rynek energetyki odnawialnej w polsce - inforg.infor.pl/p/_wspolne/pliki/74000/raport... · na...

Rynek energetyki odnawialnej w PolscePlanowane inwestycje w latach 2009-2011

Patronat merytoryczny: Realizacja badań:

2

Nota prawna

Niniejszy raport powstał w celach informacyjnych, a jego treść nie stanowi w żadnym zakresie porady bądź opinii prawnej. Wydawca oraz autorzy raportu nie ponoszą odpowiedzialności za skutki zastosowania zawartych w nim informacji.

Publikowanie całości bądź części raportu jest dozwolone jedynie za pisemną zgodą wydawcy. Informacje zawarte w raporcie można pobierać, wyświetlać oraz drukować wyłącznie do niekomercyjnego użytku prywatnego.

® 2009 Rachelski i Wspólnicy Kancelaria Prawnicza Spółka Komandytowa

3

Spis treści

Wstęp

Polski rynek energetyki odnawialnej na tle innych krajów Europy

Planowane inwestycje w energię odnawialną w latach 2009-2011

Prawne regulacje rozwoju rynku energetyki odnawialnej w Polsce

Podsumowanie

Zespół prawa energetycznego

O Firmie

Podziękowania

4

7

13

20

25

29

30

32

Wstęp

Zwykło się mówić, że optymiści widzą szklankę do połowy pełną, natomiast pesymiści przyglądając się temu samemu naczyniu, twierdzą, że jest ono do połowy puste. Nie jest chyba zbytnim optymizmem stwier-dzenie, że światowy kryzys gospodarczy otwiera niespo-tykane do tej pory możliwości rozwoju nowoczesnej energetyki. Nowy prezydent Sta- nów Zjednoczonych stawia na energetykę odnawialną, jako jeden ze sposobów radze-nia sobie z kryzysem. Barack Obama wielokrotnie powtarzał, że rozwój gospodarczy musi iść w parze z ekologią. Według jego deklaracji, za 20 lat USA mają być najbardziej ekologiczną potęgą na świecie. W przyjętym przez Kongres Stanów Zjedno- czonych pakiecie stymula-cyjnym, na rozwój zielonej energetyki przeznaczono 112,3 mld dolarów. Dodatkowo rządy stanowe i lokalne mają otrzymać wkrótce około 300 mln dolarów na rozbudowę ekologicznego transportu publicznego. Two-rzony z rozmachem przemysł czystej energii ma zapewnić w ciągu 20 lat pracę dla pół miliona Amerykanów. Działania zainicjowane w USA będą bez wątpienia dodatkowym impul-sem do jeszcze szybszego niż dotychczas wdrażania nowej polityki energetycznej w Euro- pie, a więc również w Polsce.

Należy jednak podkreślić, że Unia Europejska już dziś przeznacza pokaźne środki na rozwój zielonej energetyki. Łączna pula na te cele określona w „Europejskim Planie Napra- wy Gospodarczej” (plus środki przeznaczone bezpośrednio na energetykę wiatrową typu off shore i CCS, ulgi w podatku VAT oraz odrębne środki każde- go z krajów członkowskich) wynosi około 170 mld Euro. Nakłady te są niezbędne, by spełnić chociażby wymaga-nia określone w pakiecie dyrektyw klimatyczno-energetycznych „3x20” zatwier-dzonych w marcu 2008 roku. Dokument ten zaostrzył w znaczący sposób przepisy ekologiczne Unii Europej-skiej dotyczące działalności przemysłu energetycznego w krajach członkowskich.

Na powyższym tle polski rządowy plan antykryzysowy „Plan stabilności i rozwoju - wzmocnienie gospodarki Pol-ski wobec światowego kryzysu finansowego” rysuje się dość„blado”. W dokumencie nie zostały wyszczególnione żadne dodatkowe środki na zielone inwestycje. Co prawda 3 z 30 przewidzianych działań doty- czą inwestycji OZE, efektywno- ści energetycznej i promocji ekologicznych samochodów, ale środki na te cele są na tyle

niesprecyzowane, że w za-sadzie można powiedzieć, że na zielone inwestycje, ponad to, co i tak było wcześniej zaplanowane, przeznaczyliśmy całe 0 % pakietu1.

Brak silnie położonego akcentu na zielone inwesty-cje w „Planie stabilności i ro-zwoju” dziwi tym bardziej, że chyba wszyscy zgadzamy się, że produkcja i wykorzysty-wanie energii odnawialnej jest dla polskiej gospodarki nie tyle kwestią wyboru, ale koniecznością. Z jednej stro-ny jesteśmy zobowiązani do uczestnictwa w ogólnoświato-wych działaniach mających na celu ochronę klimatu, z drugiej – musimy zabezpieczyć się przed kryzysem energetycznym, który może pojawić się wraz ze wzrostem zapotrzebowania na energię (naturalny proces związany z wychodzeniem z kryzysu ekonomicznego). Rozwijanie sektora odnawial-nych źródeł energii wpisuje się w strategię zrównoważonego rozwoju państwa, która ma na celu zapewnienie bezpie-czeństwa energetycznego, dy-wersyfikację dostaw energii, poprawę jakości środowiska oraz wsparcie społeczności lo-kalnych2.

Według zapewnień polskiego rządu, wykorzystanie energii

5

Wstęp

1 Grzegorz Wiśniewski „Prezenty z Ameryki na Dzień Ziemi: farmy wiatrowe off shore i zielone miejsca pracy”, www.odnawialny.blogspot.com (25.05.2009)2 “Strategia zrównoważonego rozwoju Polski do roku 2025”, www.nape.pl (04.05.2009)

ze źródeł odnawialnych w na-szym kraju ma rosnąć zdecy-dowanie szybciej niż wykorzystanie innych rodzajów energii. W „Polityce energetycznej Polski do roku 2030” pla-ny wykorzystania odnawialnych zasobów energii zostały wska- zane, jako działania prio- rytetowe. „Rozwój energety-ki odnawialnej ma istotne znaczenie dla realizacji pod-stawowych celów polityki energetycznej. Zwiększenie wykorzystania tych źródeł nie-sie za sobą większy stopień uniezależnienia się od dostaw energii z importu. Ener-getyka odnawialna (…) poz-wala na podniesienie loka- lnego bezpieczeństwa ener-getycznego oraz zmniejszenie strat przesyłowych. Wytwa- rzanie energii ze źródeł odnawialnych cechuje się niewielką lub zerową emisją zanieczyszczeń, co zapewnia pozytywne efekty ekologiczne. Rozwój energetyki odnawial-nej przyczynia się również do rozwoju słabiej rozwiniętych regionów, bogatych w za-soby energii odnawialnej.”3

Celem strategicznym polityki państwa jest wzrost udziału OZE w finalnym zużyciu energii do poziomu 15 % w 2020 roku oraz do 20 % w 2030 roku.

Realizacja tych planów może okazać się nie lada wyzwaniem, jeśli nie będziemy podejmować zdecydowanych działań mających na celu promocję

inwestycji w OZE. Polska gos-podarka energetyczna wciąż jeszcze opiera się w znacz-nym stopniu na pozyskiwaniu energii z węgla, wykorzystując przy tym często przestarzałe i nieprzyjazne środowisku tech-nologie. Podstawą nowego syste-mu powinny być lokalne zasoby odnawialne oraz intensyfikacja wykorzystania istniejących już w energetyce systemów tech-nicznych (w szczególności sieci przesyłowych).

Szukając odpowiedzi na pyta-nie: „Na jakim obecnie etapie znajduje się energetyka odnawialna w Polsce, oraz jakie ma przed sobą perspektywy roz-woju?”, postanowiliśmy odwo- łać się do wiedzy i doświadcze- nia tych, którzy z tą gałęzią gospodarki wiążą swoją przy- szłość. Pole naszych dociekań ograniczyliśmy do trzech sek-torów: energetyki wiatrowej, pozyskiwania energii z bioga- zów i biomasy. Przedsiębiorców biorących udział w badaniu, poprosiliśmy o udzielenie na-stępujących informacji:

• Jakie inwestycje planują na najbliższe lata (2009-2011)?;

• Jakie środki zamierzają przeznaczyć na ich realizację?;

• Jakie są ich zdaniem naj-ważniejsze bariery i ryzyka rozwoju energetyki odnawial-nej w Polsce?

Metodologia badań

Badanie ankietowe „Planowane inwestycje w energię odnawia- lną w latach 2009-2011” zostało przeprowadzone przez Cen-trum Badania Opinii Społecznej, na zlecenie Kancelarii Prawni- czej Rachelski i Wspólnicy, w kwietniu 2009 roku, na pró-bie 77 firm. Próba miała cha-rakter celowy, co oznacza, że nie reprezentowała w staty-stycznym sensie całego sektora energetyki w naszym kraju. Respondenci zostali rekru-towani tak, aby zapewnić uczestnictwo w bada-niu firmom, które zostały uznane za ważne ze względu na cel badania. Realizacja badania odbyła się meto-dą wywiadu telefoniczne- go – CATI (Computer Assis- ted Telphone Intrviewing).

Ilościowe dane, zebrane przez CBOS w badaniu ankie- towym, zostały uzupełnione w raporcie informacjami uzy- skanymi w trakcie pięciu indywidualnych wywiadów, przeprowadzonych z eksperta- mi i przedstawicielami bran- ży energetyki odnawialnej w Polsce.

