ANKARA NVERSTES HUKUK FAKLTES YAYINLARI No. 414

Dr. Paul Koschaker Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Eski Ordinarys Profesr Kitab yeniden elden geiren Dr. Kudret Ayiter Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Roma Hukuku Profesr

Modern zel Hukuka Giri Olarak

Roma zel Hukukunun Ana Hatlar

Sevin Matbaas, Ankara -1977

NSZ Trkiye, Atatrk'le Avrupa kltrne balanm ve bunun ne ticesinde niversitelerinde Roma Hukuku tahsilini kabul etmitir. nk bu hukuk Avrupa'nn malyd. Avrupa kltrnn doumu ve 11 inci asrdanberi btn Avrupa memleketlerinde Roma Hu kukunun kabul edilmesi (reception) birbirine bal eylerdir. Av rupa medeniyeti, Mukaddes Roma-Cermen mparatorluunun te min etmee alt siyas birlikten ziyade, klasik Roma'ya isti nat eden kltr birliini gerekletirmitir. Fakat reception'un Roma Hukukunun tatbikatta mer' hukuk haline gelmesi gayesiy le yapldn da unutmamak lzmdr. Bu gaye ile Roma Hukuku btn Avrupa memleketlerinde, bazan az, bazan geni lde ka bul edildi. Reception esas itibariyle husus hukuka mnhasr kal mtr. nk Roma husus hukukunun muayyen bir zamana ba l olmyan, her devirde mer' olabilecek ekli bu ie elveriliydi. Roma Hukukunu kabul eden bu memleketlerin bir zamanlar Ro ma mparatorluuna tbi bulunmalarnn, bilhassa Kk Asya'nn Roma'nm en deerli eyletlerinden biri ve orta zamana kadar Do u Roma mparatorluunun esas lkesi olmasnn hi bir ehemmi yeti yoktur. nk tarih ve siyas devamllk bu memleketlere ye ni milletlerin hicret etmesiyle kesintiye uramt. Fakat Avrupa'nn kltr devamll, gelip geen asrlar zarfnda iten ie yaad ve bu devam edi, reception'un en mhim sebebi oldu. Bundan dolay Roma Hukuku asrlarca tatbikatta mer' hukuk olarak yaad ve tetkik edildi. Roma Hukuku 18 ve 19 uncu asr danberi Avrupa'da her yerde, modern kanunlatrmalarla ikinci plna atld. Bu vaziyet son otuz - krk sene iinde Roma Hukuku nun, ilimde, tek tarafl ve tarih olarak tetkikine mncer oldu. Bu i ilimden ziyade tedrisat iin tehlikeli saylabilir. nk talebele rimiz hakl olarak : oktan inkiraz etmi bir hukuku tetkik edip

ne olacak? Biz tatbikatla megul hukuku olmak niyetiyle hukuk tahsili yapyoruz. Yoksa Roma tarihisi ve arkeolog olmak istemi yoruz diyeceklerdir. Fakat Roma Hukuku, tatbikatta mer' olup olmadna bakl madan pratik bir i de grebilir. nk Roma Hukukular, numu ne ittihaz edebilecek kadar ak ve mantk bir Hukuk mefhumlar sistemi ina etmitir, husus hukuku bu suretle baka hukuklardahi ilkel safhann stne karmlar, ve neticede bugn az ok btn modern hukuklarn esasn tekil eden ve akl, sade liiyle bilhassa hukuk tahsiline bahyan kimselere retilebilecek ve bilinmesi modern husus hukukun anlalmasn kolaylatracak bir hukuk sistemi yaratmlardr. Bu maksatla, bu kitapta Roma Hukukunu, bu hukukun muh telif tarih devrelere taksimini nazara alan tarihi bir metodla de il, dorudan doruya dogmatik bir metodla tetkik etmei tercih ettim. nk tarihi bir metodla baz ehemmiyetli dogmatik noktai nazarlar ikinci plnda kalr. Roma Hukuku ile hi ilgisi bu lunmamakla beraber. Alman Pandekt Hukuku nazariyelerini esas ittihaz ederek ba tarafa bir Umum Hkmler ksm ilve edi yorum. nk byle bir umum hkmler ksmn gerek hukuk, gerek pedagojik bakmdan daima faydal bulurum. Bu arada limler iin, ilm bir Roma Hukuku el kitab yaz mak istemediimi belirtmek isterim. Ben yalnz yksek tahsil ta lebeleri iin, modern aratrmalarn son durumunu ihtiva eden, ve ayn zamanda vasat bir talebe tarafndan okunup anlalabilen bir kitap yazmak istedim. Bundan dolay kitaba ilm notlarn konma sndan kaideten vazgeilmitir. Bu notlar vasat bir talebeyi ilgilen dirmez ve esasen orada gsterilmi olan eserleri bulup incelemesi pek gtr. Buna mukabil, uzun hocalk seneleri zarfnda yaptm gibi, Roma Hukukunun hlen mer', modern husus hukuklar ile olan alkasn tebarz ettirdim. Bu suretle talebelerin Roma Hu kukuna kar olan ilgisi arttrlm olacaktr. Bu arada Roma Hu kukuna ait muayyen bir problem talebeyi fazlaca alkadar ettii takdirde, bu problemi inceliyebilmesi iin kendisine yardm ede cek olan profesrne her zaman mracaat edebilecektir. Bu mnasebetle, takrirlerimi bir ders kitab eklinde bastr may zerine alm olan Faklteye en derin teekkrlerimi ifade etmek isterim. Ders verdiim bu ehri, Ankara'y, ilerlemi yam IV

sebebiyle niha olarak terk ettiim bu anda, bu kitabn baslmas bana pek g gelen ayrl biraz kolaylatrmaktadr. nk ders takrirleri bir insan eseri olmas sebebiyle tpk insanlar gibi fni dir. Fakat belki baslm olan kitabmla bir ka sene daha devam edecek bir htra brakm olabilirim. Ankara, 20 Haziran 1950 Dr. Paul Koschaker

Kitabn yeni basksnn nsz Prof. Koschaker Roma Husus Hukukunun ana hatlar kita bn 1948-1949 Ders Yl iinde yazmt. zerinden 27 yl geti. Koschaker, kitabnn nsz sonunda yazd gibi, eseri ile yalnz bir ka sene daha devam edecek bir hatra deil, Ankara Hukuk Fakltesindeki Roma Hukuku retimini kurmu oldu. (1970 yln da Aix - en Provence niversitesinin Roma Hukuku Prof. Jean Macqueron iin kartt armaanda Paul Koschaker und der Unterrich des rmischen Rechts an der Universitt Ankara - Paul Koschaker ve Ankara niversitesinde Roma Hukuku retimi, isimli yazmla bunu ayrntlar ile akladm). Geen yllar iinde, Koschaker'in eserinin ana hatlarnda bir deiiklik yapmamakla be raber, derslerde, yeni bilgileri rencilere daima verdim. Kitabn yeni basksnda bu yeni bilgilerin kitaba girmesi gerektiine de ka naat getirdim. Koschaker ile yllarca beraber almtm. Yeni bil gileri kitaba almamann her eyden evvel onun arzusuna aykr ola cam biliyordum. Bu bakmdan kitab bilgi itibariyle yenilemek ihtiyacn duydum. Bunu ancak mutlaka yaplmas gereken yerler de yaptm. Yazl Akitlerin, Nianlanma, Evlenme ve Manus Parag raflarnn kitaba girii bu ekilde oldu. Baz yerlerde mevcut pa raflara baz ilveler yapld : Actio Negatoria, Tasarruf ve Taah ht Muameleleri, Bor ve Mes'uliyet buna rnek olabilir. Kitabn paragraf sralanmasnda da baz deiiklikler oldu. Giri ksmnn paragraflar yeni bir sra ald gibi, Havale gibi ksmlar yeni bir paragraf iinde topland. Bunlar on yedi yllk bir retim tecr besine dayanan deiikliklerdir. Kitap sonunda, drt paragraf art m olarak bir araya geldi. Her trl ilve ve deiikliklerin ilm sorumluluu yalnz bana aittir. Bunun belirtilmesi gerektiine kani olduumdan, kitabn yalnz mtercimi olduuma dair kayd kaldr may doru grdm. Fakat btn bunlarla kitabn esasdan dei mi olduunu hi bir ekilde ifade etmek istemiyorum. Aksine,

mmkn olan her yerde, Koschaker'in metnine aynen, hi bir de iiklik yapmadan bal kalmaya gayret ettim. Okuyucu, Paragraf lar iinde numaralamadaki deiikliklere ramen bunu hemen g recektir. Kitabn tercmesini yirmi yl evvel yapmtm. Arada geen yllarda Trke, deiiklikler grd. Lisan bakmndan metni dei tirmenin gerekip gerekmediini ok dndm. Yeni lisanla yazlan kitaplarn rencilere verdii glkleri renim faaliyetimin iin de her gn gryorum. Ders kitaplar ile konunlann lisanlar bir birini tutmaynca renci ne yapacan bilmiyor. renciye yeni bir dil deil, memleketin hukukunu retmemiz gerekiyor. Kald ki Hukuk yerlemi, oturmu bir dile ve terimlere ihtiya gsterir. Lisan ncln, tarihin hi bir devrinde ve hi bir yerde Hu kukular deil, edebiyat yazarlar yapmlardr. Hukuk Fakltesin de hoca olarak rencilerimize eski ve yeni dili bir arada retme nin gerektiine yllardanberi inanmmdr. Kitapta bunun iin selhiyet ve yetki, icar ve kira, iyiniyet ve hsnniyet, gayrimenkul ve tanmaz, mruru zaman ve zaman am, vs... yanyana kullanl m ve renci yrrlkte olan eski kanunlar da anlyacak ekilde yetisin diye gayret sarf edilmitir. zel Hukukla ilgili terimleri rencilerin bilhassa Roma Hukuku derslerinde rendiklerini bili yorum. Kitabn baslmasnda, dzeltmelerin yaplmasnda yardm ge mi olan Asistan Dr. Kerra Tunca'ya burada bilhassa teekkr et mek isterim. Ankara, 10 Ocak 1975 Kudret AYTER

VIII

NDEKLERSayfa

nsz Bu Basknn nsz GR

III VII

ROMA HUKUKUNUN BU GN N NEM 1. Roma Hukukunun Avrupa ve Dnya iin nemi . A Roma Hukukunun tespiti (s. 3). B mpara torluk devrinde Roma hukuku (s. 4). 2. us Civile ve us Gentium I Roma devleti (s. 8). II Roma devletinin hu kuk nizam (s. 8). III Commercium ve Connubium (s. 9). IV Roma devletinin ve hukukunun genilemesi (s. 10). V us Gentium'un milletler aras bir hukuk olmas (s. 10). VI Sonraki ge liim (s. I I ) . 3 us Civile ve us Honorarium. Roma Usul Hukuku. I us Civile, lus Gentium, us Honorarium (s. 11). II Yarg hakk ve Consules'ler (s. 13). I l l Roma hukuk mahkemeleri usul (s. 14). IV Me deni hukuk ile Praetor hukuku arasndaki iliki (s. 18). V Praetor hukukunun Medeni hukuk ara sndaki fonksiyonu (s. 19). 1

8

11

4. Mill Roma Hukukunun Kurucular Olarak Roma Hukukular. Mukayeseli hukuk tarihi I Eski hukuklarn karlatrmas (s. 20). II eitli hukuk sistemleri arasndaki benzerliin

20

Sayfa aklanmas (s. 23). III Roma hukukunda hu kukularn rol (s. 25). 5. Corpus Iuris Civilis ve ksmlar I Corpus Iuris Civilis'in meydana getirilmesi (s. 27). II nterpolatio'lar (s. 33). 6. ustinianus'tan Zamanmza Kadar Roma Hukuku Tarihi . I Kavimler gnn Corpus iuris Civilis'e tesiri (s. 35). II Glossatr'ler okulu (s. 35). I l l Kommentator'lar okulu (s. 36). IV Re ception (s. 37). V Tabii Hukuk okulu (s. 38). VI Tarihi hukuk okulu (s.. 39). VII Alman ya'da kanunlatrma hareketi (s. 40). 7. zel Hukukun Sistemi I zel hukukun tasnifi (s. 41). II Genel h kmler blm (s. 43). III zel hukukun dier tasnifler (s. 44). 8. Bugnk Roma Hukuku retimi I Roma hukukunun zamammzdaki nemi (s. 45). II Roma hukuku reniminin faydalar (s. 46). III Roma hukukunun renilmesinde yar dm dokunacak eserler (s. 47). I. Kitap UMUM HKMLER 9. Hukuki lemler Kavram ve Taksimi I Kavram (s. 53). II Taksimi (s. 54). 10. Hukuki lemlerin Genel artlar I Ehliyet (s. 56). II Hukuki muameleyi yap mak iradesi (s. 56). III Hukuki muamelenin saiki (s. 62). 11. art ve Vade ! I art (s. 64). II Vade (s. 66). X 53 56 27

35

41

45

63

Sayfa 12. Hukuki Muamelelerde Temsil ... ... I Dorudan doruya temsil (s. 66). II Dolaysiyle temsil (s. 67). III Haberci (s. 68). IV Ro ma hukukunda temsil (s. 68). 13. Hukuk lemlerin Butlan ve Feshi Kabil Olma lar I Butlan (s. 69). II Fesih kabiliyeti (s. 70). III Roma hukukunda fesih kabiliyeti (s. 71). 14. Hukuki Sonu I Hukuk dzeninin olaylara tand sonular (s. 71). II Haklarn iktisab (s. 72). II. Kitap AHSIM HUKUKU 15. ahs Kavram '. I Hukuk sjesi (s. 75). II Doum (s. 75). III Roma hukukunda Status'lar (s. 76). 16. Status Libertatis. Hr Olanlar ve Hr Olmyanlar . I Roma'da klelerin hukuki durumu (s. 77). II Klelerin fiili durumu (s, 77). III Klenin ikti sap ve borlar (s. 78). IV Azatlama (s. 79). 17. Status Civitatis Vatandalar ve Vatanda Olm yanlar ... I Roma'da vatandalk, medeni haklardan fay dalanma (s. 80). II Latinlerin durumu (s. 81). 18. Status Familiae. Kan Hsml ve Sihri Hsmlk. I us Gentium ve lus Civile'ye gre aile (s. 82). II Hsmlk (s. 83). III Kan hsmlar (s. 83). IV Sihri hsmlk (s. 85). 19. Agnatio ve lus Civile Ailesi I fus Gentium'a dayanan aile (s. 85). II Aile nin durumu (s. 87). III Cognatio (s. 88). XI 75 66

69

71

77

80

82

85

Sayfa 20. Bakasnn Hakimiyeti Altnda Olan ve Olmyan ahslar I Persona alieni iuris ve persona sui iuris (s. 88). II Aile evldnn malvarl ehliyeti (s. 88). III Aile evldnn ve klenin durumu (s. 89). IV Peculium profecticium (s. 89). 21. Capitis Deminutio. ahsi Durumun Deimesi ... 1 Capitis deminutio maxima (s. 90). 2 Capitis deminutio media (s. 90). 3 Capitis deminutio mi nima (s. 90). 88

90

22. Medeni Haklar Kullanma Ehliyeti (Fiil ehliyeti) . I Fiil ehliyeti (s. 90). II Kstlanmas (s. 91). 23. Tzel Kiiler I Mahiyeti (s. 96). II Geliimi (s. 98). 24. Tzel Kiilerin eitleri I Kamu hukuku ve zel hukuk tzel kiileri (s. 99). II Kamu hukuku tzel kiilerinde me dni haklardan faydalanma ehliyeti (s. 99). III zel hukuk tzel kiileri (s. 100). III. Kitap AYN HAKLAR 25. Eya (ayn) Kavram I Tanm (s. 103). II Hukuken ayn olmayan eyler (s. 103). III Bir araya getirilmi aymlar (s. 104).

