Download - Samsun_.pdf
-
8/17/2019 Samsun_.pdf
1/6
-
8/17/2019 Samsun_.pdf
2/6
SAMS UN
1192)
s o n l a r ı n d a d ı r
Ancak onun ülkeyi
o ğ u l l a r ı a r a s ı n d a p a y l a ş t ı r m a s ı üzerine
kan
k a r d e ş k a v g a s ı
döneminde
ş e h i r ve
çevresindeki d a ğ l ı k bölgeler tekrar Kom
n e n o s l a r kontrolüne girdi. ll. Rükned
din Süleyman Samsun'a kadar
D o ğ u
Karadeniz t o p r a k l a r ı n ı
tekrar
ele geçirdi
( 590/1194) . m p a r a t o r lll
Aleksios'un
1200'de ş e h r i zaptetme i r i ş i m i b a ş a r ı s ı z
k a l d ı ve
Canik kesimi kontrol
a l t ı n a a l ı n d ı .
1228 y ı l ı n a kadar Sinop'tan Ünye'ye uza
nan sahil boyunda hakimiyet kuruldu. Sel
çuklular devrinde özellikle
XIII. y ü z y ı l d a
Çepniler, Sinop'tan Trabzon'a uzanan
bölgede
y e r l e ş t i .
Çepniler'in Samsun-Si
nop yöresindeki faaliyetleriyle ön plana
ç ı k m a l a r ı
Mulnüddin Süleyman Perva
ne'nin ölümünden 676 / 1277) s o n r a d ı r
bu dönemde
K ı r ı m
ile
ticaret b a k ı -
m d a n önemli bir li
man
haline geldi.
h a n l ı l a r devrinde Samsun'da
bir
darpha
ne
b u l u n d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r
ll. Keykavus'un tarunu Taceddin Altun
b a ş Gazi Çelebi 'nin k u r d u ğ u K u b a d o ğ u i -
l a r ı Samsun. Kavak ve Ladik yörelerinde
hüküm sürüyordu. l t u n b a ş ı n ölümünü
( 1340-1 350
müteakip
o ğ l u Keyku
bad Samsun, Kavak ve Ladik'te otoritesi
ni tesis etti.
XIV.
y ü z y ı l d a ş e h i r iki a y r ı
s ı m d a n o l u ş m a k t a y d ı :
Müslüman Samsun
ve
Cenevizliler'e
ait
Simisso. Schiltberger,
Samsun'un
s u r l a r ı
birbirinden
y a k l a ş ı k
bir
ok t ı m ı u z a k l ı k t a birbiri k a r ş ı s ı n d a iki
hir o l d u ğ u n u ,
birinde
h ı r i s t i y a n l a r ve Ce
nevizliler'in, d i ğ e r i n d e çevredeki toprakla
r ı n sahibi olan m ü s l ü m a n l a r ı n y a ş a d ı ğ ı n ı
ifade eder Türkler ve Tatarlar r a s ı n d a
s. 48-
51
). XIII. y ü z y ı l ı n b a ş l a r ı n d a
muhte-
melen R u m l a r ı n y e r l e ş m i ş o l d u ğ u Ami
sos da ş e h r i n üçüncü k ı s m ı n ı t e ş k i edi
yordu. Ancak bölgenin
Türk
kontrolüne
girmesiyle y a l n ı z c a XIII. y ü z y ı l d a t icari
amaçlarla kurulan Simisso,
O s m a n l ı l a r ı n
Samsun'u nihai fethine kadar ö z e r k l i ğ i n i
sürdürdü.
O s m a n l ı l a r ş e h r i ilk defa, A k k o y u n l u
1398'de
K a d ı
Burhaneddin'i öldürmesin
den sonra 1 Bayezid'in bölgeye düzenle
d i ğ i
sefer
e s n a s ı n d a ele
geçirdi. O
ı r a d a
Samsun'un eml
ri
K u b a d o ğ l u Cüneyd idi.
Cüneyd, Y ı l d ı r ı m Bayezid ile hiç k a r ş ı l a ş -
m a k s ı z ı n Samsun'dan k a ç t ı . Simisso ise
Cenevizliler'in elinde b ı r a k ı l d ı ve
bölgenin
v a l i l i ğ
Bulgar
K r a l ı Ş i ş m a n ı n
müslüman
olan
o ğ l u Aleksandr'a verildi. Ankara
Sava
ş ı ' n d a
Timur'un
Y ı l d ı r ı m
Bayezid'i yenme
sinden sonra
Cüneyd
Bey
Samsun'a dönüp
b e y l i ğ i n i yeniden ihya
etti
6 Nisan 1403'
te
Samsun'dan geçen Katalan elçisi
Cla
vijo b u r a n ı n Türkler'in elinde, iki kaleden
84
ibaret olup birinde Cenevizliler'in bulun
d u ğ u bilgisini tekrarlar Anadolu Orta As-
ya ve
Timur
s. 67) . Bölgedeki küçük bey
likler a r a s ı n d a iktidar mücadelelerinin so
nucunda muhtemelen 820-822'de (1417-
1419)
Niksar
ve Ç a r ş a m b a
yöresini ellerin
de bulunduran T a c e d d i n o ğ u l l a r ı Cüneyd'i
öldürdü. Bu olay üzerine
ğ u l l a r ı
Samsun'a hakim oldu ve istendiyar Bey'in
o ğ l u H ı z ı Samsun v a l i l i ğ i n e getirildi. Ar
d ı n d a n o s ı r a d a Amasya'da sancak beyi
olarak bulunan Ş e h z a d e
M u r a d ı n (ll. Mu
rad) l a l a s ı B i ç e r o ğ l u Hamza Bey, Kafir Sam
sun'un
a n d ı ğ ı n ı ve
içindekilerin gemilere
binerek e h r i terkettiklerini duyunca bu
r a y ı
ele geçirdi. Müslüman Samsun ise
fendiyar o ğ l u H ı z ı Bey'den s a v a ş s ı z tes
lim
n d ı . O s m a n l ı
kroniklerinin ifadesin
den, Cenevizliler'in ş e h i r d e n a y r ı l ı ş ı n ı n müs
lüman Samsun'un O s m a n l ı l a r a
teslim
ol
m a s ı n d a n daha önce vuku b u l d u ğ u anla
ş ı l m a k t a d ı r A ş ı k p a s. 15 ; Il,
541 Tarihi takvimlerde bahsi geçen 820
(1417) veya 821 ( 1418) tarihli
Can ik
sefe
rinde Canik'in Kavak ve
Havza
gibi güney
m l a r ı n ı n O s m a n l ı t o p r a k l a r ı n a k a t ı l d
Samsun'un iki y ı l sonra (823/1
42
0) ele
g e ç i r i l d i ğ i söylenebilir. Her ne kadar kay
naklarda Cenevizliler'in tamamen e h r i ter
kettikleri belirtiliyorsa da t a l y a n kaynak
l a r ı 1424'te e h i r d e bir Ceneviz kolonisinin
v a r l ı ğ ı n d a n
söz
eder. 890 1485) tarihli
Tah-
rir
D efteri (BA. T
nr
. 37) Samsun'da
F r e n k p a z a r ı cemaati a d ı a l t ı n d a bir gru
bun v a r l ı ğ ı n a t a n ı k l ı k eder ki b u n l a r ı n Ce
neviz kolonisinin k a l ı n t ı l a r ı o l d u ğ u a n l a ş ı
l ı r .