Wsparcia merytorycznego przy realizacji projektu udzielił Kancelarii Instytut Energetyki Odnawialnej EC BREC.

6

Wstęp

3„Polityka energetyczna Polski do 2030 roku”, Ministerstwo Gospodarki, projekt z dnia 05-03-2009, wersja nr 4

Polski rynek energetyki odnawialnejna tle innych krajów Europy

W fachowym piśmiennictwie pojawiają się różne definicje energii odnawialnej. Ich pod-stawowe elementy składowe są w większości zgodne: „ener-gia odnawialna jest to ener-gia uzyskiwana z naturalnych, powtarzających się procesów przyrodniczych; występujące formy energii odnawialnej wywodzą się bezpośrednio lub pośrednio z promieniowania słonecznego lub ciepła gene-rowanego głęboko w Ziemi”.Do odnawialnych źródeł ener-gii zalicza się energię promie-niowania słonecznego, wody, zasobów geotermalnych, wia-tru, biomasy (stałej i w stanie ciekłym) oraz biogazu. Niniejszy raport skupia się głównie na os-tatnich z trzech wymienionych.

Odnawialne źródła energii stanowią alternatywę trady-cyjnych, nieodnawialnych nośników energii. Ich zasoby

są praktycznie niewyczerpy- walne. Ponadto pozyskiwanie energii z OZE jest bardziej przy-jazne środowisku naturalnemu i pozwala ograniczyć emisję szkodliwych substancji, zwła-szcza gazów cieplarnianych.

Pod koniec 2008 roku łączna moc zainstalowana w ener-getyce odnawialnej w Unii Europejskiej wynosiła 64 949 MW, czyli o 15 % więcej niż w roku 2007. Największy wz-rost zainstalowanej mocy w stosunku do wszystkich innych technologii wytwarzania energii odnotowała energia wia-trowa – aż 43 % całej nowo zainstalowanej mocy (8 484 MW). Następnymi w kolejności wykorzystywanymi źródłami energii były: gaz - 6 932 MW (35 %), ropa naftowa - 2 495 MW (13 %), węgiel - 762 MW (4 %) oraz elektrownie wodne - 473 MW (2 %)4.

W starych krajach Unii istnieje duża dywersyfikacja źródeł wyt-warzania i segmentacja rynku energii elektrycznej. Nawet Niemcy posiadające bo-gate złoża węgla, pozyskują niespełna 50 % energii elek-trycznej z elektrowni cieplnych (48,03 % w 2006 r.). U naszego zachodniego sąsiada systema-tycznie wzrasta ilość energii elektrycznej wytwa-rzanej w elektrowniach olejo- wych, gazowych i niekonwen-cjonalnych. Udział elektrowni gazowych i niekonwencjo-nalnych znacząco wzrósł w ostatnich latach również w Hiszpanii. W latach 2003-2006 ilość energii wytwarzanej w elektrowniach niekonwen-cjonalnych w Wielkiej Bryta-nii wzrosła ponad dwukrot-nie. Mimo że oficjalne dane pochodzą sprzed blisko 3 lat, stanowią doskonałą ilustrację europejskich trendów5.


8

4 Wind now leads EU power sector, EWEA, www.ewea.org (18.05.2009)5 „Energy Balances of OECD Countries” IEA Statistics, 20086 „Gospodarka paliwowo-energetyczna w latach 2006,2007”, GUS, Warszawa 2008

Tabela 1. Zużycie energii pierwotnej (ogółem) i odnawialnej dla UE (25) i Polski [Mtoe]6

2001 2002 2003 2004 2005 2006

Zużycie energii pierwotnej ogółem w UE 1688,9 1679,9 1739,4 1774,0 1776,0 1767,5

w Polsce 91,7 90,4 94,1 92,8 93,9 99,3

Zużycie energii ze źródeł odnawialnych w UE 97,8 95,9 103,0 110,6 114,5 123,2

w Polsce 4,1 4,1 4,1 4,3 4,5 5,0

Udział energii ze źródeł odnawialnych w zużyciu energii pierwotnej ogółem w UE

5,8 5,7 5,9 6,2 6,4 7,0

w Polsce 4,5 4,5 4,4 4,6 4,8 5,0

9

W latach 2001 – 2006 udział energii ze źródeł odnawialnych w zużyciu energii pierwotnej ogółem w krajach Unii Euro-

gospodarki od importu gazu (w ponad 70 %) i ropy naftowej (w ponad 95 %).” 7

Biomasa otwiera przed Polską realną możliwość, aby wywiązać się z międzynaro- dowych porozumień doty-


Tabela 2. Zużycie energii pierwotnej w Polsce w latach 2003-20078

2003 2004 2005 2006 2007

PJ % PJ % PJ % PJ % PJ %

Energia pierwotna 3939,8 100 3937,8 100 3927,1 100 4166,6 100 4137,1 100

Węgiel kamienny 2056,7 52,20 1932,2 49,07 1865,0 47,49 2002,5 48,06 1996,9 48,27

Węgiel brunatny 516,9 13,12 518,9 13,18 538,5 13,71 530,7 12,74 506,5 12,24

Ropa naftowa 742,0 18,83 770,1 19,56 771,8 19,65 851,7 20,44 854,7 20,66

Gaz ziemny 509,4 12,93 521,6 13,25 545,5 13,89 551,4 13,23 552,2 13,35

Pozostałe 114,8 2,91 195,0 4,95 206,3 5,25 230,3 5,53 226,8 5,48

pejskiej wzrósł o 1,2 % (z poziomu 5,8 do 7 %). W tym samym czasie, ten sam wska-źnik w Polsce zmienił się jedynie o 0,5 % (z 4,5 do 5 %) [Tabela 1].

W Polsce, pomimo wzrostu wykorzystywania odnawianych źródeł energii oraz planów uruchomienia po roku 2020 pierwszych elektrowni jądro-wych, głównym filarem gos-podarki energetycznej jeszcze przez najbliższe dziesięciolecia pozostanie węgiel. To właśnie zasoby tego surowca „będą pełnić rolę ważnego sta-bilizatora bezpieczeństwa energetycznego kraju, co ma szczególne znaczenie wo-bec uzależnienia polskiej

Przyglądając się strukturze zużycia energii pierwotnej w Polsce, w latach 2003-2007, widać wyraźny procentowy wzrost udziału „pozostałych” nośników energii (z 2,91 % do 5,48 %) [Tabela 2]. To wła- śnie do tej kategorii za-szeregowane zostały źródła energii odnawialnej. Wz-rost związany jest głównie z rosnącym zużyciem bio-masy (i odpadów wysypisko-wych) na cele grzewcze. Bio-masa zajmuje ważną pozycję wśród wykorzystywanych w Polsce odnawialnych źródeł energii. Wykorzystywanie bio-masy jest szansą nie tylko dla polskiego ciepłownictwa, ale również rolnictwa (pozwala tworzyć nowe miejsca pracy).

7„Polityka energetyczna Polski do 2030 roku”8„Gospodarka paliwowo-energetyczna w latach 2006,2007”, GUS, Warszawa 20089„Energia ze źródeł odnawialnych w 2007 roku, GUS, Warszawa 2008

czących udziału energii odna-wialnej w całkowitym zużyciu energii oraz redukcji emisji gazów cieplarnianych.

W 2007 r. energia biomasy stałej stanowiła 91,3 % całej energii pozyskiwanej ze źródeł odnawialnych. Kolejnymi, pod względem udziału w OZE, były: energia wodna (4,1 % udziału w pozyskaniu ener-gii z OZE), biopaliwa ciekłe (2,2 %), biogazy (1,3 %), energia wiatru (0,9 %) i energia geotermalna (0,2 %). Odnotowano również niewiel-kie ilości energii pozyskanej z biodegradowalnych odpadów komunalnych (0,017 %) i ener-gii promieniowania słonecznego uzyskiwanej z kolektorów sło-necznych (0,007 %).9


10

W ostatnich latach w Polsce energetyka odnawialna roz-wijała się z dwóch zasadni-czych powodów: konieczności sprostania dyrektywom UE wyznaczającym cele udziału zielonej energii elektrycznej i biopaliw na 2010 r. oraz sys-tematycznemu wzrostowi cen konwencjonalnych nośników energii, co wpłynęło m.in. na rozwój produkcji zielonego ciepła z biomasy i z kolek-torów słonecznych. Dotych- czas działania kolejnych rządów skupiały się w zasadzie tylko na implementacji dyrek-tyw UE. Ale warto tu zwrócić uwagę, że energetyka odna-wialna rozwija się w Polsce z dużym poparciem społecznym.Większość Polaków zdecy-dowanie pozytywnie ocenia inicjatywy zmierzające do wzrostu wykorzystywania OZE. Działania na tym polu są postrzegane, jako jedna z najskuteczniejszych metod wpływających na ochronę kli-matu [Wykres 1].

