellikle yabancı sermayenin önemli yatırım projeleri ile büyük çaplı altyapı projelerigibi küresel ölçekten gelen talepler, İstanbul makroformu üzerinde belirleyici etkiler meydanagetirmekte olup, söz konusu etkiler yerel politikalar veya yönlendirmelerle kontrol altınaalınamamaktadır.

İstanbul’un geniş hinterlandının içinde kalan Marmara Bölgesi ölçeği, İstanbulmakroform yapısına önemli girdiler veren ve şekillendirici olan en etkin ölçek olaraktanımlanabilir. Özellikle İstanbul’dan Marmara Bölgesi’ne yapılan işlevseldesantralizasyonlar, gerek İstanbul’un gerekse Bölge içindeki yerleşmelerin yapısını önemlioranda etkilemektedir.

İstanbul’un üzerinde geliştiği coğrafya, makroformun temel belirleyici etkenlerden biridir. Bu coğrafyanın özellikleri incelendiğinde, kentin doğu- batı doğrultusunda uzanan bireksende geliştiği görülmektedir. Kuzey kesimler büyük oranda orman alanları, su havzaları veekolojik- biyolojik öneme sahip alanları içermekte ve güneyde sahil boyunca gelişmiş

yerleşimin yaşam destek sistemleri burada yer almaktadır.

Yerleşim alanları Boğaz ve güney sahilleri boyunca genellikle güneye yönelmiş vekuzey rüzgarlarından büyük oranda korunmuş olarak gelişmiştir. Yerleşik alan, lineer gelişim

boyunca yer yer doğal ve yapay eşiklerle parçalanmıştır. Bu eşiklerden en önemlisi, yerleşimiiki büyük alt- bölgeye ayıran ve güçlü su akıntıları ile temizlenen Boğaz hattıdır.

İstanbul, özellikle 1950’lerden sonra girdiği hızlı büyüme süreci içinde, yer yer planlıolmakla beraber, büyük oranda yasa dışı yapılaşmalarla şekillenen bir gelişme göstermiştir.


48/308

44

Harita: İstanbul Yerleşiminin (Makroformu’nun) Tarihi Gelişim Süreci

İstanbul’un yasa dışı ve kontrolsüz gelişmesi temelde; kentin çekim gücünün ülke ve

bölge ölçekli politikalarla dengelenememesine dayanmaktadır. İstanbul üzerinde oluşan aşırıtalebin yerel yönetimlerce de karşılanamaması, kentin kontrolsüz bir biçimde büyümesisonucunu doğurmuştur. Sürdürülebilir ve planlı gelişmenin önündeki en önemli engel olarakgörülen söz konusu süreç bugün de devam etmekte olup; gerek ülke ölçekli, gerekse de bölgeölçekli dinamikler İstanbul’u şekillendirmektedir. İstanbul makroformunda özellikle 1950lerile birlikte önemli değişimler görülmektedir.

1950-1980 dönemi: 1950-1980 döneminde İstanbul’un gelişiminde etkin olan enönemli unsur sanayi alanları olmuştur. Anılan dönemde sanayi ana ulaşım aksları boyuncagelişerek; kentin makroform yapısını, gerek yerleşik alanın uzandığı sınırlar açısından gerekse

iç düzen açısından önemli ölçüde değiştirmiştir. Yine bu dönem içinde sanayi AnadoluYakası’nda E5 boyunca gelişerek Gebze’ye kadar uzanırken, Avrupa Yakası’nda ise; özellikleZeytinburnu ve kuzeyinden hareketle TEM’e doğru bir gelişme göstermiş ve göller arasındakalan bölgede de Atatürk Havaalanı kuzeyine doğru gelişimini sürdürmüştür.


49/308

45

Harita: İstanbul’un Sanayi Alanlarının Gelişmesine Bağlı Yerleşimin Gelişimi

Söz konusu sanayi gelişmelerine uyumlu bir şekilde, kentin Merkezi İş Alanı daEminönü ve Şişli bölgesi üzerinden TEM’e doğru uzayarak Maslak bölgesine doğru ilerleyeneksensel bir gelişme gerçekleştirmiştir. Sanayi alanlarının gelişimine paralel olarak da yasa

dışı yerleşimler kendini göstermiş ve kentin makroformunun sağlıksızca gelişmesinde etkiliolmuştur.

