samfunns- kunnskap 8–10 - gyldendal |...

SAMFUNNS- KUNNSKAP 8–10

Mary M. Strand og Torill Strand

Nynorsk

53764_samfunn_001-153_4k.indd 1 29-08-2006 13:51:26

© Gyldendal Norsk Forlag AS 20061. utgåve, 1. opplag

Denne boka er ein del av læreverket Undervegs i ny utgåve 8.–10.Læreverket dekkjer måla for samfunnsfag etter læreplanane for 2006.

Printed in Denmark by Narayana Press 2006ISBN-13: 978-82-05-33527-1ISBN-10: 82-05-33527-3

Biletredaktør: Kari Anne HoenDesign: Studio von Storm, Johanna Figur WaddingtonLayout: Marit Jakobsen

Omslagsdesign: Studio von StormOmslagsillustrasjon, omslagsbilete: Brock Hanson/Getty Images

Omsett til nynorsk av Gode manus, Åsmund Forfang

Illustrasjonar: 17, 19, 30, 37, 50, 54, 59, 60, 63, 77, 81, 90, 92, 94, 95, 97, 99, 100, 103, 110, 111, 112, 117, 427, 129, 138, 139, 143, 145, 146, 148, 151, 161, 164, 166, 167, 168, 169, 171, 176, 181, 187, 196, 197, 198, 199, 106, 209, 215, 220, 224, 227, 228, 233, 242, 245, 246, 249, 250, 253, 257, 267, 273: SKIN DID IT! www.skin.no

Det må ikkje kopierast frå denne boka i strid med åndsverklova eller med avtalar om kopiering som er gjorde med KOPINOR, Interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Kopiering i strid med lov eller avtale kan føre til erstatningsansvar og inndraging, og kan straffast med bøter eller fengsel.

Alle spørsmål omkring utgjevingar frå forlaget kan rettast til:

Gyldendal UndervisningGrunnskoleredaksjonenPostboks 6860 St. Olavs plass0130 Oslo

www.gyldendal.no/undervisning

E-post: [email protected]

53764_samfunn_001-153_4k.indd 2 29-08-2006 13:51:26

Samfunnskunnskap er læra om samfunnet. Samfunn tyder eigentleg fellesskap og kjem frå det norrøne ordet samfundr. Eit samfunn er ei gruppe menneske som har noko felles. Ofte tenkjer vi på dei næraste omgjevnadene når vi bruker ordet, for eksempel kommunen eller lokalsamfunnet vårt. Når vi snakkar om det norske samfunnet, meiner vi Noreg, og når re-presentantar frå heile verda samlar seg i FN, er det verdssamfunnet som møtest. Men vi bruker nemninga samfunn om dei heilt små fellesskapa òg, som skolesamfunnet, som du kan lese om i første kapittel. Målet med denne boka er å gje deg innblikk i dei ulike samfunna som du er ein del av. Det vil vi gjere ved hjelp av faktastoff, statistikk, bilete, oppgåver, dikt og forteljingar. Samfunnskunnskap har i tillegg til den van-lege teksten:

RAMMETEKSTARRammetekstane er tekstar som utdjupar fagstof-fet eller framhevar dei viktigaste opplysningane i kapitlet. Rammetekstane er markerte med ein binders.

MARGTEKSTARMargtekstane er markerte med farga bakgrunn. Margtekstane er sitat, dikt, tekstutdrag, songar og anna som fortel om samfunnsforhold på ein annan måte.

ORDFORKLARINGAROrd som er forklarte, er utheva i farga, feit skrift i margen og står i kursiv i den vanlege tek-sten. Desse orda og fleire andre er samla bakarst i eit stikkordregister.

HUGSAR DU?Undervegs i kapitla dukkar det opp spørsmål som er stilte direkte frå teksten. Spørsmåla har vi kalla Hugsar du?. Vi har tenkt at alle skal kunne svare på dei, og du kan bruke dei for å kontrol-lere deg sjølv. Spørsmåla står i eigne rammer, og

Til deg som skal bruke denne bokatil kvar ramme er det eit eige ikon. Ikonet fortel litt om kva spørsmåla dreier seg om.

VIDARE ARBEIDVidare arbeid er oppgåver som kjem i slutten av kvart kapittel, og desse oppgåvene krev meir enn berre faktakunnskap. For å løyse dei må du ofte bruke andre hjelpemiddel, og nokre gonger må du jobbe saman med andre elevar. Sokratesspørsmåla står til slutt i Vidare arbeid og har farga oppgåvenummer. I byrjinga av boka kan du lese meir om kva vi meiner med ein sokratisk spørjemåte. Formålet med desse spørsmåla er at du må filosofere og tenkje sjølv, dei har ingen fasit. Ein samtale om desse spørs-måla kan kanskje først og fremst føre til nye spørsmål og meir undring.

KORT FORTALTI slutten av kvart kapittel er det eit samandrag som heiter Kort fortalt. Til Kort fortalt er det nokre spørsmål, og dei er bygde opp på same måte som Hugsar du?.

BILETEBileta er ulike typar illustrasjonar som passar til teksten. Nokre gonger seier dei kanskje det mot-sette av teksten – for å få deg til å tenkje.

STATISTIKKÅ lære seg å lese statistikk kan opne for mykje ny kunnskap. Ulike typar diagram, kurver og statistikk vil du finne både i boka og når du skal løyse oppgåver og må bruke Internett.

FORDJUPINGSEMNEBakarst i boka er det nokre korte kapittel som heiter fordjupingsemne. Som rammetekstane er dette tekstar som byr på utdjupande fagstoff og andre vinklingar.

Lykke til!Helsing forfattarane

53764_samfunn_001-153_4k.indd 3 29-08-2006 13:51:26

� www.gyldendal.no/underveis

53764_samfunn_001-153_4k.indd 4 29-08-2006 13:51:26

Del 1

Det gode samfunn

KAPITTEL 1

Skolesamfunnet 13Klasseråd 13Diskusjon eller krangel? 1�Du må kjenne spelereglane for å kunne delta 1�Kvifor har vi reglar? 15Tillitselevar i klassen 17Elevrådet – berre for elevane 18

Innhald

53764_samfunn_001-153_4k.indd 5 29-08-2006 13:51:28

KAPITTEL 2

Identitet og påverknad 25Kven er du? 25Sosialisering 26Grupper og sosialiseringsfellesskap 27Roller og maskespel 28Å spele roller 29Sjølvbiletet 31Aksel Sandemose og Tor Jonsson 32Å skape seg sjølv 33Makta i reklamen 33Rus- og nytingsmiddel – reaksjonar og

årsaker 35

KAPITTEL 3

Elskar – elskar ikkje. Samliv og seksualitet �1

Forelska? �1Kjærleik og seksualitet �3Kva er seksualitet? �3Sex eller forplantning? ��Gut elskar gut, og jente elskar jente ��Er det vanskeleg å vere homo i dag? ��Seksuell modning. Seksuell debut �6Seksuelle overgrep �7Lovgjeving om seksualitet �9Korleis leve saman? 50Ulike samlivsformer 51Islam og kjærleiken 55«Å love å elske kvarandre …» 57Kva om ekteskapet ryk? 59Skilsmissestatistikk �61Einsam eller einsleg? �62

KAPITTEL �

Det fleirkulturelle samfunnet 67Eit samfunn med mange kulturar 67Kulturkonfliktar 68Kva er rasisme? 69Rasisme eller fordommar? 69Rasisme er forbode i Noreg 70Flytting og flukt 71Flytting for eit rikare liv 71Innvandring til Europa 73Innvandring til Noreg 73Flyktningar 75Flest flyktningar i fattige land 75FN og flyktningar 76Asylsøkjarar 76Meir om asylrett 77Menneskesmugling 78Menneskehandel 79Korleis kan vi leve saman? 79Segregering og apartheid 81

Del 2

Identitet og kultur

53764_samfunn_001-153_4k.indd 6 29-08-2006 13:51:34

KAPITTEL 5

Demokratiet som styreform 87Stoikarane og naturretten 87Mellomalderen 87Liberalismen 89Sjølvstendefråsegna 89Opplysningsfilosofane 89Den norske Grunnlova 90Korleis arbeider Stortinget? 9�Politiske parti 96Stortingsvalet 96Korleis blir ei regjering danna? 97Korleis arbeider regjeringa? 97Parlamentarisme 98Sametinget 99Den nye finnmarkslova 100Statsformer 101Styresett 102

KAPITTEL 6

Lokalsamfunnet 107Kva er ein kommune? 107Korleis blir kommunen styrt? 109Oslo kommune 109Kva for nokre oppgåver har

kommunen? 110Kvar får kommunen pengar frå? 111Kommunen og fylket 113Alle kan spørje, alle skal få eit svar 11�Lova om initiativrett 11�Førebuingar til kommuneval 115Stemme for å bestemme 116Nominasjon 117

KAPITTEL 7

Politiske pressgrupper 121Kva kan partilause gjere? 121Organisasjonane 122Ulike aksjonsformer 123Folkeavstemmingar i Noreg 125Sivil ulydnad 127Samane sin kamp for å bli høyrde 128

KAPITTEL 8

Medium og påverknad 133Den fjerde statsmakta 133Massemedia omkring oss 133Oppgåvene til massemedia 13�Enda ei oppgåve – tene pengar! 135Reklame-tv 136Norsk Rikskringkasting 136Kva for nokre nyheiter får vi? 137Søk informasjon i ulike medium 139Anonyme kjelder 1�0Mottakarane 1�1Bodskapen blir oppfatta ulikt 1�1Å fortelje er å vinkle 1�2Aviser 1�3Radio – ei stemme som når mange 1�5Tv – bilete av verda 1�6Bakgrunnen for nyheitene 1�7Internett – sanningar og usanningar 1�8Weblogg 1�9Den nye mp3-lova 151

Del 3

Demokrati og maktfordeling

53764_samfunn_001-153_4k.indd 7 29-08-2006 13:51:37

KAPITTEL 9

Rettsstaten og domstolar 157Når livet plutseleg blir forandra 157Blind vald 158Etterforsking 159Pågriping 159Domstolane og straffesaker 159Tingretten 161Rettssaka 163Lagmannsretten 167Høgsterett 168Sivile saker 169

KAPITTEL 10

Kriminalitet og straff 175Kva er kriminelt? 175Brotsverk og mindre lovbrot 176Miljøbrotsverk 177Økonomisk kriminalitet 179Er vi fødde forbrytarar – eller blir

vi det etter kvart? 180Ulike forklaringar på kriminalitet 181Straff 181Forvaring 182Dei gløymde barna 182Kriminalomsorg i fridom 182Korleis straffe ungdom? 185Kriminell lågalder 185Konfliktråd 187

KAPITTEL 11

Noreg og internasjonale lover 191Korleis FN vart danna 191FNs ideelle mål 192Verdsfråsegna om menneskerettar 192Konvensjonen om sivile og politiske

rettar 193Konvensjonen om økonomiske,

sosiale og kulturelle rettar 193FNs konvensjon om barnerettane 19�Jenter og utdanning 195Noreg og menneskerettane 196Noreg og FNs kvinnekonvensjon 197FNs fredsbevarande styrkar 197Noregs deltaking i internasjonale

operasjonar 198

Del 4

Lov og rett

53764_samfunn_001-153_4k.indd 8 29-08-2006 13:51:38

KAPITTEL 12

Forbrukarsamfunnet 205Klede skaper folk 205Forbrukarlære 206Utviklinga av forbrukarsamfunnet 206Bruksfunksjon og symbolfunksjon 208Personleg økonomi 208Velstand – og fattigdom 210Forbruk og miljø 213Rettar og plikter 21�

KAPITTEL 13

Norsk økonomi 219Økonomi 219Dei viktigaste næringsvegane våre 220Primærnæringane 220Sekundærnæringane 222Tertiærnæringane 22�Økonomiske system 225Liberalisme og marknadsøkonomi 225Marxisme og planøkonomi 226Den aktive staten 227Det økonomiske systemet i Noreg 228Arbeid – ein menneskerett 230Avtalar i arbeidslivet 232Arbeidskonflikt 232Ny arbeidsinnvandring 233

KAPITTEL 1�

Norsk økonomi i verdssamanheng 237Handel over landegrensene 237Kolonimaktene 238Internasjonal arbeidsdeling 238Import – innførsle frå utlandet 239Eksport – utførsle frå Noreg 2�0

Del 5

Forbruk, økonomi og globalisering

Produksjon over landegrensene 2�0Viking-konsernet 2�0Norsk Hydro 2�1Investeringar over landegrensene 2�2Statens pensjonsfond – Utland 2�2Brot på retningslinene 2�3Institusjonar i verdsøkonomien 2�5EU 2�5World Trade Organization 2�7Verdsbanken 2�8Det internasjonale pengefondet 250Globaliseringa 252Nike – eit verdsomspennande

selskap 252Bangalore – eit leiande senter for

informasjonsteknologi 25�Look to China 256For eller imot globalisering 256Næringslivet og menneskerettane 257

FORDJUPINGSEMNE

Føter, ikkje berre røter – å vere tyrkisk og norsk 260

Fattig i ei rik verd 266Entreprenørskap – å skape si eiga

bedrift 272Korleis bruke Internett? 277

STIKKORDREGISTER 283

53764_samfunn_001-153_4k.indd 9 29-08-2006 13:51:47

53764_samfunn_001-153_4k.indd 10 29-08-2006 13:52:23

11Underveis SAMF

DeT goDe SAMFUnnTenk deg at du ein dag vart stoppa på veg heim frå skolen og spurd: «Kva er viktigast for

deg? Kva er viktig i livet ditt?» Kva hadde du svart? Kanskje du først og fremst hadde lurt på

kven som kunne få seg til å spørje så dumt? Slikt er det jo ikkje vanleg å spørje om. Derimot

blir det laga mange undersøkingar som skal vise kva for ein tannkrem eller suppepose eller

kva for ei sydenreise folk flest helst vil ha.

ein gresk filosof, Sokrates, gjekk for 2500 år sidan rundt i gatene i Athen. Han samtalte

med alle han møtte, ung og gammal, rik og fattig, høg og låg. Han kunne for eksempel spørje:

Kva er lykke? Slik ville han få folk til å tenkje sjølv. Dei som styrte i landet, vart ofte gjorde til

latter når dei ikkje kunne svare på spørsmåla til Sokrates. Dette skjedde offentleg, midt på

torget i Athen. Dei som herska, frykta at Sokrates kunne truge makta deira, og dei fekk han

til slutt dømd til døden. Sokrates måtte tømme eit giftbeger. Men heilt til siste stund hadde

han tru på evna menneska har til å tenkje sjølv. Slik meinte han at dei kunne få eit godt liv og

finne fram til livsverdiane sine.

Sokrates sjølv skreiv aldri ned nokon av tankane sine. Likevel er han blant dei som har

påverka europeisk tenking mest. Han var aldri ute etter å opphøgje seg til lærar for andre.

Tvert imot ville han lære av dei han snakka med. Han stilte viktige, men vanskelege spørsmål.

Sokrates såg det som oppgåva si å hjelpe menneska til sjølve å finne fram til svar. Han såg

på seg sjølv som ein «fødselshjelpar». Mens mor hans var jordmor og hjelpte til når barn vart

fødde, ville Sokrates hjelpe menneska til å «føde» den rette innsikta. Ved å stille spørsmål

fekk han menneska til å bruke fornufta si.

