��

ROZPOZNANIE STOPNIA ZACHOWANIA HISTORYCZNYCH WIĘŹBDACHOWYCH W ZABYTKACH SAKRALNYCH

NA TERENIE MAZOWSZA

realizacjeMaciej Warchołkonserwator zabytkoznawcaKrajowy Osrodek Badan i Dokumentacji Zabytków

1. Ratowo, kościół pw. św. Antoniego, inskrypcja na stolcu konstrukcji więźby nadnawą. Wszystkie fot., rys. i oprac. M. Warchoł.1. Ratowo, church of St. Anthony, inscription on the rafter framing construction abovethe nave. All photos and drawings: M. Warchoł.

W latach 2007-2008 przepro-wadzone zostało rozpozna-

nie stopnia zachowania historycz-nych więźb dachowych w zabyt-kach sakralnych na terenie Ma-zowsza1. Badaniami objęto obszarMazowsza w granicach historycz-nych, zgodnych ze stanem z 2. poł.XVI w. określonym na podsta-wie Atlasu Historycznego Polski 2.Rozpoznaniu poddano wszystkiewystępujące na Mazowszu budynkio charakterze sakralnym – muro-wane i drewniane kościoły wrazz ewentualnymi klasztorami orazkaplice – wzniesione do połowyXIX w., a w uzasadnionych wy-padkach również do lat 60. i 70.XIX w. Tak określona granica chro-nologiczna badań pozwoliła narozeznanie wszystkich obiektów,w których mogły zachować się naj-starsze oraz najbardziej interesu-jące z punktu widzenia naukowegokonstrukcje dachowe.

Głównym celem przeprowa-dzonych badań było ustalenie licz-by zachowanych do chwili obecnejhistorycznych więźb dachowychoraz zebranie podstawowych da-nych dotyczących typu występują-cych konstrukcji i orientacyjnegoczasu ich powstania. Podstawą we-ryfikacji stały się szczegółowe oglę-dziny każdego z obiektów, w wy-niku których określono typ wystę-pującej więźby oraz jej przypusz-czalne datowanie. W trakcie oglę-dzin zwracano dodatkowo uwagęna kompletność konstrukcji i jej

50

2. Mapa Mazowsza z rozmieszczeniem obiektów,w których przeprowadzono rozpoznanie występują-cych konstrukcji więźb dachowych.2. Map of Mazovia, with a distribution of buildings inwhich roof truss constructions had been determined.

3. Przykład „Karty przeglądowej konstrukcji więźbydachowej” wykonanej dla wszystkich obiektów obję-tych badaniami.3. Example of a ”Roof truss construction survey char-ter” prepared for the studied buildings.

obecny stan zachowania, charakter połą-czeń ciesielskich, a także występujące naelementach ciesielskie znaki montażowe.Dla każdej konstrukcji wykonano podsta-wowy opis, sporządzono również dokumen-tację fotograficzną i rysunkową w postacischematycznych rysunków układu wiązarapełnego i niepełnego w przekrojach po-przecznych. Zebrany materiał posłużył doopracowania dokumentacji dla każdegoz obiektów w jednakowej dla wszystkichformie tzw. „Karty przeglądowej konstruk-cji więźby dachowej”.

W trakcie badań rozpoznano 312obiektów, w których oględzinom poddano523 konstrukcje więźb dachowych3. W prze-ważającej części były to więźby nad nawa-mi głównymi i prezbiteriami kościołów,w mniejszej liczbie konstrukcje nad nawamipoprzecznymi (transeptami), kruchtamioraz kaplicami. W kilku przypadkach prze-badano również konstrukcje znajdujące sięnad klasztorami, stanowiącymi z badanymkościołem jeden zespół. Spośród wszystkichrozeznanych obiektów aż w 210 zachowałosię 330 historycznych konstrukcji dacho-wych wzniesionych do połowy XIX w.�

W 102 obiektach nie zachowały się jużhistoryczne więźby dachowe, a ogólna licz-ba konstrukcji niehistorycznych wyniosła1�3. W grupie więźb nie traktowanych jakohistoryczne i nie ujętych badaniami znacz-ną część stanowią konstrukcje pochodzącez końca XIX i początków XX w., powstałe

51

Czas wzniesienia Liczbakonstrukcji konstrukcji

konstrukcje historyczne 330

XVI w. �XVII w. �1XVIII w. 1�8

do lat 70. XIX w. 132

konstrukcje niehistoryczne1�3(od lat 80. XIX w.)

Tabela 1

w miejscu starszych ustrojów zniszczonych w trakcieużytkowania obiektów, jak również więźby współ-czesne.