O s m a n l ı tahrir
defterleri, Samsun
ş e h -
rinin
XV XVII . ü z y ı l l a r d a k i
mahalleleri
ve
nüfusu
h a k k ı n d a
bilgiler içerir. Samsun'
da 1485'te bulunan mahalleler ş u n l a r d ı r
H ı z ı r Bey Mescidi
Cam
i-i H ı z ı r Pa
z a r k a p ı Mesci
di
, Köhne Mescid, M e ğ d e
K a p ı s ı Mescidi, Yeni Cami (
1
Sadi
B
ey
),
Ş e y h
Hamza, Kethüda Hüseyin Mes
cidi, Has Bey a c ı Bey Mescidi, Yenice
Mescidi (Mehmed K i r i ve D e b b a ğ a n
A y r ı c a seksen bir neferden k i n erkek
nüfus) o l u ş a n Rum ve seksen dört nefer
den o l u ş a n Ermeni cemaatleriyle Ceneviz
liler'in k a l ı n t ı s ı olan a l t ı k i ş i l i k bir grup mev
cuttu. u n l a r ı n d ı ş ı n d a vergiden
muaf Sey
yid Kutbüddin Zaviyesi cemaatiyle kalede
görev yapan m ü s t a h f ı z l a r
pasban
ve
zen
berekçiler k a y d e d i l m i ş t i r Ş e h r i n nüfusu
492 neferden (1500
ibaretti, 1520'
de bu
s a y ı
408'e
ü ş t ü ,
1576'da 542 oldu
(ta
hmin
en 1800 XVI. y ü z y ı l d a Pa
z a r k a p ı
Mescidi mahallesi ortadan kalkar
ken
Hoca Hayreddin, Girdeciyan,
A s l ı h a n
ve H a c ı l a r mahalleleri ortaya ç ı k t ı . Kasa
badaki gayri müslim nüfus giderek z a l d ı
(1576 'da yirmi iki nefer
Rum
, o
tu
z bir n
e
fer
Erm
eni) . XVII. y ü z y ı l a g e l i n d i ğ i n d e 1052
(
1642)
tarihli
a v a r ı z
haneleri
s a y ı m ı n a gö
re kasaba a k ı n ı n d a k i K a d ı k ö y oldukça
k a l a b a l ı k
bir
gayri müslim nüfus (doksan
dört nefer) v a r l ı ğ ı n ı devam ettirirken a r t ı k
büyükçe bir köy
durumuna
d ü ş e n Sam
sun'da gayri
müslim
cemaat
k a l m a m ı ş .
sadece
bir müslüman mahallesinde iki ne
fer
zimml
a z ı l m ı ş t ı r 1642'de nefs-i ka
saba-i
Samsun olarak kaydedilen kasaba
merkezinin y a n ı n d a M e ğ d e K a p ı s ı , kale
içindeki Hatun Camii, Ş e y h Hamza,
Sadi
P a ş a , Has
Bey,
Girdeciyan,
Yenice ve K ı r -
baç Ali mahalleleri v a r d ı . Kasabada yet
m i ş
a l t ı s ı askeri
ve
ulema, elli
t ı s ı
reaya
hanesi ve ikisi
mücerret
toplam 134 ye
t i ş k i n erkek nüfus k a y d e d i l m i ş t i r Bu dö
nemde Samsun'un nüfusundaki azalma
n ı n
sebeplerinden biri Kazak
s a l d ı r ı l a r ı
so
nucu ş e h r i n y a k ı l m ı ş o l m a s ı d ı r (BA , MAD
nr.
3880
,
s. 7)
. Öte yandan gayri müslimler
önceki dönemde de var olan, büyük ölçü
de gayri müslimlerin o t u r d u ğ u K a d ı k ö y
ç e k i l m i ş o l m a l ı d ı r
XV XVI.
y ü z y ı l l a r d a Sam
sun
k a s a b a s ı n ı n vergi gelirleri içinde en
büyük pay hiç ş ü p h e s i z liman ve gümrük
gelirlerine
aitt
i (
1520
'de 82
000,
1576'da
160 .000 akçe ; bu son rakama Terme ve
Ünye liman ge
lirl
eri dahildir) . Trabzon ve
Sinop ile k a r ş ı l a ş t ı r ı l d ı ğ ı n d a mütevazi
bir
liman
k a s a b a s ı
olan Samsun'da
i m a n ı n ,
köle ticareti ve istanbul'un i a ş e s i için çev
reden s a ğ l a n a n m a l l a r ı n
gemilere yüklen
mesi d ı ş ı n d a uzun mesafe ticaretinden
pek fazla pay a l a m a d ı ğ a n l a ş l m a k t a d ı r .
Kazak
s a l d ı r ı l a r ı
yüzünden küçülen kasa
b a n ı n
liman geliri 1642 itibariyle akçe
metindeki
d ü ş ü ş de dikkate a l ı n d ı ğ ı n d a
çok azalarak 80.000 akçeye geriledi BA,
MAD nr. 388
0,
s. 7)
. Kasabada
XV XV
I.
y ü z y ı l k a y ı t l a r ı n a göre boyahane, mumha
ne,
sa
lhane, kapan , ihtisab, pazar b a c ı
meyhane, damga
m u k a t a a l a r ı
da
v a r d ı .
1485 ve 1520' de görülen bozahane 1576'
da k a l d ı r ı l m ı ş t ı r
Kasabada
o t u r a n l a r ı n
k ı s -
men hububat
e t i ş t i r d i ğ i ve
b a ğ c ı l ı k l a
r a ş t ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Nüfus b a k ı m ı n d a n
o l d u ğ u
gibi vergi potansiyeli
a ç ı s ı n d a n
da
Samsun küçük ölçüde bir ş e h i r y e r l e ş i m i y
di. Samsun XVII. y ü z y ı l ı n ikinci y a r ı s ı n d a
durumunu
korudu. Katib Çelebi b u r a y ı
içinde h a v a s ı kötü, evlerinin bir bö
lümü
b a t a k l ı k arazide kurulu bir kasaba
olarak
anar. Evliya
Çelebi
ise
l i m a n ı n ı n a ç ı k
o l d u ğ u n u , fakat demir
t ı l a b i l e c e k
bir du
rumda b u l u n d u ğ u n u h a l k ı n ı n t a m a m ı n ı n
gemici
ve
kendirci
o l d u ğ u n u
belirtir.
lll
Mehmed devrinde kalesinin Urus
Kazak-
-
8/17/2019 Samsun_.pdf
3/6
lar) t a r a f ı n d a n y ı k ı l d ı ğ ı n ı ve daha sonra
tamir e d i l d i ğ i n i belirtir ki bu 1642 tarihli
bir belgede, R u s - ı menhus canibinden
zarar tari olup iki defa ihrak bi'n-nar ol
makla ... ş e k l i n d e v u r g u l a n m ı ş t ı r Evliya
Çelebi a y r ı c a medrese, imaret ve darülha
dis o l m a d ı ğ ı n ı . y a l n ı z s ı b y a n mektebi bu
l u n d u ğ u n u söyler.