«Athen er som ein dorsk hest,» sa Sokrates, «og eg er ein klegg som prøver å vekkje han

og halde liv i han.» Kva trur du han meinte med det?

Del 1

53764_samfunn_001-153_4k.indd 11 29-08-2006 13:53:14

53764_samfunn_001-153_4k.indd 12 29-08-2006 13:53:29

13Skolesamfunnet

Skolesamfunnet

I dette kapitlet skal du lære om

• forskjellen på ein diskusjon og ein krangel

• kvifor ein diskusjon treng ein ordstyrar og ein referent

• kvifor eit demokratisk samfunn treng felles reglar

• kva for nokre oppgåver ein tillitselev kan ha

Klasseråd

Klasse 8A er midt oppe i ein stor diskusjon. Stemma til Julie høy-rest klar og bestemt ut når ho seier: «No må dei som vil ha ordet, teikne seg på talarlista. Eg set strek under neste innlegg.» To hen-der skyt i vêret, Julie noterer ned namna på dei som har teikna seg, og held fram: «Knut er nestemann på talarlista. For å vere sikker opplyser eg om kven som teikna seg før det vart sett strek. Eg har desse namna på lista mi: Jambai, Elizar, Anne, Birgitte og Erling. Stemmer det?» Ingen protesterer, og Knut reiser seg for å snakke. Plutseleg høyrest eit brak bakarst i klasserommet. Det er Anders som har velta ein stol. Han ropar meir enn han snakkar: «Hei, Julie, kutt ut no, a’! Hald opp med denne teite diskusjonen! Er dette noko å bruke meir tid på? Klart vi dreg på slalåmtur på fjellet. Alle er vel samde i det, vel! Ikkje no’ meir å krangle om, meiner eg! Sjølvsagt blir alle med på ein sånn tur!» Han ser be-stemt rundt seg og slår ut med armane. Men Julie lèt seg ikkje vippe av pinnen. «Dette er ein diskusjon der alle skal få seie det dei meiner. Det er fleire som har sagt at ein slik tur blir for dyr, derfor prøver vi no å finne fram til noko alle kan ha råd til. Vi kjem til å bli ferdige før det ringjer ut til friminuttet, Anders, så berre set deg ned att.»

Kapittel 1

Innsikt er det same som forståing, kunnskap og syn.

Å bli vippa av pinnen er å miste fatninga, å bli avspora eller overrumpla.

Å overrumple er å få nokon ut av fatning eller få nokon til å spore av.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 13 29-08-2006 13:53:35

1� www.gyldendal.no/underveis

Diskusjon eller krangel?

I klassen må elevar og lærarar heile tida ta avgjerder saman. Det kan lett føre til konfliktar. Elevar har ofte svært ulike meiningar og haldningar med seg heimanfrå og kanskje òg ulike erfaringar frå skolen. Korleis blir det da mogleg å bestemme noko i det heile? Kanskje det beste er å la læraren ta alle avgjerder på vegner av klassen? Slik var det faktisk i skolen for ein del år sidan. Lærarane og rektor bestemte alt. No er noko av målsetjinga for skolen at elevane skal lære seg å diskutere, grunngje meiningane sine og vere med på å ta avgjerder. Mens Anders altså ikkje bad om ordet, hadde både Jambai, Birgitte og Erling og fleire andre i klassen lært å teikne seg på talarlista og halde innlegg. Julie hadde fått taket på å leie ein diskusjon, å vere ordstyrar. Derfor kunne læraren roleg la elevane styre klassens time og diskutere seg fram til ei avgjerd om kvar den første turen skulle gå. 8A brukte kvar einaste klassens time den første hausten på ungdomsskolen til å bli kjende med kvarandre og finne ut korleis dei skulle få eit så godt miljø i klassen som mogleg. Dei heldt klasseråd eller klassemøte der dei valde tillitselevar, diskuterte ordensreglar og laga spesielle reglar for klassen sin.

Du må kjenne spelereglane for å kunne delta

Å spele Trivial Pursuit eller Backgammon utan å kunne reglane går ikkje særleg bra. Du har kanskje merka at det i klassen eller i kameratgjengen finst uskrivne reglar for å bli godteken og rekna med. Klede, hårmotar, mp3-spelar, mobiltelefonmerke, språkbruk og åtferd er faktorar som kan avgjere om du er «inne» eller «ute». På alle nivå i samfunnslivet – i skolen, i kommunestyret, på Stortinget og i andre styre og råd – gjeld nokre felles reglar for møteskikk. Desse reglane gjer at det blir lettare å få behandla saker på ein ryddig og rettferdig måte. Kjenner du desse reglane og bruker dei, vil du merke at du lettare blir høyrd og respektert når du tek opp saker du vil få gjennomført. Møtereglane skal sørgje for at alle får komme til orde og får seie meininga si. Dette er ein grunntanke i eit demokratisk sam-funn og blir ofte kalla ytringsfridom. Det inneber blant anna at alle menneske skal ha lov til å seie det dei meiner. Når møteleia-ren sørgjer for at alle meiningar kjem fram, og at alle forslag blir høyrde og diskuterte, blir ytringsfridommen sikra. Derfor kallar vi ofte slike reglar demokratiske spelereglar. I ungdomsskolen er det vanleg at elevane sjølve styrer klassens

ordtaknår ein held munnen att, forsnakkar ein seg ikkje. (Norsk)

Den som stiller mange spørsmål, aukar mange sin visdom. (Kongolesisk)

Den som veit mykje, taler lite. (Islandsk)

Den som ikkje spør, blir ikkje klokare enn han var før. (Norsk)

Dåren seier alt han veit. (Finsk)

en narr kan fråga mer än tio visa kunna svara. (Svensk)

53764_samfunn_001-153_4k.indd 14 29-08-2006 13:53:35

15Skolesamfunnet

time, anten heilt eller delvis. Ofte er det tillitseleven i klassen som leier møta, eller det kan gå på omgang mellom elevane.

Kvifor har vi reglar?

For Sokrates var etikken, læra om kva som er godt og rettferdig for menneska, det aller viktigaste. Han meinte at det var viktig ik-kje å bryte lovene, men at lover og reglar ikkje var nok for å sikre menneska eit godt liv. Lover og reglar trong grunngjevingar. Det vil seie at Sokrates ikkje nøgde seg med å seie «Du skal ikkje ste-le». Han gjekk vidare og spurde: «Kvifor skal du ikkje stele?» Det viktige var å komme fram til kva som er det beste for mennesket. Dette er nok ein litt annan måte å tenkje på enn det vi er vane med. Men overfører vi dette til skolesamfunnet, blir det kanskje enklare å forstå. Dersom du for eksempel ler av innlegga til an-dre, kan det føre til at mange ikkje tør seie noko. Dei kan òg føle seg latterleggjorde, og diskusjonen kjem ikkje vidare. Dette viser at vi må gå bakanfor regelen for å forstå kvifor han har oppstått. Det er grunngjevinga for regelen som er viktig. «Kvifor skal vi ikkje latterleggjere det andre seier og meiner?»

Tillitseleven blir òg kalla elevrådsrepresentant.

Klisjétrykk av Arvid Sveen (1969)

53764_samfunn_001-153_4k.indd 15 29-08-2006 13:53:36

Ordstyrar

Diskusjonar treng som oftast ein ordstyrar. oppgåva til ordstyraren er å leie diskusjonen, som vil seie

• å skrive ned namnet på alle som teiknar seg, det vil seie ber om ordet

• å gje debattantane, altså dei som diskuterer, ordet i rett rekkjefølgje

• å sørgje for at det er roleg, slik at alle høyrer kva som blir sagt

• å føreslå taletid, altså kor lang tid kvar enkelt kan snakke, og passe på at alle held seg til dette

• å setje strek, det vil seie å opplyse om at ikkje fleire kan teikne seg, for å halde diskusjonen innanfor tidsrammene

• å opplyse om kven som står på talarlista, altså har teikna seg

• å leie avstemmingar (voteringar) over forslag som har komme opp i diskusjonen

• å opplyse om utfallet av avstemmingane, det vil seie å fortelje om kva som vart resultatet

Viktige spelereglar for møte

Innlegg og replikk

Ved å rekkje opp ein finger teiknar ein seg til innlegg. Dersom ein ønskjer å seie noko til det innlegget som akkurat blir halde, held ein opp to fingrar. Dette kallar vi replikk, og ein replikk må vere kort, for eksempel på eit halvt minutt. Å be om replikk til replikken er ikkje mogleg.

Referent

ofte kan det vere nødvendig å ha ein referent. oppgåva til referenten er å skrive ned vedtaka, det forsamlinga blir samde om, i ein protokoll.

Teljekorps

Dersom det er ei stor forsamling, for eksempel alle elevane på skolen, kan det vere nødvendig å velje eit teljekorps på to–tre personar. oppgåva deira er å telje dei stemmene som er gjevne for dei ulike forslaga som det blir stemt over.

Skriftleg avstemming

I nokre saker kan det vere nødvendig med skriftleg avstemming. Det er nok at ein av møtedeltakarane krev det. Det er vanleg med skriftleg avstemming når ein klasse vel elevrådsrepresentant.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 16 29-08-2006 13:53:47

17Skolesamfunnet

En utsending er en repre

sentant.

o1.05

Tillitselevar i klassen

Tidleg på hausten fekk klasse 8A beskjed om å velje to tillits-elevar, ei jente og ein gut. Læraren fortalde om kva som låg i å ha tillitselevar i kvar klasse. Dei kunne vere «talerøyr for klassen». Dei andre elevane kunne for eksempel komme med ei sak som dei syntest det var vanskeleg å ta opp sjølve, og få tillitselevane til å gjere noko med henne. Læraren gav nokre eksempel: Ein gong hadde tillitselevane fått ein lærar til å bruke meir tid på å gjennomgå engelskoppgåver på tavla. Dei hadde bede han om å forklare dei sakte, slik at alle skjønte dei. Ein annan gong hadde tillitselevane teke kontakt med foreldra for å få dei med på å arrangere klassefest. Ei viktig og spennande oppgåve var å representere klassen i elevrådet, der alle klassane hadde ein utsending. Læraren bad om å få forslag på kandidatar. Med det meinte han namn på elevar som var villige til å stille til val. Etter ein del småsumming rundt i gruppene kom det fram sju forslag, og namna på tre jenter og fire gutar vart skrivne opp på tavla. «Dette blir første og siste gong eg leier eit val i klassen,» sa læra-ren. «Når vi har valt tillitselevar, er det deira oppgåve å organi-sere avstemmingar og val. Men no skal de skrive eitt jentenamn og eitt gutenamn på stemmesetelen.» Læraren fekk to elevar til å samle inn lappane. Oppteljinga byrja. På ein av lappane stod det to jentenamn. Den stemmesetelen måtte forkastast. Det vil seie at han ikkje var gyldig, fordi han ikkje var etter reglane. Til slutt stod resultatet på tavla:

HUgsar DU?

1 Kva er ein ordstyrar, og kva for nokre oppgåver har ho eller han?

2 Korleis teiknar du deg på talarlista dersom du vil komme med eit innlegg?

3 Kva er forskjellen på replikk og innlegg?

� Kva er ei votering?

5 Kva for nokre oppgåver har referenten i eit møte?

6 I kva for nokre samanhengar blir reglane for møteskikk brukte?

Elizar 13Erling 6Anders 5John 1

Julie 15Birgitte 6Sara 4Forkasta stemmer 2

53764_samfunn_001-153_4k.indd 17 29-08-2006 13:53:48

18 www.gyldendal.no/underveis

Leiar og nestleiar var valde, og alle klappa – slik ein alltid gjer når noko viktig og stort er vedteke! Dei som ikkje vinn valet, men kjem som nummer to, blir varatillitsvalde.

elevrådet – berre for elevane

Nokre dagar etter banka det på døra til klasserommet, og to elevar frå niande og tiande klasse stakk hovudet inn og lurte på om dei kunne få fortelje litt om elevrådet. «Elevrådet er det høgaste organet for elevane på skolen,» byrja dei. «Elevrådet har like mange elevar som skolen har klassar. Det blir altså valt ein frå kvar klasse. Har de forresten valt tillitselevar?» spurde Arne, ein av dei to utsendingane frå elevrådet. Han kom frå 10B og hadde vore leiar førre skoleår. Julie lyste opp. «Ja,» sa ho og nikka. «Ja, da skal altså du møte på elevrådsmøte i midttimen på torsdag, i kantina. Vi skal førebu valet av nytt elevråd.» «Å nei, den timen er eg hos tannlegen,» sa Julie. «Da møter den vara-tillitsvalde,» forklarte Arne. Veka etter skulle elevrådet konstituere seg, det vil seie velje elevrådsleiar, nestleiar og sekretær. Det var to som hadde sagt seg

Organ er del av noko.Elevrådet er eit talerøyr for elevar.

Elevrådsmøte

53764_samfunn_001-153_4k.indd 18 29-08-2006 13:54:36

19Skolesamfunnet

01.08

villige til å stille som leiar, Trine frå 9C, som hadde vore nest-leiar førre skoleår, og ein frå 10A. Sjølv om elevane frå 8A ikkje kjende nokon av dei føreslegne kandidatane enno, syntest dei det var spennande å delta i valet. Julie vart vald til sekretær for elev-rådet fordi 8A fekk med seg elevane på 8. trinn til å stemme inn «deira» kandidat. Oppgåva hennar vart å vere referent på møta i elevrådet og skrive referat som kunne sendast til alle klassane. Alle skolar frå 5. til 10. klasse og på vidaregåande skole er pliktige til å ha eit elevråd. Rådet skal opprettast seinast tre veker etter skolestart. Skolesamfunnet har òg andre organ, for foreldre, tilsette og lokale politikarar. Det er ulikt frå skole til skole og frå kommune til kommune kven som sit i desse organa. Få læraren din til å forklare korleis det er på skolen din!

Biletet til venstre viser ein jenteklasse frå Syria i våre dagar.På biletet til høgre ser du ein guteklasse på Ila skole rundt 1900.

Du kan finne ut meir om elevrådsarbeid under elevrådsportalen på www.barneombodet.no.

HUgsar DU?

7 Kva er ein utsending?

8 nemn nokre av oppgåvene tillitselevane har.