Przebadane konstrukcje wzniesione zostały,z nielicznymi wyjątkami, z drewna, które stanowiłojedyny historyczny materiał służący do budowywięźb dachowych. Występujące na omawianym te-renie konstrukcje stalowe w kościołach w Radzymi-nie, Kępie Polskiej, Iłowie, Skórcu i Stanisławowieoraz konstrukcja żelbetowa w kościele katedralnymw Łowiczu są ustrojami współczesnymi, powstałymijuż w 2. poł. XX w. Na obecnym etapie badaństwierdzić można, że do budowy więźb dachowychna Mazowszu stosowano wyłącznie drewno sosnowe;być może pojedyncze przykłady wykorzystania mod-rzewia oraz drewna drzew liściastych (dębu i topoli)zidentyfikowane zostaną po wykonaniu szczegóło-wych badań dendrochronologicznych konstrukcji.

Przeprowadzone oględziny pozwoliły na wstęp-ne określenie przypuszczalnego czasu wzniesieniaposzczególnych więźb5. Przy określaniu chronologii

konstrukcji brano pod uwagę jej układ, jednorod-ność (również z budynkiem kościoła), a także cha-rakter połączeń ciesielskich, sposób obróbki drewnaoraz ewentualne daty i inskrypcje zachowane naposzczególnych elementach.

Szczegółowe zestawienie występujących kon-strukcji z rozbiciem na poszczególne stulecia przed-stawione zostało w tabeli 1.

�. Cegłów, kościół pw. św. Jana Chrzciciela, widok centralnej ramy storczykowej więźby nad prezbiterium, prawdopodobnie XVI w.�. Cegłów, church of St. John the Baptist, view of the frame of the king-post rafter framing above the presbytery, probably sixteenthcentury.

52

5. Szczepankowo, kościół pw. św. Wojciecha, więźba storczykowa nad nawą i prezbiterium, prawdopodobnie XVI w.5. Szczepankowo, church of St. Wojciech (Adalbert), king-post rafter framing above the nave and the presbytery, probably sixteenthcentury.

6. Pułtusk, kolegiata pw. Zwia-stowania NMP, więźba storczy-kowa nad nawą i prezbiterium,prawdopodobnie XVII w.6. Pułtusk, collegiate church ofthe Annunciation of the HolyVirgin Mary, king-post rafterframing above the nave andthe presbytery, probably seven-teenth century.

7. Płock, kościół podomini-kański pw. św. Dominika,więźba mieszana, storczy-kowo-stolcowa nad nawą,XVIII w.7. Płock, former-Dominicanchurch of S t. Dominic,mixed king-post-queen-postrafter framing above thenave, eighteenth century.

53

Z powyższego zestawienia wyraźnie wynika, żespośród wszystkich historycznych więźb dachowychna omawianym terenie zdecydowana większośćwzniesiona została w przeciągu XVIII i XIX stule-cia. Na 330 wszystkich konstrukcji historycznych aż280 może pochodzić z tego okresu. Fakt dominacjiwięźb XVIII- (1�8) i XIX-wiecznych (132) wynikazarówno ze specyfiki architektury występującej naMazowszu, gdzie przeważają obiekty zbudowanew XVIII w., jak również ze znacznego ruchu budo-wlanego, który miał miejsce w architekturze sakral-nej w XIX w. i doprowadził do wymiany dużej częś-ci pierwotnych więźb na nowe konstrukcje, częstoz wykorzystaniem dawnych elementów; proces tenwidoczny jest najlepiej w grupie najstarszych koś-ciołów gotyckich, pochodzących z XV i XVI w. Z tychteż powodów, pomimo występowania na Mazowszu

stosunkowo dużej grupy kościołów późnogotyckich,żadna z konstrukcji nie została wstępnie datowanana XV w., a jedynie � więźb – na XVI stulecie. Są tozarówno konstrukcje w kościołach murowanych(Cegłów, Chruślin, Przasnysz – kościół pobernar-dyński, Szczepankowo), jak i w najstarszych zacho-wanych na Mazowszu kościołach drewnianych (Bo-guszyce, Janisławice).

Również z XVII stulecia pochodzi proporcjonal-nie niewiele, bo jedynie �1 konstrukcji, jednakże podokonaniu w przyszłości szczegółowych datowańmetodą dendrochronologiczną część więźb przypi-sywanych obecnie do XVIII w. może mieć przesu-niętą chronologię właśnie na wiek XVII6.

Przeprowadzona weryfikacja pozwala także naprzedstawienie wstępnej typologii więźb dachowychwystępujących na terenie Mazowsza7. Stosowane

realizacje

8. Lipowiec Kościelny, kościół pw. św. Anny, widok konstrukcji więźby nad nawą, początek XIX w.8. Lipowiec Kościelny, church of St. Anne, view of the rafter framing construction above the nave, beginning of the nineteenth century.

5�

były wszystkie podstawowe typy konstrukcji, od naj-prostszych, krokwiowych i jętkowych, po bardziejskomplikowane ustroje stolcowe, storczykowe i wie-szarowe, często ze sobą łączone w konstrukcjachmieszanych, storczykowo-stolcowych i wieszarowo--stolcowych. Zinwentaryzowane zostały również3 konstrukcje wymykające się prostej kwalifikacji,więźby kopuł w kościołach w Miszewie Murowa-nym, Skierniewicach i Radziejowicach, oparte na

rozbudowanych układach stolcowych z promieniścierozłożonymi wiązarami.