90 96 99

103

26. Aynlarn (Eyalarn) Cinsleri A Res extra commercium (s. 106). B Res in commercio (s. 107). 27. Ayni Haklar. Bakalarna Ait Eyalar zerindeki Haklar Mlkiyet ve Iura n Re Aliena I Ayn haklarn mahiyeti (s. 113). II MlkiXII

105

113

Sayfa

yet (s. 114). III Mlkiyet hakknn kstlanma s (s. 115). 28. Mlkiyet Tarihesi .:.' ... ... I Roma vatanda ve mlkiyetin sjesi olabil mesi (s. 118). II Roma aynlar (s. 118). III us Civile'ye gre iktisap, (s. 119). IV Mlkiye tin gelimesi (s. 120). 29. Mterek Mlkiyet I Condominium (s. 120). II Mterek mlki yette aynn paralanmas (s. 120). 30. Zilyetlik !.. I Mlkiyetten ayrlmas (s. 122). II Fiili du rum kavram (s. 122). III Fiili hakimiyet (s. 122). IV Vazilyetlik (s. 123). V Animus ol madan zilyetlik (s. 125). VI Possessio civilis (s. 126). VII Modern kanunlarda zilyetlik (s. 127). 31. Zilyetliin Elde Edilii ve Kayb I ktisabn unsurlar (s. 127). II Mmessil ile iktisap (s. 130). III Zilyetliin kaybedilii (s. 130). 115

120

122

127

32. Zilyetliin Korunmas I Mevsuf zilyet (s. 131). III Koruma (s. 132). III Koruma vastalar (s. 133). IV Zilyetlik davas (s. 133). 33. Mlkiyetin Devren ktisap ekilleri. Mancipatio .. I Kayna (s. 135). II Kimler tarafndan ya plabilir (s. 136). III Alm-satm ile ilikisi (s. 136). IV Geliimi (s. 139). 34. Mlkiyetin Devren ktisap ekillerinden n iure Cessio I Zahiri dva (s. 139). II Confessio in iure (s. 140). III Mcerret hukuki muamele (s. 140). 35. Mlkiyetin Devren ktisap ekillerinden Traditio Teslim XIII

131

133

139

141

Sayfa I Tanm (s. 141). II Causa (s. 143). Ill Mlkiyet intikalinin causa'ya bal olup olmama s meselesi (s. 143). IV Modern hukuklarda du rum (s. 142). 36. Mlkiyetin Aslen ktisap Nevileri. gal - hraz (occupatio) I Occupatio (s. 145). II Sahipsiz aymlar (e yalar) (s. 145). III Res hostiles (s. 147). Mlkiyetin Aslen ktisap Nevileri 37. Birleme - ltihak (accessio), Hukuki Tayir ( specificatio) ve Semerelerin htisab I Accessio (s. 147). II Specificatio (s. 147). III Semerelerin iktisab (s. 150). 38. Usucapio - ktisabi Zaman Am ... I Tarifi (s. 152). II 12 Levha kanununa gre usucapio (s. 153). III artlar (s. 154). IV Ne ticesi (s. 157). V Praescriptio longissimmi temporis (s. 158). 39. Mlkiyetin Korunmas ... A Rei Vindicatio (s. 158). B Actio negatoria (s. 165). 147 145

152

158

40. Publiciana n Rem Actio ... I Petitor dava (s. 166). II Rei Vindicatio'dan fark (s. 166). Ill Modem hukukta durum (s. 167). iura in re aliena (Bakalarna ait mallar zerinde ki haklar). 41. rtifak Haklar (Servitutes) I rtifak haklarnn menei (s. 168). II Tan maza ilikin irtifak haklar ve ahsi irtifak hakla r (s. 169). III rtifak haklarnn doumu (s. 172). IV rtifak haklarnn hukuki himayesi (s. 173). XIV

166

168

Sayfa 42. Uzun car ve st Hakk (Emphyteusis ve Superfi cies) ... I Uzun icar (s. 174). II st hakk (s. 176). III Modern kanunlarda durum (s. 176). 43. Rehin Hakk ... ... A Mahiyeti (s. 176). B Roma rehin hukuku nun tarihi (s. 178). C Rehine ait eitli hkm ler (s. 182). IV. Kitap BORLAR HUKUKU 44. Bor Kavram ve Nitelii I Borcun tarihi (s. .185). II Aile hukukundan fark (s. 185). III Bor ve Mes'uliyet ayrm ve mahiyeti (s. 186). 45. Alacakllarn ve Borlularn Birden ok Olmas ... I ustinianus hukukunun hkm (s. 188). II Correalitas ve solidaritas (s. 189). III Modern hukuklarda durum (s. 191). 46. Alacak Haklarnn Konuu ... I Dare, facere, praestare'ye taallk eden borlar (s. 192). II Ferden belli bor, nev'en belli bor (s. 192). III Seimlik bor (s. 193). IV Me den ve tabi borlar (s. 193). V Obligatio certa ve incerta (s. 194). VI Obligationes stricti iuris ve bonae fidei (s. 194). 47. Edann mknsz Hle Gelmesi ve Temerrt A Kusur (s. 196). B Temerrt (s. 202). 48. Borlarn Doumu I Borcun sebebi (s. 204). II Causa'ya gre tefriki (s. 205). III Borlarn taksimi (s. 205). 49. Roma Akitler Sistemi I Nexum (s. 207). II Szl akitler (s. 207). XV 185 174

176

188

191

195 204

206

Sayfa III Real akitler (s. 207). IV Yazl akitler (s. 208). V Rzai akit (s. 209). VI Pactum (s. 209). 50. Szl Akitler. Stipulatio I Kefaletin menei (s. 210). II Cautio (s. 210). III Stipulatio eitleri (s. 211). IV Stipulatio ve causa (s. 213). V Stipulatio stricti iuris bor dourur (s. 214). 51. Kefalet .-.. ..; . . . . . . I Stipulatio ile ilgisi (s. 216). II Fideiussio (s. 217). III ntercessio (s. 219). 52. Real Akitler A simli real akitler (s. 220). B simsiz real akitler (s. 225). 53. Yazl Akitler I Roma hukukundaki ve bu gnk yazl akit anlay (s. 227). II Roma hukukunda yazl akit (s. 227). I l l Roma hukukunda yazl akitlerin bor dourmas (s. 228). IV Yazl szlemeler den doan borcun sona ermesi (s. 229). V Ya zl szlemelerin kayna (s. 229). 54. Rzai Szlemeler (Alm - Satm) I Tanm (s. 230). II Alm - Satmn tarihi (s. 230). III Szlemenin yaplmas (s. 230). IV Ahm - Satmn mahiyeti (s. 231). V Obli gatio dandi ve faciendi (s. 232). Zapta kar temi nat (s. 233). VII Ayptan dolay sorumluluk (s. 233). VIII Hasarn intikali (s. 236). 55. Rza Szlemeler (Kira) ... I Aym kiras (s. 239). II Hizmet szlemesi (s. 240). III stisna szlemesi (s. 240). 56. Rza Szlemeler - irket Szlemesi (societas) .. I Consortium (s. 241). II Ortaklarn sorum luluu (s. 241). III Kiisel tesiri (s. 242). IV Modern hukuklarda irket szlemesi (s. 243). XVI 209

216

220

227

230

237

241

Sayfa 57. Rza Szlemeler - Veklet (Mandatum) I ->- Konusu (s. 244). II Veklet ve yetki (s. 244). III eitleri (s. 245). IV Ykmllkler (s. 245). V Szlemenin sona ermesi (s. 246). VI tibar emri (s. 246). 58. Pactum'lar . . . . . . '..... , . . . . . . . . , ... A Pacta adiecta (s. 248). B Pacta praetoria (s. 249). C Pacta lgitima (s. 251). 59. Quasi Contractus (Szleme benzerleri) ... A ~ Sebepsiz zenginleme (s. 253). B Nego tiorum gestio (s. 257). C Tutela (s. 258). D Communio (s. 257). 60. Umumi Olarak Haksz Fiilden Doan Borlar I Mahiyetleri (s. 260). II Poena dvalar (s. 261). III Miraslara intikali (s. 261). IV Poena'nm mahiyeti (s. 262). V Noxal mesuliyet (s. 263). 61. ahs Sularn Muhtelif eitleri A Furtum (s. 265). B Damnum in iura datum (s. 267). C niuria (s. 269). D Dolus (s. 271). 62. Quasi Delictum, Haksz Fiil Benzerleri (su benzer leri) I Iudex qui litem uam faeit (s. 273). II Actio de deiectis et effusis (s. 273). III Actio de deposite et suspenso (s. 273). IV Actio in factum adversus nautas, caupones et stabularios (s. 274). 242

247

253

259

265

273

63. Alacak Haklarnn Nakli (alacan temliki) Cessio. I Tarifi (s. 274). II ekli (s. 276). I l l Cau sa cessionis (s. 277). IV Cessio necessaria (s. 277). : 64. Bakasnn Borcundan Dolay Sorumluluk .., ... I Aile evltlar ve klelerin borlan (s. 278). II Praetor dvalar (s. 278). III Temsil ile mnasebeti (s. 283). XVII

274

278

Sayfa 65. Alacak Haklarnn Sona Ermesi. fa ve bra A fa (s. 284). B Eski Roma Hukukundaki h kmler (s. 286). 66. Tecdit (Novatio) I Tarifi (s. 291). II Hkmleri (s. 292). III ahslarla mnasebeti (s. 290). IV Hkmleri (s. 291). 67. Havale (Delegatio) I Tarifi (s. 291). II Hkmleri (s. 292). III Havale ile veklet arasndaki mnasebet (s. 293). 284

289

291

68. Alacak Haklarnn Sona Ermesi. Takas ve Alacak Hakkn Ortadan Kldran Dier Sebepler A Takasn tarifi (s. 294). B Dier sebepler (s. 297). V. Kitap ALE HUKUKU 69. Aile Hukuku Kavram I Borlar hukuku ile ilgisi (s. 299). II hakimiyet ilikisi (s. 299). III Familia teri minin anlamlar (s. 300). IV Roma Hukukunda aile hukukunun yeri (s. 301). 1. Fasl EVLLK HUKUKU 70. Nianlanma I Sponsalia (s. 301). II Roma Hukukunda ni anlanma ve hkmleri (s. 302).

294

299

302

71. Evlenme I Gene) Esaslar (s. 303). II Evliliin huku ki mahiyeti (s. 304). III Manus ve evlilik ara sndaki far; (s. 306). IV Evlenme ehliyet artXVIII

303

Sayfa lan (s. 307). V Consistere non possunt (s. 309). VI Askerlerin evlenmeleri (s. 307). 72. Boanma 73. Manus I Evlilik ile manus'un ilgisi (s. 311). II Dos (s. 314). III Manus ile Dos arasndaki fark (s. 313). IV Manus tesisi muameleleri (s. 314). 74. Augustus'un Evlilik Sahasndaki Tedvinleri. Concubinatus ... A Augustus'un evlilik sahasndaki tedvinleri (s. 316). B Concubinatus (s. 318). 75. Dos I Dos'un mahiyeti (s. 318). II Geliim (s. 319). III Hkmleri (s. 320). IV Dos'un veril mesi (s. 320). V Dos zerinde kocann hakk (s. 321). VI Dos'un geri verilmesi ykmllnn tarihsel geliimi (2. 322). 310 311

316

318

76. Donatio Propter Nuptias ve Paraferna I Donatio ante nuptias (s. 324). II Donatio ante nuptias'm hkmleri (s. 325). I l l Donatio propter nuptias (s. 326). IV Paraferna (s. 324). 2. Fasl PATRIA POTESTAS . 77. Patria Potestas'n Kapsam A Kiisel ilikiler bakmndan patria potestas (s. 328). B Malvarlna ilikin mnasebetler ba kmndan patria potestas (s. 330). 78. Patria Potestas'n Doumu ... A Kanundan domas (s. 331). B Hukuk i lem ile domas (s. 332). 79. Patria Potestas'n Ortadan Kalkmas I lm veya capitis deminutio (s. 335). II Emancipatio (s. 336). XIX

324

327

331

335

Sayfa3. Fiisil

VESAYET TUTELA ve CURA 80. Vesayetin Tarihsel Geliimi ve Mahiyeti I Tutela lgitima (s. 337). II Tutela testamen taria (s. 339). I l l Tutela dativa (s. 339). IV Vasinin yetki ve sorumluluu (s. 340). 81. Cura -Kayymlk I Cura halleri (s. 342). II r Modern hukukta durum (s. 344). VI. Kitap MRAS HUKUKU 1. Ksm ESAS KAVRAMLAR .82. Tevars Kavram ve Tevarsn Sebebi I Kavramn aklanmas (s. 347). II Succossio Universalis (s. 349). 83. Delatio (Mirasn dmesi) ve Aquisitio (Mirasn ktisab) I Delatio (s. 352). II Aquisitio (s. 353). III Hereditas iacens (s. 357). IV Modern hukuklar (s. 358). 84. Hereditas ve Bonorum Possessio. Miras ve Tereke nin Zilyetlii I Bonorum possessio'nun kayna (s. 359). II 12 Levha'daki hkm (s. 360). III Praetor'un mdahalesi (s. 361). IV Modern fikirlerin ka bul (s, 361). V Genel hkmleri (s. 361). 2. Ksm VASYETNAME ile TEVARS 85. Vasiyetname Kavram XX 363 347 337

342

352

359

Sayfa

I Nitelii (s. 363). II Testamenti factio acti va (s. 365). 86. Vasiyetname ekillerinin Tarihesi I Meden hukuk (s. 365). II Praetor hukuku (s. 368). I l l mparator kanunlar ve ustinianus hukuku (s. 369). IV Modern hukuklar (s. 370). 87. Vasiyetin Kapsam I Miras nasbi (s. 371). II Tal artlar (s. 373). 88. Vasiyetnamenin Ortadan Kaldrlmas I Balangtaki hkmszlk (s. 376). II Son radan hkmsz olmas (s. 376). 3. Ksm KANUN TEVARS 89. us Civile'ye Gre Kanun Tevars ... I Nitelii (s. 377). II us Civiley'e gre ka nun tevars (s. 378). 90. Praetor Hukukuna Gre Kanun Tevars I nde liberi (s. 379). II nde legi timi (s. 380). III nde Cognati (s. 380). IV nde vir et uxor (s. 381). 91. mparatorluk Hukukuna ve ustinianus Hukukuna Gre Kanun Tevars I Cognatio prensibinin geliimi (s. 381). II Miras snflar (s. 382). III Modern hukuk (s. 385). 4. Ksm ZARUR TEVARS 92. ekli Zarur Miras Hukuku ... I nstituere, exheredare (s. 387). II Praeterire (s. 388). III Praetor'un mdahalesi (s. 388). 387 377 365

371

376

379

381

XXI

Sayfa 93. Madd Zarur Miras Hukuku I Tarihi (s. 388). II Esaslar (s. 390). 388 391

94. ustinianus Hukukunda Zarur Tevars .. I Actio ad supplendam legitimam (protionem) (s. 391). II Mahfuz hisse sahasnda yenilik (s. 391). 5. Ksm MRASILARIN HUKUK DURUMU 95. Mirasta Halefiyet (Transmissio) I ktisap art (s. 393). II n iure cessio hereditatis (s. 394). III Mirasln temini (s. 394). i v nstitutus (s. 394).