9 Kva er ein varatillitsvald?

10 I elevrådet skulle det veljast tre personar til viktige stillingar eller verv. Kva for nokre verv?

53764_samfunn_001-153_4k.indd 19 29-08-2006 13:54:48

Det er eit mål for skolen at elevane skal lære seg å diskutere, grunngje meiningane sine og ta avgjerder. Derfor må dei kjenne reglane for god møteskikk. ordstyraren leier ein diskusjon, referenten skriv vedtaka i ein protokoll, og debattantane teiknar seg på talarlista og får ordet etter tur. Dersom det er ei stor forsamling, kan det oppnemnast eit teljekorps. Det må haldast skriftleg avstemming dersom ein av møtedeltakarane krev det. Reglane for møteskikk gjeld overalt i samfunnet. I klassens time blir det ofte diskutert saker som handlar om miljøet i klassen og på skolen. elevane i ein klasse skal velje sine eigne tillitselevar, og dei skal vere med på å bestemme kven som skal sitje i elevrådet for skolen. når det blir halde val, er det ofte fleire kandidatar å velje mellom. Tillitselevane skal vere «talerøyr for klassen». Dei kan ta opp saker som gjeld både undervisninga og miljøet i klassen, og føreslå saker for elevrådet. Foreldre, tilsette og lokale politikarar har òg organ eller råd for sine saker. elevrådet er det viktigaste organet eller talerøyret for elevane. Alle klassar har ein representant her, og elevane skal sjølve velje elevrådsstyre. Alle skolar frå 5. til 10. klasse og på vidaregåande skole er pliktige til å ha eit elevråd.

spørsmål

1 Kvifor skal vi lære reglar for god møteskikk på skolen?

2 I kva for nokre saker kan alle elevane i ein klasse vere med på å bestemme?

3 Kven er «talerøyr for klassen», og kva for nokre oppgåver har dei?

� Kven sit i elevrådet?

… Kort fortalt

53764_samfunn_001-153_4k.indd 20 29-08-2006 13:54:51

21Skolesamfunnet

1 I kva slags situasjon brukte 8A skriftleg avstemming? Kva trur du var grunnen til at dei ikkje brukte handsopprekking? Skriv ned det du kjem fram til.

2 a) Kor mange elevar var det i 8A? b) Kven vart tillitselevar i 8A, og kven

vart varatillitsvalde? Forklar korleis du kom fram til svaret.

3 Kva for nokre saker ønskjer du at elevrådet tek opp på skolen din? Skriv ned ei liste.

� gå saman i grupper. Vel ein ordstyrar og ein referent i kvar gruppe. Følg møtereglane og diskuter kva for nokre saker de vil ta opp i klassens time. Diskuter òg kva for nokre saker de vil at elevrådet gjer noko med. Vel ei av sakene på lista di. Skriv ei grunngjeving, og finn minst tre argument for standpunktet ditt. Til slutt skal referentane oppsummere for heile klassen kva gruppene har komme fram til.

5 Les ordtaka i margen på side 14. Finn ut kva du legg i desse ordtaka, gå saman i grupper og dramatiser situasjonar som speglar ordtaka.

6 Lag eit intervju med nokre av elevane i ein annan klasse om karakterar.

Få elevane til å grunngje meiningane sine.

7 Samanlikn bileta på side 19. Finn likskapar og ulikskapar. Samanlikn òg med den klassen du går i.

8 Lag ei oversikt over korleis skolesamfunnet ditt er organisert.

• Kven sit i elevrådet? Kven er elevrådsleiar, nestleiar og sekretær?

• Kven er tillitselev for klassen? • Har foreldra eit organ på same måte

som elevane har elevrådet?

9 Skolen har forandra seg mykje på hundre år. Som elev har du fått meir innverknad på korleis kvardagen din skal vere.

Det blir ofte snakka om «ansvar for eiga læring». Kva trur du det tyder? Kan du for eksempel velje kva du vil lære, kor mykje du skal arbeide, og når du skal arbeide? Kva slags saker meiner du elevane skal kunne avgjere?

10 Dei fleste skolar har eit LMSprogram. Bruk dette programmet til å chatte med nokon i klassen om korleis de opplever skolen dykkar.

sokratesspørsmål:Kvifor snakkar vi saman?• Treng vi å gå på skolen for å lære?• Korleis kan ein sjå om ein regel er

ein god regel?• Kvifor er det viktig å tenkje sjølv,

når det ofte er slik at andre veit meir enn deg?

• Kva er viktigast: at du forstår deg sjølv, eller at andre forstår deg?

1111

Vidare arbeid …

53764_samfunn_001-153_4k.indd 21 29-08-2006 13:54:52

53764_samfunn_001-153_4k.indd 22 29-08-2006 13:55:19

23

IDenTITeT og KULTURnår du møter menneske du ikkje har sett på lenge, kan dei komme med utsegner som «nei,

så lik du har vorte far din!» eller «eg høyrer at du òg har byrja å spele fotball, slik som søster

di!». Kanskje er det ikkje alltid like morosamt å bli samanlikna med andre, kanskje synest du

at du ikkje heilt får vere deg sjølv, og at ditt «eigentlege eg» forsvinn i alle forventningane og

førestellingane som andre har om deg. og midt oppe i det heile er du sjølv ganske usikker på

kven du eigentleg er. Du har venner du gjerne vil likne, popsongarar eller idrettsstjerner som

mål å strekkje deg etter, og samtidig krava frå dei næraste til korleis du skal oppføre deg.

I desse kapitla skal du lese meir om kva identitet er, og om korleis identiteten blir påverka

og forandrar seg. Du skal òg lære om korleis kulturen påverkar oss, og korleis vi òg påverkar

kulturen vi lever i.

Identiteten vår blir prega av forholdet vårt til andre menneske, og vi kan oppleve at vi ofte

forandrar oss, avhengig av kven vi er saman med. Identiteten er eit resultat av kva vi kjem frå,

men han blir òg forma av det vi stadig opplever og erfarer. ein annan måte å seie det på er at

identitet har både røter og føter.

Kultur er eit ord som blir mykje brukt, du høyrer om ungdomskultur, innvandrarkultur,

kvinnekultur og så vidare. I denne boka bruker vi ordet kultur om det eit menneske har lært

seg av kunnskapar, trusformer, kunst, moral, jus og skikkar.

I tillegg kjem alle dei andre dugleikane og vanane eit menneske har tileigna seg som

samfunnsmedlem.

Vi påverkar og blir altså påverka av kulturen rundt oss. Både vi og samfunnet er i stadige

forandringar. Midt oppe i dette lever du, du skal finne vegen din framover.

Kven du skal vere, korleis du ønskjer å utvikle deg, er dine val.

Del 2

53764_samfunn_001-153_4k.indd 23 29-08-2006 13:55:57

53764_samfunn_001-153_4k.indd 24 29-08-2006 13:56:14

25Identitet og påverknad

Identitet og påverknad

I dette kapitlet skal du lære om• identitet og identitetsdanning

• sosialisering og gruppetilhøyrsle

• korleis vi speler ulike roller

• kva som påverkar sjølvbiletet og sjølvtilliten

• påverknad frå reklamen

• rusmiddel

Kven er du?

Er du trøytt om morgonen? Blir du glad om hausten? Tenkjer du mykje du ikkje seier høgt, eller snakkar du heile tida? Drøymer du deg bort, eller følgjer du med og ser mykje som andre går glipp av? Har du mange du er saman med, eller har du berre nokre få, gode venner? Liker du folk som er modige og tør seie alt dei meiner, eller vil du helst vere saman med menneske som ikkje stikk seg fram heile tida? Er du van med å få det du ønskjer deg, eller har du lært å arbeide for det du vil ha? Er det viktig for deg at andre synest du er pen eller har fine klede? Vil du gjerne at andre skal synast du er snill? Alt det som er i deg og rundt deg, er med på å skape identiteten din. Mange ungdommar bruker mykje krefter og tankar – og kanskje tårer – på å finne ut kven dei er, på å finne identiteten sin. Det er vanleg å prøve seg fram når det gjeld både klede og meiningar. Mange ønskjer å bryte med mykje av det foreldra seier og meiner, for å markere at dei er sjølvstendige individ og ikkje lenger viljelause barn. Identitet høyrer opphavleg saman med det latinske ordet «idem», som tyder «den same». Slik bruker vi òg ofte ordet:

Kapittel 2

53764_samfunn_001-153_4k.indd 25 29-08-2006 13:56:14


Vi snakkar om identiteten som noko fast og uforanderleg i vårt indre, som noko som er «det same» over tid. Vi oppfattar på mange måtar at vi er den same personen gjennom heile livet: Vi har minne om barndommen vår, og vi har førestellingar om korleis framtida skal bli. Ikkje alle er samde om at identiteten er fast. Mange meiner at svært mykje kan forandrast dersom ein er misfornøgd med identitetsvalet sitt: Ein kan velje å bli ein annan enn den ein er no. Aysha kan velje å slå opp med Sebastian, byte ut olabuksene med lange skjørt, slutte å høyre popmusikk og byrje å høyre på trance og tekno, og slutte å spele fotball og byrje å danse på fri-tidsklubben i staden. Men er det rett å seie at Aysha har vorte ein annan person fordi ho har forandra livet sitt? Eller er ho den same – sjølv om ho har forandra seg? Ein kjend tysk filosof, Jürgen Habermas (fødd 1929), snakkar om to ulike identitetsomgrep: ein sosial identitet og ein personleg identitet. Den personlege identiteten er vår eiga oppfatning av oss sjølve, mens den sosiale identiteten dreier seg om korleis vi blir oppfatta av andre.

Sosialisering

Om identiteten er fast eller flytande, så skaper vi han ikkje åleine. Familien, vennene, skolen, media, ja, heile samfunnet er med på å gjere oss til dei vi er. Vi blir lærte opp til å fungere i det samfun-net vi er fødde inn i, og slik blir personlegdommen vår forma av verda rundt oss frå den augneblinken vi blir fødde. Dette kallar vi sosialisering. Den første sosialiseringa skjer i familien. Det er her vi lærer forskjell på rett og gale, på viktig og uvesentleg, pent og stygt, godt og vondt, bra og dårleg. Den viktigaste måten barn lærer på, er å kopiere oppførsla til dei vaksne. Barn er mykje flinkare til å herme etter det vaksne gjer, enn til å høyre på det dei seier! I puberteten skjer det ei frigjering frå foreldra. Etter kvart som ein blir eldre, er det viktigare å lære å leve i samfunnet utanfor heimen enn saman med familien. Snart må ein klare livet på eiga hand med jobb, venner og kanskje sin eigen familie. Det ein har lært heime, fungerer ikkje alltid ute i den store verda! Da blir vennene, skolen, arbeidsplassen og media viktigare arenaer, stader, for sosialisering enn familien. Sosialiseringa skal lære deg å kjenne reglar og normer i sam-funnet og å rette deg etter dei. Men i Noreg er ei av normene i samfunnet at menneska skal ha forstand til å ta eigne avgjerder og mot til å stå for det dei meiner. Målet med sosialiseringa i vårt land er altså både å tilpasse deg til det samfunnet du lever i, og å

Norm tyder akseptert regel eller rettesnor.

Mors gode rådog ikkje putt erter i nasen mens eg er borte! sa mor vår og gjekk. Det hadde vi aldri tenkt på før, så det gjorde vi.Marit Tusvik

53764_samfunn_001-153_4k.indd 26 29-08-2006 13:56:14


lære deg å bli sjølvstendig. Når du skal lære både å tilpasse deg og å vere sjølvstendig, er det ikkje rart at det oppstår konfliktar. Når skal du rette deg etter det som foreldra og andre vaksne seier, og når kan du ta ei sjølvstendig avgjerd?

grupper og sosialiseringsfellesskap

Alle menneske er ein del av mange ulike grupper og fellesskap. Vi er gutar eller jenter, liker fotball eller handball eller judo, er kvite eller brune i huda, har norsk eller engelsk som morsmål og liker Hollywood eller Bollywood. Nokre av gruppene er vi fødde inn i. Dei kan vi ofte ikkje gå ut av sjølv om vi skulle ønskje det. Kjønn, hudfarge, nasjonali-tet og morsmål er ting vi ikkje kan forandre på. Derfor er desse tinga ofte òg svært viktige delar av identiteten til eit menneske. Dei er ein del av kjernen vår. Andre grupper er vi sosialiserte inn i. For eksempel er det vanleg at gutar og jenter i Noreg driv idrett. Da Per var åtte år gammal, byrja han å spele fotball. Han var ikkje spesielt god og syntest ikkje det var særleg morosamt heller, men alle kamera-tane hans gjekk på laget, og da ville han òg. Foreldra hans var dessutan godt fornøgde med at han hadde ein «fritidsaktivitet», som dei sa, og dei stod ofte på sidelina og heia på han. Etter kvart som vi blir eldre, tek vi i større grad våre eigne val. Da Per var 13, var han gått lei av fotballen. Han hadde ikkje vorte noko særleg betre og fekk mindre og mindre speletid. Men til jul året før hadde han fått ein gitar. Han byrja på den kommunale musikkskolen og fekk masse ros av læraren, som sa at han hadde talent for å spele og syngje. På ungdomsskolen blir Per kjend med

Fotball kan gje ei god fellesskapskjensle.

Bollywood i Mumbai er senteret for den største filmindustrien i verda.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 27 29-08-2006 13:56:38


Mahmod og Monica, som begge kom frå ein annan barneskole. Dei to har opptredd ein del saman, og no blir Per med dei i eit band der Monica syng, mens dei to gutane speler gitar. Dei øver fast to kveldar i veka. Men elles er Per framleis mest saman med gutane frå fotballaget, sjølv om fotballkarrieren hans er over. Kven er Per? Han er ein norsk gut, han er sonen til Jens og Bente og broren til Lena. Han er elev på Lunde ungdomsskole. Han er ein fyr som ikkje heilt lykkast i fotball. Han er kameraten til Ashad, Jørgen, Odd og Lars. Og han speler i eit band saman med Mahmod og Monica. Per er ein del av alle desse fellesskapa. Per er mange ting. Nokre grupper vel vi, og nokre grupper vel vi ikkje. Kva har Per valt, og kva har han ikkje valt? Dersom vi finn ei tilhøyrsle til ei gruppe, kan vi oppleve det som trygt og godt. I gruppa finn vi menneske som er som oss, som forstår oss og bryr seg om oss. Tilhøyrsla vi føler til slike grupper, kan vere svært sterk, og sosialiseringa som skjer inne i gruppene, blir derfor svært effektiv. Det har mykje å seie for oss kva dei andre i gruppa meiner, fordi gruppa er så viktig for oss. Mange menneske kan vere villige til å gjere nesten kva som helst for å få bli i gruppa si, også ting dei ikkje er samde i eller har lyst til.

Roller og maskespel

Har du høyrt om Peer Gynt? Han er hovudpersonen i eit av dei mest berømte skodespela til Henrik Ibsen og har vorte kjend over heile verda. Peer Gynt har vanskeleg for «å vere seg sjølv» og stå for eigne avgjerder. Han vågar ikkje å slåst for det han trur på, og «går utanom» alle problem. Ein gong lèt han seg lokke inn i berget der trolla bur. Der får han denne forklaringa på forskjellen mellom menneske og troll: Der ute, under det skinnende hvelv, mellom menn det heter: «Mann, vær deg selv!» Her inne hos oss mellom trollenes flokk det heter: «Troll, vær deg selv nok!» I meir enn hundre år har det vore diskutert kva som blir meint med «å vere seg sjølv». Og i like lang tid har menneska mora seg over dette skodespelet. Kanskje kjenner vi oss att i Peer Gynt? Dei fleste av oss har òg vanskeleg for alltid å stå for det vi mei-ner. Det kan vere lettare «å vere seg sjølv nok», slik trolla i berget var. Dei tok berre omsyn til seg sjølve og var berre opptekne av sine eigne behov.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 28 29-08-2006 13:56:38


Å spele roller

Når ein skodespelar framstiller Peer Gynt, går han inn i ei rolle. Det gjer vi i kvardagen òg, vi speler ulike roller i dei ulike grup-pene vi er i. Rolla du har i klassen, kan godt vere ei heilt anna enn den du har i familien eller vennegjengen. Til rolla Peer Gynt er det knytt spesielle eigenskapar og spe-sielle måtar å oppføre seg på. Slik er det ofte med ulike roller vi speler i kvardagen òg, og eigenskapane er ulike for dei rollene vi speler. Når du speler rolla som kaptein på hockeylaget, høyrer kanskje litt banning med. Når du speler rolla som dotter eller elev, derimot, er stygt språk ikkje akseptabelt. Ofte er det slik at ulike menneske kjenner ulike sider ved oss, fordi dei ser nokre av rollene våre, men ikkje andre. Foreldra

Picasso: Trois masques, Trois musiciens

53764_samfunn_001-153_4k.indd 29 29-08-2006 13:56:47


02.06

dine kjenner deg på ein annan måte enn det vennene dine gjer, trenaren kjenner deg annleis enn læraren. Det er naturleg og nødvendig at vi speler ulike roller i livet vårt. Alle rollene kan vere ein del av oss, og alle kan gje noko til identiteten vår. Men nokre gonger speler vi roller som vi ikkje

Henrik Rafaelsen som Peer Gynt i Robert Wilsons regi. Kjersti Sandal spelte mor Åse. Oppsetjinga gjekk både i Noreg og i USA i 2006 og vart nominert til fleire prisar.