Na wysoki poziom akceptacji mają też wpływ coraz większe obawy związane z ewentual-nym kryzysem energetycznym i jego skutkami [Wykres 2]. W 2008 roku odsetek osób deklarujących obawę o niekorzystny rozwój sytuacji w sektorze energetycznym był prawie 2 razy większy niż w roku 2006. Dwie piąte dorosłych Polaków bardzo obawiało się, że deficyt i wysokie ceny energii zakłócą równowagę świa-towej gospodarki. Tyle samo

Wykres 1. Wpływ korzystania z energii odnawialnej na klimat

Czy, Pana(i) zdaniem, korzystanie z energii uzyskanej ze źródeł alternatywnych (słońce, woda, wiatr) chroni klimat przed zmia-nami?10

57,7% Zdecydowanie tak

34,0% Raczej tak

3,5% Raczej nie

0,6% Zdecydowanie nie

8,7% Trudno powiedzieć

Wykres 2. Obawy Polaków przed potencjalnymi skutkami kry-zysu energetycznego

Czy obawia się Pan(i), że brak energii i jej wysokie ceny zakłócą równowagę światowej gospodarki?11

39% Zdecydowanie tak

20% Zdecydowanie tak

39% Raczej tak

43% Raczej tak

11% Raczej nie

21% Raczej nie

3% Zdecydowanie nie

7% Zdecydowanie nie

8% Trudno powiedzieć

9% Trudno powiedzieć

10 „Polacy o klimacie: co wiedzą, co robią?” CBOS, luty/marzec 200911 „O problemach energetyki” CBOS, lipiec 2008

VI . 2006

VII . 2008


11

12 „O problemach energetyki” CBOS, lipiec 2008

Wykres 3. Proszę powiedzieć, czy popiera Pan(i), czy też nie, następujące działania12:

Stworzenie zachęt podatkowych dla rozwoju alternatywnych źródeł energii, np. energii słonecznej i energii pochodzącej z wiatru

Wymaganie, aby producenci ograniczyli zużycie paliwa przez samochody, nawet jeśli miałoby to zwiększyć ich cenę

Podniesienie podatków na energię, aby zachęcić użytkowników do oszczędzania

Popieram Jestem przeciw Trudno powiedzieć

VI . 2006

VII . 2008

85%

84%

7%

6%

8%

10%

48%

54%

33%

28%

19%

18%

VI . 2006

VII . 2008

VI . 2006

VII . 2008

7%

12%

87%

80%

5%

8%

deklarowało, że boi się tego w średnim stopniu. Niewiel-ki niepokój odczuwało 11 %, a tylko nieliczni nie mieli obaw.

Strach przed kryzysem prze-kłada się na akceptację roz-wiązań, które mogą prowadzić do jego powstrzymania: ograniczenia zużycia energii oraz wykorzystywania alternatywnych źródeł. Polacy znacznie łatwiej akceptują te sposoby ograniczenia kon-sumpcji energii, które nie wiążą się ze wzrostem kosztów ich codziennego życia [Wykres 3].

Polacy zachęcając rząd do określonych działań pro-

ekologicznych wykazują zro-zumienie dla konieczno- ści racjonalnego wykorzystywania energii oraz przestawie-nia się na alternatywne źródła jego pozyskiwania, co wpisu-je Polskę w ogólnoświatowe trendy. W starych krajach Unii jest coraz więcej indywidual-nych gospodarstw, które samo-dzielnie i aktywnie produkują cześć potrzebnej im ener-gii (jako tzw. „prosumenci”), a dzięki nowoczesnym liczni-kom kontrolują również jej zużycie i związane z tym ko-szty. Rozpowszechnienie takich postaw także w Polsce wydaje się niezwykle ważne, ponieważ około 60 % energii zużywane

12

jest przez indywidualnych od-biorców. Poszanowanie energii wykorzystywanej na „domowy użytek” może mieć w Polskich realiach zbawien-ny wpływ dla przeciążonych i niedoinwestowanych linii przesyłowych. Z takiej właśnie perspektywy ekologizacji i decentralizacji systemów energetycznych oraz zbliżenia mocy wytwórczych do od-biorców warto popatrzeć na społeczną akceptację inwestycji w energetykę odnawialną, prowadzonych zarówno przez nowych i niezależnych produ-centów energii jak i tych korpo-racyjnych.


Informacje w tym rozdzialeto w większości wyniki badania ankietowego „Pla-nowane inwestycje w energię odnawialną w latach 2009-2011” przeprowadzonego przez CBOS, na zlecenie Kancela- rii Rachelski i Wspólnicy.

wiatrowa. Działania w tym sektorze zadeklarowało aż 89,5 % ankietowanych [Wykres 5]. Wyniki te nie zaskakują, wpisują się bowiem w dotychczasowe trendy. Na całym świecie, a w szczególności w UE, ener-

Piotr KoczorowskiCzłonek Zarządu Enea S.A.

Jak ocenia Pan obecną sytuację polskiego rynku energii odnawia-lnej oraz jego perspektywy na najbliższe lata?

Jeśli porównamy rynek energii odnawialnej w Polsce i w Niemczech, które są uznawa-ne za europejskiego lidera w tej dziedzinie, to różnica jest bardzo duża. Wciąż dysponu-jemy niewielkimi mocami opar-tymi o OZE, a dominacja węgla w udziale produkowanej energii jest przytłaczająca. Przykładowo w Niemczech sektor OZE generuje pokaźne dochody i tysiące miejsc pracy. W Polsce wciąż jesteśmy na początku tej drogi, ale widać już liczne zmia-ny we właściwym kierunku.Perspektywy dla sektora OZE są obiecujące, jednak jest jeszcze wiele do zrobienia, by osiągnąć procentowy udział w wolu-menie produkowanej energii na poziomie zakładanych 7,5 % w 2010 r. i 15 % w 2020 r. Przy- rost mocy w źródłach odnawialnych jest raczej umiar- kowany, jednak plany inwestycyjne największych polskich spółek energetycznych, jak i zagranicznych konsorcjów, są ambitne. Dotyczą one w dużej mierze budowy farm wiatro-wych. Planowany jest również wzrost udziału w rynku OZE energii produkowanej w oparciu o kogenerację i spalanie biomasy.

14


Wykres 4. Planowane inwestycje

Czy Pana(i) firma zamierza w ciągu najbliższych 3 lat (czyli 2009 – 2011) zainwestować w jakiś sektor energetyki odnawialnej?

Tak79,2%

Nie16,6%

Firma zajmuje się sprzedażą

urządzeńdo energetyki odnawialnej,

produkowanej za granicą

4,2%

Perspektywy rozwoju rynku OZE w Polsce wyglądają bardzo optymistycznie. Blisko 80 % firm biorących udział w badaniu, zadeklarowało, że w ciągu najbliższych trzech lat zamierza zainwestować w chociażby jeden z sektorów energetyki odnawialnej [Wyk- res 4].

Wśród przyszłych inwestorów największym zainteresowa-niem cieszy się energetyka

gia wiatrowa jest najszybciej rozwijającym się źródłem energii odnawialnej. W ocenie nie-których analityków, dynami-ka tego zjawiska przypomina rewolucję, która dokonała się w komputeryzacji kilkanaście lat temu.

Opublikowany na początku 2009 roku raport EWEA13 wska-zuje, że w 2008 roku, po raz pierwszy w Europie, wiodącą technologią energetyczną by-

13 Wind now leads EU power sector, EWEA, http://www.ewea.org (18.05.2009)

Krzysztof PrasałekWiceprezes EPA Spółka z o.o. oraz Polskiego Stowarzyszenia

Energetyki Wiatrowej

Jak Ocenia Pan kondycję polskiego sektora energetyki wiatrowej? Dochodzą do nas informacje, że chętnych do budowy farm wiatrowych jest ogromnie dużo. Dzisiaj ten biznes jest na pew-no opłacalny, a stopy zwrotu zachęcają inwestorów. Mówi się o 10, 20, a nawet 50 tysiącach megawatów. Te liczby są oczy-wiście nierealne, ale sądzę, że takich realnych projektów w Polsce mamy gdzieś między 5 a 10 tysięcy megawatów, czyli mniej więcej tyle, ile potrzebu-jemy do wypełnienia obowiązku produkcji energii elektrycznej z OZE na poziomie 15%. Polskie Stowarzyszenie Energetyki Wia-trowej szacuje, że potrzebujemy około 14-15 tysięcy megawatów, żeby ten wymóg produkcji ener-gii odnawialnej spełnić. Gdyby nie było w Polsce innych źródeł energii odnawialnej, energetyka wiatrowa mogłaby sama sobie z tym poradzić. Ale ponieważ są inne źródła, energetyka wiatrowa wypełni połowę, może dwie trzecie… Sądzę, że jak w innych krajach, energetyka wiatrowa będzie technologią dominującą, w każdym ra-zie przez najbliższe kilka lat, póki nie wejdą nowe technologie słoneczne czy wodorowe.

15


ła energetyka wiatrowa. Wśród zainstalowanych w ubie- głym roku w Unii Euro- pejskiej 19 651 MW nowej mocy, aż 43 % pochodziło właśnie z energetyki wiatrowej.

Pod koniec 2008 roku łączna moc turbin wiatrowych zain-stalowanych w Unii Euro-pejskiej wynosiła 64 949 MW, czyli o 15 % więcej niż w 2007 roku. W sektorze, w którym zainwestowano 11 mld euro, było zatrudnionych 160 tys. pracowników. 14

W Polsce przyrost mocy zain-stalowanej od 2007 do końca 2008 roku wynosił ok. 70 %, z 276 MW do ponad 451 MW, w 227 koncesjonowanych przez Prezesa URE źródłach15.

