robert wers geografia · 2018. 2. 8. · geografia 5 nie do druku krajobrazy podręcznik dla klasy...

Geografia

5N I E D O D R U K U

Krajobrazy

Podręcznik dla klasy piątejszkoły podstawowej

Robert Wers

wiking

e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y N I E D O D R U K U

CZĘŚĆ I. POLSKA 1 Mapa geograficzna i jej treść . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2 Skala mapy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

3 Mapa najbliższej okolicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

4 Mapa hipsometryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

5 Krainy geograficzne w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

6 Składniki krajobrazów Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

7 Cechy krajobrazów Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

8 Tatry – krajobraz wysokogórski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

9 Krajobraz krasowy Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

10 Krajobraz Niziny Mazowieckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

11 Krajobraz pojezierny . Wielkie Jeziora Mazurskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

12 Krajobraz nadmorski . Wybrzeże Słowińskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

13 Krajobraz wielkomiejski w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

14 Krajobraz miejsko-przemysłowy na Wyżynie Śląskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

15 Krajobraz rolniczy na Wyżynie Lubelskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

16 Przyrodnicze i kulturowe dziedzictwo Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

CZĘŚĆ II. ŚwIAt 17 Globus – model Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

18 Lądy i oceany na globusie i na mapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

19 Wielkie formy ukształtowania powierzchni Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

20 Pierwsze wyprawy geograficzne i ich odkrycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

21 Strefy oświetlenia Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

22 Strefy klimatyczne i strefy krajobrazowe na świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

25 Krajobrazy pustyń: gorącej i lodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

26 Krajobrazy tajgi i tundry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

27 Krajobraz śródziemnomorski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

28 Wysokogórski krajobraz Himalajów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

INDEKS POJĘĆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

SPIS trEŚCI© Copyright by Wydawnictwo Edukacyjne WIKING Sp .j .

Korespondencję i zamówienia prosimy kierować pod adresem:wydawnictwa Edukacyjne wIKING

54-618 Wrocław, ul . Słonimska 23tel ./fax: 71 351 60 33infolinia: 801 358 008

Kontakt za pomocą mediów elektronicznych:e-mail: wydawnictwa@wiking .com .pl

strona internetowa: www .wiking .com .pl

redakcja Lesław Juszczak, Roman Nowacki, Robert Wers

Projekt okładki i opracowanie graficzne Andrzej Bogusz

Fotografie Corel® Corp ., archiwum W .E . WIKING, Andrzej Bogusz, Katarzyna Poprawska-Borowiec, Marta Radlak, Jolanta Waszkiewicz, Robert Wers,

rysunki i mapy Andrzej Bogusz, Piotr Nowacki, Roman Nowacki, Marta Radlak, Jarosław Sikorski, Robert Wers

Korekta Krzysztof Gorzkowski, Karolina Juszczak

5N I E D O D R U K U

ryc. 1.1 Obraz powierzchni Polski na zdjęciu satelitarnym (A) oraz na mapie (B) wykonanej na podstawie tego zdjęcia. Wskaż na zdjęciu i na mapie te same obiekty – morską linię brzegową oraz przykładowe obszary leśne i doliny rzeczne. Wskaż też chmury na zdjęciu satelitarnym

1 Mapa geograficzna i jej treść

Geografia jest nauką o środowisku przyrod-niczym i działalności człowieka na Ziemi. Termin geografia pochodzi z języka grec-kiego i oznacza opisywanie Ziemi (Gea – Ziemia, grapho – pisać, rysować).W klasie IV na lekcjach przyrody dane ci było zapoznać się m.in. z rozmaitymi składnikami środowiska przyrodniczego, jakie występują w twoim otoczeniu. W klasach V–VIII na lekcjach geografii poznasz rozmieszczenie tych składników w Polsce i na świecie. Dowiesz się też, dlaczego na jednych obszarach mieszka dużo ludzi, a na innych nie ma ich wcale. Aby poznawanie naszej Ziemi było ciekawsze i łatwiejsze, konieczne jest sprawne posługiwanie się mapami. Dlatego to właśnie od map zaczynamy naukę geografii.

� Mapa geograficznaMapa geograficzna to widziany z góry, pomniejszony obraz powierzchni Ziemi. Obraz ten przedstawiony jest za pomocą specjalnych znaków graficz-nych i opisów. Mapy najczęściej tworzone są na podstawie zdjęć powierzchni Ziemi wykonanych z dużej wysokości – z samolotów lub statków kos-micznych (sztucznych satelit). Tworzeniem map zajmują się kartografowie.