HUgsar DU?

1 Kva tyder ordet sosialisering?

2 Forklar forskjellen på ein sosial identitet og ein personleg identitet.

3 Kva er dei to formåla sosialiseringa har?

� Kva blir meint med å vere «seg sjølv nok»?

53764_samfunn_001-153_4k.indd 30 29-08-2006 13:56:53

02.06


føler er ein del av oss sjølve. Vi gjer ting vi ikkje har lyst til, eller seier ting vi ikkje meiner, fordi vi ikkje tør vise fram kven vi eigentleg er. Vi tør ikkje vere oss sjølve.

Sjølvbiletet

Vi ønskjer alle å vere nokon, å vere viktige for nokon andre. Vi vil sleppe å føle at vi ikkje får til noko, ikkje meistrar noko, ikkje blir verdsette. Altfor ofte trur vi at andre er meir perfekte og vellykka enn det vi sjølve er. Det viser seg at nesten alle er misfornøgde med ei side hos seg sjølv, men svært få snakkar om det. Reklamen viser unge, blide menneske utan kviser og pengeproblem. Og du ønskjer at dette var deg … Aller helst vil vi bli lagde merke til fordi vi er flinke, pene, morosame eller tøffe. Men for somme kan det kanskje vere betre å vere «best til å vere verst» enn ikkje å bli lagde merke til i det heile. Å bråke eller lage kvalm for andre kan jo òg vere ein måte å få merksemd på. Sjølvbiletet er heile tida i forandring fordi det blir påverka av omgjevnadene. Kanskje blir sjølvbiletet ditt styrkt på fotballba-nen, men svekt i engelsktimane på skolen. Fotballen meistrar du godt, kanskje både trenaren og lagkameratane gjev deg positiv til-bakemelding. Men i engelsktimane gruer du deg både til å snakke og til å få tilbake prøvar. Når karakterane er dårlege i eit fag, er det lett å gje opp. Å oppleve seg som skoletapar i mange fag kan lett påverke sjølvbiletet. Det er ikkje berre andre sine oppfatningar om oss som verkar inn på oss. Forventningane vi har til oss sjølve, er òg viktige. Kva slags bilete eller førestellingar har du av deg sjølv? Har du eit dårleg sjølvbilete og lita tru på at du kan klare noko? Samanlik-nar du deg sjølv med andre heile tida? Å finne fram til noko som ein meistrar godt, kan gje sjølvtillit. Da kan det vere lettare å leve med manglane sine på andre område.

Din veg

Ingen kan varda den vegendu skal gåut i det ukjende,ut i det blå.

Dette er din veg.Berre duskal gå han. og det eruråd å snu.

og ikkje vardar du vegen,du hell.og vinden stryk ut ditt fari aude fjell. olav H. Hauge (1908–94)

Forfattaren Cora Sandel (1880–1974) skreiv fleire romanar og noveller om kvinner som gjer opprør mot det samfunnet forventar av dei. Dei tre bøkene om Alberte fortel om korleis ei kvinne kjempar for å forme sitt eige liv som kunstnar. I Kranes konditori høyrer vi om ei kvinne som blæs i småbymoralen og går på restaurant med

Cora saNDel

ein framand mann i staden for å sy kjolar til fruene frå borgarskapet. I novella «Kunsten å myrde» viser ho korleis abort eller sjølvmord ofte vart løysinga dei fattige kvinnene hadde på ein vanskeleg livssituasjon. Cora Sandel vart eit talerøyr for mindretalet, for outsiderane, for dei som gjekk imot moralreglane i samfunnet.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 31 29-08-2006 13:56:56


Aksel Sandemose og Tor Jonsson

Ein dansk arbeidargut som heitte Aksel Sandemose, vart ein svært omdiskutert forfattar. Sandemose hevda at det fanst ei uskriven lov i samfunnet som hindra menneska i å vere seg sjølve, og som førte til misunning og misnøye. Denne lova verka slik at folk prøvde å tråkke på kvarandre og halde kvarandre nede ved å ta sjølvtilliten frå kvarandre. For å vise kor farleg ei slik haldning kan vere, sette Sandemose opp denne uskrivne lova i punkt og kalla henne Jantelova: 1 Du skal ikke tro du er noe. 2 Du skal ikke tro du er like meget som oss. 3 Du skal ikke tro du er klokere enn oss. 4 Du skal ikke innbille deg at du er bedre enn oss. 5 Du skal ikke tro at du vet mer enn oss. 6 Du skal ikke tro at du er mer enn oss. 7 Du skal ikke tro at du duger til noe. 8 Du skal ikke le av oss. 9 Du skal ikke tro at noen bryr seg om deg. 10 Du skal ikke tro at du kan lære oss noe. I 1950-åra skreiv forfattaren Tor Jonsson frå Lom i Gudbrands-dalen om bygdedyret. Bygdedyret har mykje felles med Jantelova. Jonsson var son av ein fattig husmann og fekk tidleg merke urett-ferda og dei sosiale skilja i ei lita norsk bygd. Han fortel korleis det på ein liten stad kan oppstå eit stort press mot ein som bryt med «det normale», og korleis fordømming, utfrysing, baksnak-king og utskjelling frå heile bygda kan opplevast som å bli angri-pen av eit stort, vilt og farleg dyr – bygdedyret. Presset for å gjere som fleirtalet meiner, kan kanskje vere like stort i dag som det var på Sandemoses og Jonssons tid?

Livets lære Barn som er vant til spydigheter, lærer å bli usikre. Barn som er vant til kritikk, lærer seg å fordømme. Barn som er vant til mistillit, lærer å fare med fusk. Barn som er vant til motvilje, lærer seg å hate. Barn som er vant til hengivenhet, lærer å bli glad i andre. Barn som er vant til oppmuntring, lærer å vise tillit. Barn som er vant til oppriktighet, lærer å skjelne sannhet fra løgn. Barn som er vant til ros, lærer å påskjønne andre. Barn som er vant til hjelpsomhet, lærer å vise omtanke. Barn som er vant til lesning, lærer seg til å tenke. Barn som er vant til tålmodighet, lærer å vise forståelse. Barn som er vant til lykke, vil finne kjærlighet og skjønnhet. Dorothy Law Holte, omsett av André Bjerke

53764_samfunn_001-153_4k.indd 32 29-08-2006 13:56:56


Å skape seg sjølv

I dag blir det snakka mykje om at du har stor fridom til å velje, og at du må ta ansvar for ditt eige liv. Ingen andre kan gjere det for deg, alt er opp til deg sjølv. Det frie valet kan opplevast som ei belastning. Idealet er å vere slank, lykkeleg og populær. Det blir framstilt som det normale. Reklamen understrekar det gong på gong og viser oss kva det vil seie å vere vellykka.

Makta i reklamen

Dersom du har vore på kino og fått med deg reklamen, har du sikkert opplevd at mange reklameinnslag rettar seg openbert mot ungdom, nokre mot husmødrer og andre mot bileigarar. Somme vil overbevise deg om at huda blir smidigare med Dove, at tennene blir verande utan hol med Colgate, og at helsa blir betre med Møllers tran. Du forstår at dette er reklame for varer som nokon vil at du skal kjøpe. I tillegg blir vi òg påverka av den skjulte reklamen. Det er for eksempel reklame for produkt som blir nemnde i eit høyrespel, ein avisartikkel eller ein roman, eller som blir viste på ein film på

53764_samfunn_001-153_4k.indd 33 29-08-2006 13:57:04


tv. Når helten drikk Coca-Cola oftare enn Fanta i amerikanske filmar, er det eit eksempel på skjult reklame. Skjult reklame er akkurat som vanleg reklame, men du skjønner ofte ikkje at det er reklame du blir utsett for. Reklamen er med på å sosialisere oss både ved å fortelje oss kva som er bra, rett, normalt og pent, og ved å fortelje oss kor-leis vi kan bli bra, rette, normale og pene. Når reklamen fortel at du kan bli fri for kviser ved å bruke eit bestemt kvisemiddel, fortel han deg òg at det er bra, rett, pent og normalt å vere fri for kviser. Sjølv om alle veit at det er vanleg å ha kviser i tenåra, og sjølv om du ikkje synest ei kvise eller to gjer den du er forelska i, mindre vakker, er det lett å føle seg stygg, dårleg, feil og unormal når du sjølv får ei kvise på nasen. Reklamen har jo sagt at det er sånn det er, tusenvis av gonger! Reklamen er laga for å selje mest mogleg, ikkje for å fortelje folk sanninga om det som det blir reklamert for. Derfor kan cola-drikkande ungdommar framstillast som dei mest veltrena idretts-folk, mens kosthaldsekspertar kan fortelje at overvekt er eit au-kande problem blant ungdom, nettopp på grunn av overforbruk av sukker, blant anna i brus. Cola-reklamen viser ikkje eigentleg fram ein brustype. I staden prøver han å selje deg ein identitet som han knyter til brusflaska.

Reklamen skaper eit menneskebilete som ofte er svært annleis enn i røyndommen.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 34 29-08-2006 13:57:20

35

Rus og nytingsmiddel – reaksjonar og årsaker

TobakkTobakk er eit nytingsmiddel. Det inneheld nikotin, som er ei vane-dannande gift. Tobakk er ikkje noko rusmiddel, folk blir verken fulle eller rare av å ta seg ein røyk. Men ein røykjar utset seg for stor helsefare. Det er heva over all tvil at tobakksbruk kan føre til livsfarlege sjukdommar, som lungekreft og hjarteinfarkt. Røyking gjev deg dessutan stygg hud, stygge tenner, dårleg kondis og dårleg ande. Det luktar røyk av klede og hår, og i hus der folk røykjer, sit lukta i veggene. Røykjarar utset dessutan andre for helsefare, ikkje berre seg sjølve. Gravide kvinner som røykjer, risikerer å skade fosteret. Foreldre som røykjer i huset, skader helsa til barna. Sigarettar er dessutan frykteleg dyre. Ein person som røykjer 20 sigarettar om dagen, bruker meir enn 25 000 kroner i året på røyk. Alt dette veit folk, men dei røykjer likevel, sjølv om dei ofte er fornuftige nok på andre område i livet. Kva i all verda er grun-nen til det? Det kjem av at nikotin er ei vanedannande gift, men ei gift vi reagerer ulikt på. Det ser vi når folk prøver å stumpe røyken. Somme klarer det utan store problem, sjølv om dei har vore storrøykjarar gjennom eit langt liv. Andre mistar livsgleda, konsentrasjonsevna og arbeidslysta når dei ikkje røykjer. Dei er rett og slett avhengige av nikotin.

Mange synest det er plagsamt med røyk. Derfor er det no for-bode å røykje på alle arbeidsplassar, i alle offentlege bygningar og på alle restaurantar og kafear.

Prosentdel som røykjer dagleg i ungdomsskolen

1975 1980 1985 1990 1995 2000 2004

gutar 15 13 12 9 8 9 5

Jenter 17 12 11 10 9 11 5Avrunda til næraste heile prosent. Kjelde: Aftenposten

Tidlegare visste ikkje folk at tobakk var skadeleg. I 1930åra var det vanleg å gje gutane sigarettetui i konfirmasjonspresang. Både gutar og jenter lærte ofte å røykje av foreldra sine!

53764_samfunn_001-153_4k.indd 35 29-08-2006 13:57:29


AlkoholAlkohol er eit rusmiddel. Det inneheld kjemiske sambindingar som oppstår ved gjæring. Alkohol finst i øl, vin og brennevin. Drikk ein nok, blir ein rusa, eller «full», som vi gjerne seier. Er ein påverka av alkohol, mistar ein ofte hemningar, ein gjer ting ein normalt ikkje ville ha gjort, og seier ting ein normalt ikkje ville ha sagt. Det er ikkje få menneske som ein eller fleire gonger har angra på ting dei gjorde eller sa i rusa tilstand! Alkohol er utan samanlikning det mest utbreidde rusmiddelet i Noreg. Dei fleste vaksne menneske her i landet nyt alkohol av og til. Årsakene kan vere mange – dei synest det smaker godt, det får dei til å slappe av, det kan lette stemninga og gjere det hyggeleg, for eksempel rundt eit festbord. Dei fleste klarer å kontrollere alkoholforbruket sitt. Likevel er misbruk av alkohol eit av dei største samfunnspro-blema våre. Hundretusenvis av nordmenn har alkoholproblem. Dei fleste av dei byrja å drikke tidleg. Slik er det nemleg: Dess før du byrjar å drikke, dess større er faren for at du får alkohol-problem seinare i livet.

Alkoholforbruk per innbyggjar over 15 år

1985 1990 1995 2000 2004

5,22 4,99 4,79 5,66 6,22

Oppgjeve i liter rein alkohol. Kjelde: SIRUS

Andre rusmiddelFrå du er 18 år, kan du kjøpe alkohol lovleg. Andre rusmiddel, som narkotika, er det forbode å bruke, forbode å eige og natur-legvis forbode å selje. Ein reknar med at det var mellom 11 000 og 15 000 sprøytemisbrukarar i Noreg i 2002. Mange av dei er i ein desperat situasjon, for narkotiske stoff er dyrt. Unge narko-mane kan utføre tjuveri og ran, eller dei prostituerer seg for å få tak i stoff.

Tal på narkotikarelaterte dødsfall

1980 1985 1990 1995 2000 2004

43 53 75 132 327 223

Kjelde: Nye Kripos

Forskar Hilde Pape seier at alkoholmisbruk er eit av dei største samfunnsproblema våre. Det er registrert 300 000 alkoholikarar i noreg, og ein reknar med ca. 200 000 som ikkje er registrerte. Dei fleste byrja å drikke i 14–15årsalderen.