1970’lerde İstanbul aşırı nüfus yığılmasının etkisiyle konut ve ulaşım gibi temelaltyapı gereksinmelerinde önemli boyutlara varan sorunlarla karşılaşmıştır. Bu yıllardamekansal yapı açısından en önemli olgu, Boğaz’ın iki yakasının bir köprü ile bağlanmasıolmuştur. Şehrin transit taşımacılık işlevini güçlendiren Boğaziçi Köprüsü ve çevre yolları,hızlı büyüme sonucunda kısa zamanda kentiçi ulaşım ağının omurgası haline gelmiştir.

1980 dönemi: İstanbul 1970-1975 döneminde Silivri ve Gebze sınırları arasında,

merkezden 50 km. yarıçaplı bir yüzeye yayılmış bir yerleşim iken, bu sınırlar 1980’de 60 kmyarıçapında bir alanı kapsar hale gelmiştir. Anılan sınırlar, batıda Tekirdağ İl ve doğudaHereke İlçe sınırlarına dayanmıştır.

1980’lerden sonraki dönemde, çeşitli desantralizasyon faaliyetleriyle sanayi tesisleriİstanbul’un Anadolu ve Avrupa Yakaları’nda öngörülen ve planlanan Organize SanayiBölgeleri’nde toplanmaya çalışılmıştır.

Anılan desantralizasyon girişimleri çerçevesinde; Avrupa Yakası’nda İkitelli veHadımköy ile Anadolu Yakası’nda Dudullu, Tuzla ve Gebze önemli desantralizasyon


50/308

46

merkezleri olarak ön plana çıkmıştır. Bu dönemde ana ulaşım aksları boyunca gelişmiş sanayialanları, yerlerini ticaret ve hizmet alanlarına bırakmaya başlamış ve kentin Merkezi İşAlanı’nın gelişimini yönlendirmiştir.

Harita: İstanbul İçinde Sanayi Desantralizasyonu

1990 dönemi: İstanbul’un son yıllarda gözlenen nüfus artışı ve buna doğrudan bağlantılı olarak yerleşme eğilimleri, kentin makroformunu belirleyen ana etmen olmuş veyerleşim alanlarının dışa doğru yayılması ve saçaklanmasında, dönem başlangıcında oluşankarayolu ve ulaşım ağı yönlendirici olmuştur.

2000 dönemi: İstanbul bu dönem içinde de yayılma ve saçaklanma şeklinde gelişiminidevam ettirmiştir. Gelişim yer yer su havzalarına, yer yer de orman alanlarına doğru yönelmişve kentin yaşam destek sistemlerini ciddi boyutlarda tehdit eden bir yapılaşma eğilimi içinegirmiştir.

Sonuç olarak, kent makroformunun şekillenmesinde en önemli etkenlerden biri ulaşımkararları olmuştur. Ulaşım yatırımlarının arazi kullanım kararlarının destekleyici vetetikleyicisi olarak kullanımı ve talep yönetiminin etkinleştirilmesi gerekirken ne yazık ki bugüne kadar bu süreç ters işlemiştir.

Tek merkezlilik, Boğaz geçişi talebini arttırmakta ve bu durum geçmişte olduğu gibiBoğaz’ın üçüncü defa karayolu köprüsü ile geçişini gündeme getirmektedir. Özellikle I.ve II.köprüler sonrasındaki gelişmeler izlendiğinde, bu yatırımların kent makroformunu kuzeye veorman alanlarına doğru geliştirerek 2B sorununa yol açtığı ve su toplama havzaları içerisinde


51/308

47

kaçak yapılaşmalar ile halen çözümler üretilmeye çalışılan sorun alanlarının (Sarıgazi,

Samandıra, Sultanbeyli vb.) ortaya çıkmasına neden olduğu görülmektedir.

3.1.4. Düzenli ve Sağlıklı Yerleşim Sistemleri Bakımından İstanbul

Sağlıklı bir kent yerleşim sistemi oluşturabilmek için geliştirilen ‘MakroformYaklaşımlarında, dört temel önkoşul aranmaktadır.

Bunlar; Kentin çeşitli doğal ve yapay eşiklerle alt- bölgelere ayrılması,

Alt- bölgelerin, kendi merkezleri ve yarı bağımsız biçimde yaşayabilen mekanlarınıntanımlanabilmesi,

Kent içinde tanımlanan organların kent sistemi içinde kendilerine sağlıklı yerler seçebilmesi,

Kent içindeki alt- bölge merkezleri ve fonksiyon alanlarının güçlü bir ulaşım sistemi ile birbirlerine bağlanmasıdır.