Respondenci biorący udział w badaniu najczęściej deklaro- wali, że są zaintereso-wani budową w najbliższej przyszłości farm wiatrowych (średnia moc 360 MW). W przypadku sektora biomasy, najczęściej deklarowane in-westycje to budowa ciepłowni bądź elektrociepłowni (średnia moc 5 MW). Firmy zaintere-sowane prowadzeniem inwe-stycji związanych z biogazem, najchętniej podejmą się bu-dowy biogazowi (średnia moc 7 MW) bądź nabędą projekt/udziały od dewelopera. Dla porównania warto dodać, że Prezes URE (op. cit) na projek-towane instalacje OZE wydał do końca 2008 roku promesy koncesyjne na 8 biogazowni o średniej mocy 1 MW, 3 ele-

14 Wind now leads EU power sector, EWEA, http://www.ewea.org (18.05.2009)15 Biuletyn Prezesa Urzędu Energetyki nr 3 (69) 2009

Wykres 5. Segmentacja planowanych inwestycji

W jaki sektor energetyki odnawialnej Pana(i) firma zamierza zainwestować?

89,5%

Energetyka wiatrowa Biomasa

21,1%

Biogaz

21,1%

16

ktrownie na biomasę o średniej mocy ok. 4 MW i 51 farm wia-trowych o średniej mocy 31 MW.

Jako miejsce na realizację planowanej inwestycji, nasi respondenci wskazywali najczęściej północną części

Polski (województwo pomor-skie, zachodniopomorskie, kujawsko-pomorskie i war-mińsko-mazurskie). Są to za-zwyczaj regiony o najbardziej sprzyjających warunkach dla pozyskiwania energii wiatrowej [Wykres 6].


dr Zbigniew KaraczunPracownik Katedry Ochrony Środowiska SGGW,

Kierownik specjalizacji Technologie zrównoważonego rozwoju

Jaki ocenia Pan potencjał ener-getyczny Polski? W Polsce największy potencjał jest ciągle związany z paliwami węglowymi. To one będą stanowić w najbliższych latach główne źródło energii w naszym kraju. Jednak z uwagi na konieczność podejmowania działań, mających na celu ochronę klimatu, trzeba będzie zmniejszać nasze uzależnienie nie tylko od węgla, ale również gazu ziemnego i ropy naftowej. Potencjał techniczny odnawial-nych źródeł energii jest szacowa-ny na około 46 % ogólnych po- trzeb energetycznych naszego kraju, czyli jest dosyć istotny. Obecnie wykorzystujemy tylko niewielką jego część. Największy potencjał wśród odnawialnych źródeł energii ma biomasa, zarówno stała, jak i biogaz, który może być pozyskiwany również z odpadów. Inne źródła, takie jak wiatr, energia wodna, czy słoneczna, zwłaszcza na dzisiej-szym etapie wykorzystania, mają znacząco mniejszy potencjał. Bardzo liczę, że w najbliższym czasie zaczną się rozwijać biogazownie rolnicze, wyko-rzystujące przede wszystkim odpady rolnicze. Są to takie in-westycje, które mogą być roz-wijane na dużą skalę w Polsce. Dobrym przykładem są dla nas Niemcy, w których istnieje ponad 3000 takich lokalnych instalacji. Mamy miejsca kon-

42,1%

47,4%

36,8%

31,6%

26,3%

26,3%

15,8%

15,8%

15,8%

10,5%

10,5%

10,5%

10,5%

10,5%

10,5%

5,3%

5,3%

Pomorskie

Wielkopols kie

Zachodniopo morskie

mazurskieKujawsko-pomorskie

Lubuskie

Mazowieckie

Lubels kie

Podkarpackie

Podlas kie

Opolskie

Wykres 6. Lokalizacja planowanych inwestycji

W jakim województwie Pana(i) firma zamierza zainwestować?

centracji produkcji zwierzęcej, gdzie powstają odpady, które mogą być wykorzystywane dla produkcji biogazu, istnieje też możliwość wykorzystania w tym celu produkcji roślinnej. Jestem przekonany, że biogazow-nie będą w Polsce już wkrótce ważnym źródłem energii dla terenów wiejskich. wykorzysta-nia w tym celu produkcji roślinnej. Jestem przekonany, że biogazownie będą w Polsce już wkrótce ważnym źródłem energii dla terenów wiejskich.

***Wskaźniki udziału energii odnawialnej w ogólnym bilansie energetycznym Polski wyzna-czone na lata 2010 i 2015 są jak najbardziej realne i muszą być osiągnięte. Warto powiedzieć, że próg na 2010 rok (7,5 % udział tych źródeł w produkcji energii) wynika z naszej krajowej poli-tyki. Natomiast poprzeczkę na rok 2020 – 15% udział energii z OZE w finalnym zużyciu energii - mamy wyznaczoną zarówno kra-jowo, jak i przez Pakiet klimaty-czno-energetyczny UE. Myślę, że jest to spokojnie do osiągnięcia. Możemy to zrobić, mamy zasoby, mamy możliwości. Pozostaje tyl-ko wola polityczna, żeby rozwijać tego typu energetykę. Niestety z tym jest gorzej, nadal istnieją bariery polityczne i mentalności utrudniające rozwój OZE. Na szczęście dostrzegam, że pry-watni inwestorzy nie oglądają się już na państwo wybierając tego typu rozwiązania. Energety-ka wiatrowa, wodna, słoneczna czy oparta na wykorzystaniu biomasy może być i jest rozwi-jana bez wsparcia publicznego i okazuje się, że jest opłacalna.

17

uzyskane od pozostałych firm były niezwykle zróżnicowane. Średnia wartość planowanych inwestycji wynosi 570 mln zł.

Planowane źródła finanso-wania inwestycji są zazwyczaj mieszane, z przewagą kapitału własnego [Wykres 7].

Dynamiczny rozwój sektora odnawialnych źródeł energii w Polsce zależy w dużym stopniu od możliwości dostępu inwestorów do kapi- tału. Projekty związane z energetyką odnawialną mogą być współfinansowane

branżą energetyki odnawialnej mogą liczyć na pomoc ze stro-ny Unii Europejskiej. Wsparcie dla tego typu przedsięwzięć zostało uwzględnione w ra-mach Programów Operacyjnych na lata 2007-2013. Duże projekty o wartości powyżej 20 mln zł mogą ubiegać się o dofinan-sowanie w ramach Programu Infrastruktura i Środowisko, projekty wymagające wyko-rzystania nowoczesnych tech-nologii wspiera Program In-nowacyjna Gospodarka. Ist-nieje też możliwość pozy-skania środków z Programu

Stosunkowo duży odsetek re-spondentów nie chciało, bądź nie było w stanie oszacować środków finansowych, które zamierzają przeznaczyć na pla-nowane inwestycje. Informacje

ze środków publicznych lub z udziałem prywa- tnych instytucji finansowych.

Inwestorzy zainteresowani


Wykres 7. Finansowanie planowanych inwestycji

Z jakich źródeł będzie finansowana ta inwestycja? Czy będzie onafinansowana z:

78,9%

Kapitałówwłasnych

Kredytubankowego

Środkówunijnych

73,7%

47,4%

18

Rozwoju Obszarów Wiejskich. Ogólnie energetyka odnawialna w Polsce liczyć może na wsparcie do końca 2013 roku środkami rządu 1 mld Euro.

Pomimo zapewnień polskiego rządu, że energia odnawia-lna powinna i jest traktowana priorytetowo, rozwój branży napotyka wciąż przeszkody. Przedsiębiorcy, którzy inwe-stują bądź planują inwestycje w naszym kraju, skarżą się na liczne bariery. Najpoważniejsze z nich to, zdaniem respon-dentów, bariery administra-cyjne, bariery związane z pla-nowaniem przestrzennym oraz przyłączeniem do sieci [Wykres 8].

Bariery prawne wynikają z braku stosownych unormo-wań, określających jedno-

znacznie program i politykę w zakresie wykorzystania odnawialnych źródeł energii. Bariery tego typu zostały sze-rzej omówione w następnym rozdziale. Bariery związane z planowaniem przestrzen-nym i oddziaływaniem na środowisko związane są z brakiem odpowiednich pro-cedur wypracowanych przez niektóre instytucje zajmujące się ochroną środowiska, zagadnieniami architektury i budownictwa. Brak jedno-znacznych przepisów prawnych i norm związanych z lokalizacją inwestycji w OZE powoduje dość dowolną interpretację zasad sporządzania planów, ich opiniowania i wymaganej ilości ekspertyz wpływu na środowisko naturalne i kul-turowe.


Wykres 8. Czynniki utrudniające inwestycje

Bariery i ryzyka w największym stopniu utrudniające rozwójenergetyki odnawialnej

Robert TrzaskowskiDyrektor GeneralnyGestamp Eolica

Polska

Jak ocenia Pan możliwości pozyskiwanie środków na finansowanie inwestycji w OZE? Kryzys zdecydowanie ma wpływ na inwestycje. Niemniej jednak banki nadal chętnie pożyczają pieniądze na projekty OZE. Co więcej, w tym roku mamy do-datkowe możliwości pozyska-nia środków z programów UE. Zauważyliśmy, że wiele projek-tów w Polsce i na świecie ma problemy z finansowaniem i w efekcie ich budowa opóźnia się, jednakże są to głównie mniej efektywne projekty, które w czasie hossy miały większe szanse na realizację, a dziś stoją pod znakiem zapytania. Wymaga-nia banków wzrosły, jednak do-bre projekty w dalszym ciągu można finansować. Szkoda, że w Polsce nadal jest ich mało.

Pan Piotr KoczorowskiCzłonek Zarządu Enea S.A.