Motorførernes Avholdsforbund har ein eigen ungdomsorganisasjon, MAUngdom, som jobbar blant ungdom for å få dei til å velje ein rusfri livsstil. organisasjonen driv for eksempel opplæring i gokart og trial, og medlemmene «mekkar» mopedar og bilar.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 36 29-08-2006 13:57:29

‰

02.10


køyriNg meD promille

Mange finn på mykje dumt i rusa tilstand, og dei utset både seg sjølve og andre for fare. Faren for å bli drepen er 160 gonger større for ein som køyrer bil med høg promille, enn for ein som køyrer i edru tilstand.I noreg er det forbode å ha meir enn 0,2 promille alkohol i blodet når ein køyrer bil. Straffa for å køyre med promille er hard, og dess høgare promillen er, dess strengare er straffa.

Misbruk av alkohol er eit av dei største samfunnsproblema våre og fører ofte til skadar både for misbrukaren og samfunnet rundt.

• Alle som blir tekne for promillekøyring, mistar førarkortet i minst eitt år.

• Alle må òg betale ei kraftig bot (gjerne 1 1/2 brutto månadslønn).

• Har ein promille på mellom 0,5 og 1, får ein i tillegg fengselsstraff på vilkår.

• Mellom 1 og 1,5 i promille er straffa fengsel anten på vilkår eller utan vilkår.

• over 1,5 i promille blir fengselsstraffa utan vilkår.

HUgsar DU?

5 Forklar ordet sjølvbilete.

6 Kva er bygdedyret?

7 Kva meiner vi med skjult reklame?

8 Kva er rusmiddel?

9 Kva er promillegrensa i noreg?

53764_samfunn_001-153_4k.indd 37 29-08-2006 13:57:34

Du er del av ulike fellesskap og speler heile tida ulike roller, for eksempel som son eller dotter, kamerat og elev. Du viser fram ulike sider av deg sjølv i desse rollene. I familien skjer den første sosialiseringa, det vil seie opplæringa til å fungere i samfunnet. Den viktigaste måten barn lærer på, er å kopiere oppførsla til dei vaksne. I dei første leveåra er dei vaksne eit førebilete, men i puberteten skjer det ei frigjering frå foreldra, noko som ofte fører til konfliktar. Sosialiseringa skal både tilpasse deg til det samfunnet du lever i, og lære deg å bli sjølvstendig. Å finne identiteten sin vil seie å finne ut kven ein er. Dette bruker ungdom ofte mykje tid og krefter på. Kor mykje av identiteten som er fast, er det ulike meiningar om, men dei fleste oppfattar at dei meir eller mindre er det same mennesket gjennom heile livet. Både arv og miljø er med på å forme eit menneske. I eldre tider var det klare forventningar til kva slags yrke og kva slags rolle ein skulle ha. I dag er samfunnet i stadig forandring. Ungdom har større fridom til å velje sjølv, for eksempel utdanning, yrke og rolle. Men samtidig som framtida er meir open, er ho òg meir usikker. Det er ikkje berre andre sine oppfatningar om oss som verkar inn på oss. Dei forventningane vi har til oss sjølve, er òg viktige. Å finne fram til noko av det ein meistrar godt, kan gje betre sjølvtillit. Da kan

… Kort fortaltdet vere lettare å gløyme manglane sine på andre område. Reklamen er tilpassa og retta inn mot ulike målgrupper, og mykje av reklamen spekulerer i utryggleiken til folk. Ungdom er ofte på leiting etter seg sjølve og er derfor usikre. Menneske i denne livsfasen er ekstra påverkelege for reklame. ein del ungdommar byrjar med rusmiddel som tobakk og alkohol. Det kan vere fleire årsaker til det, for eksempel vaksenidealet, flukt frå personlege problem og ein vanskeleg kvardag, lett tilgang på rusmiddel, tradisjonar og vanar i samfunnet og haldningar og gruppepress frå miljøet rundt. Menneske reagerer ulikt på tobakk og rusmiddel. Somme blir lettare påverka enn andre, nokre blir raskare avhengige enn andre. I noreg er det forbode å ha meir enn 0,2 promille i blodet når ein køyrer bil. Faren for å bli drepen er 160 gonger større for ein promillekøyrar enn for ein som køyrer i edru tilstand. Straffa for å køyre i fylla kan vere ei bot på 1 1/2 brutto månadslønn, fengsel i tre veker og tap av førarkortet i to år.

spørsmål1 Kva er sosialisering?2 Kva er identitet?3 Kva for nokre grunnar kan det vere til at

folk byrjar å røykje og drikke?� For kor lenge kan ein miste førarkortet

dersom ein fyllekøyrer?

53764_samfunn_001-153_4k.indd 38 29-08-2006 13:57:40

39Identitet og påvirkning 39Identitet og påverknad

1 Lag ei liste over ulike miljø du er innom gjennom ei veke (heime, i klassen, i vennegjengen, i speidaren, på trening osv.). noter òg ulike roller du har i desse miljøa.

eksempel: • heime: son, veslebror, barnebarn • i klassen: elev, tillitselev, venn

2 Lag ein kollasj som viser venleiksideala i dag. Finn bilete som viser reklamemodellar, popstjerner og idrettsheltar. Lag ein tekst ved sida av som skildrar desse ideala.

Kva synest de om desse ideala? Diskuter i klassen ut frå kollasjane de har laga.

3 Studer statistikken på side 36 over overdosedødsfall i noreg. Skriv ned minst tre opplysningar som du kan lese ut av statistikken.

� Skriv eit lesarinnlegg om Jantelova i funksjon. Ta utgangspunkt i ein tenkt eller opplevd situasjon på skolen eller i vennegjengen.

5 Les desse utsegnene: Vennene dine forventar at du er seint ute

om kvelden. Foreldra forventar at du kjem tidleg inn

om kvelden. Læraren forventar at du gjer stilen til rett

tid. Trenaren forventar at du møter på alle

treningar og kampar. Skriv ned liknande påstandar i arbeids

boka. Kva slags forventningspress møter du? Kva fører forventningspresset til?

Diskuter eksempla med andre elevar i klassen.

6 Finn eit bilete i ei avis av ein ungdom. Kva slags sjølvbilete meiner du denne personen har? Lag ein tekst som passar til biletet.

7 Lag ein antireklamekampanje som skal motverke det biletet reklamen gjev av ungdom.

8 Kven i miljøet ditt trur du påverkar deg mest (familie, venner, skolekameratar, naboar eller andre)? Kvifor trur du det er slik?

9 Sjå på biletet av Picasso på side 29. Kva tyder «Trois masques»? Lag eit bilete av deg sjølv med inspirasjon frå Picasso. Bruk fargar og materiale som du synest passar.

10 Studer utviklinga av daglegrøykjarar i ungdomsskolen gjennom dei siste 30 åra på side 35. Lag ein kort, informativ tekst om det du kan lese ut av diagrammet.

11 Bruk Internett og finn ut om røykjelova. I kor stor grad meiner du slike reglar kan

ha noko å seie for om ungdom byrjar å røykje?

sokratesspørsmål:Kven er eg?• Kvifor er det viktig for oss kva

andre meiner?• Kan du velje kven du vil vere, eller

er du noko bestemt?

1212

Vidare arbeid …

53764_samfunn_001-153_4k.indd 39 29-08-2006 13:57:42

53764_samfunn_001-153_4k.indd 40 29-08-2006 13:57:49

�1elskar – elskar ikkje. Samliv og seksualitet

I dette kapitlet skal du lære om

• kjærleik og seksualitet

• ulike samlivsformer

• lovgjeving om seksualitet og samliv

Forelska?

I ungdomsromanen Trylleslag av Charlotte Glaser Munch møter vi 16 år gamle Kaja. I denne scenen skal ho på kino med jam-gamle Rasmus for første gong:

Han står lent inn mot kinoplakaten. Synet slår meg i magen og flørter med balansen. Jeg teller skritt og åpner et smil som henger seg fast i ansiktet. Rasmus kysser meg mykt på kinnet.

Inne i kinosalens tette mørke tar han hånden min. Forsiktig. Fletter fingrene inn i mine. Hånden er ru og varm. Jeg stirrer på lerretet. Prøver å få med meg handling, ord, ansikter. Ser bare hånden hans, våre flettede fingre.

Kaja har det vanskeleg. Mora hennar er nyleg død, faren er knust av sorg og klarer ikkje å ta seg ordentleg av henne. Ho har vore saman med ein eldre gut som heiter Raggen, ho har lege med han utan eigentleg å bry seg om han. Men Rasmus er ho forelska i. Korleis det går med Kaja og Rasmus, seier romanen ikkje noko om, for han sluttar idet dei blir saman. Men boka seier mykje om forelsking og mykje om å vere ung. Kanskje har du som les dette, vore forelska mange gonger. Kanskje har du aldri vore forelska. Kanskje har du kjærast, eller du drøymer om å få deg ein. Kanskje kjennest det uendeleg lenge

Kapittel 3

elskar – elskar ikkje. Samliv og seksualitet

53764_samfunn_001-153_4k.indd 41 29-08-2006 13:57:52

�2 www.gyldendal.no/underveis

Du må selv velge hva du synes er riktig for deg

til du har lyst til å tenkje på noko slikt. Når det gjeld kjær-leik og forelsking, er alt «lov», og alt er «normalt», så lenge ein behandlar andre menneske skikkeleg. Det er dine kjensler, det er ditt liv, og det er dine val. Ingen kan bestemme for deg. Men nettopp fordi ingen kan bestemme over deg eller for deg i slike djupt personlege ting, er det viktig at du sjølv kan stå for dei vala du gjer. Det kunne ikkje Kaja da ho valde å liggje med Raggen.

Var bare kjærlighetssorgVed 21tiden i går rykket både politiet og en ambulanse ut til Høybråten etter meldingen om en ung mann som lå tilsynelatende livløs i veien ved siden av en sykkel. Det viste seg å være en 17 år gammel gutt som led av akutt kjærlighetssorg. Han fortalte at han hadde vært så ukonsentrert at han trynet på sykkelen, og at han rett og slett hadde gitt blanke og lagt seg rett ut i veien etterpå. guttens tilstand skal være ille, men ikke direkte livstruende. Aftenposten,

den 3. oktober 2005.

Du må sjølv velje kva du synest er rett for deg.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 42 29-08-2006 13:58:30


Kjærleik og seksualitet

Kjærleiken mellom to menneske har vorte omtalt i dik-ting, måleri og annan kunst til alle tider. Dei fleste poplå-tar har kjærleiken som tema, og i ei mengd spørjespalter i aviser og vekeblad blir han diskutert. Men kva er kjær-leik? Veit vi korleis han oppstår – og kvifor han ofte tek slutt? Kva er eigentleg desse kjenslene som har resultert i så mange reglar og lover og så mange skikkar og tradisjo-nar? Og kan vi skilje mellom kjærleik og seksualitet? Per og Mona er 27 år og sambuarar. Dei har jobbar dei trivst i, dei har brukbar økonomi, og dei har nettopp kjøpt seg eit rekkjehus. Alt ligg til rette for at dei to skal kunne bli foreldre, og når dei ligg saman no, er det i håp om at Mona skal bli gravid. Kanskje føler ho seg skuffa når ho får mensen. Men Per og Mona var berre 17 år da dei vart saman. I mange år var dei redde for at ho skulle bli gravid, og da var ho letta når ho fekk mensen. Dei låg saman likevel,

og kjærligheten ble verdensopphav og verdens hersker,men alle dens veier er fulle av blomster og blod. Knut Hamsun

elskhugen er dan venaste urtSom veks fyre mannasonom.Dan mann heve kastat livet burtsom inkje fekk deild i honom. Ivar Aasen

Kjærleik er den sterkasteav alle lidenskapar, fordi hanpå same tid angrip hovudet, hjartet og sansane. François de Voltaire

fordi dei hadde lyst, og fordi dei var glade i kvarandre. Men dei låg ikkje saman for å få barn. Dei gongene Mona var engsteleg, hadde ho og Per slurva med prevensjonen.

Kva er seksualitet?

Ordet seksualitet kjem av det latinske ordet sexus, som tyder kjønn. I biologien bruker dei ordet kjønnsdrift om seksualitet, og i naturfagtimane har du kanskje lært om hormona som styrer lystene våre. Seksualiteten hos mennesket er meir komplisert enn hos dyr, og mykje av seksualiteten er knytt til kjensler og samfunnet vi lever i. Seksualitet kan uttrykkjast på ulike måtar både fysisk og psykisk. Alle menneske er fødde med evner og anlegg til å oppleve seksualitet. Kva ein meiner med seksualitet, kva som er aksepta-belt, og kva som blir rekna som normalt, er svært forskjellig. Det kan vere uakseptabelt og umoralsk å ha samleie før ekteskapet i nokre miljø, mens det kan vere normalt å ha både kvinnelege og mannlege partnarar i andre miljø. Det som er felles for alle menneske, er at seksualiteten vår handlar om både kropp og sjel. Kanskje er det derfor at ordet å elske kan tyde både å elske nokon og å elske med nokon.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 43 29-08-2006 13:58:30

�� www.gyldendal.no/underveis

Sex eller forplantning?

For litt over hundre år sidan byrja vanlege menneske å bruke prevensjon, først kondomar, som er enkle å lage og enkle å bruke. Barnetalet gjekk ned i Europa, først i byane, sidan på landet òg. Men lenge, lenge før det hadde menneska prøvd å skilje sex og forplantning gjennom ulike primitive former for prevensjon. I romartida kunne kvinner sprøyte sitronsaft inn i skjeden for å drepe sædcellene. Likevel: Ein måtte alltid rekne med at eit samleie kunne føre til graviditet. I våre dagar er det ikkje slik. I dag treng ingen å bli gravid dersom dei ikkje ønskjer det. Det at kvinna sjølv kan bestemme når ho vil ha barn, har ført til store endringar i måten vi lever på. Seksuallivet har vorte friare, ein seier gjerne at vi har vorte meir liberale på dette området. Heilt opp til vår tid har mange menneske meint at det er gale å liggje saman utan å vere gifte. Framleis er det ein del som meiner dette, men i dag representerer dei ikkje noko fleirtal av befolkninga.

gut elskar gut, og jente elskar jente

Ein viss prosentdel av befolkninga er homofile. Kor stor denne prosentdelen er, herskar det usemje om. I ei undersøking frå 2002 gav 93 prosent opp at dei rekna seg som heterofile, det vil seie at dei var tiltrekte av det motsette kjønnet. Berre 1 prosent gav opp at dei var homofile. Men det var mange fleire enn dette som sa at dei hadde lege med ein av same kjønn – ca. 10 prosent av mennene og ca. 11 prosent av kvinnene. Det er altså ikkje heilt uvanleg at to av same kjønn ligg med kvarandre. Nokre gjer det for å «prøve», andre fordi dei føler seksuell tiltrekking mot menneske av begge kjønn. Da kallar vi dei «bifile». I undersøkinga frå 2002 gav ca. 4 prosent opp at dei var tiltrekte av både menn og kvinner. Dei fleste av desse var likevel sterkast tiltrekte av det kjønnet dei ikkje sjølve høyrde til. «Er eg homo?» Mange har nok lurt på det, fleire enn dei som faktisk har ei homofil eller bifil legning. I tenåra kan ein ofte føle svært sterk tilhøyrsle til kameratar og venninner av same kjønn. For nokre botnar dette i forelsking og seksuell tiltrekking, for andre er det eit teikn på ein sterk og nær vennskap.

er det vanskeleg å vere homo i dag?