0 100 km

A B

wAŻNE POJĘCIA:

geografia, mapa geograficzna, treść mapy, znaki graficzne, legenda mapy, nazwy geograficzne, rodzaje map geograficznych.

CZĘŚĆ I. POLSKA

e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y

6 e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y 7N I E D O D R U K U

wielkie obszary, np. województwa. Nie muszą one być oznaczone specjal- nymi znakami powierzchniowymi – mogą być rozdzielone wyraźnym znakiem liniowym, np. granicą województwa. Podpisy obiektów geograficz-nych są nazwami geograficznymi.

Wiele znaków na mapie jest podpisanych. Dzięki tym opisom rozumiesz treść mapy. Wiesz, do którego obszaru się ona odnosi. Potrafisz nazwać po-szczególne obiekty.Mamy więc na mapie nazwy miast i wsi – znajdują się one obok kółek, które je oznaczają. Nazwy większych rzek (np. Odra, Mała Panew) umieszczane są wzdłuż ich biegu. Również obiekty powierzchniowe, takie jak jeziora czy duże miasta, mają przypisane nazwy. Na mapach podpisuje się też

Oprócz obrazu powierzchni Ziemi na mapach umieszczane są różne treści tematyczne i stąd mamy np. mapy pogodowe, turystyczne, samochodowe, ludnościowe, gospodarcze, krajobrazowe i wiele, wiele innych.

� treść MapyNa treść mapy składają się znaki graficzne i opisy.Znaki graficzne w uproszczony sposób przedstawiają obiekty występujące w terenie (Ryc. 1.2). Są 3 rodzaje tych znaków:• powierzchniowe – zajmują dosyć dużą powierzchnię w terenie i na mapie.

Są to na przykład lasy, jeziora, tereny rolnicze czy zabudowane, większe miasta. Na mapie znaki te mają postać powierzchni pokrytych różnymi kolorami. Mogą też być pokryte deseniami, czyli wzorami – mamy np. powierzchnie zakreskowane czy zakropkowane;

• liniowe – są to linie proste lub krzywe, które przedstawiają takie obiekty jak rzeki, drogi, koleje, granice. Mogą różnić się między sobą kolorami, a także grubością (linie cienkie, grube), liczbą linii (linie pojedyncze, po-dwójne) oraz deseniem (linie przerywane, ciągłe);

• punktowe – zajmują niewielką powierzchnię w terenie i dlatego na ma-pach występują jako małe kropki, kółka, kwadraty, trójkąty itp. Oznaczają takie obiekty jak szczyty (punkty wysokościowe), wsie, mniejsze miasta, parkingi, hotele i in.

Znaki znajdujące się na mapie objaśnione są w legendzie mapy. W legendzie każdy znak występuje tylko jeden raz – na mapie takich samych znaków może być więcej. ryc. 1.2 Różne rodzaje znaków graficznych występujących na mapie.

skala 1 : 700 000

Krzepice

Pokój

Popielów

Kluczbork

Olesno

Turawa

Ozimek

Blachownia

Herby

Lubliniec

Zawadzkie

Kolonowskie

StrzelceOpolskie

Kalety

Siewie

TarnowskieGóry

KrapkowiceToszek

Opole

Murów

Komprachcice

Prószków

Lasowice Wlk.

IzbickoTarnówOpolski

Gogolin

Jemielnica

Panki

Opatów

Ciasna

Kochanowice

Pawonków

Konopiska

Boronów

Tworóg

StarczaKamieniPolsk

Mierzêci

Odra

Brynica

Liswarta

L

Stob

ra

wa

287

315

38

0 1

J. Turawskie

wojew

opolskie

znaki liniowe znaki powierzchniowe znaki punktowe

ództwo

Odra rzeka

autostrada

inna droga

linia kolejowa

granicawojewództwa

J. Turawskie

Opole

jezioro

las

terenrolniczy

dużemiasto

287

Olesno

Kalety

punkt wysokościowy

parking

średnie miasto

małe miasto

bardzo małe miasteczko

wieś

Lubliniec

7 km

Jemielnica

Ćwiczenie 1Wskaż na mapie (ryc . 1 .2) każdy ze znaków graficznych, jakie przedstawione są w legendzie tej mapy . Podaj przykłady takich znaków, które występują na mapie wielokrotnie oraz takich, które występują na niej tylko jeden raz .