Bugün İstanbul’a bakıldığında, yukarıda öngörülen koşulların karşılanamadığı belirgin

bir şekilde göze çarpmaktadır. Şöyle ki; İstanbul kendi içinde tanımlı alt- bölgelere sahipdeğildir, Kent bir ‘yağ lekesi’ gibi merkezden dışa yayılmakta, fakat sıçramasız

büyümektedir, Kent içinde alt- bölgelenme olmadığı gibi alt-merkezler de yeterincegelişmemiş olup, kent tek merkezli bir yapıda büyümeye devam etmektedir ve Kent içinde yerseçen organlar, yer yer konumsal sorunları da beraberinde getirmektedir.


52/308

48

3.2. Büyük Bir Metropol olarak İstanbul’un Yerleşim Sorunları

3.2.1. Tek Merkezli Kent Modeli

İstanbul’un sağlıksız makroformu, her biri bir il büyüklüğünde nüfuslar barındıran

ilçelerden kaynaklanmaktadır. İstanbul’un E5-TEM aksları boyunca gerçekleştirdiğiyoğunlaşmaların nüfus, sanayi ve hizmet sektörlerindeki işgücüne göre dağılım yapısının dasorunlu olduğu görülmektedir.

‘Makroform Yaklaşımı’ çerçevesinde yapılan değerlendirmeler sonucunda,İstanbul’un kentsel sorunlarının temelinde, işlev alanlarının sağlıksız bir model oluşturacakşekilde konumlanmasının yattığı ortaya çıkmaktadır. İstanbul’da gözlenen birçok temelsorunun çözümü, anılan sağlıksız makroformun sağlıklı bir yapıya dönüştürülmesindegörülmektedir.

3.2.2. Nüfus Dağılımı

İstanbul’un E5-TEM aksları boyunca nüfus dağılımına bakıldığında Gaziosmanpaşa,Esenler, Bayrampaşa, Güngören, Bağcılar ve Bahçelievler ilçelerini içine alan bölge1.596.929 kişilik nüfusla İl’in en yoğun bölgesini oluşturmaktadır. Diğer önemli yoğunluklarise Boğaz boyunca ve Anadolu Yakası’nda Kadıköy, Üsküdar ve Ümraniye ilçelerinin yeraldığı bölgede görülmektedir. Bu saptamalara dayanarak İstanbul içinde, nüfusun üç bölgedeodaklandığı ve ulaşım sistemine de buralardaki noktalardan dahil olduğu söylenebilir.

3.2.3. Hizmet Dağılımı

İstanbul’un E5-TEM aksları boyunca hizmet işgücü dağılımına bakıldığında Şişli,Beyoğlu, Eminönü, Fatih ve Eyüp İlçeleri’ni içine alan pembe renkli bölgenin 170.872çalışanı ile en yoğun hizmet bölgesi olduğunu göstermektedir. Yoğunlaşmanın görüldüğü

bölgenin aynı zamanda kentin merkezi iş alanı (MİA’sı) olması, kentin tek merkezli yapısınıaçık bir şekilde ortaya koymaktadır.

3.2.4. Sanayi Dağılımı

İstanbul’un E5-TEM aksları boyunca sanayi dağılımına bakıldığında 147.667 çalışanile sanayi yoğunluğunun, nüfusun da yoğunlaştığı kırmızı bölge içinde maksimum noktasına

ulaştığı anılan şekilde görülmektedir.

3.2.5. Ekolojik Sorunlar

Kent içinde özellikle makroform kaynaklı sorunlar olarak tanımlananlar arasında enönemlileri, su kaynakları ile tarım ve orman alanlarının korunması sorunudur. Bu bağlamda,kentin yaşam destek sistemlerini oluşturan çevresine yönelik kontrolsüz gelişim, kentinsürdürülebilir gelişmesi önünde önemli bir engel olarak görülmektedir.