Na objętym badaniami obszarze historycznewięźby stolcowe występują wyłącznie w konstrukcjijętkowej, zaś więźby wieszarowe w konstrukcji jęt-kowej, krokwiowej i płatwiowej. Rozwiązania płat-wiowe więźb wieszarowych pojawiają się spora-dycznie na początku XIX w. i są stosunkowo częstospotykane od połowy XIX stulecia, jednakże

�. Niedźwiadna, kościół pw. św.Stanisława, więźba mieszana,storczykowo-stolcowa nad nawąi prezbiterium, koniec XVII w.�. Niedźwiadna, church of St.Stanisław, mixed king-post--queen-post rafter framingabove the nave and the presby-tery, end of the seventeenthcentury.

10. Chruślin, kościół pw. św. Michała, więźba mieszana, storczykowo-stolcowa nad nawą, prawdopodobnie XVI w.10. Chruślin, church of St. Michael, mixed king-post-queen-post rafter framing above the nave, probably sixteenth century.

11. Słupno, kościół pw. św. Marcina, więźba wieszarowa nad nawą, połowa XVIII w.11. Słupno, church of St. Martin, truss rafter framing above the nave, mid-eighteenth century.

55

realizacje

krokwiowe i jętkowe pochodzą z XVIII lub XIX w.,posiadają więc późną metrykę. Często spotykanąregułą było stosowanie niewielkich konstrukcji

Liczba konstrukcji

ogółem konstrukcje historyczne 330krokwiowe 3

jętkowe 27storczykowe 6�

stolcowe 12�wieszarowe 26

mieszanestorczykowo-stolcowe 36wieszarowo-stolcowe �7

kopuły 3

12. Raszyn, kościół pw. św. Anny, widok konstrukcji więźby nad nawą, XVII -XVIII w.12. Raszyn, church of St. Anne, view of the rafter framing construction above the nave, seventeenth-eighteenth century.

jednoznaczne określenie czasu ich pojawienia się naMazowszu jest na obecnym etapie rozeznanianiemożliwe z uwagi na zbyt małą liczbę pewnychdatowań konstrukcji. Natomiast aż do 2. poł. XIX w.brak jest układów płatwiowo-kleszczowych, którecharakterystyczne są dla obiektów wznoszonychbądź przebudowywanych w końcu XIX i w 1. poł.XX w.8

Typy występujących konstrukcji oraz ich liczbęprzedstawiono w tabeli 2.

Najprostszych ustrojów krokwiowych i jętkowychzachowało się stosunkowo niedużo; są to głównieniewielkie konstrukcje nad prezbiteriami, kruchta-mi lub kaplicami. Z uwagi na całkowitą nieobecnośćwięźb starszych niż XVI-wieczne, brak jest średnio-wiecznych wolnych konstrukcji jętkowych z drewnia-ną kolebką, charakterystycznych np. dla ziemi cheł-mińskiej czy Pomorza�. Występujące konstrukcje

Tabela 2

56

jętkowych nad prezbiteriami kościołów drewnianychw połączeniu z konstrukcjami storczykowymi nadich nawami.

Najstarszym typem więźb dachowych na oma-wianym terenie są konstrukcje storczykowe, wystę-pujące w 6� obiektach. Typ więźby storczykowejbył zapewne najbardziej charakterystyczny dla kon-strukcji średniowiecznych, stąd stosunkowo niewiel-ka liczba zachowanych do chwili obecnej przykła-dów. Istniejące konstrukcje storczykowe reprezentują

całą gamę stosowanych rozwiązań, od układówniezredukowanych (mających wszystkie charaktery-styczne elementy ramy storczykowej we wszystkichwiązarach), poprzez posiadające redukcję podłużnąlub poprzeczną, po układy podwójnie zredukowane.Dla dużej grupy więźb charakterystyczne jestrównież występowanie elementu samego słupa cen-tralnego o charakterze storczyka (w niektórych przy-padkach zawieszonego nawet na zastrzałach), lecznie tworzącego ramy podłużnej (np. Bońkowo

1�. Przasnysz, kościół po-bernardyński pw. św. św.Jakuba i Anny, ciesielskieznaki montażowe na ele-mencie konstrukcji więźbynad nawą.1�. Przasnysz, formerBernardine church of St.James and St. Anne, car-penters’ assembly signson the rafter framing con-struction above the nave.

13. Góra Kalwaria, kościół pobernardyński pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, więźba mieszana, wieszarowo-stolcowa nad nawą,2. poł. XVIII w.13. Góra Kalwaria, former Bernardine church of the Immaculate Conception of the Holy Virgin Mary, mixed truss-queen-post rafterframing above the nave, second half of the eighteenth century.