XVII[. ü z y ı l b a ş l a r ı n d a Samsun'u gören
Tournefort buradan bir köy gibi söz eder.
Bu y ü z y ı l d a Samsun'da t ı p k ı d i ğ e r yerler
de o l d u ğ u gibi ayanlar önem k a z a n d ı .
Ca-
nikli H a c ı Ali P a ş a ve o ğ u l l a r ı sadece Ca-
nik'te d e ğ i l Trabzon. Arnasya gibi o m ş u
yörelerde de yöneticilik a p t ı . 1808'de Il.
Mahmud b a ş a geçince Tayyar Mahmud
P a ş a idam edildi ve Canikli H a c ı Ali
P a ş a
ailesinin nüfuzu sona erdi. Bu sülaleden
sonra H a c ı Ali P a ş a ' n ı n hazinedan olan Sü-
leyman
P a ş a ' n ı n
ailesi
b a z ı
kesintilere
men XIX. y ü z y ı l o r t a l a r ı n a kadar yöreyi yö
nett i. Süleyman P a ş a 1841'de ölünce kar
d e ş i Abdullah P a ş a Canik m u h a s s ı l ı ve ar
d ı n d a n Trabzon valisi oldu. Abdullah Pa-
ş a ' n ı n 1846'da aziedilmesiyle bu ailenin
dönemi sona erdi ve Canik'te m u t a s a r r ı f
p a ş a l a r dönemi b a ş l a d ı
Samsun L i m a n ı , XVII ve XVIII . ü z y ı l l a r
da Sinop kadar olmasa da K ı r ı m ve Kaf
kaslar'a pamuklu i h r a c a t ı y a p ı l a n
bir
ı k ı ş
n o k t a s ı y d ı . Sinop ve Trabzon l i m a n l a r ı n ı n
gölgesinde
k a l d ı ğ ı n d a n
Samsun'un ticaret
a ç ı s ı n d a n a s ı l önemi, Anadolu'daki ticaret
y o l l a r ı n ı Karadeniz' e a ğ l a y a n bir e ç i ş nok
t a s ı n d a b u l u n m a s ı n d a n k a y n a k l a n ı y o r d u .
Küçük Kaynarca A n t i a ş m a s ı ile (177
4)
ön
ce Rus gemilerine. a r d ı n d a n Avusturya,
ingiltere, Fransa ve d i ğ e r Avrupa devlet
lerine Karadeniz'de serbest d o l a ş ı m h a k k ı
t a n ı n m a s ı y l a ticaret a n l a n d ı . Y ü z y ı l son
l a r ı n d a Samsun L i m a n ı n d a n
ma
l a l ı p gö
türen gemi reisierinin ç o ğ u n u n müslüman
olup Samsun ve çevresinden o l d u ğ u anla
ş ı l m a k t a d ı r
ihr
aç
m a l l a r ı n ı n
b a ş ı n d a
Arnas
ya ve
To
k
at
p a m u k l u l a r ı ile hayva
ni
lar, deri vb. gelirken ithal m a l l a r ı a r a s ı n
da ham demir,
Leh
ç u h a s ı ,
sade
y a ğ ve don
y a ğ ı gibi ürünler a r d ı .
1813-1814'te Anadolu'yu gezen J
MeDo-
nald Kinneir'e göre Samsun'da b e ş adet
minareli cami , bir hamam ve tüccarlar
için bir han v a r d ı nüfusu 2000 k a d a r d ı .
1817-181B'de B u ı ş k y a n , Samsun'da kale
ve
binalardan. l i m a n ı g e n i ş olmakla birlikte
emniyetli bir ı ğ ı n a k o l m a d ı ğ ı n d a n bahse
der. Ona göre kasabada d e ğ i ş i k milletiere
mensup tüccarlar
b u l u n m a k t a y d ı .
1836'
da J. Brunt e h i r nüfusunu 10 .000 olarak
tahmin eder. 1838'de ş e h r i ziyaret eden
Henry Suter'e göre kasabada 450 Türk,
150 Rum aile v a r d ı Samsun'un pazarla
r ı n d a bol mal bulunuyordu. Ancak bunlar
mahalli tüketimden ziyade t ransit ticare
te hizmet etmekteydi. Avusturya b a n d ı r a
b u h a r l ı gemilerle i r a n l ı ve A v r u p a l ı tüc-
carlar ş e h r e u ğ r u y o r ve Karadeniz'i geçe
rek Rumeli ve Orta Avrupa ile ticaret ya
p ı y o r d u Kaynaklarda, ş e h r i n h a v a s ı a ğ ı r
o l d u ğ u n d a n
Rum ve
Ermeniler
'in
y a r ı m
saat mesafede yüksekte bulunan K a d ı
köy'de o t u r d u k l a r ı belirtilir. Bununla bir
likte daha d ü ş ü k nüfus tahminleri de var
d ı r .
Samsun 'u 1847'de ziyaret eden
Os-
m a n l ı s e y y a h ı Ferruhan Bey'e göre kasa
bada 500 Türk. 240 Rum, 60 Ermeni ve
birkaç A v r u p a l ı hanesi v a r d ı ve top lam
nüfus 6000 k a d a r d ı . Ş e h i r d e her etnik-
dini grubun a y r ı mahallelerde o t u r d u ğ u
ve deniz ı y ı s ı n d a k i Türk mahallesinde be-
desten, han. hamam, yedi cami ve dört
türbe
(S
eyyid Kutbüddin,
ls
a
Baba, Sey-
di Bey ve Hüseyin G
az
i) b u l u n d u ğ u ifade
edilir. XIX. y ü z y ı l s o n l a r ı n d a Ş e m s e d d i n
Sami ( l a r ı n ı n d a ) Samsun nüfusu
nun 11 .000 c i v a r ı n d a o l d u ğ u n u ve bunun
üçte
birinin müslüman , k a l a n ı n ı n Rum ,
Ermeni vb .nden o l u ş t u ğ u n u bildirir. Sam
sun'un b u h a r l ı gemi u l a ş ı r n m a a ç ı l m a s ı
n ı n ve yüksek a s ı f l ı
tütün
ekiminin Bafra
çevresinden b a ş l a y a r a k y a y ı l m a s ı n ı n ş e h
rin g e l i ş m e s i n e yol a ç m a s ı sonucunda Türk
nüfusu a r t t ı ğ ı gibi Trabzon'dan ve Ege
y ı l a r ı n d a n
iç Anadolu 'daki Türkçe konu
Rum ve Ermeniler'den ge lip e r l e
ler oldu. Hiç ş ü p h e s i z nüfus a r t ı ş ı n d a bu
göçler birinci dereceden rol o y n a d ı . Özel-
likle Rum nüfusun a r t ı ş ı n d a İ s t a n b u l ve
XX.
samsun u
gösteren
bir o s t a
SAMSUN
B a t ı Anadolu'dan göçlerin önemli k a t k ı s ı
n ı n o l d u ğ u R u m l a r ı n ve Ermeniler'in tü-
tün ticareti denetimini ellerinde bulundur
d u k l a r ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r 1841 l ı n ı n Tem
m u z - A r a l ı k a y l a r ı n d a Samsun L i m a n ı n a
elli dokuzu
Türk
, otuz dördü Avusturya
b a y r a ğ ı t a ş ı y a n toplam doksan yedi gemi
133.379 sterlinlik mal g e t i r m
toplam
1
03
gemi
ise
121
.138 sterlinlik mal gö
t ü r m ü ş t ü . ihraç ürünleri a r a s ı n d a Sam
sun'un y a k ı n çev resinde ü r e t i l d i ğ i a n l a ş ı
lan belli b a ş l ı kalemler
tütün
salyangoz.