393

96. Accrescere ... ... '. I Mahiyeti (s. 395). II Modern hukuklarda durum (s. 395). III stisnas (s. 396). IV Caduca (s. 396). 97. Birlikte Miraslarn Durumu. Collatio I Hisselerde itirak (s. 397), II ade (s. 398). 98. Miraslarn Borlardan Sorumluluu I Eski Roma hukukunda (s. 400). II Modern kanunlarda (s. 402). 99. Miras Hakknn Korunmas I Singular davalar (s. 405). II Modern kanun larda (s. 407). 6. Ksm MUAYYEN MAL VASYET 100. Lega tum ve Fideicommissum A Legatum (s. 409). B Fideicommissum (s. 413). C Legatum'un sona ermesi (s. 415). XXII

395

397 400

405

408

Sayfa 101. Muayyen Mal Vasiyetine Ait Madd Hukuk I Vasiyet edilmi muayyen maln kazanlmas (s. 417). II Konusu (s. 418). III Muayyen mal vasiyetinin ortadan kalkmas (s. 419). IV Muayyen mal vasiyetleri hakknda kanuni snrla malar (s. 419). 102. Kll Fideicommissum I Tarihsel geliimi (s. 421). II Senatus consultum Trebellianum (s. 421). III Senatus consultum Pegasianum (s. 422). IV ustinianus hukukunda durum (s. 422). V Moden hukuk larda (s. 422). 103. lme al Hibe. Mortis Causa Capio I Nitelii (s. 423). II Muayyen mal vasiyeti ile alkas (s. 423). Ill Klasik devirdeki durum (s. 424). 417

420

423

XXIII

GR ROMA HUKUKUNUN BUGN N NEM

1

Roma Hukukunun Avrupa ve Dnya in nemi Roma Hukuku hukuk biliminin bir ksmdr. Hukuk reni mi yapan Faklte rencisi Roma Hukukunu ya ilgisizlikle veya antipati ile karlar. nk hukuk rencilerinin en az % 99 u, hukuk fakltelerinde okutulan derslere, ilerde pratik hukuk ha yatnda hkim, memur, avukat, noter, sna teebbslerin hukuk maviri olarak bilinmesi gereken hukuk bilgisini edinmek iin gelirler. Tabi eer okutulan derslere gelerek bu frsattan yararla nrlarsa. Derslere gelmemeleri ve snavlardan az nce eitli ki taplarda nacele ile derleyip kafalarna doldurduklar yzeysel bir bilgiyi tercih etmeleri de mmkndr. Fakat herhalde ve pek ta bi olarak rencilerin ilgisi devlette veya devlet st topluluklar da geerli olan yrrlkteki (mer') hukuka ynelmitir. Roma Hukuku yarm yzyl evvel Almanya'da, geni bir alan da son pratik uygulama alanm kaybetmekle uygulanan hukuk olmaktan kmtr. Bugn Roma Hukukunun baz ufak kalnt larn ancak Gney Afrika Birliinde ve Seylan'da bulabiliyoruz. Bu kalntlar da er ge yerini ngiliz Hukukuna terkedecektir. Bu sebeple Roma Hukukunun uygulanan hukuk olmaktan kt sylenebilir. Hukuk Fakltelerinin, aslnda ok fazla dersin yk altnda bulunan rencilerine uygulamas olmayan ve ancak bilimsel il gileri tatmine yarad izlenimini veren Roma Hukukunu bilmek klfetinin neden yklenmi olduu sorusu akla gelmektedir. Hu kuk fakltelerinde limler ve profesrler de yetitirilir ve yeti tirilmelidir. Fakat bu i, fakltelerin tek ve en nemli grevi de-

2

1. Roma hukukunun Avrupa ve dnya iin nemi

ildir. Geri fakltelerin en nemli grevi gelecein hukuk uygu layclarn da yetitirmek deildir. nk grevleri bu olsayd hu kuk fakltelerini en az yarm dzine eitli hukuk fakltelerine ayrmak gerekirdi. Faklteler rencilerin hukuk uygulaycs olarak yetimeleri iin gerekli bilimsel esaslar hazrlamaktadr lar. Bugn gemite kalm olan Roma Hukuku hakknda ilm ve tarih incelemeler yaplmaktadr. lerde hukuk limi olmak ve hukukun bilimsel incelemesi ile uramak istiyenlere deil, her hukuk rencisine ve zellikle hukuk renimine balyanlara hi tabeden bir Roma Hukuku ders kitab, artk uygulanmyan Roma Hukukunun - dolaysiyle de olsa - pratik gayelere ne dereceye ka dar hizmet ettii meselesini sktle geitiremez. Okuyucunun hedefi pratik hukuk hayatnda mer' hukuku uygulamak olsa bile, bu kitaptaki Roma Hukukunun kendisine fayda saladn ak lamak gereklidir. zellikle Trkiye'de, Trkiye'nin bugnk toraklarnn bir zamanlar Roma Devletinin en zengin vilyetlerinden biri olduu na iaret edilebilir. Bugn Kk Asya dediimiz bu yerlere o za manlar "Asia" Vilyeti denilirdi. Her eyden nce rencileri iin b kitabn yazld ehir, Roma hkimiyetinin nemli bir an tn gnmze kadar intikal ettirmitir ( 1 ). Bu Asia vilyetinde o zamanlar Roma Hukuku da uygulanabilirdi. Fakat aradan yzyl lar gemitir. Bu asrlar, bize Romallardan bugne kadar devam eden tarihi devamlln bulunmadn retmitir. Bundan ba ka, bir devletin topraklarnn eskiden Roma devletine aidiyeti, bu gn o devletin niversitelerinde Roma Hukuku okutulmas iin bir sebep tekil etmez. Bu ders kitabnn yazar Leipzig ve Berlin'de Roma Hukuku profesryd. Bugn Polonya'da, Varova'da, Baltk memleketle rinde ve ne lde olduunun tespiti benim iin imknsz olmakla (1) Bu arada bilhassa Monumentum Arcyranum'u kast ediyorum. Monu mentimi Ancyranum; Augustus mabedinde, bugne kadar intikal etmi olan bir kitabedir. Bu kitabede Roma mparatorluunun byk teki lts ve imparatorluk devrinin kurucusu, imparator Augustus siyas icraatn anlatr (res gestae). Bu kitabe btn mhim Roma ehirle rinde alenen vaz edilmi olduu iin, Ancyra (Ankara) kitabesinde tahrip olan baz yerler ayni muhtevay tayan baka kitabelerle ta mamlanmtr. Ayni yazy ihtiva eden byle kitabeler bir ka sene evvel Antakya ve Apollonia'da her ikisi de Pisidie'de, yani bugnk Trkiye'de bulunmutur.

1. Roula hukukunun Avrupa Ve dnya iin nemi

3

beraber herhalde Rusya'da Roma Hukuku okutuluyor. Btn bu sahalara hi bir Romal ayak basmamtr. Ve nihayet ok geni lde olmamakla beraber Roma Hukuku Amerika Birleik Dev letlerinde ve Gney Amerika'da da okutulmaktadr. Herhalde Ro ma Hukuku ilmini btn dnyaya yayan baka nedenler olacak- " tr. Bu nedenlerin, siyas unsurlardan tamamen ayrlm olma makla beraber, nemli lde kltrel olduunu hemen belirtme liyim. imdi bunlar etraflca grelim : A Roma Hukuku, milttan sonra 527 - 565 yllar arasnda hkm sren Dou Roma imparatoru ustinianus'un dnya tarihi apmda nemi olan byk bir kanunlatrma eseriyle, Corpus iuris Civilis ile, yazl olarak tesbit edilmitir. Corpus iuris Civilis ismi ustinianus tarafndan verilmemitir; orta adan beri kulla nlmaktadr. Bu tbiri "btn hukukun bir araya toplanmas - bir araya getirilmesi" eklinde tercme edebiliriz. nk bu eser ius civile kelimesinin ifade ettii mlkiyet, sat, kira, ariyet, miras hukuku gibi zel hukuktan, yani hukuk nizamnn kiiler arasn da, bunlarn bencil karlarn dzenleyen ksmndan ibaret ol mayp, anayasa hukukunu, idare hukukunu, ceza hukukunu, kilise hukukunu yni kamu hukukunu da kapsamaktadr. Ancak en b yk ksmn husus hukuk tekil eder. Bu sebeple Roma Hukuku renimi, zel hukuk iin bir cins temel olmutur. Bu arada Corpus iuris Civilis'in zel olaylarla ilgisi olmayan genel denile bilecek kurallar ve hukuk hkmleri formlletiren, sistematik ve maddelere ayrlm modern kanunlarla mukayese edilmemesi gerektiini size hemen sylemeliyim. ustinianus'un eserine Compilatio denmektedir. Bu Con-pilare sznden gelmekte ve y mak mnasn tamaktadr. Bu eser, eski malzemenin toplanmas ve bu arada sistematik bir dzene sokulmasyd. 533 senesinde neredilmi olup nemli ksmn tekil eden digesta, klsik devir dediimiz ve miltten nce 100 ile milttan sonra 250 yllar ara sndaki devrin Roma Hukukularnn yazlarnn zetlerini kapsar. Digesta kelimesi compilere gibi (bir araya getirmek, dzenlemek) demek olan digerere'den gelmektedir. Digesta'daki zetlerde teorik hukuka ait aklamalar ok azdr. Digasta'da, belki grlerini aklamalar iin hukukulara sunulan, mnferit, ahs hukuk olaylar hakknda hkmlere rastlanr. Corpus iuris Civilis'in di er bir ksmnda - 534 ylnda neredilen - codex'te de durum buna benzer. Codex, mparator Hadrianus'dan yani aa yukar milt-

4

1. Roma hukukunun Avrupa ve dnya iin nemi

tan sonra 130 ylndan ustinianus'a kadar karlm olan impa rator kararlarn sistematik bir ekilde toplamtr. Bu kararlara constitutiones denmektedir. Genel ve herkesi kapsamna alan h kmlere ancak mutlakiyet devri imparatorlarnn (byk Constantinus, Milttan sonra 320 den beri )yaymlanan genelgelerde rast lamaktadr. B Bu malzeme mparator ustinianus tarafndan kanun kuvveti verilerek neredilirken, asllar olan Ltince ekliyle nere dilmitir. Halbuki Dou Akdeniz yresindeki memleketlerin kul landklar dil Yunanca idi. Ltince artk bilinmiyor, anlalmyor du. Bu ilgi ekicidir ve daha sonra aada aklanacaktr. Roma Devleti Byk Canstantinus'un lm ile 4 nc yzyl da ve daha kesin olarak 5 inci yzylda herbirinin ayr birer im paratoru bulunan, biri Dou, dieri Bat olmak zere iki Roma Devletine blnme eilimi gsterdi. Bu eilimi Dou ve Bat ara sndaki lisan, kltr ve kilise fark destekliyordu. Bat taraf, ka vimler g ile Roma'ya nfuz eden Cermenlerin tesiri altnda, yava yava elden kmakta idi. Milttan sonra 476 ylnda para ile tutulmu Cermen askerlerinin ba olan Odoaker Roma'ya yer letikten sonra, aslnda Bat Roma mparatoru diye bir kimse kalmamt. Nihayet italya da byk Theodorik idaresindeki Bat Gotlan tarafndan zaptedildi. Fakat tek imparatorluk fikri ki, yal nz nazar bakmdan da olsa muhafaza edildi. Siyas ve kltrel kuvvet merkezi, kavimler gnden hemen hemen hi etkilenmeyen douya nakledildi. Bu sebeple Dou Romallar Yunanca konuma larna ramen, kendilerini Romal sayyorlard. Aslnda Yunanl idiler. Ancak o zamanlar kendilerine Yunanl olduklar sylendi inde hakarete uradklarn kabul ederlerdi. Kendilerine "Roma l" derlerdi. Bu kelime Yunanca "Romae" eklinde ifade edilirdi ve bu isim altnda orta zamann edebiyatna gemilerdir ( 1 ). Buna uygun olarak Bizans Yeni Roma (Nea Romae), ustinianus Roma imparatoru idi. ustinianus Bat Roma'nn baz ksmlarn ve nihayet talya'y Cermenlerin elinden almay baararak Corpus iuris Civilis'de bile bile ltinceyi kulland. (1) Zamanmzda ayni ideolojiye, bu gn bir dou ve bat devletine ayrl m Almanya'da raslamak ok enteresandr. Her iki devlet Alman hal knn hkmet itibariyle birlii fikrine baldr ve her biri kendisini, bu birlik fikrini yetkili temsilcisi saymaktadr.