57

Kościelne, Lipowiec, Królewo). Jest to zapewnepozostałość dawnej tradycji więźb storczykowychw nowych układach (przeważnie stolcowych, alei sporadycznie jętkowych), w których storczyk zredu-kowany został do roli centralnego słupa, stanowią-cego wyłącznie element usztywnienia poprzecznegowiązara.

Spośród więźb storczykowych jako najbardziejinteresujące wymienić można konstrukcje nad nawąi prezbiterium kościoła pobernardyńskiego w Prza-snyszu, konstrukcje w kolegiacie i kościele pw.św. Józefa w Pułtusku, kościołach w Szczepanko-wie, Węgrzynowie, Dobrzykowie, Starej Rawie,kościele pijarów w Łowiczu oraz kościele pw. Św.Ducha w Sierpcu. Zachowane konstrukcje storczy-kowe pochodzą z okresu od XVI do XVIII w.; z koń-cem XVIII stulecia całkowicie zanikają, wyparteprzez nowsze rozwiązania stolcowe i wieszarowe.

Interesujący wyjątek stanowić mogą więźby w koś-ciołach w Czernicach Borowych i Pawłowie, będąceudaną próbą rekonstrukcji pierwotnego układu stor-czykowego w nowych konstrukcjach, wzniesionychpo zniszczeniach w latach 1�15-1�1�.

Największą zinwentaryzowaną grupę więźb (li-czącą 12� przykłady) stanowią konstrukcje stolco-we, charakterystyczne dla XVIII i XIX w. Wśródnich występują zarówno konstrukcje o stolcachstojących (np. Bożewo, Jeżewo, Maków Mazowiecki,Zeńbok, Żukowo), jak i konstrukcje o stolcach leżą-cych, głównie w jednej, dolnej kondygnacji (np.kościół poreformacki w Płocku, kościół pokarme-licki w Wąsoczu, kościół farny w Sierpcu, kościoływ Kuczborku, Nieporęcie i Winnicy). Do ciekaw-szych, indywidualnych rozwiązań spotykanychw pojedynczych przykładach zaliczają się układyo ramach stolcowych w dwu kondygnacjach (kościół

realizacje

15. Pszczonów, kościół pw. Wszystkich Świętych, widok bocznej ramy stolcowej więźby nad nawą, XVII -XVIII w.15. Pszczonów, church of All Saints, view of the side frame of the queen-post rafter framing above the nave, seventeenth-eighteenthcentury.

58

poaugustiański w Ciechanowie, kościół pobernar-dyński w Sierpcu, kościoły w Głuchowie, Wyszogro-dzie i Żurominie) oraz konstrukcje jednostolcoweo centralnej, dwukondygnacyjnej ramie stolcowej,przypominające więźby storczykowe (Maków Skier-niewicki, Regnów).

Rozbudowane układy o stolcach w dwu kondyg-nacjach oraz o stolcach leżących są typowe zwłasz-cza dla większych kościołów miejskich i w przewa-żającej części zostały zbudowane w XVII i XVIII w.Natomiast najprostsze układy dwustolcowe (o stol-cach stojących) występują głównie w drewnianychkościołach wiejskich i były wznoszone w przeciąguXVIII i XIX w.

Sporą grupę więźb stanowią konstrukcje mie-szane, storczykowo-stolcowe (36 przykładów) i wie-szarowo-stolcowe (�7 przykładów). W konstrukcjachtych występuje podwójny układ usztywnień pod-łużnych w postaci bocznych ram stolcowych (o stol-cach leżących bądź stojących) oraz centralnej ramystorczykowej lub wieszakowej. W układach tychwidoczne są wyraźne preferencje łączenia poszcze-gólnych ram; w przypadku konstrukcji storczykowo--stolcowych są to głównie ramy o stolcach stojących,zaś w konstrukcjach wieszarowo-stolcowych – ramyo stolcach leżących. Jednocześnie konstrukcje stor-czykowo-stolcowe charakterystyczne są dla wiekuXVIII (jako etap rozwoju konstrukcji storczyko-wych), natomiast wieszarowo-stolcowe – dla przeło-mu XVIII i XIX oraz dla 1. poł. XIX w. (jako dodat-kowe usztywnienie układów stolcowych). Z ciekaw-szych przykładów więźb storczykowo-stolcowych wy-mienić należy konstrukcje zachowane w kościołachw Andrzejewie, Bogatem, Bolimowie, Cegłowie,Chruślinie, Niedźwiadnej, Pszczonowie, Szreńsku,Ratowie i Wodyniach, a także w kościołach po-dominikańskim i farnym w Płocku. Natomiast dogrupy interesujących więźb wieszarowo-stolcowychzaliczyć można konstrukcje w kościołach w Belsku,Magnuszewie, Raszynie, Chociszewie, kościele pober-nardyńskim w Górze Kalwarii, kościele kapucynów wŁomży i kościele bernardynek w Łowiczu. Więźbywieszarowo-stolcowe charakterystyczne są równieżdla grupy kościołów klasycystycznych z końca XVIIIi 1. poł. XIX w. (Klembów, Krasnosielc, Krzyno-włoga Wielka, Okuniew, Osmolin, Pałuki, Pęcice,Poryte, Słubice, Suserz, Szczawin Kościelny, Trębki,Wiązowna, Zaborów).

