samsun_.pdf

8/17/2019 Samsun_.pdf

1/6


2/6

SAMS UN

1192)

s o n l a r ı n d a d ı r

Ancak onun ülkeyi

o ğ u l l a r ı a r a s ı n d a p a y l a ş t ı r m a s ı üzerine

kan

k a r d e ş k a v g a s ı

döneminde

ş e h i r ve

çevresindeki d a ğ l ı k bölgeler tekrar Kom

n e n o s l a r kontrolüne girdi. ll. Rükned

din Süleyman Samsun'a kadar

D o ğ u

Karadeniz t o p r a k l a r ı n ı

tekrar

ele geçirdi

( 590/1194) . m p a r a t o r lll

Aleksios'un

1200'de ş e h r i zaptetme i r i ş i m i b a ş a r ı s ı z

k a l d ı ve

Canik kesimi kontrol

a l t ı n a a l ı n d ı .

1228 y ı l ı n a kadar Sinop'tan Ünye'ye uza

nan sahil boyunda hakimiyet kuruldu. Sel

çuklular devrinde özellikle

XIII. y ü z y ı l d a

Çepniler, Sinop'tan Trabzon'a uzanan

bölgede

y e r l e ş t i .

Çepniler'in Samsun-Si

nop yöresindeki faaliyetleriyle ön plana

ç ı k m a l a r ı

Mulnüddin Süleyman Perva

ne'nin ölümünden 676 / 1277) s o n r a d ı r

bu dönemde

K ı r ı m

ile

ticaret b a k ı -

m d a n önemli bir li

man

haline geldi.

h a n l ı l a r devrinde Samsun'da

bir

darpha

ne

b u l u n d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r

ll. Keykavus'un tarunu Taceddin Altun

b a ş Gazi Çelebi 'nin k u r d u ğ u K u b a d o ğ u i -

l a r ı Samsun. Kavak ve Ladik yörelerinde

hüküm sürüyordu. l t u n b a ş ı n ölümünü

( 1340-1 350

müteakip

o ğ l u Keyku

bad Samsun, Kavak ve Ladik'te otoritesi

ni tesis etti.

XIV.

y ü z y ı l d a ş e h i r iki a y r ı

s ı m d a n o l u ş m a k t a y d ı :

Müslüman Samsun

ve

Cenevizliler'e

ait

Simisso. Schiltberger,

Samsun'un

s u r l a r ı

birbirinden

y a k l a ş ı k

bir

ok t ı m ı u z a k l ı k t a birbiri k a r ş ı s ı n d a iki

hir o l d u ğ u n u ,

birinde

h ı r i s t i y a n l a r ve Ce

nevizliler'in, d i ğ e r i n d e çevredeki toprakla

r ı n sahibi olan m ü s l ü m a n l a r ı n y a ş a d ı ğ ı n ı

ifade eder Türkler ve Tatarlar r a s ı n d a

s. 48-

51

). XIII. y ü z y ı l ı n b a ş l a r ı n d a

muhte-

melen R u m l a r ı n y e r l e ş m i ş o l d u ğ u Ami

sos da ş e h r i n üçüncü k ı s m ı n ı t e ş k i edi

yordu. Ancak bölgenin

Türk

kontrolüne

girmesiyle y a l n ı z c a XIII. y ü z y ı l d a t icari

amaçlarla kurulan Simisso,

O s m a n l ı l a r ı n

Samsun'u nihai fethine kadar ö z e r k l i ğ i n i

sürdürdü.

O s m a n l ı l a r ş e h r i ilk defa, A k k o y u n l u

1398'de

K a d ı

Burhaneddin'i öldürmesin

den sonra 1 Bayezid'in bölgeye düzenle

d i ğ i

sefer

e s n a s ı n d a ele

geçirdi. O

ı r a d a

Samsun'un eml

ri

K u b a d o ğ l u Cüneyd idi.

Cüneyd, Y ı l d ı r ı m Bayezid ile hiç k a r ş ı l a ş -

m a k s ı z ı n Samsun'dan k a ç t ı . Simisso ise

Cenevizliler'in elinde b ı r a k ı l d ı ve

bölgenin

v a l i l i ğ

Bulgar

K r a l ı Ş i ş m a n ı n

müslüman

olan

o ğ l u Aleksandr'a verildi. Ankara

Sava

ş ı ' n d a

Timur'un

Y ı l d ı r ı m

Bayezid'i yenme

sinden sonra

Cüneyd

Bey

Samsun'a dönüp

b e y l i ğ i n i yeniden ihya

etti

6 Nisan 1403'

te

Samsun'dan geçen Katalan elçisi

Cla

vijo b u r a n ı n Türkler'in elinde, iki kaleden

84

ibaret olup birinde Cenevizliler'in bulun

d u ğ u bilgisini tekrarlar Anadolu Orta As-

ya ve

Timur

s. 67) . Bölgedeki küçük bey

likler a r a s ı n d a iktidar mücadelelerinin so

nucunda muhtemelen 820-822'de (1417-

1419)

Niksar

ve Ç a r ş a m b a

yöresini ellerin

de bulunduran T a c e d d i n o ğ u l l a r ı Cüneyd'i

öldürdü. Bu olay üzerine

ğ u l l a r ı

Samsun'a hakim oldu ve istendiyar Bey'in

o ğ l u H ı z ı Samsun v a l i l i ğ i n e getirildi. Ar

d ı n d a n o s ı r a d a Amasya'da sancak beyi

olarak bulunan Ş e h z a d e

M u r a d ı n (ll. Mu

rad) l a l a s ı B i ç e r o ğ l u Hamza Bey, Kafir Sam

sun'un

a n d ı ğ ı n ı ve

içindekilerin gemilere

binerek e h r i terkettiklerini duyunca bu

r a y ı

ele geçirdi. Müslüman Samsun ise

fendiyar o ğ l u H ı z ı Bey'den s a v a ş s ı z tes

lim

n d ı . O s m a n l ı

kroniklerinin ifadesin

den, Cenevizliler'in ş e h i r d e n a y r ı l ı ş ı n ı n müs

lüman Samsun'un O s m a n l ı l a r a

teslim

ol

m a s ı n d a n daha önce vuku b u l d u ğ u anla

ş ı l m a k t a d ı r A ş ı k p a s. 15 ; Il,

541 Tarihi takvimlerde bahsi geçen 820

(1417) veya 821 ( 1418) tarihli

Can ik

sefe

rinde Canik'in Kavak ve

Havza

gibi güney

m l a r ı n ı n O s m a n l ı t o p r a k l a r ı n a k a t ı l d

Samsun'un iki y ı l sonra (823/1

42

0) ele

g e ç i r i l d i ğ i söylenebilir. Her ne kadar kay

naklarda Cenevizliler'in tamamen e h r i ter

kettikleri belirtiliyorsa da t a l y a n kaynak

l a r ı 1424'te e h i r d e bir Ceneviz kolonisinin

v a r l ı ğ ı n d a n

söz

eder. 890 1485) tarihli

Tah-

rir

D efteri (BA. T

nr

. 37) Samsun'da

F r e n k p a z a r ı cemaati a d ı a l t ı n d a bir gru

bun v a r l ı ğ ı n a t a n ı k l ı k eder ki b u n l a r ı n Ce

neviz kolonisinin k a l ı n t ı l a r ı o l d u ğ u a n l a ş ı

l ı r .