53/308

49

3.2.6. Deprem

İstanbul için önemli risk faktörlerinden biri de depremdir. Bu noktada özellikle yasadışı ve kontrolsüz gelişen yerleşik alanların, denetim boşluklarından da faydalanarak jeolojikaçıdan sakıncalı alanlarda da yer seçmesi, anılan riskin temelinde yatan en önemli neden

olmaktadır. Makroform yaklaşımı içinde, bu alanların yer yer kentsel dönüşüm projeleriyle boşaltılması veya yeniden yapılandırılması bir zorunluluk olarak algılanmaktadır.

Yasal ve planlı gelişen alanlarda ise deprem mevzuatındaki değişiklikler öncesiyapılaşan alanların da beklenen deprem gerçekleşmeden kentsel dönüşümlere veyarehabilitasyonlara tabi tutulması, diğer bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır.

Sonuçta İstanbul’un mevcut makroform yapısı içinde deprem faktörüne dayalı, yer yeryoğunluk ve fonksiyon değişiklikleri yapılması gerekli olmaktadır.

3.2.7. Ulaşım Sorunları İstanbul’da karşılaşılan temel sorunlardan biri de ulaşım sistemindeki yetersizlikler ve

tıkanıklıklardır. Ulaşım sisteminin işletme, altyapı, planlama gibi kendi iç sorunları veyetersizlikleri yanında; sistemin sağlıklı çalışamamasının nedenlerinden biri de arazi kullanımkararları ile ulaşım sistemine ilişkin kararların entegre bir anlayış içerisinde verilmemesidir.Bu durumda, arazi kullanım kararlarında yapılacak düzenlemelerle ulaşım sisteminde belirli

bir oranda gelişme sağlanabilecektir.

3.2.8. Boğaz Geçişleri

İstanbul’un nüfus dağılımı Finlandiya ve İsveç ülkelerinin toplam nüfusuna eşdeğerdüzeydedir. Aralarında deniz ve böylesine nüfus farkı olan iki ülke ölçeklenirse, bunuİstanbul’un Anadolu ve Avrupa Yakası’nın oluşturduğu modele benzetmek mümkünolabilmektedir.

Böylesine bir model kapsamında, 2004 yılında Boğaziçi Köprüsü’nden 66.338.000;Fatih Sultan Mehmet Köprüsü’nden de 67.000.000 aracın geçtiği düşünülürse, bu dolaşım hergün toplam 365.000 aracın ve milyonlarca kişinin iki ülke arasında hareket etmesine

benzetilebilir. Söz konusu analojik model İstanbul için, Finlandiya’da ikamet eden yüz binlerce insanın her gün İsveç’e hareket edip, ayni gün içinde yine geri dönmesi şeklindeyorumlanabilmektedir.

3.2.9. Boğaziçi Yerleşimi

Boğaziçi, su oluğu ve çevresindeki kara parçalarıyla oluşan ve iskan edilmiş bir yüzeyşeklidir. Topografik yapı, Boğaziçi’nde yerleşmeyi etkilemiş ve tarihi süreçte kendine özgü

bir yerleşme ortaya çıkarmıştır. Dar kıyılarda yalılar, vadilerde köylerin oluşturduğu buyerleşmeler, fiziki yapı ile uyumlu ve çok değişik bir Boğaziçi peyzajı yaratmıştır. 18. yy’daen olumlu biçimine ulaşan bu peyzaj, 20. yy ortalarından sonra özelliklerini kaybetmeye

başlamıştır.


54/308

50

Boğaziçi’nde topografya oldukça hareketlidir. Sahilden sonraki kısımlarda eğim yüzde10’dan fazladır. Yer yer yüzde 30’u aşar. Doğu yakasında bu eğim, yüzde 15’ten başlayarakkuzeye doğru artış gösterir. Eğim akarsu ağızlarında da yüzde 15 civarındadır. Topografyaözelikleri ve Boğaz oluğunun yer yer değişen doğrultusu, Boğaz’ı her türlü fırtınalara karşı

mükemmel bir koruma limanı haline getirir. Genel olarak topografya, Haliç ve Marmar aDenizi’ne uzanan tepeler ve sırtlardan oluşur. Denizden, 150-200 metre yüksekte bulunan platolara arazi dik olarak çıkar. Boğaziçi’nde büyük tepeler doğu yakasındadır. BüyükÇamlıca Tepesi 262 m , Yuşa Tepesi 201 m’dir. Bölgenin kuzeyinde yüzde 60’lara v aran vegelişmeye uygun olmayan dik yamaçlar vardır. Batıda Rumeli Kavağı ve Sarıyer, doğudaBeykoz sırtları en dik yamaçlardır. Bazı bölgelerde eğim yüzde 30’lara düşer.