Ostatnią grupę konstrukcji stanowią więźby wie-szarowe (26 przykładów), do połowy XIX w. stosowa-ne prawie wyłącznie w układach jednowieszakowych

(np. kościoły w Kiernozi, Prażmowie i Słupnie,kościół farny w Ciechanowie). W przypadku więźbwieszarowych, jednowieszakowe układy krokwiowei jętkowe charakterystyczne są dla 1. poł. XIX stu-lecia i stosowane były wymiennie z konstrukcjamiwieszarowo-stolcowymi. Natomiast rozbudowaneukłady wielowieszakowe, z reguły w konstrukcjipłatwiowo-kleszczowej, występują głównie w kościo-łach neogotyckich z przełomu XIX i XX w. Stanowiąone ostatni etap rozwojowy ciesielskich konstrukcjidachowych, ustępując stopniowo miejsca nowocześ-niejszym, współczesnym rozwiązaniom o charakterzeinżynierskim.

Przedstawione wyniki rozpoznania stopnia za-chowania historycznych więźb dachowych w zabyt-kach sakralnych na terenie Mazowsza pozwalają nawstępną analizę typów i przekształceń chronologicz-nych konstrukcji dachowych na stosunkowo dużymobszarze kraju. Dokumentacja oraz wiedza uzyskanew trakcie przeprowadzonego rozpoznania umożli-wiają jednoznaczne określenie zasobu materiałubadawczego, dając podstawę do prowadzenia dal-szych prac badawczych, zmierzających do wykona-nia pełnej, szczegółowej systematyki występującychna Mazowszu konstrukcji dachowych. Uzupełnieniebrakujących informacji (w tym przede wszystkimwykonanie szczegółowych pomiarów inwentaryza-cyjnych konstrukcji oraz wykonanie datowań den-drochronologicznych) umożliwi w przyszłości opra-cowanie naukowe zachowanych jeszcze konstrukcjioraz popularyzację wiedzy na temat tych niezwykleinteresujących, a dotychczas pomijanych przezbadaczy zabytków tradycyjnego ciesielstwa.

Mgr Maciej Warchoł jest absolwentem Instytutu Za-

bytkoznawstwa i Konserwatorstwa na Wydziale Sztuk

Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toru-

niu. W latach 1998-2004 pracował w Wojewódzkim

Urzędzie Ochrony Zabytków w Warszawie, obecnie jest

pracownikiem Krajowego Ośrodka Badań i Doku-

mentacji Zabytków w Warszawie. Zajmuje się badania-

mi zabytków architektury i budownictwa, zwłaszcza

zabytków architektury drewnianej oraz historycznych

konstrukcji ciesielskich.

5�

realizacje

16. Głuchów, kościół pw. św. Wacława, widok centralnej ramy stolcowej więźby nad nawą i prezbiterium, 2. poł. XVIII w.16. Głuchów, church of St. Wacław (Wenceslas), view of the central frame of the queen-post rafter framing above the nave and thepresbytery, second half of the eighteenth century.

Przypisy

1. Badania na obszarze płd.-zach. części Mazowsza przeprowa-dzone zostały wraz z mgr. inż. arch. Dominikiem Mączyńskimw ramach pracy w Krajowym Ośrodku Badań i DokumentacjiZabytków. Rozpoznanie na pozostałym terenie autor opracowa-nia przeprowadził indywidualnie; na obszarze diecezji płockiej –dzięki wsparciu finansowemu (stypendium) Ministra Kulturyi Dziedzictwa Narodowego.

2. Atlas Historyczny Polski. Mazowsze w drugiej połowie XVI w.,red. W. Pałucki, Warszawa 1�73.

3. W zestawieniu nie uwzględniono obiektów znajdujących sięw granicach administracyjnych Warszawy, objętych wcześniej-szymi badaniami oraz wstępnie już opracowanych naukowo.Patrz D. Mączyński, M. Warchoł, Zabytkowe więźby dachowekościołów Warszawy. Wstęp do typologii występujących kon-strukcji, [w:] Materiały konferencyjne VII Polsko-NiemieckiejKonferencji „Architektura ryglowa – wspólne dziedzictwoANTIKON 2006”, Szczecin 2007, s. 231-23�.

�. W trakcie badań, zgodnie z założonym przedziałem czaso-wym, do grupy „konstrukcji historycznych” zaliczono więźbywzniesione do połowy XIX w., a w uzasadnionych przypadkachrównież do lat 60. i 70. XIX w.

5. Na obecnym etapie badań datowanie poszczególnych kon-strukcji ma charakter jedynie orientacyjny, w przyszłości poprzeprowadzeniu szczegółowych analiz metodą dendrochrono-logiczną może ono ulec zasadniczym zmianom.