O s m a n l ı tahrir

defterleri, Samsun

ş e h -

rinin

XV XVII . ü z y ı l l a r d a k i

mahalleleri

ve

nüfusu

h a k k ı n d a

bilgiler içerir. Samsun'

da 1485'te bulunan mahalleler ş u n l a r d ı r

H ı z ı r Bey Mescidi

Cam

i-i H ı z ı r Pa

z a r k a p ı Mesci

di

, Köhne Mescid, M e ğ d e

K a p ı s ı Mescidi, Yeni Cami (

1

Sadi

B

ey

),

Ş e y h

Hamza, Kethüda Hüseyin Mes

cidi, Has Bey a c ı Bey Mescidi, Yenice

Mescidi (Mehmed K i r i ve D e b b a ğ a n

A y r ı c a seksen bir neferden k i n erkek

nüfus) o l u ş a n Rum ve seksen dört nefer

den o l u ş a n Ermeni cemaatleriyle Ceneviz

liler'in k a l ı n t ı s ı olan a l t ı k i ş i l i k bir grup mev

cuttu. u n l a r ı n d ı ş ı n d a vergiden

muaf Sey

yid Kutbüddin Zaviyesi cemaatiyle kalede

görev yapan m ü s t a h f ı z l a r

pasban

ve

zen

berekçiler k a y d e d i l m i ş t i r Ş e h r i n nüfusu

492 neferden (1500

ibaretti, 1520'

de bu

s a y ı

408'e

ü ş t ü ,

1576'da 542 oldu

(ta

hmin

en 1800 XVI. y ü z y ı l d a Pa

z a r k a p ı

Mescidi mahallesi ortadan kalkar

ken

Hoca Hayreddin, Girdeciyan,

A s l ı h a n

ve H a c ı l a r mahalleleri ortaya ç ı k t ı . Kasa

badaki gayri müslim nüfus giderek z a l d ı

(1576 'da yirmi iki nefer

Rum

, o

tu

z bir n

e

fer

Erm

eni) . XVII. y ü z y ı l a g e l i n d i ğ i n d e 1052

(

1642)

tarihli

a v a r ı z

haneleri

s a y ı m ı n a gö

re kasaba a k ı n ı n d a k i K a d ı k ö y oldukça

k a l a b a l ı k

bir

gayri müslim nüfus (doksan

dört nefer) v a r l ı ğ ı n ı devam ettirirken a r t ı k

büyükçe bir köy

durumuna

d ü ş e n Sam

sun'da gayri

müslim

cemaat

k a l m a m ı ş .

sadece

bir müslüman mahallesinde iki ne

fer

zimml

a z ı l m ı ş t ı r 1642'de nefs-i ka

saba-i

Samsun olarak kaydedilen kasaba

merkezinin y a n ı n d a M e ğ d e K a p ı s ı , kale

içindeki Hatun Camii, Ş e y h Hamza,

Sadi

P a ş a , Has

Bey,

Girdeciyan,

Yenice ve K ı r -

baç Ali mahalleleri v a r d ı . Kasabada yet

m i ş

a l t ı s ı askeri

ve

ulema, elli

t ı s ı

reaya

hanesi ve ikisi

mücerret

toplam 134 ye

t i ş k i n erkek nüfus k a y d e d i l m i ş t i r Bu dö

nemde Samsun'un nüfusundaki azalma

n ı n

sebeplerinden biri Kazak

s a l d ı r ı l a r ı

so

nucu ş e h r i n y a k ı l m ı ş o l m a s ı d ı r (BA , MAD

nr.

3880

,

s. 7)

. Öte yandan gayri müslimler

önceki dönemde de var olan, büyük ölçü

de gayri müslimlerin o t u r d u ğ u K a d ı k ö y

ç e k i l m i ş o l m a l ı d ı r

XV XVI.

y ü z y ı l l a r d a Sam

sun

k a s a b a s ı n ı n vergi gelirleri içinde en

büyük pay hiç ş ü p h e s i z liman ve gümrük

gelirlerine

aitt

i (

1520

'de 82

000,

1576'da

160 .000 akçe ; bu son rakama Terme ve

Ünye liman ge

lirl

eri dahildir) . Trabzon ve

Sinop ile k a r ş ı l a ş t ı r ı l d ı ğ ı n d a mütevazi

bir

liman

k a s a b a s ı

olan Samsun'da

i m a n ı n ,

köle ticareti ve istanbul'un i a ş e s i için çev

reden s a ğ l a n a n m a l l a r ı n

gemilere yüklen

mesi d ı ş ı n d a uzun mesafe ticaretinden

pek fazla pay a l a m a d ı ğ a n l a ş l m a k t a d ı r .

Kazak


yüzünden küçülen kasa

b a n ı n

liman geliri 1642 itibariyle akçe

metindeki

d ü ş ü ş de dikkate a l ı n d ı ğ ı n d a

çok azalarak 80.000 akçeye geriledi BA,

MAD nr. 388

0,

s. 7)

. Kasabada

XV XV

I.

y ü z y ı l k a y ı t l a r ı n a göre boyahane, mumha

ne,

sa

lhane, kapan , ihtisab, pazar b a c ı

meyhane, damga

m u k a t a a l a r ı

da

v a r d ı .

1485 ve 1520' de görülen bozahane 1576'

da k a l d ı r ı l m ı ş t ı r

Kasabada

o t u r a n l a r ı n

k ı s -

men hububat

e t i ş t i r d i ğ i ve

b a ğ c ı l ı k l a

r a ş t ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Nüfus b a k ı m ı n d a n

o l d u ğ u

gibi vergi potansiyeli

a ç ı s ı n d a n

da

Samsun küçük ölçüde bir ş e h i r y e r l e ş i m i y

di. Samsun XVII. y ü z y ı l ı n ikinci y a r ı s ı n d a

durumunu

korudu. Katib Çelebi b u r a y ı

içinde h a v a s ı kötü, evlerinin bir bö

lümü

b a t a k l ı k arazide kurulu bir kasaba

olarak

anar. Evliya

Çelebi

ise

l i m a n ı n ı n a ç ı k

o l d u ğ u n u , fakat demir

t ı l a b i l e c e k

bir du

rumda b u l u n d u ğ u n u h a l k ı n ı n t a m a m ı n ı n

gemici

ve

kendirci

o l d u ğ u n u

belirtir.

lll

Mehmed devrinde kalesinin Urus

Kazak-


3/6

lar) t a r a f ı n d a n y ı k ı l d ı ğ ı n ı ve daha sonra

tamir e d i l d i ğ i n i belirtir ki bu 1642 tarihli

bir belgede, R u s - ı menhus canibinden

zarar tari olup iki defa ihrak bi'n-nar ol

makla ... ş e k l i n d e v u r g u l a n m ı ş t ı r Evliya

Çelebi a y r ı c a medrese, imaret ve darülha

dis o l m a d ı ğ ı n ı . y a l n ı z s ı b y a n mektebi bu

l u n d u ğ u n u söyler.