Ćwiczenie 2Z mapy na ryc . 1 .2 odczytaj nazwy dwóch województw i nazwy dwóch dużych miast . Podaj przykłady innych miejscowości – miast i wsi .Jak nazywa się rzeka przepływająca przez Opole?Jak nazywają się wsie leżące nad rzeką Chrząstawą?Wskaż najkrótszą drogę z Częstochowy do Opola i odczytaj nazwy miejscowości, przez które ona przebiega .


� rodzaje Map geograficznychIstnieje bardzo wiele rozmaitych rodzajów map geograficznych. Można je dzielić i klasyfikować na różne sposoby, m.in. ze względu na:

treść – mapy • pogodowe, krajobrazowe, historyczne, ludnościowe, gos-podarcze, administracyjne i inne;zasięg – mapy • świata, Europy, Polski, regionów i innych obszarów;przeznaczenie – mapy • szkolne, turystyczne, samochodowe i inne;formę – mapy • uliczne, ścienne, atlasowe, składane;skalę – mapy • wielkoskalowe (np. plany miast, mapy turystyczne), średnio-skalowe (np. mapy samochodowe), małoskalowe (mapy świata);nośnik – mapy papierowe, czyli • drukowane (np. w podręczniku, atlasie) i elektroniczne, czyli cyfrowe (np. w internecie, na płycie CD).

Mapa geograficzna jest pomniejszonym obrazem powierzchni Ziemi. Musiała więc zostać narysowana w określonej skali. Skala mapy jest dokładnie wyli-czona. Na przykład ścienna mapa Polski ma skalę 1 : 500 000 (czytaj „jeden do pięciuset tysięcy”). Oznacza to, że obraz terenu na mapie jest 500 000 razy mniejszy niż w rzeczywistości.

pytania i polecenia kontrolneWyjaśnij, co to jest mapa .1 . Jakie elementy składają się na treść mapy? Czym są nazwy geograficzne?2 . Podaj przykłady różnych rodzajów map i wyjaśnij, czym się one różnią .3 .

to jeSt WaŻne

Geografia jest nauką o Ziemi i jej obrazie . X

Mapa geograficzna to pomniejszony obraz powierzchni Ziemi, przedstawiony Xza pomocą znaków graficznych i opisów .

Na mapie występują 3 rodzaje znaków – powierzchniowe, liniowe i punktowe . X

Znaki znajdujące się na mapie objaśnione są w legendzie mapy . X

Nazwy geograficzne to opisy obiektów geograficznych, np . rzek, jezior, mórz, państw, Xwojewództw, regionów, gór, miejscowści i in .

Jest bardzo wiele rodzajów map, np . mapy pogodowe, turystyczne, samochodowe, Xszkolne, ścienne, cyfrowe . Różnią się one między sobą treścią, zasięgiem, wielkością, przeznaczeniem, formą, nośnikiem .

Ćwiczenie 3Znajdź w swoim otoczeniu przykłady różnych rodzajów map geograficznych . Zapisz w zeszycie, jakie to są mapy – opis każdej z nich powinien zawierać kilka określeń, a zwłaszcza jej zasięg, np . pogodowa mapa Polski, samochodowa mapa Europy, ścienna mapa świata, turystyczna mapa wybrzeża, plan Warszawy itp .

Warto wiedziećMapy miast, nawet tych największch, przyjęło się nazywać planami . Stąd plan Warszawy, plan Krakowa, plan Wrocławia itd .

2 Skala mapy

wAŻNE POJĘCIA:

skala mapy, skala liczbowa, skala mianowana, podziałka liniowa.

Skala mapy może być zapisana na 3 różne sposoby:a) 1 : 500 000 – jako skala liczbowa (ryc. 2.1), gdzie

liczba po dwukropku (mianownik skali) informuje, ile razy obraz terenu został na mapie pomniejszony;

b) 1 cm — 5 km – jako skala mianowana; zapis ten oznacza, że 1 centymetr na mapie odpowiada 5 kilometrom w terenie;

c) – jako skala liniowa, nazywana też podziałką; pozwala ona szybko ocenić, jakie w przybliżeniu odległości wystę-pują na mapie.

ryc. 2.1 Skala liczbowa może być też zapisana w postaci ułamka zwy-kłego

1 : 500 000 = 1

500 000

licznik skali

mianownik skali

� Skala liczboWaZnając skalę liczbową mapy, możemy obliczać odległości w terenie.Przykład:

na mapie w skali • 1 : 500 000 zmierzyliśmy odległość między dwoma miastami równą 4 cm;oznacza to, że w terenie odległość ta jest • 500 000 razy większa;obliczamy odległość w terenie:•