6. Obecnie jedynie 7 kościołów z terenu Mazowsza posiada wyko-nane badania dendrochronologiczne więźb dachowych, jednakaż � obiekty znajdują się na obszarze Warszawy. Są to: kościółw Boguszycach (1558), kościół farny pw. św. Wita w Sierpcu(180�) i kościół w Żukowie (1676) oraz kościoły warszawskie –Wizytek na Krakowskim Przedmieściu (1755), Karmelitów Bo-sych na Krakowskim Przedmieściu (1668), Karmelitów Trze-wiczkowych na Lesznie (171�) i pw. św. Jakuba na Tarchominie(prezbiterium 1730, nawa 1738).

7. W trakcie badań przyjęto systematykę konstrukcji dacho-wych zaproponowaną przez prof. Jana Tajchmana. PatrzJ. Tajchman, Propozycja systematyki i uporządkowania termino-logii ciesielskich konstrukcji dachowych występujących na tere-nie Polski od XIV do XX w., „Monument. Studia i MateriałyKrajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków”, nr 2,2005, s. 7-35.

8. Zgodnie z przyjętymi granicami chronologicznymi badańobiekty wzniesione w 2. poł. XIX w. oraz w XX w. nie zostałyobjęte rozpoznaniem, a ich konstrukcji dachowych nie uwzględ-niono w niniejszym opracowaniu.

�. M. Gogolin, Więźby dachowe kościołów Pomorza od końcaXIII do połowy XIX w. Przekształcenia typów i rozwiązań kon-

strukcyjnych, Bydgoszcz 2008; P. Tuliszewski, K. Milanowski,Typologia konstrukcji ciesielskich kościołów z pogranicza ziemichełmińskiej i dobrzyńskiej od XIV do XVIII wieku. Przyczynekdo historii konstrukcji dachowych w Polsce, [w:] Materiały kon-ferencyjne VIII Polsko-Niemieckiej Konferencji „Architektura ryg-lowa – wspólne dziedzictwo ANTIKON 2007”, Szczecin 2008,s. �35-�52.

60

The years 2007-2008 witnessed the determina-tion of the degree of the preservation of his-

torical roof rafter framing in sacral monuments inMazovia. The pertinent studies encompassed thehistorical borders of Mazovia from the second halfof the sixteenth century, and all sacral buildings –brick and wooden churches, together with eventualmonasteries and chapels, erected to the mid-nine-teenth century. Such a chronological limit made itpossible to become familiar with monuments thatcould contain preserved roof constructions andthose most interesting from the scientific viewpoint.

The prime objective of the conducted studieswas to establish the number of preserved historicalroof trusses and to collect basic data concerningthe sort of extant constructions as well as the time oftheir origin. Each construction was accompanied bya basic description as well as photographic anddrawn documentation.

The investigations led to the recognition of 312monuments, in which 523 rafter framings construc-tions were examined. Among the total of the monu-ments as many as 210 preserved 330 historical roofconstructions were raised to the middle of the nine-teenth century. A total of 102 monuments no longercontained historical roof framings, while the generalnumber of the non-historical constructions amount-ed to 1�3.

The conducted examinations made it possibleto assess the presumed time of the erection of partic-ular rafter framings. The largest number of the con-structions was built in the course of the eighteenthand nineteenth century. Within 330 historicalconstructions as many as 280 may originate fromthat period (eighteenth century – 1�8, nineteenthcentury – 132). The domination of trusses from theeighteenth and nineteenth century stems from the

specificity of Mazovian architecture, with a distinctprevalence of buildings erected in the eighteenthcentury, as well as the considerable constructionmovement that took place in sacral architecture inthe nineteenth century and resulted in an exchangeof a large number of the original trusses into newconstructions. Due to those reasons none of the con-structions has been dated as fifteenth-century, andonly nine framings are described an sixteenth-century. A mere �1 constructions presumably origi-nate from the seventeenth century.

The conducted verification simultaneously enti-tles to present an initial typology of the roof rafterframings. The authors applied all the fundamentaltypes of constructions, from the simplest rafter (3)and collar beam (27) to the more complicated king--post (6�), queen-post (12�) and truss rafter (26).The three latter types were frequently linked inmixed king-post-queen-post (36) and truss rafter--queen-post constructions (�7). The inventories alsoinclude three dome constructions, based on expand-ed queen-post configurations with radially arrangedtruss rafters.

The presented outcome of the distinction of thedegree of the preservation of historical trusses insacral monuments of Mazovian architecture make itfeasible to propose an initial analysis of the typesand chronological transformations of roof construc-tions in a relatively large part of the country. Thedocumentation and data gathered in the course ofthe performed investigations facilitate the definitionof the research material resources, aiming at a com-plete and detailed systematic of the roof constrictionin Mazovia and the popularisation of knowledgeabout those extremely interesting elements, as a ruleignored by researchers.