XVII[. ü z y ı l b a ş l a r ı n d a Samsun'u gören

Tournefort buradan bir köy gibi söz eder.

Bu y ü z y ı l d a Samsun'da t ı p k ı d i ğ e r yerler

de o l d u ğ u gibi ayanlar önem k a z a n d ı .

Ca-

nikli H a c ı Ali P a ş a ve o ğ u l l a r ı sadece Ca-

nik'te d e ğ i l Trabzon. Arnasya gibi o m ş u

yörelerde de yöneticilik a p t ı . 1808'de Il.

Mahmud b a ş a geçince Tayyar Mahmud

P a ş a idam edildi ve Canikli H a c ı Ali

P a ş a

ailesinin nüfuzu sona erdi. Bu sülaleden

sonra H a c ı Ali P a ş a ' n ı n hazinedan olan Sü-

leyman

P a ş a ' n ı n

ailesi

b a z ı

kesintilere

men XIX. y ü z y ı l o r t a l a r ı n a kadar yöreyi yö

nett i. Süleyman P a ş a 1841'de ölünce kar

d e ş i Abdullah P a ş a Canik m u h a s s ı l ı ve ar

d ı n d a n Trabzon valisi oldu. Abdullah Pa-

ş a ' n ı n 1846'da aziedilmesiyle bu ailenin

dönemi sona erdi ve Canik'te m u t a s a r r ı f

p a ş a l a r dönemi b a ş l a d ı

Samsun L i m a n ı , XVII ve XVIII . ü z y ı l l a r

da Sinop kadar olmasa da K ı r ı m ve Kaf

kaslar'a pamuklu i h r a c a t ı y a p ı l a n

bir

ı k ı ş

n o k t a s ı y d ı . Sinop ve Trabzon l i m a n l a r ı n ı n

gölgesinde

k a l d ı ğ ı n d a n

Samsun'un ticaret

a ç ı s ı n d a n a s ı l önemi, Anadolu'daki ticaret

y o l l a r ı n ı Karadeniz' e a ğ l a y a n bir e ç i ş nok

t a s ı n d a b u l u n m a s ı n d a n k a y n a k l a n ı y o r d u .

Küçük Kaynarca A n t i a ş m a s ı ile (177

4)

ön

ce Rus gemilerine. a r d ı n d a n Avusturya,

ingiltere, Fransa ve d i ğ e r Avrupa devlet

lerine Karadeniz'de serbest d o l a ş ı m h a k k ı

t a n ı n m a s ı y l a ticaret a n l a n d ı . Y ü z y ı l son

l a r ı n d a Samsun L i m a n ı n d a n

ma

l a l ı p gö

türen gemi reisierinin ç o ğ u n u n müslüman

olup Samsun ve çevresinden o l d u ğ u anla

ş ı l m a k t a d ı r

ihr

aç

m a l l a r ı n ı n

b a ş ı n d a

Arnas

ya ve

To

k

at

p a m u k l u l a r ı ile hayva

ni

lar, deri vb. gelirken ithal m a l l a r ı a r a s ı n

da ham demir,

Leh

ç u h a s ı ,

sade

y a ğ ve don

y a ğ ı gibi ürünler a r d ı .

1813-1814'te Anadolu'yu gezen J

MeDo-

nald Kinneir'e göre Samsun'da b e ş adet

minareli cami , bir hamam ve tüccarlar

için bir han v a r d ı nüfusu 2000 k a d a r d ı .

1817-181B'de B u ı ş k y a n , Samsun'da kale

ve

binalardan. l i m a n ı g e n i ş olmakla birlikte

emniyetli bir ı ğ ı n a k o l m a d ı ğ ı n d a n bahse

der. Ona göre kasabada d e ğ i ş i k milletiere

mensup tüccarlar

b u l u n m a k t a y d ı .

1836'

da J. Brunt e h i r nüfusunu 10 .000 olarak

tahmin eder. 1838'de ş e h r i ziyaret eden

Henry Suter'e göre kasabada 450 Türk,

150 Rum aile v a r d ı Samsun'un pazarla

r ı n d a bol mal bulunuyordu. Ancak bunlar

mahalli tüketimden ziyade t ransit ticare

te hizmet etmekteydi. Avusturya b a n d ı r a

b u h a r l ı gemilerle i r a n l ı ve A v r u p a l ı tüc-

carlar ş e h r e u ğ r u y o r ve Karadeniz'i geçe

rek Rumeli ve Orta Avrupa ile ticaret ya

p ı y o r d u Kaynaklarda, ş e h r i n h a v a s ı a ğ ı r

o l d u ğ u n d a n

Rum ve

Ermeniler

'in

y a r ı m

saat mesafede yüksekte bulunan K a d ı

köy'de o t u r d u k l a r ı belirtilir. Bununla bir

likte daha d ü ş ü k nüfus tahminleri de var

d ı r .

Samsun 'u 1847'de ziyaret eden

Os-

m a n l ı s e y y a h ı Ferruhan Bey'e göre kasa

bada 500 Türk. 240 Rum, 60 Ermeni ve

birkaç A v r u p a l ı hanesi v a r d ı ve top lam

nüfus 6000 k a d a r d ı . Ş e h i r d e her etnik-

dini grubun a y r ı mahallelerde o t u r d u ğ u

ve deniz ı y ı s ı n d a k i Türk mahallesinde be-

desten, han. hamam, yedi cami ve dört

türbe

(S

eyyid Kutbüddin,

ls

a

Baba, Sey-

di Bey ve Hüseyin G

az

i) b u l u n d u ğ u ifade

edilir. XIX. y ü z y ı l s o n l a r ı n d a Ş e m s e d d i n

Sami ( l a r ı n ı n d a ) Samsun nüfusu

nun 11 .000 c i v a r ı n d a o l d u ğ u n u ve bunun

üçte

birinin müslüman , k a l a n ı n ı n Rum ,

Ermeni vb .nden o l u ş t u ğ u n u bildirir. Sam

sun'un b u h a r l ı gemi u l a ş ı r n m a a ç ı l m a s ı

n ı n ve yüksek a s ı f l ı

tütün

ekiminin Bafra

çevresinden b a ş l a y a r a k y a y ı l m a s ı n ı n ş e h

rin g e l i ş m e s i n e yol a ç m a s ı sonucunda Türk

nüfusu a r t t ı ğ ı gibi Trabzon'dan ve Ege

y ı l a r ı n d a n

iç Anadolu 'daki Türkçe konu

Rum ve Ermeniler'den ge lip e r l e

ler oldu. Hiç ş ü p h e s i z nüfus a r t ı ş ı n d a bu

göçler birinci dereceden rol o y n a d ı . Özel-

likle Rum nüfusun a r t ı ş ı n d a İ s t a n b u l ve

XX.

samsun u

gösteren

bir o s t a

SAMSUN

B a t ı Anadolu'dan göçlerin önemli k a t k ı s ı

n ı n o l d u ğ u R u m l a r ı n ve Ermeniler'in tü-

tün ticareti denetimini ellerinde bulundur

d u k l a r ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r 1841 l ı n ı n Tem

m u z - A r a l ı k a y l a r ı n d a Samsun L i m a n ı n a

elli dokuzu

Türk

, otuz dördü Avusturya

b a y r a ğ ı t a ş ı y a n toplam doksan yedi gemi

133.379 sterlinlik mal g e t i r m

toplam

1

03

gemi

ise

121

.138 sterlinlik mal gö

t ü r m ü ş t ü . ihraç ürünleri a r a s ı n d a Sam

sun'un y a k ı n çev resinde ü r e t i l d i ğ i a n l a ş ı

lan belli b a ş l ı kalemler

tütün

salyangoz.