1., Roma hukukunun Avrupa ve dnya iin nemi

5

Fakat, Bizans'n hakim imparatoru Leo'nun (milttan sonra 900 civar), Corpus iuris ustinianus'un Yunanca bir zeti olan "mparator kanunu" (Basilika), Dou Roma'mn, Bat ile ilikisini kaybettiini ve yakn Dounun bir devleti olduunu gsterir. By le bir devlet olarak, Balkanlara g eden Slavlar ve Rusya zerin de devaml kltrel etkisi olmutur. Batda yeni bir siyas teekkln meydana gelmesi bu ayrl abuklatrd. 25.XII.800 ylnda Papanm Roma'da, Frank Kiral Karl'a mperator Romanorum olarak ta giydirmesi ok nemli dir. (Bunun sebebi, bir taraftan Papa ile Bizans arasnda ba gs teren anlamazlklar, dier taraftan talya'nm, spanya'nn, Bat Almanya'nn byk bir ksmn ve Fransa'y hkmranl altna alm olan byk Karl'n fiil kudreti idi.) Bu hareketin siyasi ve zellikle kltrel nemi ne kadar bytlse azdr. adalarn gznde bu, Roma mparatorluunun yeniden canlandrlmas idi. Bu sebeple artk yunanllam olan Bizans'n iddetli direnmesi ile karlat. Bu direnme daha sonraki asrlarda Bizans'n kuv vetten dmesi ile yava yava zayflad. Nitekim Bizans kendisini hl Roma mparatorluunun halefi sayyordu. Tarihiler Roma Devletinin batdaki yeni kuruluunu phe ile karlyacaklar ve bunun Roma mparatorluunun devam ol madn syliyeceklerdir. nk Roma Devleti, Roma olan mer kezi ile bir Akdeniz imparatorluu idi. Esas itibarile Akdenizi evreliyen lkeleri kapsard. Bat Almanya, Alpler, Macaristan'n baz ksmlar, Kuzey Fransa ve Gney ngiltere haric vilyetlerdi. Mer kez lkelerden Akdeniz'in btn gney ve dou ksm, spanya'nn ve Gney talya'nn byk ksmlar milttan sonra 800 ylma ka dar Araplarn eline gemiti. Batdaki yeni mparatorluk bu se beple artk bir Akdeniz mparatorluu deildi. Ayni ekilde bu imparatorluun arlk merkezi de artk Roma olmaktan kmt. Geri Roma, Papaln bulunduu yer ve imparatorun tac giydii ehir olarak nemini koruyordu. Fakat yeni imparatorluun ar lk merkezini Frank Krallannm ana vatan olan bugnk Hol landa ve Bat Almanya tekil ediyordu. 9 uncu asrda Birinci Heinrich ile mparatorluk, Franklardan Almanlara geti ve onlar da kald. 1866 daki Napoleon harplerinde, adalar tarafndan pek dikkati ekmeden, sessiz kayboldu : mparator Birinci Franz Alman mparatoru lkabm, Avusturya mparatoru lkabna e virdi Daha 9 uncu yzyln literatrnde bu bat imparatorluu

6

1. Roma hukukunun Avmpa ve dnya iin nemi

yresine Avrupa deniliyordu (1). Buna ramen bir Avrupa impa ratorluundan bahsetmek yanl olur. Bununla beraber Byk Karl (Charlemagne) o vakitler Avrupa denilen bu yreye fiilen hkim olmutu. Fakat halefleri ve daha ok Alman mparatorlar zamannda bat devletleri zerindeki bu hkimiyet kayboldu. darelerinin ok erken merkezlemesinin yardm ile, bilhassa Fransa ve ngiltere mstakil devletler ve halk mstakil milletler oldu. Bu devletler ve milletler Roma - Alman mparatorunu ancak mnevi bir devlet reisi olarak tanyorlard. Almanlar ise, Roma mparatorluunun evrensel eilimlerine balanmlard. Bu sebeple onlarda Fransa ve ngiltere'dekine benzer bir gelime asrlarca sonra ve ancak ksmen, natamam olarak imkn dahiline girmitir. Alman mpa ratorluu ayni zamanda Roma mparatorluuna bal olduu ve Roma mparatorluu - zamann anlayna gre - bir dnya impa ratorluu olduu iin evrenseldi. Orta zamanlarda Alman mpara torlar Roma'daki Papa ile en iddetli anlamazlklara dm olmakla beraber, Alman mparatorluu hristiyanlktan ayrlamaz d. Zira Hristiyanlk her byk din hareket gibi tabiat gerei evrenseldi. Btn insanl iine almak istiyordu. Bu itibarla Al man mparatorluu da evrensel olmutu. Birbirlerine ok yakn olan siyas ve kltrel nfuz ve etkileri birbirinden ayrmak lzm dr. Roma devleti bu gnn anlayna gre deil, fakat kendi za mannn llerine gre siyas bakmdan bir dnya imparatorluu idi. Bu imparatorluun orta adaki halefleri : Doudaki Bizans mparatorluu ile batdaki Alman mparatorluu hakknda ayni eyler sylenemez. Bilhassa Alman mparatorlar hi bir zaman Alman ve talya'nn baz ksmlarndan fazlasna fiilen hkim ola mamtr. Zamanla talya'daki yreer de elinden km ve Almanya'daki hkmranl orada treyen ufak devletlerle alttan alta sar slm ve kmt. Ancak bu Roma mparatorluuna kltrel fikirler ve unsur lar da bal idi. Eski a medeniyeti zamannn btn kltr, ilmi, edebiyat - Yunan etkisi altnda - Romallarn bunlara verdii ekillerde bu imparatorlua bal idi. Bu arada tabi ilimler ve felsefe sahasnda Araplarn bilimsel baarlar unutulmamaldr. Yunanllarn bahettii esaslar zerinde alp bu bilgileri geli(1) Bunun iin KOSCHAKER, Europa und das rmische Recht, (Avrupa ve Roma Hukuku) 1947 kitabn karlatr.

1. Roma hukukunun Avrupa ve dnya iin nemi

7

tirmiler ve elde ettikleri sonular ksmen Bizans yolu ile fakat daha ok slmiyetin batdaki genilemesinin en ileri noktas olan ispanya yolu ile bat dnyasna nakletmilerdir. Bat mpa ratorluunda, Orta Avrupa ile Roma'nm birbirine balan iin bulunan siyasi hal tarz pek tabi olarak, eski a kltrnn aln masn (Reception) ok kolaylatrmtr. Bu reception'u mekanik bir iktibas olarak dnmemek lzmdr. Bu eski kltrle Avru pa'da sakin, tarih milletlerin esas bnyeleri arasnda organik de rin bir ba meydana gelmitir. Avrupa'nn medeniyet tarihi bize bir kl olarak grnr. nk eski kltr bugnk kltrmzn bir paras olmutur. Siyas bir Avrupa kavram - ona realite atfetmek imkn var sa- tarih durumlara baldr ve tarihin seyri esnasmda daima deimitir. Kltrel Avrupa ise tari bir hakikatti ve bugne ka dar da bir hakikat olarak kalmtr. Btn Avrupa'da her yksek bilginin, eski a ile ve zellikle ltin a ile her milletin kendi sine ait mill kltrn birlemesi suretiyle meydana gelmesi, Ro ma'nm evrensel grne dayanr. Bu kltrel unsur Avrupa'y birletiren ba olarak grlmektedir. Avrupa'nn milletleri dn yann hemen hemen yarsn hkimiyetleri altna almlar ve bu kltrel unsur bir ideal olarak onlarla beraber her tarafa ya ylmtr. Yalnz muazzam insan topluluklaryle dolu olan, Hindistan ve in gibi ok eski medeniyet sahalar Avrupa medeniyetinin bu zaferine kar diren gsterebildi. Bunlarn Avrupa kltr ile olan temas bugn hl fikr sahadan ziyade teknik ve sma saha dadr. Bu, bir dereceye kadar Japonya iin bile byledir. Coraf bakmdan Asya'nn bir yarmadasndan baka bir ey olmyan Avrupa bylece medeniyet bakmndan dnyann merkezi olmu tur. Bununla beraber Avrupa'nn bu durumu bugn tartmasz deildir. Avrupa medeniyeti, Avrupa dndaki memleketlerde yer letikten ve bu memleketler siyas bakmdan hkim bir duruma geldikten sonra, bu ihtilf daha da artacaktr. Antik devirde Yu nanistan ve Roma arasnda ufak lekte cereyan eden eylerin burada tekrar mmkndr, ite Roma Hukuku da bu Avrupa medeniyetine aitti. Yalnz bu yolla Roma Hukukunun Avrupa medeniyeti ile beraber btn dnyaya yayln kavryabiliriz. Ancak bu ekilde Roma ile tarih bakmdan hi bir ilikisi olm yan ve Roma Hukukunun hi bir zaman uygulanmad lkelerde bu hukukur okutulmasn aklayabiliriz. nk bu lkeler tarih-

8

2. lus Civile ve lus Gentium

lerinin srecinde Avrupa medeniyetini kabul etmiler veya onun etkisi altnda kalmlardr. Bu bakmdan bir memlekette Roma Hukuku retiminin kabuln Avrupa medeniyeti birliine katl man^ bir belirtisi eklinde anlamamz gerekir.

2

lus Civile ve ms Gentium I. Roma Devleti eski zamanlarda (Cap t olum) dediimiz ka lesi ile, Roma ehrinden ve ehri kuatan, ekilen tarlalardan iba rettir. Roma'ya yakn veya daha uzak evredeki ltin ehirlerinde de durum byle idi. Bu ehirler ahalisi ve Romallar ayni ltin rkndan idi. Akdeniz memleketlerinde ehir ve kale en ok rast lanan yerleme eklidir. Kale, lkeyi idare eden Kral ailesinin oturduu yerdir. Anadoluda rastlanan, Hititler'e ve daha eski za manlara ait olan, harabeler de bunu ispat etmektedir. Hitit me tinlerinde, Hitit devletinin "Hatti ehrinin memleketi" eklinde sz edildii kayda deer. Hitit devleti, byk bir devlet olduu zaman da bu ismi muhafaza etmitir. Hatti kelimesi muhtemelen Boazky'de, Krallarn oturduu yer olan kaleyi ifade ediyordu. Bu ekil devletlere bugn "ehir devletleri" diyoruz. Roma ehri, aslnda be kyn birlemesi ile meydana gelmi ti. Tiber nehrinin bir kvrm iinde, yedi tepenin beini igal eden bu kyler bir ehir olarak birlemi, aradaki bataklk alan kurut mu, Forum isimli ortak pazar alan yapmt. Capitolium isimli tepe de tapmaklarn bulunduu ortak tepe kabul edilmiti. II. En eski Roma devletindeki hukuk dzeninin ismi ius civile'dir. nk bu hukuk dzeni yalnz vatandalara cives'lere uy gulanrd (1). Bylece eitli snflanl varl anlalr. Eski Ro(1) Yeni aratrmalar bu mefhumun gelimesini baz teferruat bakmn dan aydnlatmtr. Kser, altrmische, ius civile 1949. 76 f. 95. bak. Yal nz vatandalara ait olan hukukun eski ismi ius quiritium'dur. Quritium, quiris "mzrak sznden gelir ve "mzrak tayanlar" manasna gelir. Bu Roma vatanda demektir. nk asker nizama gre Romal, yani vatanda mzrak ile mcehhezdi. Bundan dolay ius quiritim = Roma vatandann hukuku, yani btn Roma vatandalar hakknda ve mn hasran onlar hakknda car olan hukuk demektir. Buna mukabil ius civile Cumhuriyet devrinin ortalarndan beri (aa yukar milttan ev-

2. tus Civile ve lus Gentium

9

mada patrici'ler ve Preb'ler vard. Bunlarn kayna ve gelimesi hakknda limler hl birleememilerdir. Daha aa derecede bir hukuka tbi olmakla beraber bir Pleb'li gene bir vatandatr. Ezcmle bir Pleb'li us Civile'ye gre bir patrici'li ile evlenemezdi. Ama gene bir vatandat. Vatandalar topluluunun dnda olan yabanclarn (peregrinus) larn durumu baka idi. Bunlar iin hi bir hak ve hukuk yoktu. Bundan dolay kle haline getirildiinde, ldrldnde, ldrene, kle yapana ceza verilmezdi. us Civile'nin kayna halk topluluunun kararlar (lex), yahut bilhassa zel hukukta rf ve det hukuku idi. Bu hukuk fazla sert ve ekle bal idi. Bu hukuk ancak dar evreler iin dnlebilir. Ayni eyler ttalyadaki dier ehir devletlerinde ve ltin devletlerinde de vardr. III. Bu vaziyet byle kalamazd. Her eyden evvel ticaretin Romaly yabanclarla temas haline getirmesi lzmd. Fakat ehir d ticaret, devlet iinde, kyllerin geldii pazarlardaki al veri olarak dnlebilir. Kyl rettii eyleri ehre getiriyor ve ora da, pazarda, ehirde san'atkrlarn yapt eylerle trampa ediyor du. Eski Romada bu pazar Forum (pazar) idi. Sonralar Roma byynce forum artk pazar olarak kullanlmad. Fakat bir ks mnn ismi forum boarium (hayvan pazar) kald. Eski zamanda asl ticaret harici ticarettir. Tccar bu sebeple esas itibariyle yabancdr. Tccar, zenginler tarafndan arzu edilen mallar uzaktan getirirdi. Bu adama eski zamanlarda kark duy gularla baklmtr. En ok istenen ey onu ldrmek ve kymetli mallarn almakt. Fakat bu durumda bir daha gelmiyecei kor kusu ile gzetilir, korunurdu. Bundan dolay konukseverlik m essesesi vard. Eski zamanda bu messese yalnz barndrmak, mivel 300 den beri) hukukular tarafndan meydana getirilen ve gelitiri len hukuku, yni Ehrlich'in Theorie der Rechts Quellen (1902 adl eserinde ilk olarak belirttii ekilde, hukukularn meydana getirdii hukuku ifade eder. Bu bakmdan ius civile zel hukuka inhisar eder di. nki eski zamanlarda hukukularn faaliyeti zel hukuka mnha srd. Ceza hukuku bunun dnda kalrd. Din hukuk bunun kart idi. Daha eski zamanlarda ius civile Magistratus tarafndan yaratlan Praetor hukukunu da kapsard. Bu hukukun gelitirilmesi iin de Magistratus'u hukukular desteklerdi. Ancak Cumhuriyetin sonuna doru, Praetor hukuku zel bir hukuk alan olarak kavrandktan son ra, ius civile, halk hukuku kaynaklarndan (kanun, rf ve det) gelen hukuka inhisar etti. 5 i karlatr.