ç e ş i t l i hububat ve baklagiller, bal mumu.
keten , kendir vb . yer a l m a k t a d 1860'
lar itibariyle Samsun'un İ s t a n b u l - B a ğ d a t
yolunun ana l i m a n ı o l d u ğ u ve yöre tütü
nünün u l u s l a r a r a s ı pazarlarda m ü ş t e r i bul
d u ğ u görülmektedir. Öte yandan Samsun
i m a n ı XI X. y ü z y ı l ı n ikinci y a r ı s ı n d a Kaf
kaslar'dan göçenler için büyük
bir
önem
k a z a n d ı .
Bu
göçmenler iç kesimlere nakle
dilmekle birlikte bir ı s m ı Samsun yöresin
de y e r l e ş i y o r d u 1880 ı l ı n d a Samsun'da
34 .877 i ş i karaya ç ı k m ı ş b u n l a r ı n 1375'i
ö l m ü ş , 6538'i Canik s a n c a ğ ı n a y e r i e ş i r k e n
kalanlar Ankara ve Sivas'a g ö n d e r i l m i ş t i r
(Ka rpa t, s. . e h r i n artan demografik
ve ekonomik önemine paralel olarak 1865-
1875 a r a s ı n d a İ n g i l t e r e Sicilya, Rusya,
Avusturya, Belçika ve Amerika B i r l e ş i k
Devletleri gibi devletlerin k o n s o l o s l a r ı n a
r a s t l a n m a k t a d ı r . L i m a n ı n yeni y o l l a r ı n
o k u l l a r ı n
ve
telgraf
a t l a r ı n ı n a ç ı l m a s ı
gi
r i ş i m l e r i
ve alt
a p ı
ç a l ı ş m a l a r ı devam et-
se de Isiahat F e r m a n ı n d a n sonra a p ı m ı
tasarlanan Sivas-Samsun demiryolu pro
jesi sonuçsuz k a l d ı Ş e h r i n 1869'da u ğ r a
y a n g ı n ı n a r d ı n d a n vilayet b a ş m ü h e n
disi Briyo ve H ı r s a n Efendi a r a f ı n d a n ya
p ı l a n ç a l ı ş m a l a r çerçevesinde ş e h r i n yeni
den imar ve i n ş a s ı n a g i r i ş i l d L Mimar Briyo
ş e h r i birbirini
dik
kesen cadde ve sokak
lardan o l u ş a c a k ş e k i l d e p l a n l a m ı ş t ı . Bu fa
aliyet bugünkü modern Samsun'un fiziki
y a p ı s ı
üzerinde b
ir
et
ki
y a p t
Sam
sun ihraç ve ithal faaliyeti Milli
Mücadele'nin b a ş l a n g ı ç y ı l l a r ı n d a biraz
azalsa da önemli çapta sürdü. Marsilya,
Londra, İ t a l y a İ s k e n d e r i y e Liverpool, Arns
terdam, New York vb. yerlere özellikle
tü-
tün ihraç etme i ş i n i n s ü r d ü r ü l d ü ğ ü Hin
distan, Amerika, Rusya, Yunanistan ve in
giltere'den kanaviçe çuval, un, tuzlu b a l ı k
ş a r a p . kundura
b o y a s ı ,
las tik çizme, ben
zin vb. ithal e d i l d i ğ i görülmektedir.
Samsun özellikle Milli Mücadele a ç ı s ı n
dan önemli bir mevkiye sahipt ir.
Daha
Bal
kan s a v a ş l a r ı s ı r a s ı n d a sadakatlerinin
Os-
m a n l ı Devleti'ne d e ğ i l Yunanistan'a oldu
ğ u n u a ç ı k ç a ortaya koyan ve D o ğ u Kara-
85
-
8/17/2019 Samsun_.pdf
4/6
SAMSUN
deniz bölgesinde bir Pontus devleti haya
liyle hareket eden
b i r t a k ı m
Rum
t e ş e k
külleri (Pontus idrnan Kulübü, Samsun
Rum
Göçmenler Cemiyeti, Mukaddes
Rum
Anadolu Cemiyeti gibi) ve kiliseler Mon
dros Mütarekesi'nin a r d ı n d a n
faaliyetle
rini h ı z l a n d ı r d ı . Mustafa Kemal
P a ş a
n ı n
Dokuzuncu Ordu m ü f e t t i ş i olarak gönde
r i l d i ğ i
Samsun'a
g e l i ş
sebebizahiren bu
radaki Rum çeteleriyle müslüman çetele
ri
a r a s ı n d a k i ç a t ı ş m a l a r d ı .
Özellikle Neb
an d a ğ ı n ı mesken
tutan
Rum çetelerinin
s a l d ı r ı l a r ı
yörenin
müslüman h a l k ı n d a n
tepki g ö r m ü ş ve MüdMaa-i Hukuk örgüt
lenmeleri çerçevesinde faaliyetler ortaya
ç ı k m ı ş t ı .
Anadolu'nun
d i ğ e r
yerlerinde ol
d u ğ u gibi Samsun'da da önce mahall'i ce
miyetler (Cem'iyyet-i
Ha
yriyye-i islami
y
ye, Karadeniz Türkleri Müdafaa-i Hukuk
Cemiyetil kuruldu. Sivas Kongresi'nden
sonra Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hu
kuk Cemiyeti
e t r a f ı n d a
b i r l e ş i n c e
Samsun '
da da B o ş n a k z a d e
Süleyman
Bey b a ş k a n
l ı ğ ı n d a
bir
ş u b e a ç ı l d ı .
Pontusçuluk faali
k a r ş ı milli
hükümet
askeri
ve
adli tedbirlerin a n ı n d a sahil kesimindeki
Rum
h a l k ı n ı n
göç ettirilmesi gibi idari ted
irlere de b a ş v u r d u
Milli
Mücadele'nin
son y ı l ı n d a Samsun, Yunan d o n a n ı n a s ı ta
r a f ı n d a n b o m b a l a n d ı (7
Haziran
1922),
hü
ümet
i n a s ı ve
meskenler tahribata
r a d ı .
Mustafa Kemal
P a ş a n ı n
maiyetiyle
19 M a y ı s 1919'da Milli Mücadele'yi b a ş
atmak
üzere Samsun'a
ç ı k ı ş ı
Türk
tarihi
b a k ı m ı n d a n müstesna bir önemi haiz ol
d u ğ u gibi Samsun'un tarihinde de unu
ulmaz bir yere sahiptir.