ç e ş i t l i hububat ve baklagiller, bal mumu.

keten , kendir vb . yer a l m a k t a d 1860'

lar itibariyle Samsun'un İ s t a n b u l - B a ğ d a t

yolunun ana l i m a n ı o l d u ğ u ve yöre tütü

nünün u l u s l a r a r a s ı pazarlarda m ü ş t e r i bul

d u ğ u görülmektedir. Öte yandan Samsun

i m a n ı XI X. y ü z y ı l ı n ikinci y a r ı s ı n d a Kaf

kaslar'dan göçenler için büyük

bir

önem

k a z a n d ı .

Bu

göçmenler iç kesimlere nakle

dilmekle birlikte bir ı s m ı Samsun yöresin

de y e r l e ş i y o r d u 1880 ı l ı n d a Samsun'da

34 .877 i ş i karaya ç ı k m ı ş b u n l a r ı n 1375'i

ö l m ü ş , 6538'i Canik s a n c a ğ ı n a y e r i e ş i r k e n

kalanlar Ankara ve Sivas'a g ö n d e r i l m i ş t i r

(Ka rpa t, s. . e h r i n artan demografik

ve ekonomik önemine paralel olarak 1865-

1875 a r a s ı n d a İ n g i l t e r e Sicilya, Rusya,

Avusturya, Belçika ve Amerika B i r l e ş i k

Devletleri gibi devletlerin k o n s o l o s l a r ı n a

r a s t l a n m a k t a d ı r . L i m a n ı n yeni y o l l a r ı n

o k u l l a r ı n

ve

telgraf

a t l a r ı n ı n a ç ı l m a s ı

gi

r i ş i m l e r i

ve alt

a p ı

ç a l ı ş m a l a r ı devam et-

se de Isiahat F e r m a n ı n d a n sonra a p ı m ı

tasarlanan Sivas-Samsun demiryolu pro

jesi sonuçsuz k a l d ı Ş e h r i n 1869'da u ğ r a

y a n g ı n ı n a r d ı n d a n vilayet b a ş m ü h e n

disi Briyo ve H ı r s a n Efendi a r a f ı n d a n ya

p ı l a n ç a l ı ş m a l a r çerçevesinde ş e h r i n yeni

den imar ve i n ş a s ı n a g i r i ş i l d L Mimar Briyo

ş e h r i birbirini

dik

kesen cadde ve sokak

lardan o l u ş a c a k ş e k i l d e p l a n l a m ı ş t ı . Bu fa

aliyet bugünkü modern Samsun'un fiziki

y a p ı s ı

üzerinde b

ir

et

ki

y a p t

Sam

sun ihraç ve ithal faaliyeti Milli

Mücadele'nin b a ş l a n g ı ç y ı l l a r ı n d a biraz

azalsa da önemli çapta sürdü. Marsilya,

Londra, İ t a l y a İ s k e n d e r i y e Liverpool, Arns

terdam, New York vb. yerlere özellikle

tü-

tün ihraç etme i ş i n i n s ü r d ü r ü l d ü ğ ü Hin

distan, Amerika, Rusya, Yunanistan ve in

giltere'den kanaviçe çuval, un, tuzlu b a l ı k

ş a r a p . kundura

b o y a s ı ,

las tik çizme, ben

zin vb. ithal e d i l d i ğ i görülmektedir.

Samsun özellikle Milli Mücadele a ç ı s ı n

dan önemli bir mevkiye sahipt ir.

Daha

Bal

kan s a v a ş l a r ı s ı r a s ı n d a sadakatlerinin

Os-

m a n l ı Devleti'ne d e ğ i l Yunanistan'a oldu

ğ u n u a ç ı k ç a ortaya koyan ve D o ğ u Kara-

85


4/6

SAMSUN

deniz bölgesinde bir Pontus devleti haya

liyle hareket eden

b i r t a k ı m

Rum

t e ş e k

külleri (Pontus idrnan Kulübü, Samsun

Rum

Göçmenler Cemiyeti, Mukaddes

Rum

Anadolu Cemiyeti gibi) ve kiliseler Mon

dros Mütarekesi'nin a r d ı n d a n

faaliyetle

rini h ı z l a n d ı r d ı . Mustafa Kemal

P a ş a

n ı n

Dokuzuncu Ordu m ü f e t t i ş i olarak gönde

r i l d i ğ i

Samsun'a

g e l i ş

sebebizahiren bu

radaki Rum çeteleriyle müslüman çetele

ri

a r a s ı n d a k i ç a t ı ş m a l a r d ı .

Özellikle Neb

an d a ğ ı n ı mesken

tutan

Rum çetelerinin


yörenin

müslüman h a l k ı n d a n

tepki g ö r m ü ş ve MüdMaa-i Hukuk örgüt

lenmeleri çerçevesinde faaliyetler ortaya

ç ı k m ı ş t ı .

Anadolu'nun

d i ğ e r

yerlerinde ol

d u ğ u gibi Samsun'da da önce mahall'i ce

miyetler (Cem'iyyet-i

Ha

yriyye-i islami

y

ye, Karadeniz Türkleri Müdafaa-i Hukuk

Cemiyetil kuruldu. Sivas Kongresi'nden

sonra Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hu

kuk Cemiyeti

e t r a f ı n d a

b i r l e ş i n c e

Samsun '

da da B o ş n a k z a d e

Süleyman

Bey b a ş k a n

l ı ğ ı n d a

bir

ş u b e a ç ı l d ı .

Pontusçuluk faali

k a r ş ı milli

hükümet

askeri

ve

adli tedbirlerin a n ı n d a sahil kesimindeki

Rum

h a l k ı n ı n

göç ettirilmesi gibi idari ted

irlere de b a ş v u r d u

Milli

Mücadele'nin

son y ı l ı n d a Samsun, Yunan d o n a n ı n a s ı ta

r a f ı n d a n b o m b a l a n d ı (7

Haziran

1922),

hü

ümet

i n a s ı ve

meskenler tahribata

r a d ı .

Mustafa Kemal

P a ş a n ı n

maiyetiyle

19 M a y ı s 1919'da Milli Mücadele'yi b a ş

atmak

üzere Samsun'a

ç ı k ı ş ı

Türk

tarihi

b a k ı m ı n d a n müstesna bir önemi haiz ol

d u ğ u gibi Samsun'un tarihinde de unu

ulmaz bir yere sahiptir.