10

2. lus Civile ve lus Gentium

safir etmekten ve bakmaktan ibaret olmayp- hukuk himaye de salard. Misafire bakan kimse, ilh hukuka gre misafirin emni yeti iin ahsen sorumluydu. Bunun dnda, Roma, yabanc dev letlerle ticaret anlamalar yapt. Bu anlamalarn en eskisi Kuzey Afrika'da bulunan Sami Kartaca ile milttan nce altnc yzylda - Roma krallarnn Romadan kovulmasndan sonra - yapld. Bu ticaret anlamalaryla, karlkl olarak tccarlarn mal ve canla rnn himayesi salanyordu. Yabanclara, Romallara ait ticar ilemlere (commercium) katlma hakknn da tannd olurdu. Daha nadir olmakla beraber Connubium'da tannrd. Bu bir Romal ile us Civile'ye gre evlenmek hakk idi. Fakat buna ge nellikle pek gerek duyulmuyordu. IV. Fakat, Roma byk bir devlet olunca btn bunlar yet medi. Roma, ilkin talya'daki ehir devletlerini kendi ynetimi al tnda bir konfederasyon halinde toplamakla byd. Sonralar deniz ar yreleri (Eyaletleri) lkeye katt. lk lkeye katlan eyalet Sicilya adadr. Bu eyaletler Romal valiler tarafndan y netiliyordu. Yabanclarla, Romallara yaptklar muamelelerde lzumlu olan hak ehliyetini gvence altna alan yabanclar hukukuna ihti ya vard. Bu hukukun kayna, vatandalara ait us Civile'yi mey dana getiren halk kanunu olamazd. Bunun Roma magistrat'larnn emirnamelerinden kmas lzmd. Milttan 242 yl nce ya banclar iin bir praetor'luk (praetor peregrinus) meydana geti rildii bildiriliyor. V. Yabanclara ait olan bu hukuk milletleraras bir hukuk deildir. us Gentium ismi - Franszca Droit de gens - byle bir ka rtrmaya kolayca sebep olabilir. nk bu isim bu gnk mo dern devletler hukukuna gemitir. Bu hukuk, yabanclarla yap lan ilemlere tahsis edilmi olan bir Roma hukuku idi. Bu neden le muamelt hukukudur. Aile hukuku ile miras hukuku alannda yabanclar hukukunun gelitirilmesine sebep yoktur. Bundan baka ius gentium tarn anlam ile Romallarn bir eseridir. Romallarn bu i iin baka milletlerin hukukundan bir ok eyler aldklar fikrini, hi bir ey dorulamamtr. Ezcmle sat szlemesi alannda yani ilemlerin en nemlisinde yabanc lar hukuku ile rzai (Consensual) akitler meydana getirilmitir. Bu akte gre iradelerin ekle bal olmayan uyumas ile her iki

2. tus Civile ve lus Gentium

H

taraf balanyordu. Bu szlemenin baka hi bir hukukta rnei yoktu. Tamamen Roma hukukuna bastr. VI. Bundan sonraki gelime yle oldu. us gentium bir ok hallerde lus Civile'ye dahil oldu. Biraz evvel deindiim Consen sual sat szlemesinde grld gibi onun tarafndan alnd. Bu suretle us Civile modern ,bir hale getiriliyordu. Bu gelime Roma vatandalarna ait hukukun yava yava genilemesi ile des tekleniyordu. Roma Cumhuriyetinin son zamanlarnda, milttan evvel 1. nei asrda; 'btn talya Roma vatandalarna ait alan ol mutu. Bir zamanlar mstakil ve yalnz Romann st hkmran lna tbi olan talyan ehir devletleri bu yolla Roma Vatan dalarna ait topluluklar, beldeler olmulard. mparatorluk zama nnda Roma vatandalk hukukunun tanmmas eyaletlere de yayld. Bu gelimenin sonunu imparator Caracalla'nn (1) 212 tarihli constitutio Antoniniana's tekil eder. Bu constitutio ile Roma va tandal hukuku btn uyruklar kapsamna alyordu. Bu u de mekti : Artk us Civile, btn uyruklara uygulanyordu. Eer us Civile hl eski ekilci karakterini muhafaza etse idi ve ius gentium'u iine almakla serbest bir muamele hukuku hline gelme seydi; herkese ve her yerde uygulanmasna imkn bulunmazd. us civile'nin bu yaylna kar, Roma mparatorluunun eski bir hukuk kltrne sahip milletleri tarafndan direni gs terildi. Bu bilhassa Douda oldu. Bu mukavemet ile yerli hukuk, daha modern olan us Civile'ye kar varln korudu ve hatt millettan sonra 4 nc asrdan itibaren Roma imparatorluunun son zamanlarnda Roma hukukunun ksmen yeniden eski ilkel e killerine dnmesine tesir etti (2). 3

us Civile ve us Honorarium Roma Usul Hukuku I. us Civile yalnz us gentium'un deil, ayn zamanda us honorarium'un kart olarak da kullanlmaktadr. Her iki kar(1) Bu yalnz bir lakaptr. Asl ismi Antoninus idi. (2) L. Mitteis, Reichsrecht und Volksrecht in den stlichen Provinzen des rmischen Kaisserreichs (1891) isimli nl kitabnda bunu gster mitir.

12

3. us Civile ve lus Honorarium

lkl durumda da us civile, bir halk kanununa (Iex'e), rf veya dete yahut bunlara e bir hukuk kaynana dayanan hukuku ifade eder. Hukukularn, hukuku gelitiren almalar ve impa ratorluk zamannda Senatonun kararlar da (bunlara Senatusconsulta denir) byle bir hukuk kayna idi. Krallk zamannda mevcut olan (ihtiyarlar meclisi) senatonun kkenidir. us honora rium ise resm bir makamn vaz ettii hukukdu. Honor (eref) = resm devlet makam, ius honorarium Roma magistart'larnm emir leriyle ve bilhassa resm ve ak ilnlariyle (bunlara edictum de nir) meydana gelirdi. zel hukuk salasmda bu ii gren magistrata (Praetor) denirdi. Bundan dolay zel hukuk sahasndaki ius honorarium'a, ius praetorium (pretor hukuku) denebilir ( 1 ). Ro ma mparatoru da aslen yksek dereceli bir magistrat idi. Bun dan dolay genel emirleri yalnz ius honorarium'u meydana geti rirdi. mparator yava yava mutlak bir hkmdar olunca -yani devleti tek bana idare edince - milttan sonra 4 nc asrdanberi imparator Constitutio'lar us ivilenin kayna oldular. us civile ile ius gentium arasndaki ayrlk bu hukuk kaide lerinin uyguland ahslar bakmndandr. us civile yalnz va tandalara, ius gentium vatanda olmyanlara uygulanrd. us civile ile us honorarium'un arasndaki fark her birine ait kural(1) Praetor hukukunun kayna hakknda en yeni eser olan Kaser, Altrmisches ius civile s. 88 f. de bilgi vardr. Kkler arasnda bir taraftan coercitio'yu gryoruz. Goercitio, her magistratin, -yani Praetor'n de- vatandan yahut vatanda olmyanm itaatsizlii hlinde zorlayc tedbirler almak hakkdr. Alman bu tedbirler keyf deildir. Magistratin grevi gerei kulland takdir hakk ile saptanmakla beraber, ilk za manlarda ius olarak ve kesin bir kural bulunmad iin de ius praeto rium olarak saylmamt. Praetor hukukunun dier kayna yabanc larn hukuku idi. Yabanclar arasnda ve yabanclarla vatandalar arasndaki hukuk ilikinin dzenlenmesinde praetor hi bir kstlama ya tbi deildir. Fakat zamanla bu alanda kesin kurallar vaz edildi ve bunlar praetor Edctum'da resmen ve aka bildirdi. Praetor'n va tandalar arasndaki ilemlerde ayn yetkiyi nasl elde ettii daha ak la kavumamtr. He halde burada yabanclar hukuku rnek olmak la nemli bir etki yapmtr. us civile mefhumunun (yukarda S. 33 No. 1 re bak) nispeten erken zamanlarda zel hukuku ifade edecek ekilde gelimesi de ius praetorium mefhumu iin nemlidir. Eskiden ius civile'ye praetor hukuku da dahildi, tus civile'nin halk hukuku kaynaklarna hasredilmesinden sonra kart mefhum olarak -ve praetor'n veya magistratus'un vaz ettikleri kurallarla meydana gelenius praetorium domutur.

3. lus Civile ve lus Honorarium

13

larm kt hukuk kaynaklarndan gelir. Bu bakmdan ius gentium aslen ius honorarium'dur. Sonralar ius gentium, vatanda olan ile olmyan arasnda ok defa fark gzetmemi olan mparator Constitutio'larna dayand zaman bile, aslen ius honorarium idi. us gentium meden hukuka -us Civile- dahil oluncaya kadar bu durum devam etti. II. Meden hukuka ait ilerde kaza hakk aslen Krala aitti. Cumhuriyetin kabulnden beri iki Consules'e intikal etti. Cumhu riyetin ilk zamanlarnda bu iki Consules yegne magistratlard. O zaman isimleri consules deil praetores idi. Bu kelime prae-itor = nden giden kimse den gelir. Memuriyetin nvesi asker komuta olduundan, general demektir. Meden hukuk alanndaki ilemlerin ok artmas bu i iin zel bir memurun bulunmasn zorunlu kld. Miltten nce 367 senesinde en yksek magistrat'lar e karld. Yeni bir praetor eklendi. Bu praetor yalnz meden hukuk alanndaki yarg ileri ile megul olacakt. Daha eski olan dier iki praetor, consules ismi ile bu yeni makamdan ayrlmlardr. Vatanda olmyanlar (perigrinus) hakknda yargsal ve istiari ilemlerin artmas, mi lttan nce 242 ylnda bir Praetor peregrinus'un (yabanclar praetoru) ortaya kmasna sebep oldu. Bu ana kadar mevcut olan praetor artk yalnz vatandalarn ilerine bakyordu. smi de Praetor urabanus (ehir praetr) olmutu. Dier Roma magistrat'lar gibi her sene yeniden seilen praetor'u bugnk modern hkimlerden ayrmak lzmdr. Modern h kim hkmlerinde esas itibarile, yrrlkte olan hukuku uygula maya mecburdur. Praetor ise mahkemenin yksek mercii ve mah kemeye hkim olan insan idi. Kural olarak hkm vermez, buna mukabil yeni hukuk yaratabilirdi. Hkim ise bunu yapamaz. Praetor'n hukuk yaratc faaliyeti arasnda edictum'larn byk nemi vardr. Bu ok eskiden beri kurulmu bir det idi. Praetor resm vazifesini grecei yln bamda, o yl iinde zel hukuka ait ileri nasl idare edeceini aka bildirirdi. (Edicere = e-dicere = aka bildirmek demektir). Bundan dolay bildirme e, iln etmee edictum denirdi. Pek doru olarak sylendii gibi: Praetor alma yl iinde bir adl program dzelniyordu. Edictum yalnz bir yl geerli olduu iin, snrsz bir zaman iin geerli olan kanunlar gibi ta veya bronz levhalara deil, beyaz renge bo-

14

3. us Civile ve us tonofariurl

yanm tahta levhalara (album = beyaz) siyah boya ile yazlyor du. Balklar krmz yaz ile yazlrd (rubrum). Praetor, Edictum'unu tanzim ederken kendisinden evvelki praetor'un Edictum'una hi bir ekilde bal deildi. Fakat fiili yatta yeni praetor eski edictum'un en byk ksmn alr ve yalnz teferruatta deitirir veya tamamlard. Asrlarca mddet her sene bu tekrarland. Bu suretle praetorlerin edictum'u her sene yeni bir kabuk balyan bir aa gibi yava yava byd. Mtevazi balangtan praetor hukukunun kanunu dodu. Bu kanun hem tutucu, hem tekmlc idi. Eski praetor'lerin edictum'larm iine almas sebebile tutucu, her yl deitirildii ve zamann ihtiyala rna uydurulduu iinde tekmlc idi. * III. Praetor hukukunun civil hukuk karsndaki durumunu tetkike gemeden evvel, Roma hukuk muhakemeleri usul hakkn da bir ka sy sylemeliyim. Tpk ceza hukukunda olduu gibi Roma hukuk Muhakemeleri Usl de esas itibarile kendi hakkn bizzat elde etmek meneine dayanyordu. Mlik, kendisine verilmiyen eyi hasmndan - gerekirse arkadalarnn yardm ile - zor la geri alrd. Ayni ekilde, demiyen borluyu yakalar ve bortan dolay kle olarak alp gtrrd. Hasm direnirse mcadele edi lirdi. Bu arada her iki taraftan da yaralananlar ve lenler olurdu. Bu ise ahs alnmasna vesilen tekil ederdi. Ve bu ekilde her iki taraf ve onlara mensup olanlar arasnda bir eit devaml sa va srp gider istenmeyen, tehlikeli bir durum doard. Hasm, bizzat ihkak hakta bulunmay hakk kendi kendine yerine getir meyi hakl grmyorsa, o vakit anlamazln bar yolu ile halle dilmesi menfaati gerei idi. Bu, u suretle olurdu. Anlamazlk ha linde olan taraflar arac olmas iin muteber ve tarafsz bir n c ahsa bavururlard. Eski Roma'da bu nc ahs kral'd. Fakat kral bunu devlet otoritesinin hmili olarak yapmyordu. O zamanlar kraln byle bir otoritesi yoktu. Bundan dolay, bir oto riteye bavurulmuyordu. Anlamazla denler, krala iyi bir ara bulucu olarak bavururlard. Bundan dolay kraln aracl an lamazl bizzat halletmesi eklinde olmazd. Zaten eski zaman larda bu bakmdan krala kar gvensizlik duyulurdu. Kral taraf lara ekimeli meselenin halli iin hakem olarak nc bir ahs teklif etmek suretiyle araclkta bulunurdu. Bu hakem kural ola rak taraflarca kabul edilirdi. Yalnz bu teklif red edildii vakit, sonu belirsiz bir mcadeleye dnen, bizzat ihkak haktan