Stillinga til dei homofile har variert opp gjennom historia. I det gamle Athen vart kjærleik mellom menn – særleg mellom ein eldre mann og ein ung gut – sedd på som den edlaste forma for erotikk.

Seksuell legning vil seie kva ein føretrekkjer seksuelt. ein med heterofil seksuell legning blir dregen mot det motsette kjønnet.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 44 29-08-2006 13:58:30


Rundt 1600 skreiv den engelske forfattaren William Shakespeare i eit av dikta sine at den verkelege kjærleiken er kjærleiken mellom menn. Seinare vart homofili sterkt fordømd, ikkje minst av kyrkja. Heilt fram til 1972 var det faktisk forbode ved lov for menn å liggje saman i Noreg! Dette var rett nok ein «sovande paragraf», som ikkje vart brukt, men han stod i straffelova likevel. I dag er det forbode å diskriminere nokon ut frå seksuell legning. Men sjølv om forholda har vorte mykje betre, er det likevel liten tvil om at homofile framleis møter fordommar, ikkje minst ved sleivete språkbruk. Tenk deg om før du slengjer ut skjellsord og billige vitsar om homofile! For alt du veit, kan guten eller jenta som står ved sida av deg i flokken, vere homofil eller kanskje usikker på si eiga seksuelle legning. Samanlikna med andre land er forholda for homofile likevel gode i Noreg. I nokre land, særleg ein del muslimske, er det livs-farleg å vere homofil. I Iran blir ein steina til døde dersom ein har sex med ein av same kjønn.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 45 29-08-2006 13:58:54


Seksuell modning. Seksuell debut

Når jenta får mensen, er ho i stand til å få barn. Ho er kjønnsmoden. Norske jenter får mensen stadig tidlegare. Undersøkingar som skolelegane i Oslo gjennomførte i 1928, viste at rundt 40 prosent av 14 år gamle jenter hadde fått mensen. I 1970 var talet auka til ca. 80 prosent, og i dag er det enda høgare. Ekspertane er usamde om kvifor det er slik. Det kan ha med betre kosthald og høgare levestandard å gjere, men somme fryktar at det òg kjem av gifter vi slepper ut i naturen. Det går som regel mange år mellom første menstruasjon og seksuell debut, for mens den norske gjennomsnittsjenta er 13–14 år første gong ho får mensen, er ho litt under 17 år første gong ho ligg med ein gut. Gjennomsnittsguten er rundt 18 når han ligg med ei jente første gong. Men gutar blir òg seinare kjønnsmodne. Vi snakkar om «gjennomsnittsjenta» og «gjennomsnittsguten», men dei finst sjølvsagt ikkje i den verkelege verda. I staden er det uendeleg mange variasjonar menneske imellom. Tala tyder for

eksempel på at ca. 25 prosent av norske 19-åringar aldri har lege med nokon. Men det er ikkje sikkert at dei snakkar særleg høgt om akkurat det, for få område er så prega av skryt og store ord som sex. Og skrytepavane blir som regel trudde! Dei fleste unge trur at kameratane eller ven-ninnene har større seksuell erfaring enn

Det å føre slekta vidare, å formeire seg, kallar vi ofte forplantning.

Gjennomsnittsalder ved første samleie

1992 2002

gutar 18,5 18,0

Jenter 17,7 16,7Kjelde: Tidsskrift for Den norske lægeforening, nr. 21 2003

I boka Kysset som fikk snøen til å smelte av Tor Fretheim høyrer vi om tre ungdommar som leikar saman i snøen, ei jente og to gutar. Det er den eine av gutane som fortel kva som skjer. Kanskje forventar vi at jenta skal bli kjærast med den eine av gutane, men forteljinga tek ei anna retning:

Stian kastet seg over meg, og vi ramlet i bakken begge to. Jeg trodde han skulle forsvare Cecilie og dynke meg i den kalde og våte snøen. Men Stian ble liggende stille. Han lå oppå meg. Rolig. Helt uten å røre på seg. Jeg kjente pusten hans mot kinnet mitt. Frostrøyken fra hans munn blandet seg med røyken fra min. Stian var

ikke tung. Han var lett. Han fløy over meg. Han var redd for at jeg skulle gå i stykker. Akkurat som snøkrystala rundt oss. Jeg så ikke Cecilie. Men jeg merket hvordan hun så på meg. At hun nistirret. Stian kysset meg. Jeg rakk ikke å åpne munnen, ikke så mye, men jeg kjente godt varmen fra hans. Jeg vred meg ikke unna. Jeg forsøkte ikke å kaste ham vekk. Jeg ble også liggende stille uten å røre på meg. Jeg lå der akkurat som om jeg hadde ventet på dette kysset i all tid. Her møter vi to gutar som er forelska i kvarandre. For etter kvart har òg ungdomslitteraturen byrja å fortelje om dette: at gutar kan forelske seg i gutar og jenter i jenter.

frå kysset som fikk sNøeN til å smelte

53764_samfunn_001-153_4k.indd 46 29-08-2006 13:58:55


det dei sjølve har, det viser mange undersøkingar. I røynda er alle tenåringar meir eller mindre usikre og famlande på dette feltet. Haldninga til seksuell aktivitet har forandra seg mykje dei siste 40–50 åra her i landet: Folk flest snakkar meir om sex. Kondo-mar, p-piller og sjølvbestemt abort har gjort frykta for uønskt graviditet mindre og fridommen til sjølv å bestemme større. Men gjer det valet lettare enn tidlegare? Retningslinene for kva ein bør og ikkje bør, varierer mykje frå miljø til miljø og har samanheng med kulturelle og religiøse normer.

Seksuelle overgrep

Hugsar du Kaja frå romanen Trylleslag? Sjå side 41. Ho var 16 år da ho låg med 18 år gamle Raggen, som ho slett ikkje var forelska i og knapt nok likte. Det ho gjorde, var saktens dumt, men ulovleg var det ikkje. Juridisk sett – det vil seie ut frå lova – gjorde verken ho eller Raggen noko gale. Men hadde Kaja vore 15 i staden for 16, kunne Raggen ha fått alvorlege problem. Den seksuelle lågalderen i Noreg er nemleg 16 år. Det er med andre ord forbode å ha sex med ein som er under 16. I juridisk forstand hadde Raggen utsett Kaja for eit overgrep dersom ho hadde vore 15 og han 18, sjølv om sexen var aldri så frivillig frå hennar side. Da ville han ha hatt sex med ein mindreårig, og det er eit alvorleg brotsverk. Noko anna er det dersom to 15-åringar ligg saman frivillig. Da blir ingen av dei straffa.

Norm tyder akseptert regel eller rettesnor.

eit svangerskap blir rekna frå den første dagen av den siste menstruasjonen. når vi snakkar om den 12. svangerskapsveka, blir det altså ca. ti veker etter at befruktninga skjedde.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 47 29-08-2006 13:59:12


Likevel er det altså ei norm i det norske samfunnet at barn under 16 år ikkje skal ha sex. Det finst dessverre eksempel på at eldre menn – mykje eldre enn 18 år gamle Raggen – utnyttar mindreårige. Både jenter og gutar har vorte utsette for dette. Slike overgrep blir straffa strengt, særleg dersom dei som har gjort seg skyldige i slikt, har stått i ein maktposisjon overfor den dei har utnytta; for eksempel som idrettsleiar, lærar, konfirmasjonsprest, stefar – eller far. Men det er heldigvis svært sjeldan at slike overgrep skjer. Også valdtekt blir sedd på som eit særdeles alvorleg brotsverk. Valdtekt er å tvinge seg til samleie imot viljen til den andre. Det vanlegaste er at ein mann valdtek ei kvinne, men det hender òg at menn valdtek menn. Alle er sårbare når det gjeld kjærleik og seksualitet. Når to menneske finn kvarandre i kjærleik og gjev seg over til kvaran-dre, er det ei av dei store opplevingane i livet. Dess fælare er det når ein blir tvinga eller pressa til seksuelle handlingar ein ikkje sjølv ønskjer. Menneske som blir utsette for dette, anten det er barn, ungdom eller vaksne, har ofte behov for hjelp og støtte i lang tid etterpå.

aBort

I noreg har kvinner høve til å få fjerna eit foster dersom dei ikkje ønskjer å føde barnet. Men inngrepet må skje innan den 12. svangerskapsveka. Retten til å bestemme kor mange barn ein vil ha, vart ei kampsak for kvinnerørsla alt tidleg på 1900talet. Dette kravet vart òg eit av dei viktigaste krava for den nye kvinnerørsla som voks fram i 1970åra. Kvinnerørsla la stor vekt på at det var kvinna som til sjuande og sist måtte ta standpunkt til om ho ville bere fram eit barn. Det var ho åleine som hadde best innsikt i situasjonen, og det var ho som i hovudsak vart sitjande med ansvaret etter at barnet var fødd. Det vart òg lagt vekt på at det var stor forskjell på «fødde» og «ufødde» barn, og at det derfor var feil å samanlikne abort med drap.

På kvinnedagen den 8. mars 1978 gjekk over 20 000 i tog over heile landet bak parolen «Sjølvbestemt abort». To månader seinare vart lova om sjølvbestemt abort vedteken i Stortin

get – med ei overvekt på éi stemme. Før hadde ei legenemnd hatt makt til å bestemme, no skulle avgjerda liggje hos kvinna sjølv.

I 2004 vart det gjennomført omkring 14 000 abortar i noreg. Det var nokre fleire enn året før. Finnmark var fylket med flest abortar i forhold til fødselstalet, mens Rogaland hadde færrast. Men det blir stadig færre tenåringar som tek abort. I 2004 vart det utført i alt 15,7 svangerskapsavbrot per 1 000 kvinner i aldersgruppa 15–19 år. Dette er det lågaste talet som nokon gong er registrert.

Retten kvinna har til å få fjerna eit foster, kallar vi sjølvbestemt abort. I dag er det sjølvbestemt abort i dei fleste europeiske landa og i USA. Men diskusjonane om abortspørsmålet kjem stadig opp att, og i USA er motstanden særleg sterk. Der har motstandarane av sjølvbestemt abort gått til åtak på klinikkar der kvinner får utført abort.

SUSS er ei opplysningsteneste for ungdom om ungdomshelse, samliv og seksualitet. SUSS har ein eigen nettstad, www.suss.no. På nettstaden kan du få svar på spørsmål du har, men som du kanskje ikkje har våga å be om svar på. SUSS har òg ei eiga undervisningsteneste og reiser på skolebesøk for å snakke om seksualitet, pubertet, samliv og helse. SUSS har to telefonnummer: SUSSlegen 810 02 244 og SUSStelefonen 800 33 866.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 48 29-08-2006 13:59:12


Lovgjeving om seksualitet

Ein del moralbod eller normer har med seksualitet å gjere. Vi kallar dei ofte med eit fellesnamn seksualmoral. Nokre av dei er knytte til lovgjeving, andre ikkje. Visse paragrafar i norsk lov har klar samanheng med seksuallivet til mennesket. Vi skal nemne nokre av dei viktigaste reglane:

• Valdtekt er straffbart. Å valdta vil seie å tvinge seg til samleie med makt. Både menn og kvinner kan bli utsette for valdtekt.

• Den seksuelle lågalderen er 16 år. Det vil seie at det er straffbart å ha seksuell omgang med ein person under 16 år. Den som er yngre enn 16 år, blir omtalt som mindreårig. Dersom ein person som er yngre enn 16 år, har sex med ein person som er 16 år eller eldre, er det forbode og straffbart for den eldste.

• Det er straffbart å ha samleie eller liknande med ein nær slekt-ning, for eksempel sysken eller foreldre. Dette kallar vi incest. Incest rammar dessverre mange jenter og gutar, og det er eit al-vorleg brotsverk. Mange incestsaker blir melde av unge vaksne som har vorte misbrukte i mange år, og dei har ikkje klart å fortelje om det før dei har vorte vaksne.

• Prostitusjon, altså det å tene pengar på seksuelle tenester, er ikkje forbode. Hallikverksemd er forbode i Noreg. Det vil seie at det er forbode å tene pengar på at andre prostituerer seg.

Kva vil framtida føre med seg?

Den seksuelle lågalderen er ulik i dei nordiske landa. Han er 14 år på Island, 15 år i Sverige og Danmark og 16 år i noreg og Finland.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 49 29-08-2006 13:59:18


03.05

Å prostituere tyder å stille ut, by fram. Ein hallik er ein mann som tener pengar på ei prostituert kvinne eller ein prostituert mann.

• Dersom ein har ein kjønnssjukdom, har ein plikt til å opplyse

partnaren om det. Det gjeld òg tidlegare partnarar. Støttesenteret mot incest har ein eigen nettstad,

www.sentermotincest.no.

Korleis leve saman?

På side 43 kan du lese om 27 gamle Per og Mona som prøver å få barn. Etter iherdige forsøk gjennom nokre månader lykkast dei endeleg: Mona har vorte gravid! Det er jubel og glede både hos dei og hos foreldra deira, som no skal bli besteforeldre. Men nokre veker etter, heime hos foreldra til Mona, kremtar faren alvorleg og seier: «Mor og eg har snakka om det: Vi synest de skal gifte dykk!» Både Mona og Per blir overraska, for slik har ikkje foreldra hennar snakka før. Dei har ikkje vore strenge i det heile, tvert imot! Før Mona var 18, fekk Per sove over på rommet hennar i helgane, og dei syntest berre det var hyggeleg da dei to vart sam-buarar. «Kvifor det?» spør Mona. Mor til Mona tek ordet. Ho har raude flekker på halsen, og Mona, som kjenner mor si godt, veit at det er eit teikn på irrita-sjon: «Det seier seg vel sjølv! Eit ekteskap gjev ei tryggare ramme for barnet!» Statistikken kan tyde på at mor til Mona har rett. Fleire sam-buande foreldre enn gifte foreldre skil seg. Men nokon garanti for at Per og Mona skal halde saman i framtida, gjev ekteskapet ikkje. I 2005 vart det inngått om lag 22 400 ekteskap, mens det var vel 11 000 skilsmisser. Eit par veker etter middagen heime hos foreldra til Mona frir Per til henne. Ho svarer ja – dei skal gifte seg.

HUgsar DU?

1 Kva vil det seie å debutere seksuelt?

2 Kva veit vi om debutalderen til unge i dag?

3 Kva for nokre seksuelle handlingar er forbodne ved lov i noreg?

� er prostitusjon forbode?

5 Forklar orda prostitusjon og hallikverksemd.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 50 29-08-2006 13:59:20

03.05

51elskar – elskar ikkje. Samliv og seksualitet

Ulike samlivsformer

Når Mona og Per no giftar seg, inngår dei eit forpliktande forhold til kvarandre. Det inneber blant anna dette:

• Dei har felles ansvar for underhald av familien, altså blant anna for utgifter, barneoppseding og husarbeid. Korleis Mona og Per fordeler dette arbeidet seg imellom, må dei to bli samde om. Det legg ikkje samfunnet seg opp i.

• Dei to må opplyse kvarandre om alle økonomiske forhold.