Jak przedstawiają się realne możliwości pozyskiwania środków na inwestycje w energetykę odnawialną? Dotychczas możliwości uzys-kania dofinansowania były ograniczone. Obecnie inwestorzy mają dostęp do ważnych instru-mentów wsparcia. Wymienić tu należy przede wszystkim możliwości dofinansowania w ramach PO IiŚ oraz możliwość

Bariery administracyjne

Przyłączanie do sieci

Związane z planowaniem przestrzen-nym i oddziaywaniem na środowiako

Niestabilny kurs Pln/Euro

Dostęp do kredytów

Ograniczona wielkość dostępnychodnawialnych zasobów energii

Dostęp do technologii 4,2%

8,3%

25,0%

33,3%

66,7%

70,8%

70,8%

19

Brak jest również wypraco-wanych metod unikania kon-fliktów z ochroną przyrody i krajobrazu. Przy określaniu zysku związanego z wytwarzaniem czystej energii na farmach wiatrowych po-winno brać się pod uwagę ewentualne straty związane z obniżeniem walorów tury- stycznych i krajobrazowych okolicy.

Bariery związane z przyłą-czeniem do sieci wiążą się głównie z ich zbyt małą przepustowością. Konieczność modernizacji lub przebudowy sieci może skutkować nawet kilkuletnim wstrzymaniem

planów inwestycyjnych. Po-stawienie nowej linii 110 kV, w łatwym terenie kosztuje od 400 do 600 tysięcy złotych za kilometr 16. W wielu rejonach naszego kraju wprowadzenie do sieci 110 kV dodatkowej mocy rzędu 20-50 MW będzie możliwe dopiero za kilka lat. „Problem ten staje się szcze-gólnie istotny na terenach o dobrych warunkach wia-trowych. Farmy powstają w niedalekiej od siebie odległości, a przepływ mocy, która ma być wprowadzona do sieci, może spowodować dodatkowe obciążenie wielu jej odcinków.”17


uzyskania pożyczki preferen- cyjnej na dofinansowanieprzedsięwzięć związanych z OZE ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Co prawda, w obydwu przy-padkach pomoc jest obwaro-wana pewnymi warunkami, np. określa maksymalną moc planowanych farm wiatrowych czy biogazowni, ale i tak można uznać, że polscy przedsiębiorcy, realizujący szczególnie mniejsze przedsięwzięcia mają w pewnym stopniu realne możliwości uzyskania środków na inwestycje w OZE, choć z pewnością oczekiwania są znacznie większe.

Krzysztof PrasałekWiceprezes EPA Spółka z o.o. oraz Polskiego Stowarzyszenia

Energetyki Wiatrowej

Jakie dostrzega Pan bariery roz-woju sektora OZE w Polsce?

Po przekroczeniu pewnej wielkości instalacji ujawniają się bariery, których nieusunięcie spowoduje dalsze zahamowanie. Mówię tu przede wszystkim o blokadach w przyłączeniu i niemożliwości uzyskania dostępu do sieci energetycznej. To jest dzisiaj najpoważniejszy prob-lem dalszego wzrostu energetyki odnawialnej całej, a wiatrowej w szczególności. Mamy stary i niewydolny system energety-czny, który jest praktycznie nieprzystosowany do wchło-nięcia większej ilości energii ze źródeł wiatrowych. Pierwszą rzeczą, którą należy zrobić to zacząć szybko i w szerokim

cd. str. 2116 Piotr Kafejko, Paweł Pijarski „Przyłączanie farm wiatrowych – ograniczeniazamiast przewymiarowych inwestycji”, w: „Rynek energii”, nr 1/200917 Tamże

Prawne regulacje rozwoju rynkuenergetyki odnawialnej w Polsce

21

Początki tworzenia się rynku energetycznego w Polsce zwią-zanego z wykorzystywaniem energii z odnawialnych źródeł datuje się na lata 90. Od tam-tej pory obserwuje się rosnący popyt na OZE na rynku ener-getycznym i coraz większe zain-teresowanie inwestorów tym sektorem gospodarki.

Konieczność spełnienia obo-wiązków zawartych w poro-zumieniach międzynarodo-wych, a w szczególności obowiązek dostosowania się do jasno określonych kierunków polityki pro-energetycznej UE, spowodowały wprowadzenie nowych regulacji prawnych, mających na celu usprawnie-nie i przyspieszenie możliwości wykorzystania potencjału OZE, a także ułatwienia dos-tępu oraz zwiększenia jego konkurencyjności.

W polskim prawie regulacje zakresu wykorzystywania i zas-tosowania OZE można znaleźć w wielu aktach prawnych. Pod-stawowym aktem regulującym powyższą kwestię jest ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne. Ustawodawca w art. 3 pkt. 20 podjął się skonstruowania defi-nicji pojęcia OZE, jako: „źródła wykorzystującego, w procesie przetwarzania, energię wiatru, promieniowania słonecznego, geotermalną, fal, prądów i pływów morskich, spadki rzek oraz energię pozyskiwaną z bio-masy, biogazu wysypiskowego,

a także biogazu powstałego w procesach odprowadza-nia lub oczyszczania ścieków albo rozkładu składowa-nych szczątek roślinnych i zwierzęcych”.

Przepisy Prawa energetycznego nakładają na przedsiębiorstwa energetyczne, zajmujące się wytwarzaniem energii elektrycznej lub jej obrotem, i równocześnie sprzedające tę energię odbiorcom końcowym, obowiązek zakupu energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnych źródłach energii. Wspomniany obo-wiązek nakazuje takim przedsiębiorstwom nabywać „energię elektryczną w odna-wialnych źródłach energii”, czyli tzw. zielone certyfikaty i przedstawiać je do umo-rzenia albo uiszczenia opłaty zastępczej. Powyższe obowią-zki zostały skonkretyzowane w licznych rozporządzeniach wykonawczych. Aktualnie, udział ilościowy sumy ener-gii elektrycznej wynikającej ze świadectw pochodzenia, które przedsiębiorstwo przedstawiło do umorzenia, lub uiszczona przez nie opłata zastępcza, w całkowitej sprzedaży ener-gii elektrycznej odbiorcom końcowym w 2010 roku wy-niesie nie mniej niż 10,4 % i będzie wzrastać aż do poziomu 12,9 % w roku 2017.

Jeżeli chodzi o główne cele i założenia polityki państwa w za-kresie OZE, warto zwrócić uwagę


cd. ze str. 19

zakresie modernizować i bu- dować nowe linie energetyczne (…) Mamy oczy- wiście również spory opór po stronie tzw. klasycznej energetyki. Wynika to z tego, że energetyka odnawialna jest oparta przede wszystkim na kapitale prywat-nym. Małe, średnie i duże firmy inwestują w energetykę samo-dzielnie, bez pytania kogokolwiek o zdanie, uważając to za dobry biznes. Energetycy przyzwy- czajeni są do innego formatu energetycznego, w którym dominowały duże przedsiębiorstwa i było ich niewiele. Nagle pojawiło się kilkadziesiąt, czy kilkaset pod-miotów, z którymi trzeba uzgadniać systemy pracy sie-ci, systemy przepływu infor-macji… To komplikuje życie energetykom. Wszystkie kraje, które rozwijały energetykę odnawialną przechodziły przez fazę pewnej niechęci. Niemcy, Hiszpania. Portugalia mają już ten etap za sobą. To są takie nor-malne zjawiska, które musimy przejść, jak chorobę dziecięcą.

RobertTrzaskowskiDyrektorGeneralny Gestamp Eolica Polska

Jakie problemy wymagają regu-lacji prawnej? Dużym problemem na rynku jest regulacja problemu przyłączania do sieci nowych mocy wytwór-czych. Obecny system sprzyja rozwojowi rynku spekulantów i pośredników, którzy niemal bezkosztowo są w stanie zablo-kować moc przyłączeniową

22

na opracowaną w 2000 roku przez Ministerstwo Środowiska Strategię Rozwoju Energetyki Odnawialnej. Dokument ten stanowił realizację obowiązku wynikającego z rezolucji sejmu RP z 1999 r. w sprawie wzros-tu wykorzystywania energii ze źródeł odnawialnych. Pod- stawowym celem przyświe-cającym przy tworzeniu tego dokumentu było wprowa-dzenie rozwiązań systemo-wych ułatwiających realizację zobowiązań międzynarodowych wynikających z Ramowej Kon-wencji Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu oraz Protokołu z Kioto. W Strate-gii udało się skonkretyzować i określić cele sektora ener-getyki odnawialnej. Uznano, iż „wspieranie tych źródeł staje się coraz poważniejszym wyzwaniem dla niemalże wszystkich państw świata”. Podkreślono również, iż rozwój mechanizmów wspierających odzyskiwanie energii z niekon-wencjonalnych źródeł jest is-totnym czynnikiem mającym wpływ na kształtowanie zrównoważonego rozwoju, a także realizację jednego z głównych postulatów kon-wencji - redukcji emisji gazów cieplarnianych. Dokument ten stał się podstawą do wyznacze-nia celu 7,5 % udziału energii z OZE w bilansie zużycia ener-gii pierwotnej w 2010 w Polsce oraz 7,5 % udziału zielonej energii elektrycznej w bilan-sie produkcji energii elektry-cznej, co stało się także krajowym celem dla Polski

na 2010 r. w dyrektywie UE o promocji produkcji energii elektrycznej ze źródeł odnawial-nych (równoważnik 10,4 % w obowiązku nałożonym Prawem energetycznym na sprzedaw-ców energii elektrycznej).