İ d a r i Y a p ı . E s k i ç a ğ l a r d a n beri meskQn

ir

yöre olan Samsun havalisi Türkler 'in

fethi

sürecinde ı s a zamanda

ü r k l e ş m i ş ve İ s l a m l a ş m ı ş t ı r .

Türkler bu

Canit veya Canik a d ı n ı v e r m i ş t i r .

s m a n l ı devrinde de Vezirköprü, Ladik ve

avza d ı ş ı n d a bugünkü Samsun ile Ordu

avalisi Canik olarak d l a n d ı r ı l m ı ş t ı r . Kla

ik

s m a n l ı

döneminden Cumhuriyet' e ka

ar günümüzdeki Kavak, Yakakent. Ala

am, Bafra, Samsun merkez, Tekkeköy,

A y v a c ı k , Ç a r ş a m b a , S a l ı p a z a r ı ,

nye , Korgan, Kumru, Fatsa, Tekkiraz, Ak

u ş gibi Ordu'ya b a ğ l ı yerler Canik san

b a ğ l ı y d ı . O s m a n l ı devrinde tirnar

i çerçevesinde sancak-nahiye, adli

a ç ı d a n ise kaza

örgütlenmesi

e s a s t ı .

01- 011. y ü z y ı l l a r d a

Samsun, Bafra,

Kavak,

( y a k l a ş ı k

Ç a r ş a m b a yö

resi), Terme,

ve

S a t ı l m ı ş

(F

at

sa,

Korgan

ve

çevre

tirnar nahiyeleri,

a y n ı

zamanda birer

bölgesiydi (kaza) XVII. y ü z y ı l d a

Ca-

8

nik a n c a ğ ı k a z a l a r ı a r t t ı Canik s a n c a ğ ı n ı n

S a t ı l m ı ş ( S a t ı l m ı ş ,

Cevizder

es

i, Meydan,

Ç ö r e ğ i ,

Serkis), Terme

{T

erme ,

Akçay,

Fenaris,

İ f r a z ) , A r ı m ( A r ı m ,

ökse,

A y v a c r c ı k ) k a z a l a r ı n ı n s ı n ı r l a r ı için

de yeni kazalar ortaya ç ı k a r k e n Bafra'ya

tabi Alaçam nahiyesi de bu y ü z y ı l d a kaza

statüsü k a z a n d ı . XVIII. y ü z y ı l d a güçlü ayan

ailelerinin etki a l a n l a r ı n ı Trabzon'a kadar

u z a t m a l a r ı n ı n

bir

sonucu olarak Canik li

v a s ı Trabzon eyaJetine b a ğ l a n d ı . 1864 ta

rihli Vilayet Nizamnamesi'ne göre

a p ı l a n

düzenlemeler s ı r a s ı n d a Canik s a n c a ğ ı n ı n

kaza s a y ı s ı a z a l d ı . 1855-1856'da Trabzon

vilayetinin b e ş s a n c a ğ ı n d a n biri Canik li

v a s ı

Samsun, Bafra, Alaçam, Kavak, Çar

ş a m b a Akçay, Ünye, Fenaris, Fatsa, Ayva

c ı k , Ökse,

Nahiye-i Meydan

ve S e r k e ş t e n

o l u ş m a k t a y k e n salnarnelere göre 1869'

da

Canik

a n c a ğ ı n d a

dört

kaza v a r d ı : Sam

sun k a z a s ı ve ona b a ğ l ı Ma'den-i Kabi ve

Kavak nahiyeleri, merkez, Fatsa, Bolaman,

K a r a k u ş ve

Niksar nahiyelerinden

o l u ş a n

Ünye k a z a s ı , Alaçam nahiyesini içeren Baf

ra k a z a s ı ve Terme nahiyesini içeren

Çar

ş m b k a z a s ı . Köy s a y ı s ı 862 idi. 01- 011.

y ü z y ı l l a r Canik s a n c a ğ ı n ı n k ı r s a l nüfusu

1485'te a k l a ş ı k 60-75.000 a r a s ı n d a iken

1576'da toplam tahmini köylü nüfusu

107-

118.000 a r a s ı n d a y d ı . K a s a b a l a r ı n ve aske

ri kesimin hesaba dahil edilmesiyle yöre

nin tahmini nüfusunun 1485'te 81.000,

1576'da 115-126.000 c i v a r ı n d a o l d u ğ u söy

lenebilir.

Bu

nüfusun

a k l a ş ı k

o o

9S i

müs

lüman,

o o

5'i gayri müslimdi (Rum ve Er

meni) . Hatta

tahrir

k a y ı t l a r ı n a itibar edi

lecek olursa 1576'da gayri müslim o r a n ı

o o 3,5 düzeyine kadar g e r i l e m i ş t i r . A v a r ı

za tabi nüfusun a y r ı n t ı l ı biçimde a z ı l d ı ğ ı

1642 tarihli mufassal a v a r ı z defterine gö

re

(BA, MAD, m. 3880) Can

ik

s a n c a ğ ı n ı n

kendir h a s l a r ı bölgesi Ç a r ş a m b a - T e r m e

Ünye) d ı ş ı n d a toplam k a y ı t l ı nüfusu 733

askeri, 3719 reaya hanesi, 364 mücerret

ve 361 m uaf olarak

tesbit

d i l m i ş t i r (ya k

l a ş ı k

20.000

k i ş i )

Öte yandan

a y n ı

tarihe

ait

icmal k a y ı t l a r ı n a göre bu kesimde ava

r ı z i a

yükümlü

gerçek hane s a y ı s ı 3897

Samsun dan

bir g ö r ü

olarak b e l i r l e n m i ş olup bunlar 351 ,S ava

r ı z hanesi diye h e s a p l a n m ı ş t ı r Tersane-i

Amire'ye kendir

o c a k l ı ğ ı

olan

Ç a r ş a m b a

( A r ı m ,

Ökse,

A y v a c H i s a r c ı k k a z a l a r ı ) ,

Terme (Akçay, ifraz, Fenari

s)

ve Ünye yö

resinde 5612 hane (tahminen

28.000

ki

ş i )

tesbit

e d i l m i ş t i r (BA, KK, nr. 2603, s.

6) XIX. ü z y ı l d a idari a k ı m d a n d e ğ i ş i k l i -

ğ e u ğ r a y a n

sancakta 1869'da 8134 gayri

müslim, 29.168 müslüman ahali y a ş ı y o r -

du. 1298 (1881) tarihli Trabzon Vilayeti

Salnamesi ne

göre Canik

s a n c a ğ ı n ı n

ta

m m ı n d müslüman nüfusu büyük

bir

ç o ğ u n l u ğ a

sahip olmakla

birlikte

(

127

.

795

erkek nüfusunun 92.365'i

ya

ni 72'

si) Samsun k a z a s ı n ı n 19 .399 erkek nüfu

sunun

6 4 6 0 ı

müslüman, 12.753'ü Rum,

187'si Ermeni idi. Öte yandan 1881-1882

ve 1893 O s m a n l ı

Genel

Nüfus S a y ı m ı ve

rilerine göre (Karpat, s. 178) Canik mer

kez

(Samsun)

k a z a s ı n d a m ü s l ü m a n l a r ı n

(15.