Dersom Per for eksempel har opparbeidd seg ei kjempestor gjeld, må han fortelje Mona om det. Dersom Mona har verdifulle eigedommar eller sit på andre store verdiar, kan ho ikkje halde det skjult for Per. Når det gjeld økonomi, har dei to plikt til å vere opne overfor kvarandre.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 51 29-08-2006 13:59:48

• Det Per og Mona fører inn i ekteskapet, bestemmer dei over sjølve. Dersom Mona for eksempel eig ein stor leigegard, er det ho – og ikkje Per – som bestemmer korleis den leigegarden skal drivast. Dersom Per på si side vinn i Lotto etter at dei har vorte gifte, er det hans pengar, han bestemmer over dei. Noko anna er det med vanleg lønn. Dei pengane blir rekna som felleseige.

• Per og Mona har felles gjeld i og med at dei kjøpte rekkjehuset saman. Denne gjelda har dei ansvar for i fellesskap. Dei har òg begge to økonomisk ansvar for barnet dei ventar.

• Dersom ein av ektefellane sit på store verdiar, er det ofte lurt å opprette ei såkalla ektepakt. Dersom vi held oss til leigegarden til Mona, kan det bli bestemt at han berre skal høyre til Mona, han er særeiget hennar. Da treng ho ikkje å dele verdien av han med Per dersom dei to skulle skilje seg seinare.

• Dersom Per skulle døy, skal Mona arve eigedelane og pengane hans – og omvendt.

PartnarskapDet er berre ein mann og ei kvinne som kan inngå ekteskap i Noreg. Men òg homofile par ønskjer ofte å få eit forpliktande forhold til kvarandre. Sidan 1993 har dei kunna inngå såkalla partnarskap. Dei fleste reglane som gjeld for mann og kvinne i eit ekteskap, gjeld for homofile som lever i partnarskap. Også dei kan for eksempel arve kvarandre dersom den eine døyr.

Partnarskapslova vart vedteken i 1993.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 52 29-08-2006 14:00:04


Partnarskap er når to homofile personar regis-trerer forholdet sitt. Ei slik registrering har same juridiske innhald med omsyn til blant anna barn, arverett, arveavgift, underhaldsplikt, skattlegging, trygdeytingar, forsikringsordningar, separasjon og skilsmisse som eit ekteskap. To registrerte partna-rar er dei næraste pårørande for kvarandre. Det var stor strid om partnarskapslova da ho vart vedteken i 1993, og ho har seinare òg møtt mykje motstand, særleg frå kyrkja. Registrerte partnarar har inntil vidare (2006) ikkje rett til å adoptere barn eller få kunstig befruktning. Å bli vigde i kyrkja er òg noko berre par av motsett kjønn får lov til. I 2003 vart det inngått 204 partnarskap. Av desse var 116 mellom to menn og 88 mellom to kvinner.

SambuarskapFør Per og Mona gifta seg, var dei sambuarar – dei budde altså i sambuarskap. Dette har vorte ei svært vanleg buform i Noreg. Eit ungt kjærastpar flyttar saman utan å vere gifte. Ofte gjer dei det utan å ha nokon særlege avtalar seg imellom. Og kanskje er det ikkje så viktig med avtalar heller? Da Per og Mona flytta saman, var dei 20 år. Dei leigde ei lita hybelleilegheit og spleisa på leiga. Dei åtte ikkje stort. Per tok med seg cd-spelaren sin og ein berbar pc, Mona hadde med seg eit tv-apparat og ein videospelar. Så spleisa dei på ein brukt sofa og eit bord. Per snikra dobbeltsenga. Skulle forholdet ha gått i stykke, ville det ikkje ha vore store verdiane å krangle om. Men da dei kjøpte rekkjehuset saman, meinte mor til Per, som er jurist, at dei to skulle opprette ein sambuarkontrakt. I kontrakten stod blant anna dette:

• Korleis utgiftene – for eksempel gjelda på rekkjehuset – skulle fordelast dei imellom.

• Kva som skulle skje dersom forholdet vart slutt.

• Kva som skulle skje dersom ein av dei døydde. Sambuarar arvar ikkje kvarandre automatisk, slik gifte menneske og folk som lever i partnarskap, gjer. Dersom sambuaren skal ha arverett, må det opprettast eit eige testamente.

Reglane for sameige står i sameigelova, ikkje i ekteskapslova. Ein sambuarkontrakt regulerer hovudsakleg dei verdiane som paret har skaffa seg mens dei har budd saman.

Inngåtte ekteskap og partnarskap ekteskap Partnarskap

Inngåtte ekteskap og partnarskap

0

150

2000 2001 2002 2003

200

15000

20000

25000

03.09.1

Ekteskap Partnarskap

53764_samfunn_001-153_4k.indd 53 29-08-2006 14:00:06


03.15

Ansvar for barnaEin sambuarkontrakt regulerer berre økonomiske forhold og seier ikkje noko om felles barn. Dersom sambuarar får barn sa-man, får mora automatisk foreldreansvaret åleine. Dersom paret skal ha delt foreldreansvar, må foreldra vere samde og melde frå til Folkeregisteret etter fødselen om dette. Men det har altså ingenting med sambuarkontrakten å gjere. Når det gjeld partnarskapsbarn, får heller ikkje partnaren til mora, «mor 2», eller partnaren til faren, «far 2», foreldrerett.

I 1993 kom det ei ny ekteskapslov. Ho slår fast nokre viktige reglar som gjeld for både ekteskap og partnarskap:

• ekteskapsalderen følgjer myndigalderen, altså 18 år.

• ektefellane har felles ansvar for underhald av familien, altså for utgifter, barneoppseding, husarbeid osv. Korleis dette arbeidet skal fordelast, må ektefellane bli samde om. Lova slår fast at arbeid i heimen er likeverdig med å hjelpe til med lønnsinntekter.

• ektefellane har plikt til å opplyse kvarandre om alle økonomiske forhold.

• ein ektefelle har råderett over det han eller

ho har ført med seg inn i ekteskapet, og over

ekteskapsloVa

det han eller ho har skaffa seg på eiga hand i ekteskapet, for eksempel gjennom gåver, aksjegevinst, tipping eller liknande. Men det ektefellane har kjøpt eller fått saman, er felleseige.

• ein ektefelle kan ikkje pantsetje huset eller innbuet utan skriftleg samtykke frå den andre. Den eine ektefellen kan heller ikkje stifte gjeld med verknad for den andre. Men gjeld som er teken opp for det daglege hushaldet og behova til barna eller ektefellane, er begge ektefellane ansvarlege for.

• ektefellane kan opprette ei ektepakt, ein avtale om at bestemte eigedelar skal vere særeige, det vil seie at dei ikkje kan delast ved ei eventuell skilsmisse.

6 Kva for nokre reglar gjeld for eit ekteskap?7 Kva veit du om partnarskap?8 Kva er sambuarskap?9 er ektefellar ansvarlege for gjelda til kvarandre?

HUgsar DU?

53764_samfunn_001-153_4k.indd 54 29-08-2006 14:00:07

03.15

Islam og kjærleiken

I ein del muslimske familiar er det foreldra som bestemmer kven barna skal gifte seg med. I mange tilfelle aksepterer dei unge dette utan å gjere motstand – dei synest det er slik det skal vere.

Sjølvvalt eller arrangert ekteskap«Jeg er ikke gift af kærlighed. Jeg er gift med min fætter i et ægte-skab, der er arrangeret ud fra praktiske motiver. Jeg tror nem-lig ikke på forelskelse. Jeg tror heller ikke på at ægteskabet er det samme, hvis man allerede inden brylluppet kender hinanden intimt og har været sammen seksuelt. Altså jeg synes danske ægte-skaber må være dødskedelige, for I går glipp af alt det spændende ved at blive gift. I går op og ned ad hinanden i flere år, hvad søren skal man så giftes for? For os er det en stor udfordring at skulle være sammen med en mand, vi ikke kender. Det er ligesom en julegave, man skal pakke ud. Hvad er der tilbage til ægte-skabet, hvis man allerede har ‘åbnet gaven’ før tid? Sex mellom to mennesker er noget af det dyrebareste, og selv om Profeten har sagt, at man ikke må fortælle om det der foregår mellem manden og kvinden, vil jeg nu aligevel gøre en undtagelse for at forklare hvordan muslimske piger lever.»

Muslimsk bryllaup i Karachi i Pakistan. Brureparet er kledd i tradisjonelle drakter.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 55 29-08-2006 14:00:19


Dette seier Uzma, 28 år, frå Pakistan i den danske boka Allahs piger. 8 indvandrerpiger fortæller om livet og kærligheden. Ho for-tel om korleis ekteskapet mellom henne og fetteren vart arrangert, altså avtalt, av foreldra. Eit arrangert ekteskap er eit ekteskap som foreldra har fått i stand, men med godkjenning frå dei unge. Dersom ein har vakse opp i Vesten, høyrest det kanskje skrem-mande ut at foreldre skal bestemme kven ein skal dele livet sitt med. Mange tek det som ei sjølvfølgje at ekteskap er ei privatsak som byggjer på forelsking og kjærleik mellom to menneske. Men skikken med arrangerte ekteskap finn vi att i Noreg heilt opp til 1900. Det var heilt vanleg å bli gifta bort, og ekteskapet var ei organisering av livet slik at ein vart sikra økonomi, bustad og ein plass i samfunnet ut frå dei kåra ein sjølv kom frå. Men akkurat som no vart òg folk forelska, og ein del ville nok ikkje gifte seg med den utvalde, mens andre var eller vart forelska i den som var vald ut som ektefelle.

TvangsekteskapI dag finst det òg eksempel på at jenter som bur i Noreg, blir narra eller truga med til heimlandet til familien og gifta bort der. Men det er enda meir vanleg at ei brur eller ein brudgom blir henta frå heimlandet for å inngå ekteskap med ein eller ei som er vaksen opp i Noreg. Tvangsekteskap er forbode etter norsk lov. Arrangerte ekte-skap er ikkje forbode, men ofte er det uklart kva som er arran-gerte ekteskap, og kva som er tvang. Mange arrangerte ekteskap kjem i stand fordi dei unge veit at det vil koste for mykje å gjere motstand. Nokre gonger kan det faktisk vere livsfarleg å setje seg opp mot viljen til familien.

Koranen om ekteskapetKoranen er klar når det gjeld statusen til kvinnene. Vi finn fleire utsegner som slår fast at kvinner er underordna mannen, slik vi òg kan finne det i Bibelen. I sure (kapittel) 4,38 står det for eksempel: «Menn er formyndarar for kvinnene på grunn av det som Gud har utstyrt nokre av dykk med framfor andre, og på grunn av dei utgiftene dei tek på seg …» Men i prinsippet blir kvinner og menn stilte likt når det gjeld disposisjonsrett til inn-tekt, formue og eigedom. Men rettane til kvinner er avgrensa når det gjeld arv: Ei kvinne får halvparten av det ein mannleg arving får. Vitnesbyrdet hennar i retten tel òg berre halvparten av vitnes-byrdet til eit mannleg vitne. Mannen har underhaldsplikt. Det inneber at han skal gje ektefelle og barn mat, klede og husvære. Kvinna har på si side ingen forpliktingar når det gjeld det økonomiske underhaldet av familien.

Ekteskap er som ei åleruse:Dei som er ute, vil inn, og dei som er inne, vil ut. Norsk ordtak

Il en advient ce qui se voitaux cages, les oiseaux, quien sont dehors,desesperent d’y entrer; etd’un pareil soing en sortir,ceux qui sont au dedans. Montaigne (1533–92).

(Dette er opphavet til det

norske ordtaket ovanfor.)

Status tyder rang eller stilling.

Det står ein friar uti gar’e/: Det står ein friar uti gar’e,mor lilla. Hau, hau! /:/: Kor mange pengar haverhan, du mi dotter Dalia? /: /: To hundre riksdalar seierhan at han har. /:/: Sei han nei, vis han veg, dumi dotter Dalia. /: /: Tre hundre riksdalarseier han at han har. /:/: Sei han nei, vis han veg, dumi dotter Dalia. /: /: Fir’ hundre riksdalarseier han at han har. /:/: Lat opp døra, slepp haninn, du mi dotter Dalia. /: Folkevise

53764_samfunn_001-153_4k.indd 56 29-08-2006 14:00:23


Ekteskapet er ein kontrakt som føreset samtykke frå begge partar. Gjennom historia vart det likevel vanleg at familien kunne inngå ei ekteskapspakt på vegner av barna, og at både gutar og jenter måtte finne seg i avgjerda til familien. Men dette har ingen heimel i Koranen. Menn kan gifte seg med opptil fire kvinner. I Koranen heiter det at han i tilfelle må behandle dei likt, både materielt og kjenslemessig.

«Å love å elske kvarandre …»

Vigsle: borgarleg eller kyrkjeleg?Eit par som vil gifte seg, kan anten gjere det i kyrkja eller på kontoret til byfuten eller sorenskrivaren. Å sameine i ekteskap er det same som å vie. Dei som ønskjer kyrkjeleg vigsle, vender seg til prestekontoret for ein samtale med presten. På prestekontoret får dei eit skjema som dei skal fylle ut. Dei som giftar seg borgarleg eller inngår partnarskap, må fylle ut slike skjema på kontoret til byfuten eller sorenskrivaren.

I Tunisia bruker dei både tradisjonelle og moderne klede. Den tradisjonelle hijab er kommen meir i bruk att dei siste åra.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 57 29-08-2006 14:00:25


Kvar av partane må òg ha underskrift av eit vitne som kjenner dei godt. Dette «vitnet» blir kalla forlovar, og forlovaren skal stadfeste at opplysningane som er gjevne, er rette. Aldersgrensa for å inngå ekteskap og partnarskap følgjer myndigalderen (18 år). Dersom dei som skal gifte seg, er under 18 år, må både fylkesmannen og foreldra gje samtykke, altså løyve.

Vigsle i kyrkja eller i trus- og livssynssamfunnKyrkjeleg vigsle er framleis det vanlegaste i Noreg. Medlemmer av registrerte trussamfunn utanfor statskyrkja kan bli vigde i kyrkjelyden sin. Kyrkja og trussamfunna har to oppgåver: Dei både lovfestar ekteskapet og gjev det Guds velsigning. I 2005 fekk òg Human-Etisk Forbund rett til å vie par av ulikt kjønn. Borgarleg vigsle og partnarskapI 1918 kom lova om borgarleg vigsle for dei som ikkje høyrde til Den norske kyrkja eller eit anna trussamfunn. I 1998 kom partnarskapslova. Ei borgarleg vigsle og ei inngåing av partnarskap lovfestar for-holdet. I dag er det mange som vel borgarleg vigsle sjølv om dei

Vigsla kan skje mange andre stader enn i ei kyrkje. I samband med 70årsjubileet til telefonkiosken i 2003 vart eit par vigde i ein raud telefonkiosk utanfor Vålerenga kyrkje.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 58 29-08-2006 14:00:31

Kyrkjelege og borgarlege vigsler

Kyrkjeleg Borgarleg

2000 2001 2002 2003 2004

6000

3000

0

9000

12000

15000

03.19


høyrer til statskyrkja. Par av same kjønn kan ikkje gifte seg i kyrkja. Heller ikkje Human-Etisk Forbund har fått rett til å vie par av same kjønn (2006).

Kva om ekteskapet ryk?