3. lus Civile ve us Honorarium

15

baka yol kalmazd. Bu mcadelede yalnz sertlik ve kuvvet h kimdi. nk devlet otoritesine sahip olanlar, bizzat ihkak hakka engel olacak kudret ve hakk ancak sonralar elde etmilerdi. Bun dan baz sonular kar : A) Bu usul muamelesi iki safhaya ayrlr : Adl magistratus'un (Praetor) nndeki in iure safhas. Bu safhada bir hakem sz lemesinin meydana gelmesi ve artlan iin mzakere edilir, kinci safha tayin edilmi olan hakem nnde cereyan eder (in iudicio). Bu safha hakemin hkm ile sonulanr. B) Dava edilenin rzas olmadan dava ve hkm meydana gelmez. ahs davann bir hakem szlemesine dayandn syle mek fazla kapsaml bir iddia olurdu. nk o eski zamanlarda szleme mefhumu daha mevcut deildir. Ancak klsik hukuku lar iudicio contrahere dva yoluyla bir szleme yapmak form ln biliyorlard. Davann kuruluunu meydana karan bu ileme litis contestatio denir. Bu, hukuk anlamazln (lis) ahitler (testes) nnde tespiti demektir. nk eskiden taraflar dvann artlar hususunda ahitler nnde anlarlard. Hakem szle mesinin yaplmas zorunlu idi. Yapmak istemiyen taraf zarara u rard. Btn bunlara ramen hakem szlemesi tam bir szle me idi. C) Magistrates hkim deildir. Taraflarn' yardm ile anla mazln artlarn tespit etmekle dvay hazrlar. Onlara bir h kim teklif eder. Fakat teklif edilen ahs taraflarn litis Constestatio'lar ile hkim olur. Magistratus'un tayini deil, taraflarn litis Constestatio'su ona hkim kudretini ve hkm vermek yetkisini verir. Devletin de yardm ile tayin edilmi olmasna ramen, bu hkim esas itibarile gene bir hakemdir. Bu hususta, modern durumu gsterirsek, verdiimiz izahat daha ak olur. Bugn zel hukuk sahasndaki btn yarg ileri devletin fonksiyonuna dahildir. Devlet namna devletin hkimleri ile yerine getirilir. Bu devlet makinesinin dva edilenin direnci ile ileyemez hale gelmemesi gerekir. Geri dva edilene, kendisini sa vunma hakk verilmelidir. Fakat bu hakkn kullanmazsa, mahke meye gelmezse, veya gelir de grmekten, anlamaktan kanrsa mahkeme onu, mahkemede bulunmu ve kendisini faidesiz ekil de savunmuasma mahkm eder. Buna gyab hkm denir. Ro ma huhukunda litis contestatio'dan evvel bu olamaz. nk hk-

16

3. lus Civile ve us Honorarium

mn dayana taraflarn yapt ve dvaya sebep tekil eden sz lemedir. Dva edilen bu szlemeyi yapmaa itirak etmezse ira desini zorlayacak bir tazyik yaplabilir. Davac tarafndan borcu sebebile esir haline konup gtrlebilir, btn mal varl ile so rumluluu yoluna gidilebilir. ( Venditio bononun = Btn mal varlnn satlmas). Bu bugnk iflsa benzer. Bu bakmdan bu muameleye itirak etmek mecburiyeti vardr. Yani dvaya vcut veren litis contestatio'yu yapmaktan kanan dva edilene kar zorlayc tedbirler vardr. Ancak bu zorlama dolaysiyledir. ahs boyun emeye zorlar. Bu bakmdan litis contestatio'nun ve dva edilenin litis contestatio'daki baarsnn yerini tutamaz. Dva edilen srar ederse ne bir litis contestatio, ne dva, ne de hkm meydana gelmez. Roma hukukunda bu usul muamelelerin karakterini tespit etmek Viyanal mehur Roma hukukusu Wlassak'm eseridir. Son zamanlarda usule ilikin ilemlerin bu ekilde taksimi ve izah itirazlara uramtr. Buna ramen Wlassak'in vard neticeyi hl doru saymaktaym ( 1 ). Roma Hukuku Muhakemeleri Usul bir hakem muamelesi karakterini gelimesinin ilk iki safhasnda muhafaza etmitir. 1. Legis Actio'da. Bunun zellii u idi : Taraflar ve Magis trates sylenecek anlazmazln szleri kapsayan in iure forml lerde anlamazln artlarn szl ekilde tesbit ederlerdi. n iudicio ilem ekle bal deildi. Bu kelime formllerinin metni, kanuna bal olarak, tamamen tesbit edilmiti. Formldeki bir hat dvann kaybedilmesi sonucunu doururdu. 2. Bu ekil kullansz idi. nk belirli szlerin tekrarn da yaplacak bir hat ile dva kaybedilirdi. Bu sebepten dolay, evvel, -devletin isdar ettii hukuka tbi olan- yabanclarn d valarnda, saydmz mahzurlar ortadan kaldran bir in iure usui olgunlat. Buna Formula usul dendi. Milttan sonra 2 nei asr da lex Aebutia ile bu usul - balangta ihtiyar olarak - legis actio yannda, vatandalar arasnda ehir praetor'u nndeki dvalarda da kabul edildi, imparator Augustus ;zamannda iki leges uliae (1) WLASSAK'in nazariyesi son zamanlarda Jolowicz, The iudex and the arbitral principle. Mlanges de Vissher (1949) 477 f. de ok gzel sa vunulmu ve ngiliz hukukundaki benzer vaziyetlerle takviye edil mitir.

3. lus Civile ve tus Honorarium

17

ile legis actio bertaraf edilerek Formula ekli mecbur hale kondu. Taraflar Praetor'un nnde ekle bal olmadan mzakere eder lerdi. Bu mzakerenin sonucu, Formula dediimiz yazl bir belge de zetlenirdi. Bu belge ile her iki tarafa litis contestatio yerine getirilirdi. Misal olarak belirli, bir mebl para iin bir alacak dvas nn formln veriyorum. Titius hkim olsun. Eer Numerius Negidius'un (dva edilenin) Aulus Agerius'a (davacya) 100 (me sel para vermesi gerektii sabit olursa, hkim N. N.'i A. A. ya 100 vermee mahkm etsin. Sabit olmazsa onu beraat ettirsin (2). Titius, N. N. ve A. A. uydurma birer isimdir. Formllerde isim ha nesine konan bir ekildir. Bu isimler hukuk retiminde kullan lr. AA = Actor = Davac. N.N. = negator = dvay inkr eden (inkr etmek = Negare) = Dva edilen demektir. Hakiki mua melelerde bu isimler yerine ve hkimin isimleri konuyordu. Formulann. Magistraten hkime bir emri olmadna dikkatinizi e kerim. Magistrat'a tbi deildi. Bundan dolay formlde Condemns ve absolve mahkm et, beraat ettir deil, Condemnato mah km etsin v.s... deniyordu. Bu ekil daha ok taraflarn hkimi tayin etmelerine uyuyordu. 3. Bu gn zel hukuk sahasndaki muhakeme usulmz, kamu hukukuna dahil ve devlete grlen bir muameledir. Ro mann klsik devrinde Hukuk Muhakemeleri usul byle bir du rumdan daha ok uzakt, zel hukuka ait kuvvetli unsurlar var d. Bundan dolay zel dva dense yeridir. Gelime, kamu huku kunun genilemesi ile devlet nfuzunun giderek kuvvetlenmesi sonucuna ulat. Roma Praetor' bizzat hkm vermek isteseydi, bu aa yukar anayasann bir nevi ihlline benzerdi. Halbuki mparatorluk zamannda kurulmu olan yeni memuriyetlerde bu memurlar, karara balanmak iin kendilerine verilen meseleler hakknda hkm verirlerdi. Ayn ey meden hukuka ait bir mesele hakknda bizzat m paratorun karar verdii vakit de geerli idi. Bu arada ok kere m parator veya mparatorluk memuru meseleyi ve hkmn zeminini hazrlar, olayn incelenmesi ve hkmn verilmesini daha aa de(2) Titius iudex esto, Si paret Numerium Negidium Aulo Agerlo Centum dare oportere, iudex Numerium Negidoum Aulo Agerio Condemnato, si non paret absolvito.

18

3. us Civile ve us Honorarium

recede bir memura brakrd. n iure ve in iudicio'a kyas edilirse bundan da muamelenin ikiye blnmesi sonucu karlabilir. Fa kat hukuken esasl bir fark vard. n iure ve in iudicio ayrl hu kuk tarafndan tesbit edilmiti. Hkim, hkm iin lzumlu yet kiyi taraflarn litis contestatio'sundan alrd. Burada ise hkim magistrat'm vekili idi. Hkm verme kudretini ve btn yetkile rini kendisinden daha yksek derecede bulunan Magistrat'm ver dii vekletten alrd. Kendisine yetki verilmi olan hkimin (iudex datus ) haklarnn hududunu hukuk deil magistratus tyin ederdi. Magistrat'm hkm verme yetkisi (Cognitio) ile tehiz edil mi olan memurlara havale edilen olaylar az ve olaan st idi. (Extraordinaria cognitio). Bu usulde bu gnk modern kaza iti hat fikrini grebiliyoruz. Bundan sonraki gelime yle cereyan etti Bu usul gittike daha fazla geniledi. us ve iudicium farkl ndan hareket eden alelade dvann sahasn gittike daraltt ve milttan sonra 4 nc yzylda tamamen ortadan kaldrd. Bu suretle fevkalde bir nitelik tayan hukuk muhakeme usul ale lade usul oldu. Onda bu gnk hukuk muhakemeleri usulnn btn yeni fikirleri mevcuttur : Devletin hkimleri vastasile h km verilmesi, gyab hkm, dorudan doruya infaz, kanun yol larna bavurma usul... Klsik hukuk muhakemeleri usulnde kanun yollarna bavurma imkn yoktu. nk daha az bilgisi olan memura kar daha iyi bilgisi olan memura bavurulabilir. Fakat her iki tarafn tbi olduu bir hakemin hkmne kar daha st bir makama bavurulamaz. IV. Mevzuumuzdan bu zarur uzaklamadan sonra meden hukuk ile Praetor hukuku arasndaki ilikiye dnelim : Bizzat meden hukuka tbi olan praetor'un meden hukuku kendi tedbirleri ile kaldramyaca veya deitiremiyecei ak tr. Fakat yksek bir adl merci olmasndan dolay dvalarn g rlmesine ait btn aralar elinde idi. Bu imknlar, aralar kullanarak meden hukuku, hukuken olmamakla beraber fiilen kaldrabilirdi. Bu suretle praetor gelimi prensiplerini, meden hukuka ramen tatbik edebiliyordu. Misal : Yukarda ( 6 C. 2) bir miktar para borcu hakkndaki alacak dvasnn (actio certae creditae pecuniae) formln verdim. A. A. nn N. N.'e ekle bal olmayan bir akit ile (Pactum) borcunu demesi iin bir vde t yin etmi olduunu kabul edelim. N. N. nin borcunu demesi l-

3. lus Civile ve lus Honorarium

19

zmdr. Paras yoktur. A. A. 20 gn zarfnda de demek sure tiyle yeni bir vde vermektedir. Byle bir pactum yalnz Praetor hukukunda etkisini gsterir. Meden hukuka gre bir ey ifade etmez. Meden hukuka gre A. A. vde dolmadan dva edebilir ve bu dvay kazanabilir. Fakat Praetor'n elinde Pactum'a hkm atfedecek, usul hukukuna ait imknlar, aralar vardr. N. N. nin talebi zerine dva formlne bir tecil akti defi (exceptio pacti) ilve edilirdi. Bu defi bulunduunda, hkim dvann dier art lar mevcut olsa bile N. N.'i mahkm edemiyecek, beraat ettire cekti. Bu vaziyette forml yle olurdu : Eer N.N.'nun A.A.'ya 100 vermesi gerektii sabit olursa hkim N. N.'i A. A.'ya 100 ver mee mahkm etsin. u kadarki bir tecil szlemesi varsa mah km etmesin (Bu son cmlenin ismi exceptio pacti'dir). Sabit olmazsa beraat ettirsin. V. Bu suretle praetor meden hukuku eklen deitirmeden modern hukuk fikirlerini tatbik edebiliyordu. Roma hukukular. Praetor hukukunun meden hukuk karsmraki fonksiyonunu ynde tyin edebiliyorlard : 1. Praetor Hukuku, kurallar vaz eden meden hukuku tefer ruat bakmndan akla ve uygulanmasn salar. Tpk bu gnk talimatnameler (ynetmelikler) gibi (iuris civilis adiuvandi gratia.) 2. Bundan baka meden hukukun (iuris Civilis supplendi gratia). boluklarn doldurur.

3. Ve nihayet deminki rneklerimizde de gsterdiimiz gibi meden hukuku deitirebilir, (iuris civilis corrigendi gratia) Kl sik devirde meden hukuk ile praetor hukuku iki bamsz hukuk evresi olarak kar karya idi. Husus hukukun gelimesi, yava yava daha kuvvetli olan imparatora ve memurlarna kald. Milt tan sonra 2 nei asrda mparator Hadrianus, yukarda ismini zik rettiimiz hukuku ulianus ( 1 ) vastasiyle praetor edictum'larm son ekilde kaleme aldrd. stikbalde Praetor edictum'lar yalnz imparatorun rzas ile deitirilebilir, yeniletirilebilirdi. Zaten tatbikatta edietum'lar uzun zamandan beri deimiyordu. Bu su retle edietum, praetor iin, pratik bakmdan deitirilemez hale geldi ve her sene ayni muhteva ile iln edilmiye baland. Artk devaml bir edietum olmutu (Edietum perpetuimi). Bu edietum(1) Aada 4 II 2 ksmna bak.