İ d a r i Y a p ı . E s k i ç a ğ l a r d a n beri meskQn
ir
yöre olan Samsun havalisi Türkler 'in
fethi
sürecinde ı s a zamanda
ü r k l e ş m i ş ve İ s l a m l a ş m ı ş t ı r .
Türkler bu
Canit veya Canik a d ı n ı v e r m i ş t i r .
s m a n l ı devrinde de Vezirköprü, Ladik ve
avza d ı ş ı n d a bugünkü Samsun ile Ordu
avalisi Canik olarak d l a n d ı r ı l m ı ş t ı r . Kla
ik
s m a n l ı
döneminden Cumhuriyet' e ka
ar günümüzdeki Kavak, Yakakent. Ala
am, Bafra, Samsun merkez, Tekkeköy,
A y v a c ı k , Ç a r ş a m b a , S a l ı p a z a r ı ,
nye , Korgan, Kumru, Fatsa, Tekkiraz, Ak
u ş gibi Ordu'ya b a ğ l ı yerler Canik san
b a ğ l ı y d ı . O s m a n l ı devrinde tirnar
i çerçevesinde sancak-nahiye, adli
a ç ı d a n ise kaza
örgütlenmesi
e s a s t ı .
01- 011. y ü z y ı l l a r d a
Samsun, Bafra,
Kavak,
( y a k l a ş ı k
Ç a r ş a m b a yö
resi), Terme,
ve
S a t ı l m ı ş
(F
at
sa,
Korgan
ve
çevre
tirnar nahiyeleri,
a y n ı
zamanda birer
bölgesiydi (kaza) XVII. y ü z y ı l d a
Ca-
8
nik a n c a ğ ı k a z a l a r ı a r t t ı Canik s a n c a ğ ı n ı n
S a t ı l m ı ş ( S a t ı l m ı ş ,
Cevizder
es
i, Meydan,
Ç ö r e ğ i ,
Serkis), Terme
{T
erme ,
Akçay,
Fenaris,
İ f r a z ) , A r ı m ( A r ı m ,
ökse,
A y v a c r c ı k ) k a z a l a r ı n ı n s ı n ı r l a r ı için
de yeni kazalar ortaya ç ı k a r k e n Bafra'ya
tabi Alaçam nahiyesi de bu y ü z y ı l d a kaza
statüsü k a z a n d ı . XVIII. y ü z y ı l d a güçlü ayan
ailelerinin etki a l a n l a r ı n ı Trabzon'a kadar
u z a t m a l a r ı n ı n
bir
sonucu olarak Canik li
v a s ı Trabzon eyaJetine b a ğ l a n d ı . 1864 ta
rihli Vilayet Nizamnamesi'ne göre
a p ı l a n
düzenlemeler s ı r a s ı n d a Canik s a n c a ğ ı n ı n
kaza s a y ı s ı a z a l d ı . 1855-1856'da Trabzon
vilayetinin b e ş s a n c a ğ ı n d a n biri Canik li
v a s ı
Samsun, Bafra, Alaçam, Kavak, Çar
ş a m b a Akçay, Ünye, Fenaris, Fatsa, Ayva
c ı k , Ökse,
Nahiye-i Meydan
ve S e r k e ş t e n
o l u ş m a k t a y k e n salnarnelere göre 1869'
da
Canik
a n c a ğ ı n d a
dört
kaza v a r d ı : Sam
sun k a z a s ı ve ona b a ğ l ı Ma'den-i Kabi ve
Kavak nahiyeleri, merkez, Fatsa, Bolaman,
K a r a k u ş ve
Niksar nahiyelerinden
o l u ş a n
Ünye k a z a s ı , Alaçam nahiyesini içeren Baf
ra k a z a s ı ve Terme nahiyesini içeren
Çar
ş m b k a z a s ı . Köy s a y ı s ı 862 idi. 01- 011.
y ü z y ı l l a r Canik s a n c a ğ ı n ı n k ı r s a l nüfusu
1485'te a k l a ş ı k 60-75.000 a r a s ı n d a iken
1576'da toplam tahmini köylü nüfusu
107-
118.000 a r a s ı n d a y d ı . K a s a b a l a r ı n ve aske
ri kesimin hesaba dahil edilmesiyle yöre
nin tahmini nüfusunun 1485'te 81.000,
1576'da 115-126.000 c i v a r ı n d a o l d u ğ u söy
lenebilir.
Bu
nüfusun
a k l a ş ı k
o o
9S i
müs
lüman,
o o
5'i gayri müslimdi (Rum ve Er
meni) . Hatta
tahrir
k a y ı t l a r ı n a itibar edi
lecek olursa 1576'da gayri müslim o r a n ı
o o 3,5 düzeyine kadar g e r i l e m i ş t i r . A v a r ı
za tabi nüfusun a y r ı n t ı l ı biçimde a z ı l d ı ğ ı
1642 tarihli mufassal a v a r ı z defterine gö
re
(BA, MAD, m. 3880) Can
ik
s a n c a ğ ı n ı n
kendir h a s l a r ı bölgesi Ç a r ş a m b a - T e r m e
Ünye) d ı ş ı n d a toplam k a y ı t l ı nüfusu 733
askeri, 3719 reaya hanesi, 364 mücerret
ve 361 m uaf olarak
tesbit
d i l m i ş t i r (ya k
l a ş ı k
20.000
k i ş i )
Öte yandan
a y n ı
tarihe
ait
icmal k a y ı t l a r ı n a göre bu kesimde ava
r ı z i a
yükümlü
gerçek hane s a y ı s ı 3897
Samsun dan
bir g ö r ü
olarak b e l i r l e n m i ş olup bunlar 351 ,S ava
r ı z hanesi diye h e s a p l a n m ı ş t ı r Tersane-i
Amire'ye kendir
o c a k l ı ğ ı
olan
Ç a r ş a m b a
( A r ı m ,
Ökse,
A y v a c H i s a r c ı k k a z a l a r ı ) ,
Terme (Akçay, ifraz, Fenari
s)
ve Ünye yö
resinde 5612 hane (tahminen
28.000
ki
ş i )
tesbit
e d i l m i ş t i r (BA, KK, nr. 2603, s.
6) XIX. ü z y ı l d a idari a k ı m d a n d e ğ i ş i k l i -
ğ e u ğ r a y a n
sancakta 1869'da 8134 gayri
müslim, 29.168 müslüman ahali y a ş ı y o r -
du. 1298 (1881) tarihli Trabzon Vilayeti
Salnamesi ne
göre Canik
s a n c a ğ ı n ı n
ta
m m ı n d müslüman nüfusu büyük
bir
ç o ğ u n l u ğ a
sahip olmakla
birlikte
(
127
.
795
erkek nüfusunun 92.365'i
ya
ni 72'
si) Samsun k a z a s ı n ı n 19 .399 erkek nüfu
sunun
6 4 6 0 ı
müslüman, 12.753'ü Rum,
187'si Ermeni idi. Öte yandan 1881-1882
ve 1893 O s m a n l ı
Genel
Nüfus S a y ı m ı ve
rilerine göre (Karpat, s. 178) Canik mer
kez
(Samsun)
k a z a s ı n d a m ü s l ü m a n l a r ı n
(15.