502

e

rkek, ı 7 k a d ı n )

ve

R u m l a r

5 297 erkek, 17.628 k a d ı n ) s a y ı s ı hemen

hemen a y n ı d ı r . 1319 r. ( 904) y ı l ı n d a Canik

s a n c a ğ ı n ı n müslüman nüfusu 114.317'si

erkek

ve

113. 107'si

k a d ı n

olmak

üzere

toplam

227.424 k i ş i d e n o l u ş u r k e n Rum

lar 35.905'i erkek ve 36.748'i k a d ı n ol

mak üzere 72.653 k i ş i l i k bir nüfusa, Er

meniler ise 10.047'si erkek

ve

9955'i

ka

d ı n olmak üzere 20.002 k i ş i l i k

bir

nüfusa

sahipti. Sancakta

y e t m i ş

dört

Katalik

(otuz dört

erkek,

k ı r k

k a d ı n )

ve

557 Pro

testan

(286 erkek, 269 k a d ı n ) kaydedil

m i ş t i r .

Bu rakamlara göre 320.710

k i ş i l i k

toplam nüfusun

o o

71 'i müslüman,

o o

22, 7'si Rum,

o o

6,2'si Ermeni idi. XIX.

y ü z y ı l ı n ikinci y a r ı s ı n d a Kafkaslar'dan ya

p ı l a n

göçlerle

I.

Dünya

S a v a ş ı ve

Milli Mü

cadele

s ı r a s ı n d a ve s o n r a s ı n d a

Balkanlar'

dan ve D o ğ u Karadeniz'den gelenler bu

nüfusta etkili o l m u ş t u r . Yöreden a y r ı l a n

Ermeni ve özellikle Rum nüfusa k a r ş ı l ı k

Canik vilayetine mübadele döneminde top

lam 22.000 göçmen

y e r l e ş t i r i l m i ş

olup

bunlar il nüfusunun o o 11 o r a n ı n d a artma

s ı n ı s a ğ l a m ı ş t ı r


5/6

A v u s h e y k e r a ş Heinz Kr

eppel

t a r a f n d a n

samsun

Be

led iye P a r k ı içindeki Atatü rk

Ş e h i r d e k i belli b a ş l ı

tarihi

eserler ş u n

l a r d ı r : Büyük Cami

(Valide Camii),

Y a l ı

Ca-

mii , a c ı Hatun Camii, Kale Camii (1314, il -

h a n l ı

Va

lisi Emir

i m u r t a ş f ı n d

yap

t ı r ı l m ı t ı r ) . Pazar Camii (XIV y ı l i l h a n l ı

ese ri, I 819'da r ı m i r m i Han

çerli Camii, Ş e y h Kutbüddin Camii ve Tür

besi, Isa Baba Türbesi. Atatürk'ün Sam

sun'a ç ı k ı ş ı h a t ı r a s ı n a 1928-1931 y ı l l a r ı

a r a s ı n d a A v u s t u r y a l ı h e y k e t t ı r a ş Heinrich

Krippel t a r a f ı n d a n y a p ı l a n

Atatürk

A n ı t ı

ile mimar Seçkin Viter t a r a f ı n d a n projesi

çizilen

ve

1969'da a ç ı l a n İ l k a d ı m A n ı t ı ş e h -

rin önemli a n ı t l a r ı d ı r . Tarihi k a y ı t l a r a gö

re Pazar mahallesinde bulunan T a ş h a n da

önemli bir ticari a p ı d ı r 1508 tarihli Arap

ça bir vakfiyede hani saran mahzen ve

d ü k k a n ı a r ı n Ahi Ali Zaviyesi v a k f ı o l d u ğ u

belirtilir. Ş e h i r d e Kale mahallesinde Canik

m u h a s s ı l l ı ğ ı yapan hazinedarzade Süley

man a ş a t a r a f ı n d a n vakfedilen arasta var

d ı r .

Y a p ı

muhtemelen 1785'ten önce i n ş a

e d i l m i ş daha sonra Süleyman P a ş a tara

f ı n d a n s a t ı n a l ı n a r a k v a k f e d i l m i ş t i r .

Bugünkü Samsun Cumhuriyet'in b a ş ı n -

da a y n ı isimle kurulan vilayetin (Samsun

vilayeti) merkezi olan Samsun

ş e h r i

ilk nü

fus s a y ı m ı n d a (1927)

30

.333 nüfusa sahip

bulunuyor ve bu nüfus daha çok K a d ı k ö y ,

Selahiye ve Ulugazi mahallelerinde topla

n ı y o r d u . Ş e h r i n nüfusu 1950'li y ı l l a r a ka

dar fazla bir r t ı ş g ö s t e r m e m i ş ,

ilk

defa

1955 s a y ı m ı n d a 50.000'i a ş m ı ş t ı r (62.629).

Bu tarihlerden itibaren nüfus a r t ı ş ı n a pa

ralel biçimde l a n ı g e n i ş l e y e n Samsun ş e h

ri S u b a ş ı , Saathane ve Cumhuriyet Mey

d a n ı semtlerine d o ğ r u y a y ı l m ı ş , daha son

ra O n d o k u z m a y ı s , Hürriyet ve Çiftlik ma

halleleri yönünde

g e n i ş l e m i ş t i r

Bu g e n i ş l e m e l e r d e n önce

ş e h i r

dar

bir

k ı y ı ş e r i d i n d e n ibaret iken

k ı y ı

ş e r i d i n d e n

t a ş a r a k ş e r i d i k u ş a t a n yamaçlarda 100

metreyi

a ş a n

yüksekliklere kadar y a y ı l -

m ı ş t ı r Son on y ı l d a k i g e l i ş m e l e r ise genel

likle Bafra istikamet ine yani b a t ı y a d o ğ r u

o l m a k t a d ı r . Mekan g e n i ş l e m e s i n e paralel

olarak nüfus a r t ı ş ı da h ı z l a n m ı ş , 1965'

te 100.000'i a ş a n nüfus (107.510) 1980'

de 200.000'e y a k l a ş m ı ş (

198

.749), 1990'

da 300.000'i a ş m ı ş (303 979), 2007 s a y ı -

m ı n d a

423.859'u

b u l m u ş t u r

Gerek me

kansal gerekse ona paralel biçimde giden

s a y ı s a l g e l i ş m e l e r e yol açan faktörler ola

rak Samsun-Sivas demiryolunun tamam-

lanarak 932) ş e h r i n Anadolu demiryolu

a ğ ı n a b a ğ l a n m a s ı , 1960'ta modern bir li

mana k a v u ş m a s ı , un , salça, bitkisel

süt ürünleri, sigara (esk iden Samsun

rinde iken i m d i O m il çesin

de). orman ürünleri, çimento, gübre, azot

ve sülfürik asit, b a k ı r ve pirit filizlerini

leyen Karadeniz B a k ı r İ ş l e t m e l e r i ( ş e h r i n

s ı n ı d ı ş ı n d a ,

f

aka

t günümüzde

ş e h i

le ade ta b ü t ü n l e ş m i ş durumda olan Tek-

keköy ilçes i ı n ı r l içindedir) gibi endüstri

k u r u l u ş l a r ı n ı n devreye girmesi, 1963 ı l ı n -

da Samsun F u a r ı

n ı n k u r u l m a s ı ,

1970'li

y ı l l a r d a n sonra Ondokuz M a y ı s Üniversi

tesi gibi e ğ i t i m kurumuna k a v u ş m a s ı ve

1993'te b ü y ü k ş e h i r statüsü k a z a n m a s ı

s a y ı l a b i l i r

Samsun ş e h r i n i n merkez o l d u ğ u Sam

sun ili Ordu, Tokat, Amasya, Çorum ve Si-

nop illeriyle, kuzeyden Karadeniz'le k u ş a -

Samsun da

cam

ii

SAMSUN

t ı l m ı ş t ı r . Merkez ilçe d ı ş ı n d a Alaçam, Asar

c ı k , A y v a c ı k , Bafra, Ç a r ş a m b a , Havza, Ka-

vak, Ladik, n d o k u z m a y ı s (Engiz 1 a l l ı c a ) .