Ostatnim opracowaniem Mini-sterstwa Gospodarki traktu-jącym również o celach stawia-nych polskiej energetyce odnawialnej, w szczególności o rozwoju wykorzystania odnawialnych źródeł energii w Polsce oraz ich znaczeniu w kontekście kształtowania bezpieczeństwa energetycznego i zrównoważonego ro-zwoju, jest przygotowana w 2008 roku „Polityka ener-getyczna Polski do 2030 r.” Zgodnie z projektem, głównymi celami mającymi znaczenie dla rozwoju zielonej energetyki jest wzrost udziału wykorzysty-wanej energii pochodzącej z OZE w całkowitym zużyciu energii do 15 % w 2010 i 20 % w 2030 roku, a także ograni-czenie eksploatacji lasów w celu pozyskiwania biomasy i zrównoważone wykorzystania obszarów rolniczych. Powyższy dokument kładzie nacisk na ro-zwój wykorzystania biopaliw na rynku paliw transporto-wych w ramach „Wieloletniego programu promocji biopaliw i innych paliw odnawialnych w transporcie na lata 2008 – 2014”. Zgodnie z ustalonym w projekcie planem, udział bio-paliw na rynku paliw transpor-towych w 2020 roku powinien wynieść 10 %.


nie mając zamiaru realizować przyłączenia własnych instalacji. Takie osoby szukają później na rynku nabywców na swoje „miejsce w kolej- ce” i nierzadko znajdują kupców. Blokuje to możliwość inwestowania dla graczy żywotnie zainteresowanych budową i eksploatacją własnych projektów, a jest to niemały problem gdyż „kolejki”, tzn. ilość złożonych wniosków o wydanie warunków przyłącze- nia do sieci przewyższa kilka-krotnie możliwości odbioru sieci dystrybucyjnych i przesyłowych, szczególnie w północnej części kraju, a co więcej przewyższa także unijne cele, jakie Polska ma do wypełnienia w roku 2020. Oczywiście znacząca większość tych wniosków jest fikcyjna i konieczne są skuteczne regu-lacje prawne w tym zakresie.

dr Zbigniew KaraczunPracownik Katedry Ochrony ŚrodowiskaSGGW,

Kierownik specjalizacji Technologie zrównoważonego rozwoju

Jak ocenia Pan polskie prawo en-ergetyczne?

W prawie energetycznym na dzień dzisiejszy najważniejsze są te wszystkie przepisy, które określą kwestie dotyczące efektywności energetycznej i stworzą ułatwienia dla rozwoju źródeł odnawialnych. Na tym polu Pol-ska posiada ogromny potencjał, który można wykorzystać. Nasz produkt jest 2,5 krotnie bardziej energochłonny niż produkt narodowy krajów Piętnastki. Stąd działania w tym zakresie


należy uznać za najpilniejsze – nie tylko, aby zapewnić osiągnięcie celów wspólnotowych, ale także aby zmniejszyć marnotrawstwo, jakie istnieje w wykorzystaniu energii w Polsce. Stąd za pod-stawowe uznaje wprowadze-nie przepisów wspierających efektywność energetyczną, w tym m.in. tzw. „białe certyfi-katy”, które byłyby instrumentem wspierającym wdrażanie efek-tywnych rozwiązań przez pod-mioty gospodarcze. Ważne jest również wprowadzenie pasz-portów energetycznych dla bu-dynków, trzeba dokładać starań, żeby wszystkie nowo powstające budynki posiadały takie pasz-porty energetyczne. Nabywcy powinni wyraźnie widzieć efekty tego, że kupią lokale w budyn-kach mniej energochłonnych. Ten instrument teoretycznie został wprowadzony, ale w praktyce on nie jest nadal wykorzysty- wany. Trzecia rzecz, która przy-chodzi mi do głowy, to zarządza- nie popytem na energię, odpowiedzialność dystrybuto- rów i producentów w kształ-towaniu właściwych po-staw korzystających z energii. Wprowadzenie mecha-nizmów, które będą promowały wśród inwestorów zachowania mające na celu zmniejszanie zapotrzebowania na energię, a nie budowę nowych mocy. Zachęty dla prowadzenia takich działań także powinny znaleźć się w prawie energetycznym.

Należy mieć również na uwadze, że Polska, jako kraj członkowski UE obowiązana jest implementować do swojego porządku prawnego dyrek-tywy unijne, co dotyczy także regulacji odnoszących się do sektora energetyki odnawial-nej. Większość wprowadza-nych ostatnio zmian w prawie energetycznym związana jest z koniecznością dalszego dos-tosowania przepisów krajowych do wymogów unijnych, a w szczególności do licznych dyrektyw UE w tym zakre-sie. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na dwie dyrek-tywy Parlamentu Europejskiego i Rady: dyrektywę Nr 2001/77/WE z dnia 27 września 2001 r. w sprawie promocji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej produkowanej z odnawial-nych źródeł energii oraz nieda- wno opublikowaną dyrektywę Nr 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r., zmieniającą i w następstwie uchylającą dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE. Ten ostatni dokument aktualizuje m.in. kwestię obowiązkowych celów i środków krajowych w zakre-sie stosowania energii ze źródeł odnawialnych w 2020 r. Pod-stawowym jego założeniem jest osiągnięcie 20% udziału energii ze źródeł odnawialnych w końcowym zużyciu energii brutto we Wspólnocie w 2020 r. Dyrektywa 2009/28/WE określa także tzw. „cele łatwiejszego osiągnięcia” oparte na promowaniu i zachęcaniu do wprowadzania

zasad służących wydajności i oszczędności energetycznej.

Poza powyższymi dyrekty-wami powstało szereg dyrek-tyw „pomocniczych” o uzupeł- niającym dla energetyki odnawialnej charakterze, na przykład dyrektywa 2003/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 czerwca 2003 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elek-trycznej. Jest to dyrektywa uzupełniającą, służąca wprowa-dzeniu jednolitych zasad dla podmiotów wytwarzających energię elektryczną ogranicza-jących możliwość dominacji jednego podmiotu na rynku wewnętrznym. Wśród dyrek-tyw regulujących OZE warta uwagi jest również dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 8 maja 2003 r. w sprawie wspierania użycia w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych postulująca wprowa-dzenie w sektorze transportu możliwości użycia alternatywnych paliw takich, jak biopaliwa, a także dyrektywa Rady z dnia 27 października 2003 r. w sprawie restrukturyzacji wspólnotow-ych przepisów ramowych dotyczących opodatkowania produktów energetycznych i energii elektrycznej regulująca kwestie ujednolicenia podat-ków, zmniejszenia uzależnienia energetycznego Państw Członkowskich od krajów spoza UE, a także zwiększenia konkurencyjno-ści rynku ener-getycznego wewnątrz UE.

23


Ostatnie propozycje modyfi-kacji przepisów w zakresie OZE wprowadziła Komisja Europejs-ka 23 stycznia 2008 r. przyjmując projekt dyrektywy w sprawie promocji rozwoju energetyki odnawialnej wprowadzający nowe wymagania odnośnie poziomu wykorzystywania energii w OZE.

Znaczącym dokumentem, mającym również związek z wypełnieniem celów Protokołu z Kioto jest „Zielo-na Księga, Europejska strate-gia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii”, z dnia 8 marca 2006. W akcie tym wymieniono sześć najważniejszych dziedzin mających szczególne znacze-nie dla OZE, w szczególności „zróżnicowanie form energii”, czyli podejmowanie działań mających na celu wspieranie klimatu poprzez różnorod- ność źródeł energii, „zróżnicowany rozwój”, a także „innowacje źródeł energii przyjaznych dla środowiska, które jednocześnie umożliwiłyby ograniczenie kosztów eksploatacyjnych.”

Tak zwaną „kropkę nad i” w zakresie celów stawianych

unijnej polityce energetycznej postawił ostatni szczyt przy-wódców państw członkowskich, na którym doszło do uzgod-nienia podstawowych założeń tej polityki. Do 2020 roku wszystkie kraje Unii Europej-skiej muszą razem spełnić założenia tzw. pakietu ener-getycznego 3 x 20. Te cele to:1) zmniejszenie emisji CO2

o 20%,2) zwiększenie udziału energii

ze źródeł odnawialnych do 20%,

3) zwiększenie efektywności energetycznej o 20% do 2020 roku.

Nie ulega wątpliwości, że jest to niezwykle ambitne i wygórowane zadanie, szcze- gólnie w stosunku do Polski, jednakże według wielu opinii eksperckich możliwe do zreali- zowania. Należy mieć na uwadze, że obecne regulacje rynku ener-getyki odnawialnej wymagają zmian. Istnieje szereg barier w szczególności o charak-terze prawnym i ekonomicz-nym ograniczających rozwój energetyki wykorzystującej odnawialne źródła energii. Do najczęściej podnoszonych i eksponowanych problemów

zaliczyć należy kwestie związane z obecnym stanem infrastruktury energetycznej, koniecznością jej modernizacji, a także problemy związane z przyłączaniem do sieci nowych podmiotów wytwarza-jących energię z OZE. W środowisku przedsiębior-ców zainteresowanych inwe- stowaniem w projekty wykorzystujące OZE wska-zuje się głownie na problemy związane z uzyskaniem wa-runków przyłączenia do sieci, wynikające również z braku jasnych i precyzyjnych prze- pisów w tym zakresie.