502
e
rkek, ı 7 k a d ı n )
ve
R u m l a r
5 297 erkek, 17.628 k a d ı n ) s a y ı s ı hemen
hemen a y n ı d ı r . 1319 r. ( 904) y ı l ı n d a Canik
s a n c a ğ ı n ı n müslüman nüfusu 114.317'si
erkek
ve
113. 107'si
k a d ı n
olmak
üzere
toplam
227.424 k i ş i d e n o l u ş u r k e n Rum
lar 35.905'i erkek ve 36.748'i k a d ı n ol
mak üzere 72.653 k i ş i l i k bir nüfusa, Er
meniler ise 10.047'si erkek
ve
9955'i
ka
d ı n olmak üzere 20.002 k i ş i l i k
bir
nüfusa
sahipti. Sancakta
y e t m i ş
dört
Katalik
(otuz dört
erkek,
k ı r k
k a d ı n )
ve
557 Pro
testan
(286 erkek, 269 k a d ı n ) kaydedil
m i ş t i r .
Bu rakamlara göre 320.710
k i ş i l i k
toplam nüfusun
o o
71 'i müslüman,
o o
22, 7'si Rum,
o o
6,2'si Ermeni idi. XIX.
y ü z y ı l ı n ikinci y a r ı s ı n d a Kafkaslar'dan ya
p ı l a n
göçlerle
I.
Dünya
S a v a ş ı ve
Milli Mü
cadele
s ı r a s ı n d a ve s o n r a s ı n d a
Balkanlar'
dan ve D o ğ u Karadeniz'den gelenler bu
nüfusta etkili o l m u ş t u r . Yöreden a y r ı l a n
Ermeni ve özellikle Rum nüfusa k a r ş ı l ı k
Canik vilayetine mübadele döneminde top
lam 22.000 göçmen
y e r l e ş t i r i l m i ş
olup
bunlar il nüfusunun o o 11 o r a n ı n d a artma
s ı n ı s a ğ l a m ı ş t ı r
-
8/17/2019 Samsun_.pdf
5/6
A v u s h e y k e r a ş Heinz Kr
eppel
t a r a f n d a n
samsun
Be
led iye P a r k ı içindeki Atatü rk
Ş e h i r d e k i belli b a ş l ı
tarihi
eserler ş u n
l a r d ı r : Büyük Cami
(Valide Camii),
Y a l ı
Ca-
mii , a c ı Hatun Camii, Kale Camii (1314, il -
h a n l ı
Va
lisi Emir
i m u r t a ş f ı n d
yap
t ı r ı l m ı t ı r ) . Pazar Camii (XIV y ı l i l h a n l ı
ese ri, I 819'da r ı m i r m i Han
çerli Camii, Ş e y h Kutbüddin Camii ve Tür
besi, Isa Baba Türbesi. Atatürk'ün Sam
sun'a ç ı k ı ş ı h a t ı r a s ı n a 1928-1931 y ı l l a r ı
a r a s ı n d a A v u s t u r y a l ı h e y k e t t ı r a ş Heinrich
Krippel t a r a f ı n d a n y a p ı l a n
Atatürk
A n ı t ı
ile mimar Seçkin Viter t a r a f ı n d a n projesi
çizilen
ve
1969'da a ç ı l a n İ l k a d ı m A n ı t ı ş e h -
rin önemli a n ı t l a r ı d ı r . Tarihi k a y ı t l a r a gö
re Pazar mahallesinde bulunan T a ş h a n da
önemli bir ticari a p ı d ı r 1508 tarihli Arap
ça bir vakfiyede hani saran mahzen ve
d ü k k a n ı a r ı n Ahi Ali Zaviyesi v a k f ı o l d u ğ u
belirtilir. Ş e h i r d e Kale mahallesinde Canik
m u h a s s ı l l ı ğ ı yapan hazinedarzade Süley
man a ş a t a r a f ı n d a n vakfedilen arasta var
d ı r .
Y a p ı
muhtemelen 1785'ten önce i n ş a
e d i l m i ş daha sonra Süleyman P a ş a tara
f ı n d a n s a t ı n a l ı n a r a k v a k f e d i l m i ş t i r .
Bugünkü Samsun Cumhuriyet'in b a ş ı n -
da a y n ı isimle kurulan vilayetin (Samsun
vilayeti) merkezi olan Samsun
ş e h r i
ilk nü
fus s a y ı m ı n d a (1927)
30
.333 nüfusa sahip
bulunuyor ve bu nüfus daha çok K a d ı k ö y ,
Selahiye ve Ulugazi mahallelerinde topla
n ı y o r d u . Ş e h r i n nüfusu 1950'li y ı l l a r a ka
dar fazla bir r t ı ş g ö s t e r m e m i ş ,
ilk
defa
1955 s a y ı m ı n d a 50.000'i a ş m ı ş t ı r (62.629).
Bu tarihlerden itibaren nüfus a r t ı ş ı n a pa
ralel biçimde l a n ı g e n i ş l e y e n Samsun ş e h
ri S u b a ş ı , Saathane ve Cumhuriyet Mey
d a n ı semtlerine d o ğ r u y a y ı l m ı ş , daha son
ra O n d o k u z m a y ı s , Hürriyet ve Çiftlik ma
halleleri yönünde
g e n i ş l e m i ş t i r
Bu g e n i ş l e m e l e r d e n önce
ş e h i r
dar
bir
k ı y ı ş e r i d i n d e n ibaret iken
k ı y ı
ş e r i d i n d e n
t a ş a r a k ş e r i d i k u ş a t a n yamaçlarda 100
metreyi
a ş a n
yüksekliklere kadar y a y ı l -
m ı ş t ı r Son on y ı l d a k i g e l i ş m e l e r ise genel
likle Bafra istikamet ine yani b a t ı y a d o ğ r u
o l m a k t a d ı r . Mekan g e n i ş l e m e s i n e paralel
olarak nüfus a r t ı ş ı da h ı z l a n m ı ş , 1965'
te 100.000'i a ş a n nüfus (107.510) 1980'
de 200.000'e y a k l a ş m ı ş (
198
.749), 1990'
da 300.000'i a ş m ı ş (303 979), 2007 s a y ı -
m ı n d a
423.859'u
b u l m u ş t u r
Gerek me
kansal gerekse ona paralel biçimde giden
s a y ı s a l g e l i ş m e l e r e yol açan faktörler ola
rak Samsun-Sivas demiryolunun tamam-
lanarak 932) ş e h r i n Anadolu demiryolu
a ğ ı n a b a ğ l a n m a s ı , 1960'ta modern bir li
mana k a v u ş m a s ı , un , salça, bitkisel
süt ürünleri, sigara (esk iden Samsun
rinde iken i m d i O m il çesin
de). orman ürünleri, çimento, gübre, azot
ve sülfürik asit, b a k ı r ve pirit filizlerini
leyen Karadeniz B a k ı r İ ş l e t m e l e r i ( ş e h r i n
s ı n ı d ı ş ı n d a ,
f
aka
t günümüzde
ş e h i
le ade ta b ü t ü n l e ş m i ş durumda olan Tek-
keköy ilçes i ı n ı r l içindedir) gibi endüstri
k u r u l u ş l a r ı n ı n devreye girmesi, 1963 ı l ı n -
da Samsun F u a r ı
n ı n k u r u l m a s ı ,
1970'li
y ı l l a r d a n sonra Ondokuz M a y ı s Üniversi
tesi gibi e ğ i t i m kurumuna k a v u ş m a s ı ve
1993'te b ü y ü k ş e h i r statüsü k a z a n m a s ı
s a y ı l a b i l i r
Samsun ş e h r i n i n merkez o l d u ğ u Sam
sun ili Ordu, Tokat, Amasya, Çorum ve Si-
nop illeriyle, kuzeyden Karadeniz'le k u ş a -
Samsun da
cam
ii
SAMSUN
t ı l m ı ş t ı r . Merkez ilçe d ı ş ı n d a Alaçam, Asar
c ı k , A y v a c ı k , Bafra, Ç a r ş a m b a , Havza, Ka-
vak, Ladik, n d o k u z m a y ı s (Engiz 1 a l l ı c a ) .