4 cm x 500 000 = 2 000 000 cm = 20 000 m = 20 km

50 10 15 20 km

1 kilometr (km) = 1 000 metrów (m)1 metr (m) = 100 centymetrów (cm)1 cm (cm) = 10 milimetrów (mm)

ryc. 2.2 Podstawowe jednostki długości – musimy je dobrze znać, by na podstawie skali liczbowej przeliczać odległości zmierzone na mapie na odległości w terenie


tabela 2.1 Przykładowe skale map. Przeanalizuj, jak zmienia się skala mianowana wraz ze zmianą skali liczbowej, począwszy od skali 1 : 100 000

skala liczbowa skala mianowana podziałka liniowa wielkość skali/szczegółowość mapy

1 : 10 000 1 cm — 100 m duże skale/mapy bardziej

szczegółowe

małe skale/mapy mniej

szczegółowe

1 : 50 000 1 cm — 500 m

1 : 100 000 1 cm — 1 km

1 : 200 000 1 cm — 2 km

1 : 500 000 1 cm — 5 km

1 : 700 000 1 cm — 7 km

1 : 1 000 000 1 cm — 10 km

1 : 5 000 000 1 cm — 50 km

1 : 20 00 000 1 cm — 200 km

1 : 100 000 000 1 cm — 1000 km 10000 2000 3000 4000 km

70 14 21 28 km

10 2 3 4 km

100 20 30 40 km

500 100 150 200 km

20 4 6 8 km

1000 200 300 400 m

2000 400 600 800 km

5000 1000 1500 2000 m

50 10 15 20 km

Ćwiczenie 1Określ odległość w terenie między Środą Śląską a Jelczem–Laskowicami na 3 różne sposoby: przy pomocy skali liczbowej, mianowanej i li-niowej (ryc . 2 .3) . Porównaj uzyskane wyniki .

pytania i polecenia kontrolneWyjaśnij, co to jest skala mapy . Podaj różne sposoby zapisu skali mapy .1 . Na mapie w skali 1 : 200 000 zmierzono odległość między dwiema wsiami równą 5 cm . 2 . Jaka jest odległość między tymi wsiami w terenie?Która skala jest większa – 1 : 500 000 czy 1 : 10 000? 1 cm — 2 km czy 1 cm — 200 km?3 .

Korzystanie ze skal liczbowych, np. 1 : 500 000, bywa dosyć trudne. Mia- nownik tej skali to na ogół wielka liczba, która może nas „odstraszać”. Dlatego zapoznając się z nową mapą, odczytuj też inne zapisy jej skali – podziałkę liniową i skalę mianowaną. Dzięki nim łatwiej nabierzesz orien-tacji, jak duży teren przedstawiony jest na mapie i jakie odległości na niej występują.

� Skala MianoWanaSkala mianowana również pozwala przeliczyć odległość z mapy na od-ległość w terenie. Często przy pomocy skali mianowanej można to zrobić szybciej niż korzystając tylko ze skali liczbowej. Przykład:

na mapie w skali • 1 : 500 000 zmierzyliśmy odległość między dwoma miastami równą 4 cm (jak w przykładzie na poprzedniej stronie);skali liczbowej • 1 : 500 000 odpowiada skala mianowana 1 cm — 5 km;obliczamy odległość w terenie:•

4 x 5 km = 20 kmNie przy każdej mapie mamy podaną skalę mianowaną. Możemy jednak łatwo sami sobie ją określić, jeśli zapamiętamy, że najprostsza skala mianowana 1 cm — 1 km występuje w skali liczbowej 1 : 100 000. Mając mapę w innej skali, np. 1 : 200 000, szybko obliczymy, że 1 cm — 2 km (tab. 2.1).

� podziałka linioWaKorzystając z podziałki liniowej także można określać odległości rzeczywiste. Najlepiej po- służyć się tu cyrklem, którym przenosimy od-ległość z mapy do podziałki, gdzie odczytu- jemy dokładną odległość w terenie (ryc. 2.3). skala 1 : 2 000 000