Vi får håpe det går bra med ekteskapet til Per og Mona, men sikre kan vi ikkje vere. I statis-tikken på side 60 ser du at skilsmisse er svært vanleg i Noreg. Nesten ein halv million barn under 18 år veks opp i heimar der foreldra ikkje bur saman. Mange er bekymra over dei høge skilsmisse-tala i Noreg, og dei spør seg om grunnane til at det er så vanskeleg for to menneske som ein gong elska kvarandre, å halde saman. Det har vorte peika på at det ofte er tøft for unge fami-liar å etablere seg. Bustadprisane er høge, det er dyrt å ha barn i barnehage eller på skolefri-tidsordning, og ofte må både mann og kone jobbe hardt for å få endane til å møtast. Dessutan har arbeidslivet på mange måtar vorte meir krevjande. Ein må stå på for å lykkast. Til saman kan dette føre til at presset blir for stort, og at ekteskapet ryk.

Kva skjer i ei skilsmisse?Før eit ektepar kan skilje seg, må dei leve minst eitt år som separerte. I denne perioden skal dei bu kvar for seg. For å bli separerte held det at den eine av dei to ønskjer det. I separasjonstida er ein framleis gift, så derfor kan ingen av partane gifte seg på nytt i denne perioden. Poenget med denne separasjonen er at paret skal få høve til å tenkje seg om. Dei kan nemleg når som helst flytte saman att. Kvart år er det om lag 2000 par som faktisk gjer det. Dei ektepara som har barn under 16 år, må møte til mekling før dei kan søkje om separasjon. Den av foreldra som barna bur hos i separasjonstida, får rett til barnebidrag og utvida barnetrygd. Etter eitt år kan paret krevje skilsmisse. Dei treng ikkje vere samde. Det er nok at den eine av dei to ønskjer å få ein slutt på ekteskapet. I heilt spesielle tilfelle kan eit ektepar bli skilt ved dom utan at dei to har vore separerte først. Det kan skje dersom det for eksempel har vore mishandling i ekteskapet, dersom barna har

Mekling vil seie at paret som vil gå til separasjon, møter hos ein offentleg meklingsmann. Den viktigaste oppgåva til meklingsmannen er å sjå til at det er laga gode ordningar for barna i familien.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 59 29-08-2006 14:00:34

60 www.gyldendal.no/underveis60 www.gyldendal.no/underveis

vore utsette for overgrep, eller dersom ein av partane har komme med grove truslar mot den andre.

Barn mellom 0 og 17 år: Kva for nokre vaksne bur dei saman med?

Bur saman med gifte foreldre 643 582

Bur saman med sambuande foreldre 157 969

Bur saman med berre mor 185 367

Bur saman med berre far 31 712

Bur saman med mor og stefar 47 290

Bur saman med far og stemor 6174

FamilievernkontorI mange ekteskap oppstår det problem. Somme vel å løyse dei ved å gå frå kvarandre, andre prøver å finne løysingar i forholdet. I dag finst det mange tilbod om samlivs-kurs som kan hjelpe par til å arbeide med problem som dei har i samlivet. Alle kommunar har òg eit familievernkontor. Dei har knytt til seg fagfolk på ei rekkje område, for eksempel lege, psykolog, sosionom og jurist. Ofte kan òg ein prest bli rådspurd. Dersom foreldra ønskjer det, kan barn vere med på møta med ein terapeut ved familievernkontoret. I nokre tilfelle kan barn òg avtale møte med fagfolka utan at foreldra er til stades.

Ei veke her og ei veke derMange barn kan oppleve skilsmissa som ein lette, andre slit med å godta at foreldra skil seg. Ein gut som hadde opplevd at foreldra flytta frå kvarandre, sa det slik: «Eg har ikkje nokon heim, eg. Eg flyt-tar berre sekken min fram og

Kvart år opplever 16 000 norske barn at foreldra skil seg.

Terapeut tyder behandlar. På eit familievernkontor er terapeuten oftast utdanna psykolog eller sosionom.

53764_samfunn_001-153_4k.indd 60 29-08-2006 14:00:43

Giftarmål og skilsmisser

Giftarmål Skilsmisser

1900 1950 20030

5000

10000

15000

20000

25000

30000

03.25


tilbake mellom mamma og pappa.» Kanskje kan foreldre gløyme at barn òg har ein del rettar midt oppe i den vanskelege situasjonen dei er i. Kjensla av å vere til overs eller bli dregen mellom foreldra er det mange som opplever.

Skilsmissestatistikk

Det var først på slutten av 1800-talet at vi fekk dei første offisielle skilsmissestatistikkane i Noreg. I åra 1886–90 vart det i gjennom-snitt oppheva 30 ekteskap per år. Frå 1900 til 1905 steig talet til 175 årleg, og i 1907 var det 602. Etter den andre verdskrigen auka skils-missetala mykje. For dei som gifta seg i 1955, gjekk det 23 år før 10 prosent av ekteskapa var oppløyste. For dei som gifta seg i 1966, gjekk det berre 8 år.

HoVUDgrUNNar til skilsmisse

Dei vanlegaste årsakene til samlivsbrot i prosent:Snakkar ikkje saman lenger 80Folk veks frå kvarandre 72Kvinnene frigjer seg 68Utruskap 65Har eit dårleg sexliv 51Barna er flytta heimanfrå 33

Det finst få vitskaplege undersøkingar om årsaka til at ekteskap ryk. Tabellen du ser til venstre, er resultatet av ei undersøking blant skilde menneske over 50 år. Han kan fortelje oss noko om årsakene til skilsmisse. For unge par kan nok dårleg råd og dårleg tid òg vere ei viktigare årsak til at ekteskap går i stykke, utan at vi veit dette sikkert.

skilsmisse

I ein skolestil stod dette om skilsmisse:

Når mange familier ender med skilsmisse, er det nok fordi menn og kvinner er det motsatte av hverandre. Hvis det bare var kvinner, var det nok ikke så mange som ble skilt. Helt fra tilbake i tiden har det alltid vært forskjell på kjønnet. Det starter normalt fra man er et lite barn, og det blir som regel verre og verre. Derfor

er det vanskelig å holde sammen nå for tiden. Resultatet er mange enslige barn som bor rundt omkring hos moren sin. Noen barn er også så heldige at de har to fedre, en de bor hos, og så en zoologisk far, som de besøker av og til.

Frå Du er også min sønn, Brutus av niels Vogel

53764_samfunn_001-153_4k.indd 61 29-08-2006 14:00:44


einsam eller einsleg?

I dag blir det snakka og skrive om einsemd som eit aukande pro-blem, også for yngre menneske. Kanskje det har å gjere med må-ten vi har innretta oss på i samfunnet vårt? Generasjonane lever ofte langt frå kvarandre. Barn har mindre kontakt med bestefor-eldra enn før. Naboar er mindre avhengige av hjelp frå kvarandre. Ektepar har kontakt med andre ektepar, men sjeldnare med dei som lever åleine. Samtidig veit vi at mange vaksne menneske i dag vel å bu åleine. Derfor består mange hushald av berre ein voksen person. Svært mange barn bur saman med berre den eine av foreldra i kortare eller lengre tid. Mange vaksne som ønskjer å bu åleine, kan likevel leve på ein måte som ikkje gjer dei einsame. Dei kan knyte nære band til venner og familie, og nokre har òg ein fast kjærast sjølv om dei altså vel å bu kvar for seg.

Edvard Munchs bilete «Livets dans» (1899–1900)

53764_samfunn_001-153_4k.indd 62 29-08-2006 14:00:56

03.29


I 1879 skreiv Ibsen teaterstykket Et dukkehjem. Det vekte stor oppsikt i heile europa og blir framleis spelt på scenar over heile verda. Hovudpersonen i stykket, nora, er gift med ein av dei leiande mennene i byen, banksjef Helmer. Dei har tre barn. Utetter er nora ein «lerkefugl» for mannen sin og ei yndig mor for barna sine. Men så oppdagar Helmer at ho har gjort noko som kan skade æra hans, og da kjem motsetningane mellom ektefellane fram. nora innser at ho berre er ei hjelpelaus og viljelaus dokke i «dukkehjemmet». Stykket endar med at nora forlèt mann og barn. Ho må, som ho seier sjølv, «finne ut hvem som har rett, samfunnet eller jeg». ei slik handling – og ein slik utgang på eit skodespel – var uhøyrd den gongen. I Tyskland ville dei ikkje spele stykket med ein slik slutt. For å hindre at det vart tukla med verket, laga Ibsen sjølv ei endring av slutten der nora kjem tilbake.

iBseN – eiN forsVarar aV kViNNeNe

10 Kva vil arrangert ekteskap seie?

11 Kva er forskjellen på ei kyrkjeleg og ei borgarleg vigsle?

12 Kva er eit familievernkontor, og kva slags oppgåver har det?

13 Kva for nokre reglar gjeld ved separasjon?

1� Kor lenge må ein ha vore separert for å bli skild?

I Amalfi i Italia står dette skiltet. Det fortel at den norske dramatikaren Henrik Ibsen budde der mens han skreiv viktige delar av skodespelet Et dukkehjem. Kva for nokre av orda trur du tyder «dukkehjem»?

HUgsar DU?

53764_samfunn_001-153_4k.indd 63 29-08-2006 14:01:07

… Kort fortalt

Ingen kan heilt forklare kva forelsking er, men mange diktarar har skildra forelsking og kjærleik. I dag gjer ppiller, kondomar og sjølvbestemt abort det lettare å unngå uønskt graviditet. om forelsking er ein god nok grunn til å liggje saman, er eit val kvar enkelt må ta. Mange meiner at kameratane ofte har meir seksuell erfaring enn det dei faktisk har. Det finst både moralreglar og lovreglar om seksuell åtferd. nokre av dei viktigaste lovreglane er at valdtekt og incest (samleie med nær slektning) er straffbart. Prostitusjon, altså å tene pengar på seksuelle tenester, er ikkje forbode, men det er forbode å tene pengar på at andre prostituerer seg, hallikverksemd. ein har plikt til å opplyse partnaren dersom ein har ein kjønnssjukdom, anten personleg eller ved å få ein lege til å gjere det anonymt. Den seksuelle lågalderen i noreg er 16 år. ekteskapsreglane kan variere mykje frå samfunn til samfunn, og dei har forandra seg mykje opp gjennom tidene. I dag finn vi mange slags samlivsformer i noreg. eit ekteskap er ein avtale mellom ei kvinne og ein mann som er regulert gjennom lover. Denne avtalen gjev rettar og plikter i forhold til barn, økonomiske rettar og plikt og rett til å gje og ta imot seksuell tilfredsstilling. Sambuarskap er eit fast forhold der to personar bur saman. Forholdet er ikkje regulert av lover, men sambuarar kan setje opp kontraktar

om for eksempel retten til å bruke leilegheit og arv dersom ein av dei døyr. når sambuarar får barn saman, får mora automatisk foreldreansvaret åleine, men paret kan melde frå til Folkeregisteret om at dei skal ha delt foreldreansvar. Partnarskap er når to personar av same kjønn registrerer forholdet sitt. Denne registreringa inneber det same som ein ekteskapsavtale. Dessutan vel mange vaksne i dag å bu åleine. I Vesten har sjølvvalt ekteskap vore ei sjølvfølgje i meir enn dei siste hundre åra. Skikken med arrangerte ekteskap var vanleg i noreg tidlegare, slik det er i mange asiatiske og afrikanske kulturar i dag. ein kan velje mellom kyrkjeleg og borgarleg vigsle og partnarskap. Aldersgrensa for å inngå ekteskap og partnarskap følgjer myndigalderen (18 år), men foreldra og fylkesmannen kan gje løyve, samtykke, dersom dei som skal gifte seg, er yngre. når eit par flyttar frå kvarandre fordi dei ikkje vil leve som ektefellar, kallar vi det samlivsbrot eller separasjon. eitt år etter separasjonen kan par som ikkje ønskjer å flytte saman att, få skilsmisse.

spørsmål1 Kva er ekteskap?2 Kva er sambuarskap?3 Kva er partnarskap?� Kva er forskjellen på separasjon og

skilsmisse?

53764_samfunn_001-153_4k.indd 64 29-08-2006 14:01:09

65elsker – elsker ikke. Samliv og seksualitet 65elskar – elskar ikkje. Samliv og seksualitet

1 Statistikken på side 60 viser kva for nokre vaksne barn mellom 0 og 17 år bur saman med. Plukk ut så mange opplysningar som mogleg og skriv dei ned! Prøv å formulere deg så presist og rett som du kan, for eksempel: «Dei fleste barn mellom 0 og 17 år bur saman med gifte foreldre.»

2 Tenk deg at du har komme til ein framand by der du ikkje kjenner nokon. Du byrjar å kjenne deg einsam, og det skremmer deg litt. ein kveld bestemmer du deg for at du vil gjere noko sjølv for å bryte med den gryande einsemda. Du legg ein plan. Skriv ned kva ein slik plan kan gå ut på.

3 gjennomsnittsalderen for menn som gifta seg for første gong, var i 2003 32,5 år. For kvinner var gjennomsnittsalderen 29,7 år. Dei som gifta seg i 1985, var respektive 3,4 og 3,3 år yngre. Kva trur du er grunnen til denne forandringa?

� eventyr sluttar ofte med setninga «… og så levde dei lykkeleg alle sine dagar». Kva assosierer du med å «leve lykkeleg»? Kva meiner du er viktig for at ein familie skal kunne trivast? nemn noko du meiner er viktig å gjere, og noko du meiner er viktig å la vere å gjere. Snakk saman i grupper på fire–fem elevar etter at de har tenkt igjennom spørsmåla. Lag ei liste og samanlikn til slutt med dei andre gruppene. Du kan gjerne svare på engelsk eller sidemål!

5 er det viktig at par har vakse opp i same slags miljø og har same interesser og omtrent same utdanning? Skal jenter

Vidare arbeid …

halde på namnet sitt når dei giftar seg? grunngje standpunktet ditt.

6 Studer biletet «Livets dans» av edvard Munch på side 62. Kva fortel biletet deg? Kva trur du fargane på kjolane symboliserer?

7 Undersøk kva nemningane felleseige, sameige og særeige står for.

8 Skriv ned det du meiner er dei viktigaste årsakene til at folk skil seg i dag. gå saman i grupper og samanlikn det de har komme fram til.

Diskuter deretter: – I kva for nokre situasjonar bør partane

gjere mykje for å unngå skilsmisse? Kva slags tiltak har de tru på?

– I kva for nokre situasjonar ser de skilsmisse som den rettaste løysinga? grunngje svaret.

9 Vel ein av tekstane frå dette kapitlet som utgangspunkt for eit rollespel. Målet er å vise ein situasjon i eit samliv som kan føre til diskusjon etterpå.

10 Kva er einsemd? Kan ein vere einsam sjølv om ein er saman med andre menneske? Skriv ned kva du meiner.

11 Studer oversiktene over skilsmisser og samlivsbrot. Skriv ned dei opplysningane som du meiner er dei viktigaste i materialet.

sokratesspørsmål:Kva er kjærleik?• Kva er forskjellen på kjærleik og

seksualdrift?• Har gutar og jenter meir til felles

enn det som skil dei?

1212

53764_samfunn_001-153_4k.indd 65 29-08-2006 14:01:10

53764_samfunn_001-153_4k.indd 66 29-08-2006 14:01:34

samfunns- kunnskap 8–10 - gyldendal |...

Documents