20

4. Mill Roma Hukukunun kurucular olarak Roma hukukular

bu ekli ile bize intikal etmemitir. Fakat klsik hukukular onu edictum hakknda (ad dictum) isimli kitaplarnda erh etmi lerdir. Bu erhler de ustinianus'un Digest'lerinde vardr. Bu yaz larla edictum'un muhtevas geni lde yeniden tesbit edilebil mektedir (1). Bu suretle Edictum deitirilemiyen bir kanun halini ald. Artk bu kanunun arkasnda onu yap>an bir ahs kalmamtr. m paratorluun daha sonraki zamanlarnda meden hukuk ilerinin tedvini iin praetor'1er tyin edilmez oldu. Bu vazife mparatorluk memurlarna intikal etti. Bu suretle meden hukuk ile Praetor hukuku arasndaki fark gittike kayboldu. Ve nihayet ustinianus'dan evvel bu iki hukuk birleti. Bu birlemede iki hukuk arasn da birbiri ile uyumyan noktalarda daha yeni olan Praetor hu kuku, daha eski olan meden hukukun yerine geiyordu. Daha evvel verdiimiz rnekte dva edilen kimse tecil aktini klsik hu kuka gre yalnz bir defi eklinde szkonusu edebilirdi. Bu defiyi Praetor nnde, dva formlne dahil etmeyi unuttuunda bu hakkn kaybederdi. ustinianus hukukuna gre ise bu defi mede n hukuka dahil olmu ve dva hakkn kaldrmt. Bu sebeple hkm verilinceye kadar usul muamelelerin her safhasnda ileri srebilirdi. Bylece imparatorluk devrinde hukuk; meden hukuktan, Praetor hukukundan ve Roma mparatorluunun miktar gittike artan hkmleri ve kararnameleri ile vaz ettii ve literatrde ius novum yeni hukuk ismi verilen hukuktan olutu (2). 4

Mill Roma Hukukunun Kurucular Olarak Roma Hukukular Mukayeseli Hukuk Tarihi I. Roma Hukuku Avrupa kltrnn bir mal olarak sekin bir durumdadr. nk hukukular tarafndan meydana getirilmi hukuk olarak ve bilhassa zel hukuk sahasnda Roma'nn ve onun hukuk ruhunun en orjinal mahsuldr. Bu hukuk Avrupa apnda nem kazanan bir hukuk biliminin esas olmutur. nk Avrupa olmayacak bu hukuka dayanmtr. (1) Bu rekostrksyon Otto Lenel'in Edictum perpetuimi isimli ok nemli eseriyle olmutur. 3 nc tab' 1920. (2) Aada 4 II 2 ksmna bak.

4. Mill Roma Hukukunun kurucular olarak Roma hukukular

21

Hukuku, muayyen bir toplulua mensup insanlar tarafndan anlalabilen hareket kurallarnn btn olarak dnmek nok san kalan bir dn tarz olur. Byle kaideler eski zamanlarda tespit edilmemiti. Fiilen kullanmya dayanrlard. Bunlara bu gnk deyimiyle rf ve det hukuku (Gewohnheitsrecht) denebi lir. Bundan baka eski zamanlarda hukukun din ve din detler, yinler ile ilikisi sk idi. Bu hukuk Roma lisanna gre fas idi. Sonralar srf dnyev olan hukuk us ondan ayrlmtr. Bu se beple ilk zamanlarda neyin mer' hukuk olduunu saptamak pek kolay deildir. Bu devirlerde hukukun tespiti ile meslek olarak megul olan insanlar tremitir. Hukukun dine ball sebebiyle tabi kuvvetlere tapan bu ilkel toplumlarda ok kere kabilenin b ycs bu ii grrd. Yaz yazmasn bilen gelimi meden mil letlerde bu i rahiplere aitti. Bu bilhassa, tapnak ayni zamanda yksek bilgilerin elde edildii yerler olan milletlerde byle idi. Bu tapmaklarda yaz yazmak san'at bilinirdi.jBuralarda yaplan szlemeleri yazl olarak tespit etmek imkn vard. Szleme lerin yazl olarak yaplmas eiliminin Romallardan ziyade dier milletlerde bulunduunu da belirtmek isterim. Bu suretle en eski yazl hukuk belgelerine, Babil'de tapmaklarda yaznn retildii okullarda, szlemelerde kullanlan hukuk terimlerinin, formlle rinin toplan eklinde rastgeliyoruz ve gane bu ekilde en eski Roma hukukularnn devlet rahipleri (pontiftcesler) olduunu anlyoruz. O zamanlara kadar Roma'daki gelime herhangi bir zellik gstermez. Bunu genellikle Roma'nn eski hukuku iin syliyebiliriz. 19 uncu asrdan beri hukuk tarihi incelemeleri, Avrupallar daha ok ilgilendiren, Roma Hukukunun ve Cermen milletlerinin hukuku erevesinin dna karm ve dier milletlerin hukuk tarihi de incelenmeye balanmtr. Bu arada evvel yakm dou nun hukuku inceleme konusu olmutur. Btn bu hukuklar bir birleri ile mukayese edilmi ve bu arada eski kltrlerin meyda na karlmasnda eskiden beri Ethnologie'de kullanlan bilimsel bir yntem kullanlmtr. Bu incelemeler sonunda, mukayese edi len bu hukuklarn esas fikirler itibariyle; epey teferruatna kadar birbirlerinin ayn olduu grlmtr. Bu rnek bu konuyu aydnlatacaktr : Bu rnei zellikle ak lnzda tutmanz rica edeceim. Ceza Hukuku bugn, bizim iin Kamu Hukuku (mme Hukuku) dr. Bir kimse bir su (delictum)

22

4. Mill Roma Hukukunun kurucular olarak Roma hukukular

ilerse mesel dierine cisman bir zarar verirse veya bir ey al mak suretiyle bir zarar ika ederse, zarar gren ahs zararn telfi edilmesini isteyebilir. Bu zarar ve ziyan talebi zel hukuka aittir ve hukuk mahkemeleri nnde ileri srlr. Bu bavurma hakk zarar grene, urad zararn tazmininden baka bir ey temin etmez. Mesel hrszlk halindeki mmelekindeki eksilmeye, cis man zararda alamamaktan dolay kazanamad mebl zarar grene temin eder. Bu tazminat kaideten para ile denir. Sutan zarar grenin, ilenen sua karlk ceza istemiye hakk yoktur. Cezay talep etmek hakk devletindir. nk devletin dzeni ve skneti su ile ihll edilmitir. Ce za Hukuku bu gn mme Hukukudur. Devlet, ilenen sutan do lay bu ile grevli ceza mahkemeleri araclyla kovuturma yapar. Devlet suluya yerine gre lm cezas, hrriyeti kaldran ceza veya para cezas verir. Ancak bu para cezasn, zarara ura yan kimseye para eklinde verilen tazminattan ayrmak lzmdr. Para cezasn devlet alr. Madur suluyu affetse de devlet ceza verir. nk cezay talep etmek hakk, madurun deil devletindir. Bu sebeple madurun affetmesi bir ey ifade etmez. Bu eskiden beri byle deildi. Bir zamanlar devlet, ancak kendisini dorudan doruya ilgilendiren (vatana hiyanet gibi) su larda ceza verilmesi ile ilgilenmi, dier hallerde su hakknda kovuturma yaplmasn sutan zarar grene brakmtr. Buna ahs devri denmektedir. Bu isim ok yerindedir. nk bu du rumda sutan zarar gren veya onun adamlar (ailesi, kavmi) faili ele geirmekte ve ona istediklerini yapmakta idiler. Ceza ve zarar ziyan talepleri daha tefrik edilmemiti:. Yalnz madurun alma hakk vard. Bu, ceza ve tazminat iine alrd. Bu sebeple Ceza Hukuku, kamu hukuku deil zel hukuktu. Henz, toplumun bir su ile zarar grd kabul edilmiyor, his edilmiyordu. Devlet yava yava ve tereddtle ahs l kstlayarak Ceza Hukukunu eline ald ve yava yava Kamu Hukukuna ait olan Ceza Hukuku dodu. ahs sistemi btn dnyaya yaylm olup, hukukun eski gelime devrelerinde, her yerde rastlanr. Eski zamanlara ait Ro ma Hukukunda da bariz izler brakmtr. Bu meseleye aada tekrar deineceiz.

4. Mill Roma Hukukunun kurucular olarak Koma hukukular

23

II. eitli Hukuk sistemleri arasndaki bu benzerlik nasl aklanabilir? Bunu iki ekilde aklama imkn vardr. 1. Dier bir hukuk sisteminden baz eylerin alnmas ve bir hukukun dier bir hukukun etkisi altnda kalmas. A ve B hukuk dzeni olsun. A, B de bulunan esaslar, hkmleri alarak kendi bnyesine dahil ediyor. Buna reception diyoruz. Bu gibi olaylara hukuk tarihinde bugne kadar yzlerce defa rastlamak mmkn dr.' Roma Hukukunun Avrupa'ya nfuz etmesi ve btn dnyaya yaylmas reception'a bir rnek olabilecei gibi Trkiye'de s vire M. K. nu ve B. K. nun kabul bu sahada gsterilebilecek en yeni rnektir. Fakat bu aklamann btn olaylar iin yetmedii aktr. nk mantken dnyann bir noktasn hukukun kayna kabul etmek gerekir. Hukuk bu noktadan btn dnyaya yayl m olacaktr. Bu, btn insanlarn Adem ve Havva'dan geldii ve onlarn fruunun btn dnyay doldurmu olduu hakknda ncil'de bulunan pek saf izahata benzer. lm Paleonthologie bize dnya tarihinin belirli bir devrinden sonra insann bir ok yer lerde ortaya ktn retiyor. Belirli hukuk messeselerin, me sel Smerlerde M. nce 2500 yllarnda bulunan ve ngiliz Huku kunda aa yukar M. sonra 1600 yllarnda grlen tanmaz sa tmnn aradaki 4000 sene zarfnda Smerlerden ngilizlere intikal ettiini bize isbat edecek olan lim de daha domamtr. 2. Bugnk bilgilerimize gre bu hdiseyi ancak yle ak layabiliriz : Hukuk doarken, dnyann eitli noktalarnda, eya nn tabiat sebebiyle ayni sonular meydana getirmitir. Bunlar birbirlerinden bamsz olmakla beraber birbirine paralel gelime lerdir. Ayn ekonomik, toplumsal fikr unsurlar ve iklim artla rn haiz olan eitli yerlerde ve eitli zamanlarda ister istemez ayni hukuk kurallarnn ve ayn hukuk messeselerini meydana gelmi olduunu peinen sylemeliyiz. Ancak bu arada, arada bir grlen reception'lan ve bir hukukun dier hukuka etkilerini gz den uzak tutmamalyz. lk zamanlarda hukuk tabi bir kanunun kuvveti ile meydana geliyordu. Bu hukuk o zamanlar, bugnk parlmentolarda, veya kanun vaz ile uraan komisyonlarda ol duu gibi amaca uygun dncelerin konusu olmuyordu. Bu hu kuk nasl doduu bilinmeden, fiilen uygulanmakla, ve rf ve detle meydana gelmekteydi. Buna benzer fikirler mukayeseli ethnologie tarafndan oktan beri bilinmektedir. Fakat muayyen bir zamanda dnyann eitli

24

4. Mill Roma Hukukunun kurucular olarak Roma hukukular

yerlerinde muayyen bir hukukun meydana gelmesi iin ayni eko nomik ve kltrel artlarn nasl mevcut olduuna cevap verme mesi bakmndan bu fikirlerin daha ok ekl bir kymeti vardr. Bununla birlikte buna ramen mukayese edilen hukuklarn birin de, bugne kadar hukuk -malzemesinin intikali esnasnda meyda na gelmi olan ve daima karlalan boluklar dier hukuk ile doldurabiliriz. Mesel eski Roma Hukukunun messeselerini, eski Yakn Dou ve Cermen hukuklarmdaki benzer messeselerle da ha iyi anlyabiliriz. te btn bunlar mukayeseli hukuk tarihi de diimiz bran meydana getirir (1). Yukarda sylenenlerden sonra eski Roma Hukuku ile ilk za manlarn Cermen Hukuku ve Yakn Dounun eski hukuku arasn da birbirlerine tamamen uygun den noktalarn bulunduunu sylersem hayret etmiyeceksiniz. Eski zamann Roma Hukuku (aa yukar milttan evvel 450 seneleri civarnda) 12 bronz lev haya yazlm bulunuyordu. Buna 12 levha Kanunu derler. te 12 Levha Kanununda bir ok noktalar eski Cermen Hukukunun ve eski Yakn Dou Hukukunun benzeri olan hususlar ihtiva etmek tedir. Fakat Hukukun geliimi burada durmamtr. Roma Huku kunun da dier hukuklar gibi mill bir karakter ald zamanlar gelmitir. Bu arada milliyet kavramnn tabi olmadn bilmek gerekir. Milliyet tarih gelimenin bir rndr. Bir halkn ortak tarihi maceralar, siyas ve kltrel alandaki ortak baarlar mil liyetin doumu iin lzumlu unsurlardr. Bu, mill dil iin de by ledir. Mill dil eitli, yresel ivelerin yerine geer, tik zamanlar daki topluluklar mill deildir. Milliyet siyas, kltrel ve tarih baarlarla iktisab ve mcadelelerle elde edilmelidir. Roma Hukuku bu mill karakteri ancak ilm itihadlarla elde etmitir. Bu itihatlar, hukuku mtevazi bir balangtan esiz bir gelimeye kadar gtrm ve bu hukuk dnyann kl trl devletlerinin hukuklarn gelitirmitir (2). tlm itihad, urisprudentia veya Almanlarn dedii gibi hu kuk ilmi (Rechtswissenschaft) nedir? Daha evvel de sylediim(1) Bak KOSCHAKER, L'histoire du droit et le droit compar, introduc tion du droit compar, Recueil d'tudes en l'honneur d'Edouard Lambert I (1938) 274 f. Burada 1938 den evvelki Literatr vardr. (2) Roma ilm itihatlarnn tarihi iin F. SCHULZ, History of the roman legal science (1946) ya bak.

4. Mill Roma Hukukunun kurucular olarak Roma hukukular

25

gibi hukuktan ve bilhassa Roma ilm itihadlarmn bu kadar yk selttii zel hukuktan yalnz bir yn hukuk kural anlamak doru olmaz. Bir kimsenjn Trk Meden Kanunun 937 maddesini ezberlediini kabul edelim. Kanunun 1. maddesinden 937. madde sine kadar ve 937. den 1 e kadar ezbere okuyabilmesi hafzas bakmndan hayranlkla karlanr. Ama buna ramen bir hukuk u olmadn hemen sylemek gerekir. nk 937 maddenin metnine harfi harfine uymyan hukuk bir meselenin halli istenir se bu ii baaramaz. Bu itibarla hukuk, aralarnda yakn bir iliki olmyan, bir yn kuraldan fazla bir eydir. Hukuk, hukuk kavramlarn siste midir. Sistem ise mantk ve amaca uygun dzeni ifade eder. Baka bir ifade ile hukuk kurallar, hukuk kavramlar, birbirin den ayrlm deildir, birbirlerine baldr. Genel ve zel kurallar, kavramlar vardr. zel kurallar, mantk dnle genel kural lardan karlabilir. Ve her ikisinden, gerek genel ve gerek zel kavramlardan yeni kurallar ve prensipler elde edilebilir. te bu nu yapmak ilm itihadlarm grevidir. Yaptm aklamay canl bir misl ile daha ak bir ekle sokmak istiyorum : Hukuku bir piyanoya benzetmek mmkndr. Demin bahsettiimiz, Trk Meden Kanununu ezberleyen talebe bu piyanoda yalnz tek parmakla alarak tularda tek tek sesler karabilir. Belki bu suretle pek basit bir melodi meydana getire bilir. Ama bundan fazlasm yapamaz. Hukuku ise, piyanoyu iyi almasn bilen birine benzer. Piyanoda iki eli alar, akordlar, me lodiler, yeni ekiller meydana getirebilir, ksaca, besteliyebilir. Fakat bunu ancak piyanoun seslerini rastele semedii, ses ku rallarna gre bulduu iin yapabilir. III. Roma hukukular da byle piyanistlerdi. Onlar Roma Hukukunu, dier milletlerden pek farkl olmyan ilkel balang cndan alp bir sistem haline sokmular, bu suretle ona mill ka rakterini vermiler, onu fevkalde bir geliime eritirmiler ve kullanmlardr. Bu ite Yunan felsefesinin halde etkisi olmutur. Fakat Roma hukukular tatbikata bal kaldlar ve nazariyeler iinde kendilerini kaybetmediler. Bu sebeple byk, sistematik hukuk eserleri yazmadlar fakat nemli olan, hukuk kurallarnn sistemini canl olarak hissetmeleri, onu bu ruh ile kullanmalar ve bu ekilde gelitirmeleridir.