S a l ı p a z a r ı , Tekkeköy, Terme, Vezirköprü ve
Vakakent a d l ı on dört ilçeye a y r ı l m ı ş t ı r
9083 km
2
g e n i ş l i ğ i n d e k i Samsun ilinin
2007 a y ı m ı n a göre nüfusu 1.228.959, nü
fus
y o ğ u n l u ğ u
ise 135 idi. Diyanet
İ ş l e r i
B a ş k a n l ı ğ ı ' n a ait 2007 y ı l ı istatistiklerine
göre Samsun'da il ve ilçe merkezlerinde
485, kasabalarda 139 ve köylerde 1990 ol
mak üzere toplam 2614 cami bulunmak
t a d ı r . merkezindeki cami s a y ı s ı 209'dur.
B İ B L İ Y O G R A F Y A
:
Strabon, Antik Anadolu C o ğ r a f y a s ı (Geograp
hi ka: X -XI//-XlV) (tre. Adnan Pekman). n b u l
1993,
s.
15, 20, 28;
Clavijo,
Anadolu , Orta As
ya
ve Timur (tre. Ömer D o ğ r u i, Ka mi l Do
ruk) . İ s t a n b u l 1993, s. 67; A ş ı k p a ş a z a d e Tarih
( A t s ı z ) . s. 152; J. Schiltberger, Türkler ve Tatarlar
ı n d a :
1394-1427
(tre. Turgut
ı n a r ) .
tanbul1995 , s. 48-51 ; N e ş r l . Cihannüma (Unat).
ll, 541-547, 593-603; Ordu Yöresi Tarihinin
Kaynak/an: 387 u m a r a Deft
er
-i Karaman
ve
Rum
un Canik ı n a Ait Bölümü (1520)
(haz. Bahaeddin Y e d i y d ı z v . d ğ . ) , Ankara 2002;
Kiit ib Çelebi, Cihannüma, s. 623-624; Evliya Çe-
lebi, Seyahatname ( D a ğ l ı ) . ll , 45 -46 ; J. P de To-
urnefort, Tourn etort Seyahatnamesi (ed. Stef
a-
n
os
Ye rasinos, tre. Teo
ma
n
T u n ç d o ğ a n ) .
s t a n b u l
2005, ll , 116, 223;
Ch
. Texier. Küçük Asya:
r a f y a T
ar
ihi ve Arkeo/ojisi (tre. Ali Sua d,
z ı m Y a ş a Kopraman - Musa d ı z ) . Ankara
2002, lll , 204-212; W. M. Ramsay, Th e Histarical
Geography
of
Asla Minor,
London 1890, s. 27-28,
114, 262; R
Vadala.
Samsoun : Passe-Present
Avenir
, Paris 1934; Ali T a n a ğ i
u.
Samsun e h r i " ,
Dördüncü Ünivers
it
e H a f t a t a n b u l 1943, s.
44-71 ; Ali
Sarcan,
Samsun Tarih i, Ankara 1966;
Cumhuriyetin 50. Y ı l ı n d a Samsun-1973 Y ı l l ı -
ğ ı , Ankara 1974;
P
Minas B i ı ş k y a n , Karadeniz
K ı y ı l a r ı Tarih ve C o ğ r a f y a s 1817-1819 (tre. H.
D. Andr
easy
an). t a n b u l 1979,
s.
34; Ercan Tat
l ı d i l Göç ve Kentsel l i ş m Samsun ö r n e ğ i " ,
Birinci Tarih
Boyun
ca Karadeniz Kongresi Bil
dirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun 1988, s. 351-
373; Bayram Kod aman. XVIII. Y ü z y ı l d a Sam
sun m r ü ğ ü i n c i Tarih Boyunca Karade
niz Kongresi Bildiri eri: 1-3 Haziran 1988 (haz.
Mehmet
S a ğ l a m v . d ğ r . ) .
Samsun 1990,
s.
92-97;
Musa d ı r c ı Tanz
imat
Döneminde n l ı
Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik ı l a n A
nk
a
ra 1991, s. 301, 309, 311, 359; İ d f i s Bostan.
Os-
m a n l ı Bahriye XVII. Y ü z y ı l d a
Ter
sa
ne-i A mi re Ankara 1992, s. 116, 137-141 ; Sura
iya Faroqhi, O s m a n l ı da Kentler ve Kentliler (tre.
Neyyir t a n b u l 1993, s. 111 -112,
131'-133; a.mlf. ; Samsun , J ( İ n g ) . VIII , 1052-
1054; Sümer Atasoy, Amisos: Antik Ç a ğ d a
Bir
Karadeniz Kenti, Samsun 1997; Mehmet Emin
Y o l a l ı c ı XIX. Y ü z y ı l d a Ca
ni
k (Samsun ) Sanca
' n ı n Sosyal
ue
Ekonomik Y a p ı s ı , Ankara 1998,
tür.yer.; G e ç m i ş t Günümüze Kültür r l e -
riyl
e Samsun,
Samsun 1999;
Mehmet
Öz.
XV.
ve
XVI. Y ü z y ı l l a r d a Can
ik
S a n c a ğ ı Ankara 1999,
tür.yer.; 19 M a y ı s ve
Millf
Mücadelede Samsun
Sempozyumu: Bildiriler (20-22 M a y ı s 1999),
Samsun 2000; Nedim İ p e k , Mübadele
ve
Sam-
87
-
8/17/2019 Samsun_.pdf
6/6
Ankara 2000;
R ı z a
Karagöz,
Canik i Ali
Pa-
Ankara 2003, tür.yer .; Canay
Ş a h i n , The Rise
Fall of
an
Ayan Family in the
Eight
eenth
Th e Caniklizades (1737-1808)
te
zi, 2003). Bilkent Üniversitesi Sosyal
; Kemal
H.
Karpat.
O s m a n l ı Nü
(1830-1914): Demografik ve Sosyal Özel
(tre. Bahar istanbul 2003, s. ,
Y ı l m a z
Can,
Samsun Yöresinde Bulunan
Camiler,
istanbul 2004;
G e ç m i ş t e n
Gele-
Samsun: 1 Kitap
haz.