Polska ma duży potencjał, jeżeli chodzi o rozwój in-westycji w odnawialne źródła energii, jednakże rosnącemu zainteresowaniu OZE powinny towarzyszyć odpowiednie rozwiązania prawne wycho-dzące naprzeciw wymaga- niom, jakie niesie ze sobą rozwój tej gałęzi gospodarki. Niestety pojawiające się na chwilę obecną projek-ty zmian Prawa energety-cznego uznać należy jesz-cze za niewystarczające i nieusuwające istniejących barier rozwoju tego rynku.

24

Podsumowanie

Sektor energetyki odnawial nej to obecnie najbardziej dyna-micznie rozwijająca się branża światowej i europejskiej gospo-darki. Unia Europejska stwo-rzyła na najbliższe lata ambitne plany wykorzystania OZE oraz uruchomiła liczne źródła finan-sowania inwestycji w tym za-kresie. W Polsce dotychczasowe tempo wzro stu jest raczej umiar- kowane. Co prawda, w kilku podsektorach przyrost mocy sięga nawet kil kudziesięciu procent rocznie, ale mają one relatywnie nie wielki udział w całym sektorze OZE.

Szkoda, gdyż Polska dys-ponuje dużymi i różnorodnymi odnawialnymi zasobami ener-gii, a w czasach spo wolnienia gospodarczego ener getyka odnawialna mogła by mieć ogromne znaczenie dla wzmo- cnienia innowacyjności i trwałej konkurencyjności krajowej gospo darki. Nie należy też zapomi nać o tym, jaką szanse w kraju rolniczym, gdzie 60 % powierzchni stanowią grunty orne, otwie ra sprzężenie ze sobą reformy energetyki i rolnictwa. Masowa produkcja energii z biomasy i biogazu pozwoliłoby na spożyt kowanie znaczących nadwyżek, jakie mamy w rolni- ctwie (sza cunkowe dane mówią o 1,5 mln hektarów nieużytków do wyko rzystania) oraz rozpoczęcie na większą skalę produkcji roślin energety-cznych. Z jednego ha użyt ków rolnych można uzyskać około 10 ton biomasy, co stano wi równowartość około 5 ton węgla

kamiennego. Duży obszar Pol-ski, z dużym udziałem terenów rolniczych (otwarte przestrze-nie), tworzy też bardzo dobre warunki do rozwoju energetyki wiatrowej. Niestety jak dotychczas ten olbrzymi potencjał wykorzystany jest w niewiel-kim stopniu. Cytowane w tym raporcie analizy Instytutu Ener- getyki Odnawialnej dowodzą, że wykorzystujemy jedynie ok. 17 % realnych, możliwych obec-nie technicznie i ekonomicznie do wykorzystania odnawianych zasobów energii, w tym jedynie 0,2 % praktycznie dostępnych zasobów energii wiatru, 1,5 % zasobów substratów nadających się do bezpośredniego ko-rzystania na biogaz oraz niewiele ponad 30 % zasobów bio-masy energetycznej. To dobry punkt wyjęcia i solidna pod-stawa do działań inwestorów w zieloną energię w Polsce.

Zdaniem ekspertów Polska po-siada znaczące zasoby energii odnawialnej, które mogłyby po kryć blisko połowę krajowego zapotrzebowania na energię. Tymczasem w ogól-nym bilan sie zużycia energii, w 2007 roku energia ze źródeł odnawialnych zajmowała niecałe 5,5 % w zużyciu energii pierwotnej i niecałe 8 % w zużyciu energii końcowej.

Aby energetyka odnawial-na mogła się w Polsce dalej rozwi jać, potrzebna jest spój-na wi zja strategii i polityki energe tycznej, która będzie konse kwentnie realizowana

26

Podsumowanie

Grzegorz WiśniewskiPrezes ZarząduInstytutu Energetyki

Odnawialnej (EC BREC IEO)

Jak ocenia Pan rządową strategię (politykę) dotyczącą OZE? Czy w ogóle możemy mówić o czymś takim, jak spójna strategia?

Ostatnią spójną strategią dotyczącą OZE jaką znam był dokument ministerstwa środowiska „Strategia rozwoju energetyki odnawialnej” z 2000 r. To z tego dokumentu wynikły ogólne cele ilościowe OZE na rok 2010 (7,5 %) oraz cele szczegółowe w zakresie zielonej energii elektrycznej (też 7,5 %), które znalazły się także w dyrektywie 2001/77/WE oraz wizja na 2020 r., z celem ilościowym zbliżonym do obecnego (15 %). Najważniejszą cechą tego dokumentu było całościowe i kompleksowe podejście to sektora i optymalizacji kosztowej wdrażania i rozwoju poszczególnych rodzajów OZE. Potem gdzieś zgubiliśmy pode- jście systemowe i jakiś szerszy plan działania, i skupiliśmy się na doraźnych kalkulacjach politycznych; promocji biomasy albo geotermii, potem biopaliw, a teraz biogazu. Niektóre z tych rodzajów OZE, chociażby biogaz mogą być rzeczywiście Polską specjalnością, ale postawienie na eksploatację jednego zasobu, który nawet jeśli jest odnawialny to nie jest nieograniczony, nie jest istotą rozwoju zrównoważonego i wcześniej czy później prowadzi do wysokich kosztów. Przy nie zawsze trafnie wybranych priorytetach straciliśmy spójność

odzwierciedlenia w re alnym przyroście mocy. To czy uda nam się osiągnąć cel zale-ży przede wszystkim od aktyw ności inwestorów, którzy, świadomi ambitnej i obudowanej nową dyrektywą o promocji stosowania OZE polityki UE, dekla rują śmiałe plany inwestycyjne, ale podają też do wiadomości, że mają obecnie zawężone pole do działania oraz domaga ją się przejrzystych i przewidy-walnych przepisów dotyczących promocji energii odnawialnej i sposobów jej rozliczania. Z przeprowadzonych badań wynika, że mimo tego, że zgodnie z rządowymi dekla-racjami kluczową technologią OZE w Polsce ma być biomasa, to w obecnym systemie najbar dziej opłacalna jest energetyka wiatrowa, co ma swoje odzwierciedlenie w ilości i rodzaju pla nowanych inwestycji.

Nie ulega wątpliwości, że roz-wój OZE potrzebuje wspar cia ze strony państwa. Od 2005 roku rozwój sektora wspierany jest poprzez obowiązek zaku-pu przez sprzedawców energii elektrycznej ener gii wypro-dukowanej w oparciu o źródła odnawialne, możliwy obrót pra-wami majątkowymi wynikają-cymi ze świadectw pochodzenia zielonej energii elektrycznej, zwolnie nie z akcyzy energii elektrycz nej pozyskiwanej z OZE oraz pośrednio dopłaty do upraw energetycz nych i sporadycznie udzielane dotacje z krajowych funduszy

przez najbliższe lata. Po przyjęciu pakietu klimatycz- nego UE 3x20, wszystkie kra je członkowskie zobowiązały się opraco wać do połowy 2010 roku plany wdra żania programów wykonawczych w zakresie energetyki odnawialnej do 2020 roku, celem przedłożenia ich do zatwierdzenia przez Komisję Europejską. W chwili obecnej nie wiadomo, w jaki sposób, jakimi środkami i przy jakich instrumentach wsparcia, Polska zamierza zrealizować swój cel na 2020 r. w postaci 15 % udziału energii ze źródeł odnawialnych w finalnym, krajowym zużyciu energii. Bez jasnych rządowych wyty- cz nych i solidnych ram prawnych, Polska nie będzie w sta nie wykorzystać szansy na zbu dowania nowoczesnego sekto ra gospodarki i pozostanie da leko w tyle za innymi krajami Europy. Czasu pozostało nie-wiele zważywszy, że zwiększamy zwłaszcza w zakresie zielonej energii elektrycznej, biopaliw oraz efektywności energetycznej zaległości w realizacji celów wyznaczonych dla Polski na 2010 r.. Nie da się nadrobić tych zaległości bez jasnych przepisów, strategii i wizji sięgającej dalej niż tylko do 2020 r.