S a l ı p a z a r ı , Tekkeköy, Terme, Vezirköprü ve

Vakakent a d l ı on dört ilçeye a y r ı l m ı ş t ı r

9083 km

2

g e n i ş l i ğ i n d e k i Samsun ilinin

2007 a y ı m ı n a göre nüfusu 1.228.959, nü

fus

y o ğ u n l u ğ u

ise 135 idi. Diyanet

İ ş l e r i

B a ş k a n l ı ğ ı ' n a ait 2007 y ı l ı istatistiklerine

göre Samsun'da il ve ilçe merkezlerinde

485, kasabalarda 139 ve köylerde 1990 ol

mak üzere toplam 2614 cami bulunmak

t a d ı r . merkezindeki cami s a y ı s ı 209'dur.

B İ B L İ Y O G R A F Y A

:

Strabon, Antik Anadolu C o ğ r a f y a s ı (Geograp

hi ka: X -XI//-XlV) (tre. Adnan Pekman). n b u l

1993,

s.

15, 20, 28;

Clavijo,

Anadolu , Orta As

ya

ve Timur (tre. Ömer D o ğ r u i, Ka mi l Do

ruk) . İ s t a n b u l 1993, s. 67; A ş ı k p a ş a z a d e Tarih

( A t s ı z ) . s. 152; J. Schiltberger, Türkler ve Tatarlar

ı n d a :

1394-1427

(tre. Turgut

ı n a r ) .

tanbul1995 , s. 48-51 ; N e ş r l . Cihannüma (Unat).

ll, 541-547, 593-603; Ordu Yöresi Tarihinin

Kaynak/an: 387 u m a r a Deft

er

-i Karaman

ve

Rum

un Canik ı n a Ait Bölümü (1520)

(haz. Bahaeddin Y e d i y d ı z v . d ğ . ) , Ankara 2002;

Kiit ib Çelebi, Cihannüma, s. 623-624; Evliya Çe-

lebi, Seyahatname ( D a ğ l ı ) . ll , 45 -46 ; J. P de To-

urnefort, Tourn etort Seyahatnamesi (ed. Stef

a-

n

os

Ye rasinos, tre. Teo

ma

n

T u n ç d o ğ a n ) .

s t a n b u l

2005, ll , 116, 223;

Ch

. Texier. Küçük Asya:

r a f y a T

ar

ihi ve Arkeo/ojisi (tre. Ali Sua d,

z ı m Y a ş a Kopraman - Musa d ı z ) . Ankara

2002, lll , 204-212; W. M. Ramsay, Th e Histarical

Geography

of

Asla Minor,

London 1890, s. 27-28,

114, 262; R

Vadala.

Samsoun : Passe-Present

Avenir

, Paris 1934; Ali T a n a ğ i

u.

Samsun e h r i " ,

Dördüncü Ünivers

it

e H a f t a t a n b u l 1943, s.

44-71 ; Ali

Sarcan,

Samsun Tarih i, Ankara 1966;

Cumhuriyetin 50. Y ı l ı n d a Samsun-1973 Y ı l l ı -

ğ ı , Ankara 1974;

P

Minas B i ı ş k y a n , Karadeniz

K ı y ı l a r ı Tarih ve C o ğ r a f y a s 1817-1819 (tre. H.

D. Andr

easy

an). t a n b u l 1979,

s.

34; Ercan Tat

l ı d i l Göç ve Kentsel l i ş m Samsun ö r n e ğ i " ,

Birinci Tarih

Boyun

ca Karadeniz Kongresi Bil

dirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun 1988, s. 351-

373; Bayram Kod aman. XVIII. Y ü z y ı l d a Sam

sun m r ü ğ ü i n c i Tarih Boyunca Karade

niz Kongresi Bildiri eri: 1-3 Haziran 1988 (haz.

Mehmet

S a ğ l a m v . d ğ r . ) .

Samsun 1990,

s.

92-97;

Musa d ı r c ı Tanz

imat

Döneminde n l ı

Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik ı l a n A

nk

a

ra 1991, s. 301, 309, 311, 359; İ d f i s Bostan.

Os-

m a n l ı Bahriye XVII. Y ü z y ı l d a

Ter

sa

ne-i A mi re Ankara 1992, s. 116, 137-141 ; Sura

iya Faroqhi, O s m a n l ı da Kentler ve Kentliler (tre.

Neyyir t a n b u l 1993, s. 111 -112,

131'-133; a.mlf. ; Samsun , J ( İ n g ) . VIII , 1052-

1054; Sümer Atasoy, Amisos: Antik Ç a ğ d a

Bir

Karadeniz Kenti, Samsun 1997; Mehmet Emin

Y o l a l ı c ı XIX. Y ü z y ı l d a Ca

ni

k (Samsun ) Sanca

' n ı n Sosyal

ue

Ekonomik Y a p ı s ı , Ankara 1998,

tür.yer.; G e ç m i ş t Günümüze Kültür r l e -

riyl

e Samsun,

Samsun 1999;

Mehmet

Öz.

XV.

ve

XVI. Y ü z y ı l l a r d a Can

ik

S a n c a ğ ı Ankara 1999,

tür.yer.; 19 M a y ı s ve

Millf

Mücadelede Samsun

Sempozyumu: Bildiriler (20-22 M a y ı s 1999),

Samsun 2000; Nedim İ p e k , Mübadele

ve

Sam-

87


6/6

Ankara 2000;

R ı z a

Karagöz,

Canik i Ali

Pa-

Ankara 2003, tür.yer .; Canay

Ş a h i n , The Rise

Fall of

an

Ayan Family in the

Eight

eenth

Th e Caniklizades (1737-1808)

te

zi, 2003). Bilkent Üniversitesi Sosyal

; Kemal

H.

Karpat.

O s m a n l ı Nü

(1830-1914): Demografik ve Sosyal Özel

(tre. Bahar istanbul 2003, s. ,

Y ı l m a z

Can,

Samsun Yöresinde Bulunan

Camiler,

istanbul 2004;

G e ç m i ş t e n

Gele-

Samsun: 1 Kitap

haz.

Cevdet

ı l m a z ) .