Cevdet
ı l m a z ) .
Sam
2006;
Mehmet
Okur,
Milll Mücadele de Ka
eniz Bölgesi ne Yönelik İ n g i l i z Faaliyetleri,
s. 88-112, 136-139, 285-298 , 323-
362-366;
G e ç m i ş t
G e l e c e ğ e Samsun : 2
(haz. Cevdet
a z ) ,
Samsun 2007, tür. yer.;
Sami Bayraktar,
Samsun'da O s m a n l ı
Döne
Ait Bir Grup Ticari
Y a p ı " , Karadeniz Tarihi
M a y ı s 2005
(haz. Kenan
an
ğ r . ) .
Trabzon 2007,
1 515-540
; M. Yavuz
,
Karadeniz'de Avrupai Bir Kent:
Samsun ,
s.
541-569
;
A. A.
M. Bryer, The Tourkok
the
Pontos: Same Problems
and
Prelimi
Conclusions ,
Neo-Helenika, 1
Austin 1970,
30-54; a.mlf
.
Greeks
and
Türkmens: The
c Exception ,
Dumbarton
Oaks Papers,
IX, Washington 1975, s. 115-151 ;
Ercüment
, Cumhuriyet Dö
neminde Samsun'un
Sosyal
ve
Kültürel
G e l i ş m i " , Ondo
z M a y ı s Üniversit
es
i E ğ i t i m Fakültesi Dergi
sy.
7,
Samsun
1992, s. 121-125; Hamza
Uzu-
" Ş e h i r l e r i n
Alan
B a k ı m ı n d a n
si
ve Samsun ö r n e ğ i "
a.e., sy. 8 (
1993).
s.
3 -289;
Kamusü l-a lam, lll ,
1762-1763;
IV
,
S
amsun , İ A ,
X,
2-178.
l i
MEHMETÖZ
SAN A
( ~ ı . . : . . . )
L Yemen Cumhuriyeti'nin b a ş ş e h r i . _j
Arap y a r ı m a d a s ı n ı n en eski y e r l e ş i m
merkezlerinden biridir. K ı z ı l d e n i z ' d e n 170
km . içeride ve 2200 m. yükseklikte kuru-
lan ş e h r i n a d ı muhtemelen Sebe dilinde
iyi k o r u n m u ş a n l a m ı n a gelmekte, etra
f ı n ı n Serat, Nukum, Ayban gibi a ğ t a r l a ve
Nahdeyn tepeleriyle ç e v r i l m i ş o l m a s ı da bu
t a n ı m l a m a y ı d o ğ r u l a m a k t a d ı r . l a m kay
n a k l a r ı n d a eski a d ı n ı n Ezal o l d u ğ u söyle
nir ve k u r u l u ş u Hz. Nuh'un ğ l u Sam'a da
y a n d ı r ı l ı r . Ş e h i r D ı m a ş k y a k ı n l a r ı n d a a y n ı
a d ı t a ş ı y a n köyle ( S a n ' a ü ' ş - Ş a m ) k a r ı ş m a
m a s ı ve özellikle San'ani nisbesiyle bilinen
k i ş i l e r i n a y ı r t edilmesi söz konusu oldu
ğ u n d a San'aü'l-Yemen ş e k l i n d e de k u l l a n ı
l ı r
(Sem'anl, VIII,
92;
Yak
üt
. m. 426 , 430).
Yemen'de kurulan Sebe, Himyeri ve di
ğ e r devletlerin b a ş l ı c a ş e h i r l e r i n d e n biri
ve en önemli ticaret merkezi olan San'a,
Çin
ve Hindistan'dan gemilerle Aden'e ge
tirilen m a l l a r ı n kara yoluyla a r ı m a d a n ı n
kuzeyine ve oradan Avrupa'ya t a ş ı n m a s ı n
da önemli r
ol
o y n a m a k t a y d ı . Ş e h i r , Yahudi
l i ğ i benimseyen Himyeri hükümdan ZGnü-
v a s ' ı n h ı r i s t i y a n l a r a a c ı m a s ı z i ş k e n c e l e r
y a p m a s ı üzerine a r d ı m a gelen H a b e ş or
dusu t a r a f ı n d a n ele geçirildi (525) ve elli
y ı l kadar süren H a b e ş hakimiyetidöne-
minde Yemen valileri burada oturdu. Bu
istila s ı r a s ı n d a milat tan önce I. y ü z y ı l ı n son
ç e y r e ğ i n d e y a p ı l d ı ğ ı tahmin edilen, Arap
ş i i r i n i n önemli motit)erinden G u m d a i ı müs
tahkem s a r a y ı H a b e ş l e r t a r a f ı n d a n tahrip
edildi. Valilerden Ebrehe büyük
bir
kilise
(kalls , kulleys) y a p t ı r a r a k S a n ' a ' y ı y a r ı m a d a
n ı n dini merkezi haline getirmeye a l ı ş t ı
bu amaçla Mekke üzerine yürüyüp Kabe'
yi y ı k m a k istedi fakat b a ş a r a m a d ı bk
EB
REHE). HimyerTier'den Seyf b.
ZGyezen, Kis-
ra E n G ş i r v a n ' ı n (531-579) Vehriz kumanda
s ı n d a g ö n d e r d i ğ i ordunun e s t e ğ i y l e Ha
b e ş hakimiyetine S70'te son verdiyse de
bir süre sonra öldürüldü (575 1?]) . Bunun
üzerine kisra t a r a f ı n d a n ikinci defa Ye
men'e gönderilen Vehriz, Seyf b.
ZGyezen
'in
o ğ l u Ma'dikerib'i vasal hükümdar ilan
etti
ve kendisi de Sasani valisi
s ı f a t ı y l a
San'a'ya
y e r l e ş t i .
Elli kadar Yemen'de kalan
SasanTier in
son valisi Bazan, Medine'ye g ö n d e r d i ğ i iki
elçisinin Hz. Peygamber'den g e t i r d i ğ i me
saj d o ğ r u l t u s u n d a İ s l a m ' ı kabul
etti
ve o
s ı r a d a Kisra ll. Hüsrev Perviz'in de öldü
r ü l m ü ş o l m a s ı üzerine Yemen'in ilk müs
lüman valisi oldu; k o n a ğ ı n ı n bahçesine de
bugün Camiu'l-kebir a d ı y l a bilinen cami-
Devleti n in Yemen
valisi
Mustafa P a ş a ' y a sunulan 1291 (18741 tarihli san·a ş e h r i h a r i t a s ı n ı n Yemen Arap cumhuriyeti z a r e e ş g a l i ' l - a m m e mel
edi
ye ler B a k a n l ı ğ ı ) t a r a f n d a n
n d a y a p ı l a n t ı p k ı b a s ı m ı
J . l t . l ı J ~ ı J t ~ l ; . l . ; ; ; ~ : J 4 . f 1 · 0 ~ $
J . , : . . , . o - 1 ı . ; . . ; J . ı . : ; , l . O l ( J Ö . ı · ~ < l . ~ - ' - k ~ J
\ \ W M o . j ~ ı . . , ; . ; . t ı ~ . ) z W ı . J b o ' i ' l v L i . . o