DETERMINATION Of THE DEgREE Of THE PRESERvATION Of HISTORICAL ROOf

RAfTER fRAMINg IN SACRAL MONuMENTS IN MAZOvIA

Polska – tegoroczny Kraj Partnerskitargów denkmal

Wydarzenia towarzyszące

Polskie Wystąpienie Narodowe– w centrum targowych wydarzeń

Tegoroczne Europejskie Targi Konserwacji i Restau-racji Zabytków oraz Renowacji Starych Budowlidenkmal 2010 w Lipsku to dla Polski wydarzenieszczególne. Od 18 do 20 listopada 2010 r. na LipskichTerenach Targowych Polska zaprezentuje się w roliKraju Partnerskiego. O korzyściach tej wyjątkowej dlapolskiej branży konserwatorskiej i restauratorskiej oko-liczności przekonywać nie trzeba. Targi denkmal tobowiem jedyna impreza wystawiennicza na światowąskalę, która w sposób kompleksowy prezentuje doko-nania i możliwości branży. Wyniki ostatniej edycji –�36 wystawców z 13 krajów, w tym 15 z Polski, ponad11 000 odwiedzających z 38 krajów – podkreślają wy-soką rangę przedsięwzięcia. Przed Polską zadanie więcważne i potrzebne. Rola Kraju Partnerskiego to gwa-rancja szczególnej uwagi targowych gości i znaczącegomiejsca w bogatym programie imprezy, a więc okazjado szerokiej prezentacji, promocji i nawiązania cen-nych kontaktów podczas najważniejszego spotkania re-stauratorów i konserwatorów z całego świata. Podczasostatnich trzech edycji targów denkmal wśród KrajówPartnerskich pojawiły się następujące państwa: Włochy(200�), Francja (2006), Węgry (2008). Polska jestczwartym wyróżnionym krajem. Nad merytorycznymiprzygotowaniami do polskiej obecności czuwa KrajowyOśrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie(KOBiDZ), zaś za przygotowania związane z Wystąpie-niem Narodowym odpowiadają Targi Lipskie PolskaSp. z o.o. Wydarzenie zostało objęte honorowym patro-natem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowegooraz Ministra Gospodarki.

Targi Lipskie Polska Sp. z o.o. to wieloletni i doświad-czony organizator stoisk międzynarodowych naLipskich Terenach Targowych. Polskie WystąpienieNarodowe organizowane właśnie przez polskieprzedstawicielstwo to gwarancja wysokich standardówprzygotowania, obsługi, wygoda i wiele oszczędności,a przede wszystkim znalezienie się w centrum targo-wych wydarzeń.

W skład Wystąpienia Narodowego wchodzą: indy-widualne stoiska wystawców (minimalne stoisko 6 m2),stoisko recepcyjne wraz z usługami tłumaczy, kawia-renka z obsługą (hostessy), zaplecze kuchenne i maga-zynowe. Te elementy to jednak nie koniec wspólnychdziałań, charakter Wystąpienia podkreślą akcentyarchitektoniczno-graficzne. Sala kinowa, wystawy spe-cjalne oraz pokazy warsztatowe polskich restauratorówz pewnością uatrakcyjnią i wzbogacą targową częśćpoświęconą Polsce.

Udział w Wystąpieniu Narodowym to równieżobsługa w zakresie PR zarówno przed, jak i po targachoraz przygotowanie i druk w języku niemieckim fol-deru prezentującego polskich wystawców, co stanowićbędzie okazję do kolejnej promocji.

prezentujące dorobek polskiego dziedzictwa narodo-wego: „Polska – architektura ceglana na przestrzenidziejów”, „Konserwacja architektury ceglanej w Polsce”oraz „Polska – miejsca światowego dziedzictwa”.Organizatorem wystaw jest Krajowy Ośrodek Badańi Dokumentacji Zabytków. Polska obecność wykraczajednak śmiało poza ramy stoiska; jednym z najważniej-szych wydarzeń podczas targów denkmal 2010 staniesię organizacja pod hasłem Dzień Polski jednodniowejkonferencji naukowej poświęconej polskiej działalnościkonserwatorskiej i restauratorskiej.

Dzień Polski odbędzie się pierwszego dnia targów– 18 listopada. Organizatorem jest Krajowy OśrodekBadań i Dokumentacji Zabytków we współpracyz ICOMOS Polska. Przygotowania i ambitne planyzwiązane z obecnością Polski komentuje dyrektortargów, Ulrike Lange: „Polska posiada świetnych, zna-nych w całej Europie konserwatorów i restauratorów.Począwszy od premiery targów denkmal w 1��� r.polscy przedsiębiorcy i konserwatorzy aktywnie uczest-niczą w każdej edycji, prezentując najnowszą ofertęproduktów oraz dokonania w zakresie zachowaniai ochrony zabytków. Bardzo cieszę się więc, że w tymroku będziemy mogli gościć Polskę w tej wyjątkowejroli. Ta informacja wzbudziła wielkie zainteresowaniew branży”.