Scenariusze i prognozy rozwoju energetyki odnawialnej pojawiające się w rządowych analizach, w szczególności w i tak dość konserwatywnie przygotowanym projekcie Polityki energetycznej Polski do 2030 roku, nie znajdują

27

Podsumowanie

i przejrzystość w systemie wsparcia, który zaczął wspierać niekoniecznie optymalne rozwiązania technologiczne i prowadził m.in. do rozwoju drogich zielonej energii elektrycznej i biopaliw kosztem tańszego zielonego ciepła. W efekcie zużywamy np. biomasę ze sprawnością 3 razy niższą do wytwarzania energii elektrycznej w dużych elektrowniach, zamiast zużyć ją do wytwarzania ciepła w lokalnych kotłowniach i produkować z tej samej ilości biomasy więcej energii po koszcie 6 krotnie niższym. Przy obecnym rozregulowaniu i fragmentyzacji rynku energetycznego mało kto się nad tym zastanawia.Polityka energetyczna pisana często pod presja dużych grup zawodowych, pod potrzeby wielkich przedsiębiorstw energetycznych oraz Prawo energetyczne, deformowane lobbingiem silnych grup interesu, nie ułatwiały zrównoważonego rozwoju energetyki odnawialnej. Brakiem systemowości i skupieniem się jedynie na minimalistycznym wdrażaniu tego, co nam „kazała” UE nie wykorzystaliśmy w pełni obecnej dekady do zbudowania podstaw do ekspansji energetyki odnawialnej w kolejnej dekadzie. Chyba zbyt dużo wysiłku inwestorskiego zostało zmarnowane, co mierzyć można np. dużą liczbą rozpoczętych, a nie zrealizowanych projektów. Zaczęły pojawiać się opinie, że energetyka odnawialna rozwija się z naszych podatków, ale bez realizacji jasno sformułowanego celu społecznego, co z drugiej strony nie ułatwia działań inwestorom. Powrót do myślenia strategicznego i systemowego w energetyce odnawialnej ułatwi nam właśnie opublikowana nowa

Zmiany na rynku energe-tycznym będą następować nieco wolniej niż bezpośrednio przed kryzysem, ale konsekwentnie, aż do momentu, kiedy zielona energia stanie się dominującą gałęzią energetyki. Taki scenariusz, mimo że niektórym dzisiaj może wydawać się mało realny, jest nieunikniony, gdyż w przeciągu najbliższych dziesięcioleci rezerwy paliw kopalnych ulegną stopniowemu wyczerpaniu, ich zużycie coraz pełniej obciążane jest kosztami i nie będzie już powrotu do taniej energii konwencjonalnej. Energetyka odnawialna jest więc inwestycją z przyszłością i inwestycją w przyszłość!

ekologicznych i - ostatnio – funduszy UE. Rozważanym mechani zmem wsparcia, który istotnie może systemowo poprawić obecną sytuację inwestorów, jest pomoc fiskalna w postaci ulg i zwolnień w podat ku dochodowym (taki system działa m.in. w Danii, Holandii i Finlandii).

Inwestorzy w OZE przypominają pionierów, na których drodze piętrzy się jeszcze sporo przeciwności, często nieznanych na początku. System jednak „się uczy”, w kilku branżach osiągnięto masę krytyczną stabilnego rozwoju, a trudności nie są jednak w stanie zatrzymać rozwoju nowego sektora. W Polsce istnieją korzystne warunki rozwoju energii ze źródeł odnawialnych, jej upowszechnienie przyczyni się nie tylko do polepszenia krajowego bezpieczeństwa energetycznego i ochrony środowiska, ale umocni gospodarkę i przysporzy korzyści inwestorom.

28

Podsumowanie

dyrektywa UE o promocji stosowania odnawialnych źródeł energii. Jest ona bowiem elementem szerszej koncepcji jaką jest pakiet klimatyczny UE i stawiając prawnie obowiązujące cele na 2020 r. (dla Polski 15 %) zobowiązuje rządy do przygotowania do połowy 2010 r. kompleksowego programu jej wdrożenia z kompletnym systemem instrumentów wsparcia, zwanego „Action plan”. Tworzenie tego programu to nic innego jak powrót, do idei szerokiej, krajowej strategii rozwoju energetyki odnawialnej. Polscy przedsiębiorcy i polskie samorządy zasługują na to, aby taki plan był znanym, respektowanym i konsekwentnie wdrażanym, bo wtedy spadają i ryzyko i koszty a rośnie efektywność działań. Taka „mapa drogowa” przyda się wszystkim, także do monitorowania realizacji przyjętych celów, ponoszonych kosztów oraz osiąganych korzyści.

Zespół Prawa energetycznego

Wojciech Ostrowski

Radca prawny Wspólnik

[email protected]

Zespół Kancelarii Rachelski i Wspólnicy tworzą ludzie, dla których praca jest pasją i źródłem osobistej satysfakcji. Niniejszą publikację współtworzyli specjaliści działający w obszarze Prawa energetycznego. Ich doskonała znajomość branży oraz umiejętność sprawnego poruszania się w gąszczu zmieniających się i często niejednoznacznych przepisów, a także głęboka chęć poznania specyfiki działalności i strate-gii biznesowej Klientów, pozwalają im świadczyć usługi na poziomie, na jakim oczekują Klienci.

Paweł Kowalski

Radca prawny [email protected]

Karolina Zając

[email protected]

O firmie

Długo szukaliśmy metafory, która najlepiej oddaje charakter naszej pracy. Udało się. Tak, jak latarnia morska prowadzi stat-ki do obranego przez nie celu, tak my wskazujemy naszym Klientom bezpieczne i pewne rozwiązania ich problemów.

Pomagamy naszym Klien-tom poprzez efektywne zarządzanie całym prawnym aspektem wszystkich ich działań, zarów no w życiu pry-watnym, jak i za wodowym. Klienci wyznaczają kierunki, a my dbamy, by na obranym kursie ominęli wszelkie rafy i mielizny.

Działamy sprawnie i skute-cznie. Lubimy wyzwania. Trudne zadania motywują nas do jeszcze wydajniejszej pra-cy. Wszyscy wyznajemy te same wartości. To czyni nas zwycięskim zespołem. Dla nas wygrana nie oznacza tylko pomyślnie przeprowa- dzonej transakcji czy udanej mediacji - jest równoznaczne z osiągnięciem przez naszego Klienta celu, który sobie wcześniej założył. Wpłynięciem do bezpiecz nego portu.

Kancelaria Rachelski & Wspólnicy. Bezpiecznie i pewnie prowadzimy do celu.

Dla naszych Klientów jesteśmy zaufanymi doradcami, na których mogą zawsze liczyć. Klient to partner, a naszym zadaniem jest pomagać mu, doradzać i strzec jego in-teresów. Nieważne, czy chodzi o korporację, czy o małą firmę; czy pracujemy nad sprawą za wiele milionów, czy pro publi-co bono. We wszystko, czego się podejmujmy wkładamy równie dużo zaangażowania Każdy ma swój problem i swoje cele do osiągnięcia.

Rynek nigdy nie stoi w miej-scu. Zupełnie jak morze, od czasu do czasu bywa wzbu- rzony i niebezpieczny. W bizne-sie nie sposób uniknąć ryzyka. Trzeba wiedzieć, jak wyjść z niego obronną ręką. Dlatego przed podjęciem decyzji war-to skorzystać z naszej rady, bo niektóre działania niosą ze sobą trudne do przewi- dzenia konsekwencje. Dzięki naszemu doświadczeniu, po-trafimy przeprowadzić naszych Klientów nawet przez najcięższy szkwał oszczędzając ich czas i pieniądze oraz zwiększając korzyści do maksimum.

Już od 15 lat wskazujemy naszym Klientom najprost-sze drogi zawodowego i pry-watnego sukcesu. Jesteśmy cenionym i ważnym doradcą w codziennych wy- borach, pomagamy zwalczać przeciwności i najlepiej wykorzystywać nadarzające się szanse. Posiadamy zespół kompetentnych doradców udzielających porad prawnych w sz erokim zakresie:• Obsługa korporacyjna firm;• Bankowość i finanse;• Rynek kapitałowy;• Fuzje i przejęcia;• Spory sądowe i mediacje;• Finansowanie projektów;• Energetyka i infrastruktura;• Nieruchomości;• Ochrona konkurencji;• Praca i kontrakty

menadżerskie• Własność intelektualna

i przemysłowa;• Zamówienia publiczne.

31

O firmie

32

Podziękowania

Niniejszy raportu nie powstałby bez ciężkiej pracy i głębokiego zaangażowania wielu osób. Kancelaria Rachelski i Wspólnicy pragnie wyrazić swoją wdzięczność wszystkim, którzy przyczynili się do realizacji tego projektu. Jesteśmy przekonani, że zebrane przez nas informacje przyczynią się, choć w niewielkim stopniu, do rozwoju branży energetyki odnawialnej w naszym kraju.

Serdecznie dziękujemy Panu Januszowi Durlikowi, dyrektorowi Centrum Badania Opinii Publicznej oraz całemu zespołowi odpowiedzialnemu za przygotowanie, przeprowadzenie i przeanalizowanie wyników ankiety, która stała się punktem wyjścia naszych rozważań nad stanem zielonej energetyki w Polsce. Dziękujemy również wszystkim tym, którzy poświęcili swój czas, by odpowiedzieć na pytania badaczy.

Szczególne słowa uznania należą się Panom Zbigniewowi Karaczunowi, Piotrowi Koczorowskiemu, Adamowi Majewskiemu, Krzysztofowi Prasałkowi oraz Robertowi Trzaskowskiemu, którzy zgodzili się podzielić swoim bogatym doświadczeniem występując w roli ekspertów.

Za fachowe wsparcie i wiele cennych wskazówek przy realizacji raportu dziękujemy naszemu partnerowi merytorycznemu - Instytutowi Energetyki Odnawialnej (EC BREC IEO) z Panem Prezesem Grzegorzem Wiśniewskim na czele.

Jestem przekonany, że wszystkie osoby zaangażowane w projekt, tak jak ja, odczuwają satysfakcję z wyniku swojej pracy. Wspaniale mieś świadomość, że zrobiliśmy razem kawał naprawdę dobrej roboty!

Dziękuję,

Stanisław RachelskiWspólnik zarządzający

Radca prawny

RACHELSKI I WSPóLNICyKANCELARIA PRAWNICZA SPóŁKA KOMANDyTOWA

ul. Żurawia 22, 00-515 Warszawa, tel.: (22) 438 94 03, 438 94 04fax: (22) 438 94 02, e-mail: [email protected]

www.rachelski.pl

rynek energetyki odnawialnej w polsce - inforg.infor.pl/p/_wspolne/pliki/74000/raport... · na...

Documents