Sam

2006;

Mehmet

Okur,

Milll Mücadele de Ka

eniz Bölgesi ne Yönelik İ n g i l i z Faaliyetleri,

s. 88-112, 136-139, 285-298 , 323-

362-366;

G e ç m i ş t

G e l e c e ğ e Samsun : 2

(haz. Cevdet

a z ) ,

Samsun 2007, tür. yer.;

Sami Bayraktar,

Samsun'da O s m a n l ı

Döne

Ait Bir Grup Ticari

Y a p ı " , Karadeniz Tarihi

M a y ı s 2005

(haz. Kenan

an

ğ r . ) .

Trabzon 2007,

1 515-540

; M. Yavuz

,

Karadeniz'de Avrupai Bir Kent:

Samsun ,

s.

541-569

;

A. A.

M. Bryer, The Tourkok

the

Pontos: Same Problems

and

Prelimi

Conclusions ,

Neo-Helenika, 1

Austin 1970,

30-54; a.mlf

.

Greeks

and

Türkmens: The

c Exception ,

Dumbarton

Oaks Papers,

IX, Washington 1975, s. 115-151 ;

Ercüment

, Cumhuriyet Dö

neminde Samsun'un

Sosyal

ve

Kültürel

G e l i ş m i " , Ondo

z M a y ı s Üniversit

es

i E ğ i t i m Fakültesi Dergi

sy.

7,

Samsun

1992, s. 121-125; Hamza

Uzu-

" Ş e h i r l e r i n

Alan

B a k ı m ı n d a n

si

ve Samsun ö r n e ğ i "

a.e., sy. 8 (

1993).

s.

3 -289;

Kamusü l-a lam, lll ,

1762-1763;

IV

,

S

amsun , İ A ,

X,

2-178.

l i

MEHMETÖZ

SAN A

( ~ ı . . : . . . )

L Yemen Cumhuriyeti'nin b a ş ş e h r i . _j

Arap y a r ı m a d a s ı n ı n en eski y e r l e ş i m

merkezlerinden biridir. K ı z ı l d e n i z ' d e n 170

km . içeride ve 2200 m. yükseklikte kuru-

lan ş e h r i n a d ı muhtemelen Sebe dilinde

iyi k o r u n m u ş a n l a m ı n a gelmekte, etra

f ı n ı n Serat, Nukum, Ayban gibi a ğ t a r l a ve

Nahdeyn tepeleriyle ç e v r i l m i ş o l m a s ı da bu

t a n ı m l a m a y ı d o ğ r u l a m a k t a d ı r . l a m kay

n a k l a r ı n d a eski a d ı n ı n Ezal o l d u ğ u söyle

nir ve k u r u l u ş u Hz. Nuh'un ğ l u Sam'a da

y a n d ı r ı l ı r . Ş e h i r D ı m a ş k y a k ı n l a r ı n d a a y n ı

a d ı t a ş ı y a n köyle ( S a n ' a ü ' ş - Ş a m ) k a r ı ş m a

m a s ı ve özellikle San'ani nisbesiyle bilinen

k i ş i l e r i n a y ı r t edilmesi söz konusu oldu

ğ u n d a San'aü'l-Yemen ş e k l i n d e de k u l l a n ı

l ı r

(Sem'anl, VIII,

92;

Yak

üt

. m. 426 , 430).

Yemen'de kurulan Sebe, Himyeri ve di

ğ e r devletlerin b a ş l ı c a ş e h i r l e r i n d e n biri

ve en önemli ticaret merkezi olan San'a,

Çin

ve Hindistan'dan gemilerle Aden'e ge

tirilen m a l l a r ı n kara yoluyla a r ı m a d a n ı n

kuzeyine ve oradan Avrupa'ya t a ş ı n m a s ı n

da önemli r

ol

o y n a m a k t a y d ı . Ş e h i r , Yahudi

l i ğ i benimseyen Himyeri hükümdan ZGnü-

v a s ' ı n h ı r i s t i y a n l a r a a c ı m a s ı z i ş k e n c e l e r

y a p m a s ı üzerine a r d ı m a gelen H a b e ş or

dusu t a r a f ı n d a n ele geçirildi (525) ve elli

y ı l kadar süren H a b e ş hakimiyetidöne-

minde Yemen valileri burada oturdu. Bu

istila s ı r a s ı n d a milat tan önce I. y ü z y ı l ı n son

ç e y r e ğ i n d e y a p ı l d ı ğ ı tahmin edilen, Arap

ş i i r i n i n önemli motit)erinden G u m d a i ı müs

tahkem s a r a y ı H a b e ş l e r t a r a f ı n d a n tahrip

edildi. Valilerden Ebrehe büyük

bir

kilise

(kalls , kulleys) y a p t ı r a r a k S a n ' a ' y ı y a r ı m a d a

n ı n dini merkezi haline getirmeye a l ı ş t ı

bu amaçla Mekke üzerine yürüyüp Kabe'

yi y ı k m a k istedi fakat b a ş a r a m a d ı bk

EB

REHE). HimyerTier'den Seyf b.

ZGyezen, Kis-

ra E n G ş i r v a n ' ı n (531-579) Vehriz kumanda

s ı n d a g ö n d e r d i ğ i ordunun e s t e ğ i y l e Ha

b e ş hakimiyetine S70'te son verdiyse de

bir süre sonra öldürüldü (575 1?]) . Bunun

üzerine kisra t a r a f ı n d a n ikinci defa Ye

men'e gönderilen Vehriz, Seyf b.

ZGyezen

'in

o ğ l u Ma'dikerib'i vasal hükümdar ilan

etti

ve kendisi de Sasani valisi

s ı f a t ı y l a

San'a'ya

y e r l e ş t i .

Elli kadar Yemen'de kalan

SasanTier in

son valisi Bazan, Medine'ye g ö n d e r d i ğ i iki

elçisinin Hz. Peygamber'den g e t i r d i ğ i me

saj d o ğ r u l t u s u n d a İ s l a m ' ı kabul

etti

ve o

s ı r a d a Kisra ll. Hüsrev Perviz'in de öldü

r ü l m ü ş o l m a s ı üzerine Yemen'in ilk müs

lüman valisi oldu; k o n a ğ ı n ı n bahçesine de

bugün Camiu'l-kebir a d ı y l a bilinen cami-

Devleti n in Yemen

valisi

Mustafa P a ş a ' y a sunulan 1291 (18741 tarihli san·a ş e h r i h a r i t a s ı n ı n Yemen Arap cumhuriyeti z a r e e ş g a l i ' l - a m m e mel

edi

ye ler B a k a n l ı ğ ı ) t a r a f n d a n

n d a y a p ı l a n t ı p k ı b a s ı m ı

J . l t . l ı J ~ ı J t ~ l ; . l . ; ; ; ~ : J 4 . f 1 · 0 ~ $

J . , : . . , . o - 1 ı . ; . . ; J . ı . : ; , l . O l ( J Ö . ı · ~ < l . ~ - ' - k ~ J

\ \ W M o . j ~ ı . . , ; . ; . t ı ~ . ) z W ı . J b o ' i ' l v L i . . o

samsun_.pdf

Documents