26

4. Mill Roma Hukukunun kurucular olarak Roma hukukular

Tatbikat iin pontifices'lerin bulduu szleme ve dva for mlleri ile Respondere denilen mtalalarn verilmesi yetiyordu. Bahsettiimiz bu formllerin aa 3'ukar M. . 300 de aleniyete vazedilmeleri, hukuk mtalalarn slen ekilde verilmesi gelene inin doumu (publice respondre) ve bylece mnakaalara im kn verilmesi, ilm itihadlarm dnyev hale gelmesini ve daha ok gelimesini imkn dhiline soktu. Artk Roma'da hukukular, magistrat'lann concilium'unda ve daha sonralar imparatorlarn verdikleri hkmlerde danman olarak gryoruz. Magistrat hu kuku deildi. Fakat bir hukukuya ihtiyac vard. stiare etmesi lzmd. Hukukular Roma Cumhuriyetinin en yksek mertebesi olan consul'lue kadar kmlerdr. Ezcmle Quintus Mucius Scaevola (m. . 117), daha sonra Celsus (m. s. 129), ulianus (m. s. 148)ve en son byk hukukulardam biri olan Papinianus m. s. 3 nc yzyln ilk zamanlarnda praefectus praetorio idiler ve imparatorluk devrinin en yksek memuriyet mevkiini igal et milerdi. mparator Augustus Roma ilm itihadlarmn gelimesine dzenleyici bir ekilde tesir etmitir. Augustus, hkimi ilzam edici nitelikteki mtalalar publice respondere iin imparatorun iznini art kotu, Burada, sylenildii gibi, mnferit hukukuya bahedilmi bir ayrcalk sz konusu deildir. Bu kural genel ekilde geerli idi (1). Bu kaidenin gayesi bir taraftan kaza itihadlarm keyfe tbi olmasnn nne geme - nk seilen her hukuku resm bir kontrole tbi olmadan alenen mtalalar verdii iin kaza itihadlar paralanmt - dier taraftan senator snfnn, yaptklar magistrat'lk sebebiyle senatoya girmi olanlarn ve ailelerinin ilmi itihadlar sevk ve idare hususundaki ayrcalkla rn yeniden ortaya karmakt. Bu ayrlk siyas karklklar gr len Cumhuriyet devrinin sonunda sarslmt. nk aa snf lardan olan kimseler de itibar gren bu hukukularn mevkiine erimilerdir. Senatrler snfn kuvvetlendirmek ve ilm itihadlara gene arsitokratik karekterini vermek imparator Augustus'un tutucu politikasnnda amalanyordu. Roma hukukusu avukat deildi. zellikle, kk ilerle u raan bir avukat deildi. Dvada hasm olanlara yol gstermek ve (1) KUNKEL, Das Wesen des ius respondendi in Zeitschrift der Savigny Stiftung fr Rechtsgeschichte, romanistische Abteilung 66 (1948) 423 f. respondendi'nin mahiyeti isimli yazya bk. Schiler, Burocracy and the roman lav* Seminar, VII (1949) 37 ve mteakip.

5. Corpus Iuris Civilis ve ksmlar

27

onlar temsil etmek bakalarnn ii idi. Bu kimseler de bir hu kukudan akl danrlard. Eski zamanlarn ve mparatorluk dev rine kadar geen zamanlarn Roma Hukukusu, muteber, zengin bir aileden gelen kibar bir adamd. Devlette en yksek mevkilere kadar ykselebilirdi. Mesaisi ile yaamak zorunda deildi. Mta laalar ile veya sair ekilde hukuku kamu yarar iin gelitirirdi. mparatorluk devrinde, mparatorluk brokrasinin gelimesi ile milttan sonra ikinci yzyldan beri bu durum deiti. Hukuku lar gittike artan bir ekilde bu brokrasinin memurlar oldular. Bu suretle eski bamszlklarnn bir ksmn kaybettiler. nki artk maalar ile yayorlard. Yalnz imparatorluun en yksek memuriyetlerindeki hukukular yol gsterici durumda idi. Roma Hukukunda, dier hukuklarn aksine, mahkeme karar larnn hukukun geliiminde rol oynamamas Roma ilmi itihatla rnn bu garip geliiminden ileri gelmektedir. Yksek mahkeme lerinin kararlar, hl zel hukukun en nemli kayna olan ngi liz hukukunu dnmek yeter. Romada hkimin, bilhassa hukuk hkiminin hukuk sahasnda yetimi olmasna lzum yoktu: m paratorluk devrinde, aslnda taraflarca serbest verilen hukuk h kimin yerine memur hkimlerin gemesi ile durum deimedi. nk her eyin stnde olan mparator otoritesi karsnda hi bir mahkemenin, hatt merkez mahkemelerin kararlariyle hukuk meydana getirmelerine imkn yoktu. Ancak 3 nc yzyldaki karklklardan sonra, umum kl tr dzeyinin dmesile Roma ilm itihatlarnn kudreti de yok oldu. zel hukukun geliim ve incelenmesinin hukuk okullarna ve onlarn Profesrlerine intikal etmesi kayda deer. Her halde hukuk literatrnde nemli olan isimler bize kadar gelmitir. Bu hukuk mektepleri, bilhassa ok itibarda olan stanbul ve Suriye' deki Berytus (Berut) hukuk mektepleri. Romallarn klsik iti hatlarnn parlak devrinin (aa yukar milttan evvel 100, milt tan sonra 250) hatrasn ayakta tutmulardr. Bu ilm itihat larn Corpus Iuris Civilis iinde gelecek nesillere kadar intikalini onlara borluyuz. 5 Corpus iuris Civilis ve ksmlar I. ustinianus'un Corpus iuris Civilis'i 528-534 yllar ara sndaki ksa zamanda meydana geldi. Pratik bakmdan uygulana-

28

5. Corpus Iuris Civilis ve ksmlar

cak bir kanun kitab olarak dnlm olmakla beraber, onu daha ok hukuk ilmine ait bir eser olarak incelememiz gerekir. Tatbikatta Bizans ehrindeki baz makamlarn dnda bir kanun olarak uygulanmas ok gt. nk ilk km ltince yazl mt. Halbuki konuulan lisan yunanca idi. Dou Roma impara torluunda yalnz aydn snflar ltinceyi anlyordu. Corpus Iuris Civilis hacim itibariyle de, tatbikatta kullanlmas ok g olan bir eserdi. Corpus iuris Civilis'in bir bassn modern bir kanun ile srf dis grn itibariyle mukayese etmek bunu grmeye yeter. Mutavasst bir hukuku iin bu kadar muazzam malzemeye hkim olmak hafza bakmndan da imknsz olmal idi. Hakika ten, douda Corpus iuris Civilis'in yerine tatbikatta, daha ksa Yu nanca nshalarn ikame edilmesi iin srmedi. Buna karlk asl tatbik sahas hukuk okullarnda, hukuk retiminde idi. Zaten meydana getirilirken pratik hukukularn yannda, Berytus (Berut) ve Bizans Hukuk mekteplerinin profesrleri de beraber almlard. Meydana getirilmesinde alm olan komisyona Tribonianus bakanlk etmiti. Tribonianus imparatorluk saray nn idare memuru (Quaestor sacri palatii) idi. Bu, aa yukar bugnk Adalet Bakann karlar, Corpus iuris Civilis'in hu kuk retiminde kullanlmas ustinianus tarafndan kanun ile dzenlendi. 1. Corpus iuris Civilis'in hukuk renim ve retimindeki nemini bize birinci ksm olan nstitutio'lar gstermektedir, insti tutions hukuk messeseleri demektir. Bu ksm 21.11.533 de ya ymlanmtr. nstitutiones hukuk renimine balayanlar iin bir ders kitab idi ve btn hukuk zerinde genel bir gr temin ediyordu. Fakat ayni zamanda kanun kuvvetinde idi. Bu durum -yani kanun kuvvetini haiz oluu- garip grlebilir. Fakat 19 uncu yzylda, Almanya'da, Pandekt hukukunun geer olduu sahalar da Windscheid'in Lehrbuch der Pandekten (Pandekt hukukunun ders kitab) da Corpus iuris Civilis yerine tatbikatta bir kanun gibi kullanlmtr. nk Corpus iuris Civilis iindeki fevkalde ok ve anlalmas g malzemeyi kullanl bir ekle sokmutur. ustinianus, nstitutio'lan hukuku Gaius'un (milttan sonra 2 nei asr) bir kitabna gre tanzim ettirmiti. Gaius'un bu kitab nstitutionum libri quattuor (drt kitap ins ti tu t io) ismini tayor du. Byk klsik hukukularn eserleri, az sonra gstereceimiz ekilde ustinianus'un onlar toplad Corpus iuris Civilis'in 2 nei

5. Corpus Iuris Civilis ve ksmlar

29

ksmmdakiler dnda, zamanmza intikal etmedikleri halde Gaius'un basit nstitutio'lar Corpus iuris Civilis yannda yayabilmi ve elyazs olarak bize kadar intikal etmitir. Bu sonraki za manlarn ok dk olan bilgi seviyesi iin karakteristik bir r nektir. Ayni ekilde, kavimleri ile Roma mparatorluunun arazi sine yerleen Cermen Krallar kendi lkelerinde oturan Romallar iin kanunlar kardlar vakit Gaius'un nstitutio'larm kaynak olarak kullanmlardr. Sonralar bu kanunlara Barbarlarn Ro ma Kanunlar denmitir. Buradaki Barbar ismi ile Cermenler ve mesel Bat Gotlar ve Burgond'lar kast edilmitir. Bu Barbar devrin bilgi seviyesi yalnz bir ders kitabnn anlalmasna yeti yordu. Byk Roma hukukularnn ok daha g olan yazlarnn anlalmasna yetmiyordu. nstitutiones 4 kitaba ayrlr. Her kitap balklar tayan fasl lara blnr. Bu balklara. Rubrik denmektedir. (Krmz mana sna gelen rubrum'dan gelmektedir). nk Corpus iuris Civilis'in el yazs nshalarnda balklar krmz mrekkep ile yazlmt. Fasllar paragraflara ayrlr. Glossatrlerden beri birinci paragrafa Pirincipium (balang) denilmesi det olmutu. Birinci paragrafa bu sebeple numara verilmez. Bu suretle paragraf 1, ve devam ile, paragraf 2 ve devam kast edilmi olur. Misl : . (nstitutiones) 3, 6, 4. Rakkamlar sra ile kitap, fasl ve paragraf gstermektedir. Dier bir misal : . 3, 6, 9. Bu modern zikir usuldr ve numara lar kitaptaki normal arama srasn gstermektedir. Eskiden u ekilde zikredilirdi : .4. I. de gradibus cognationis (hsmlk dere celeri hakknda) (Fasl ismi) 3, 6. Bu arada ok defa son iki ra kam yazlmazd. nk Corpus iuris Civilis'in bugnknden ok daha iyi tannd bir devirde her hukukunun de grad cogn. un balnn 3 nc kitabn 6 nc fasl olduunu bildii kabul edilirdi. 2. Digesta veya Pandectae (Pandectae yunanca bir kelimedir). Her iki kelime de dzenlenmi tam bir klliyat anlamna gelir. Bu ksm 16/12/533 de yaymlanm olup klsik hukukularn ya zlarndan, sistematik ekilde dzenlenmi zetleri (Fragmenta) kapsar. Digesta ile mparator ustinianus Roma hukukularnn byk eserleri iin bir ant dikmi; fakat, ayni zamanda bir ka nun iin akla gelecek en kullansz ekli semitir. Bir hkim, somut bir olay hakknda hkm vermee mecbur olduu zaman belirli olaylara ait binlerce hkmn iinde nasl ksm? Bu Corpus iuris Civilfs'in her eyden evvel hukuk ilmine ait bir eser olarak

30

5. Corpus iuris Civilis ve ksmlar

dnldna yeni bir delildir. Bugn modern hukuku da bu na benzer bir durumdadr. ngiliz hukuku en yksek ngiliz mah kemelerinin binlerce hkmnde mndemitir. Bu hkmler yal nz hkmedildikleri hal iin deil genellikle herkese kar ve her kesi balayc bir niteliktedir. Fakat bu gnk hukuku btn bu muazzam malzemeye, ancak kapsama ve mnferit olaylara gre sistematik ekilde dzenlemi el kitaplar ile hkim olmaktadr. Digesta'larn bir araya getirilmesi nemli bir almaya lzum gsterdi. Klsik hukukularn binlerce kitab, okunacak, zetlene cek, elde edilen zetler ayklanacak, dzenlenecekti. Bu i ile ok kimsenin uratn, hukukulara ait incelenen yazlarn belirli bir dzene gre elden geirildiini biliyoruz. Fakat buna ramen bu iin 530 ile 533 yllar arasnda, yani 3 senede, nasl baarld kolay kolay kavranamaz. Bundan dolay hakl olarak bu ii yapan Compilator'larn Digesta'lara benzer daha ufak hacimde olan ve hukuk okullarnda retimde kullanlan benzer eserlerden yarar landklar, tahmin edilmektedir. Digest'ler 50 kitaba, kitaplar da balkl fasllara ayrlr. Fa sllar mnferit ksmlara, ksmlar ok uzun ise