Podczas targów denkmal polscy konserwatorzy, insty-tucje i przedsiębiorcy mają okazję zaprezentować sięw ramach organizowanego tradycyjnie WystąpieniaNarodowego, obejmującego indywidualne stoiska wy-stawców, centralną recepcję, wspólną kuchnię orazczęść kawiarnianą. Polskie Wystąpienie Narodowewzbogacone zostanie o trzy wystawy specjalne

Targom denkmal 2010 towarzyszyć będzie Między-narodowa Giełda Kooperacji CONTACT, organizowa-na w ramach światowej sieci Enterprise Europe Net-work, której celem jest stworzenie wymiany kontaktów,usług, produktów oraz know-how dla wszystkich pod-miotów reprezentujących branżę ochrony zabytków,konserwacji i restauracji, a także rewitalizacji miasti modernizacji budynków.

Udział w giełdzie zgłaszają zarówno wykonawcyspecjalistycznych projektów, którzy poszukują wyko-nawców, konserwatorów czy też produktów lub maszyn,jak i sami producenci, rzemieślnicy i konserwatorzyzainteresowani nowymi zleceniami. W ostatniej Gieł-dzie Kooperacji udział wzięły zakłady z Francji, Włoch,Austrii, Polski, Rosji, Czech oraz Węgier.Więcej informacji:

www.contact-businessforum.com

Budownictwo z Glinyi Techniki Muzealnicze

Równolegle do targów denkmal odbędą się BranżoweTargi Budownictwa z Gliny LEHM oraz Między-narodowe Targi Branżowe Technik Muzealniczychi Wystawienniczych MUTEC. Targi LEHM stanowiąsprawdzoną platformę prezentacji technologii budow-nictwa z gliny i cieszą się od lat wyjątkowym zaintere-sowaniem targowej publiczności. Wiodącym tematemtargów MUTEC jest prezentacja rozwiązań technicz-nych dla placówek muzealnych oraz wystawienniczych.Targi kierują swoją ofertę do zarządców muzeów,galerii sztuki i zbiorów, fundacji, stowarzyszeń orazkulturalnych ośrodków, jak również restauratorów,biur architektonicznych i przedsiębiorstw doradczych.Do głównych tematów należą: technika muzealna, wy-posażenie, serwis odwiedzających, medialna prezenta-cja, muzealna infrastruktura, konserwacja, restauracjaoraz zarządzanie muzeami. Te dwie imprezy to zna-komite i cenne uzupełnienie targów denkmal.

Oferty stoisk już teraz cieszą się dużym zaintereso-waniem firm i instytucji, a do siedziby Targów Lipskichw Warszawie spływają już pierwsze zgłoszenia.

Założenie koncepcyjne Wystąpienia Narodowegoto trzy typy stoisk odpowiadające potrzebom trzechwyodrębnionych grup: instytucji, firm i konserwa-torów.

Każdy przedsiębiorca ma możliwość wykupieniaw pełni zabudowanego stoiska wystawienniczego w ra-mach Polskiego Wystąpienia Narodowego w modułach:6 m2, � m2, 12 m2 oraz 15 m2, zaś specjalnie dlawojewódzkich urzędów ochrony zabytków, samorzą-dów, stowarzyszeń, organizacji i instytucji, placówekmuzealnych oraz uczelni wyższych zainteresowanychprezentacją swojej placówki przygotowana została ofer-ta stoiska wystawienniczego zawierającego powierzch-nię przeznaczoną pod ekspozycję planszową. W tejwersji proponowane moduły wynoszą 12 m2, 16 m2

oraz 20 m2.Konserwatorzy i restauratorzy będą mieli możli-

wość zaprezentowania swoich umiejętności w formieczynnych pokazów. Oferta dla tej grupy umożliwiaprowadzenie prac konserwatorskich podczas trwaniatargów. Żywe warsztaty to szansa na aktywny kontaktz publicznością i niebanalną prezentację swoich do-konań. W tym przypadku istnieje możliwość zamówie-nia modułu 6 m2 oraz � m2.

W związku z rolą Kraju Partnerskiego i rangąwydarzenia uruchomiona została specjalna stronainternetowa zawierająca dokładne informacje na tematprogramu polskiej prezentacji, a także to co istotne dlawystawców: szczegółowe cenniki i formularze zgłosze-niowe. Zarówno wystawcy, jak i odwiedzający śledzićtam mogą najnowsze komunikaty prasowe, mogąrównież zamówić bezpłatny newsletter prezentującynajświeższe wiadomości i praktyczne wskazówki.

www.targi-denkmal.pl

Targi Lipskie Polska Sp. z o.o. od poniedziałku dopiątku informują o możliwościach współpracy i odpo-wiadają na szczegółowe pytania.

Wszyscy chętni do odwiedzenia targów denkmalmają okazję zaopatrzyć się w bilety jeszcze przed wy-jazdem, składając zamówienie na stronie:

www.bilety.targilipskie.pl

Międzynarodowa Giełda KooperacjiCONTACT

PAT R O N AT H O N O R OW y K O O R D y N A T O R