Dar anlamda Boğaz ve çevresi, Boğaz’ın kuzey ayağından başlayarak iki yandagüneye doğru genişlemek suretiyle uzanan, kabaca üçgen şeklindeki alandır. Bu alanın tabanıKüçükçekmece-Tuzla arasındadır. Bu alan İstanbul Boğazı ve çevresinin de antik çağdan beri

beliren çekirdeğidir. Buna “iç yöre” denir. Geniş anlamda İstanbul Boğazı ve çevresi, Terkos,Büyükçekmece ve Tuzla-Anadolu Feneri arasındaki alandır. Buna da “dış yöre” denir. İçyöre, sosyoekonomik yönden bu alanı besler. İç ve dış yörenin organik bağları vardır. Çeşitli

beşeri hareketler birbirini etkiler. Boğaziçi çevresini oluşturan alan, bitki, toprak, iklimarasındaki doğal dengenin aranmasına bağlı olarak su ve yağış havzaları ile sınırlanır. Bunagöre Boğaziçi alanı sınırı, batıda Terkos Gölü’nden, doğuda Alemdağı ve Kayışdağı’na kadaruzanır. Bu alan, fiziki faktörlere göre III. Jeolojik Zaman’da oluşan büyük bir akarsu olmasınedeniyle, akarsu kollarının oluşturduğu doğal bir su havza alanı olarak da tanımlanır. Busınırlar batıda yaklaşık 88 km², doğuda ise 197 km² ve toplam olarak 285 km² ye yayılan

Boğaziçi alanını oluşturur.

3.3. İstanbul’da Yerleşimin tarihçesi

3.3.1. Bizantion Öncesi Dönem

İstanbul’un merkezini oluşturan Tarihi Yarımada içinde yakın zamana kadar bilinenen eski yerleşim M.Ö. 2500 yıllarına kadar uzanmaktaydı. Neolitik devirde, İstanbul’un ilkhalkı Traklar olmuşlar, Kadıköy ve Sarayburnu’na yerleşmişlerdir. Daha sonra M. Ö.1500’lerde Fenikeliler yine Kadıköy ve Moda’da koloni kurmuşlardır. Eski YunanlıMegaralılar ise, M.Ö. 7. yüzyılda Sarayburnu ve Kadıköy’e yerleşmişlerdir.

Ancak 2008 yılında başlayan Yenikapı kazılarında bu bilgileri değiştiren önemlikeşifler yapılmıştır. Kazılarda, İstanbul’un merkezi yerleşimini oluşturan Tarihi Yarımada’daTraklar dönemi öncesine ait bir yerleşimin olduğu ortaya çıkmıştır. Yenikapı kazılarındaİstanbul’un merkezini oluşturan tarihi yarımada da Yenikapı’da, MÖ.6500 öncesine ait birköy bulunmuştur. Oluşum dönemi, tarımın yapılmaya başlandığı Neolitik dönemdir. Tarım veticaretin yanında önemli dini faaliyetlerin yapıldığına dair detaylı bulgular vardır.


55/308

51

3.3.2. Gelişmiş İnsan (Homo Sapiens) Kültürüne Ait İlk İzler

İstanbul Tarihi yarımadası dışındaki bölgelerdeki yerleşimlerle ilgili İstanbul'un tarihi300 bin yıl önceye kadar uzanmaktadır. Bu anlamda İstanbul yerleşim tarihi, dünya insankültür tarihi açısından önemli bulgular içermektedir.

Küçükçekmece Gölü kenarında bulunan Yarımburgaz Mağarası'nda yapılan kazılardainsan kültürüne ait ilk izlere rastlanmıştır. Bu dönemde gölün çevresinde Neolitik veKalkolitik insanların yaşadığı sanılmaktadır.

Anadolu yakasında da çeşitli dönemlerde yapılan kazılarda yine insan kültürüne aitönemli bulgulara erişilmiştir. Dudullu yakınlarında Alt Paleolitik Çağ'a, Ağaçlı yakınlarındaise Orta Paleolitik Çağ ile Üst Paleolitik Çağ'a özgü aletlere rastlanmıştır.

Şehir ve kültür - İstanbul ders kitabı

Documents