1 cm — 20 km

1. Ustaw cyrkiel w punk- tach, między którymi mierzysz odległość (Oława – Namysłów)

2. Przyłóż cyrkiel do podziałki liniowej

3. Odczytaj odległość z podziałki liniowej (34 km)

100 20 30 40 50 60 km

ryc. 2.3 Pomiar odległości na ma-pie za pomocą podziałki liniowej

� Skala duŻa, Skala MałaCzęsto mówi się, że mapa ma dużą skalę lub małą skalę. Zależy to od mianownika skali mapy, która jest ułamkiem zwykłym (ryc. 2.1). Jak pamiętamy z lekcji matematyki, im większy mianownik ułamka, tym mniejsza jest liczba przez niego wyrażana. Ze skalą mapy jest podobnie – im większy mianownik skali, tym mniejsza skala mapy (tab. 2.1). Mapy w małej skali obejmują duże obszary i są mniej szczegółowe. Mapy w dużej skali obejmują mniejsze obszary, ale są za to do-kładniejsze, bardziej szczegółowe.

to jeSt WaŻne

Skala mapy informuje, ile razy obraz terenu na mapie jest pomniejszony . X

Skala mapy może być zapisana na 3 sposoby – jako skala liczbowa, skala mianowana Xi podziałka liniowa . Każdy z tych zapisów umożliwia określenie odległości w terenie .

Mapy wielkoskalowe są bardziej dokładne niż mapy małoskalowe . X


� z jakich Map korzyStaMy W terenie?Będąc w terenie posługujemy się różnymi mapami. Zawyczaj potrzebujemy znaleźć jakiś obiekt lub drogę prowadzącą do niego. Żeby szukane przez nas obiekty były oznaczone na mapie, to mapa ta musi być dokładna, szczegółowa – czyli musi mieć dużą skalę. Dlatego w terenie korzystamy z map wielkoskalowych. Zaliczają się do nich m.in. mapy turystyczne, plany miast, mapy topograficzne.

3 Mapa najbliższej okolicy

wAŻNE POJĘCIA:

mapy wielkoskalowe, plan miasta, mapa turystyczna, nawigacja satelitarna GPS, mapa elektroniczna (cyfrowa), orientacja mapy.

Warto wiedziećNajdokładniejszymi mapami są mapy topograficzne . Przedstawiają one bardzo szczegółowy obraz powierzchni Ziemi . Jednak korzy-stanie z tych map jest dosyć trudne, ze względu na duże zagęszczenie treści .

ryc. 3.1 Mapa topograficzna w skali 1 : 10 000

skala 1 : 10 0001 cm —– 100 m

Często używanymi mapami są plany miast (ryc. 3.2). Spotkać je można m.in. na ulicach w postaci tablic informacyjnych czy też na przystankach autobusowych lub tramwajowych. Podręczną formą planu miasta jest pa- pierowa mapa składana. Plany miast umieszczane są też w różnych druko-wanych publikacjach – książkach, atlasach, przewodnikach turystycznych czy nawet w folderach i ulotkach reklamowych.Na planie miasta widzimy zabudowania, ulice i place, tereny zielone i inne, które składają się na obraz powierzchni Ziemi. Są one narysowane w sposób uproszczony, żeby mapa była lepiej czytelna. Na takim tle zaznaczono obiekty codziennego użytku, jak linie komunikacyjne, urzędy, centra hand-lowe, szkoły, szpitale, apteki, stacje benzynowe, parkingi, poczty, hotele, kościoły, zabytki, muzea, teatry, kina itp. Wiele z tych obiektów jest pod-pisanych. Ponadto wszystkie ulice i place mają swoje nazwy. Dzięki tak bo- gatej treści, plan miasta bardzo ułatwia orientację w mieście.

Ćwiczenie 1a) Na planie Wrocławia (ryc . 3 .2) odszukaj następujące obiekty – hotel Zaułek, Muzeum Pana Tadeusza, teatr Kalambur, kościół św . Elżbiety, Panoramę Racławicką – i odczytaj, przy których ulicach (placach) się one znajdują .b) Wyobraź sobie, że mieszkasz w hotelu Zaułek i za 4 godziny masz zarezerwowane wejście do Panoramy Racławickiej . Zaplanuj trasę dojścia do Panoramy w taki sposób, by po drodze zobaczyć jak najwięcej innych ciekawych miejsc .

PLAN MIASTA jest szczegó³owym obrazem miasta przedstawionymw du¿ej skali. Za pomoc¹ znaków i opisów pokazane s¹ wszystkienajwa¿niejsze obiekty w mieœcie.

6-7

6-7-14-21-24

8-9-

11-1

7-23

114-120

520

520

520

Mos

tPi

asko

wy

most

Pomorski

pl.Nowy Targ

pl.Uniwersytecki

K³adkaMuzealna

K. J

anic

kieg

o

w. JanaKapistrana

Pias

kow

a

w. K

atar

zyny

Malarska

Odr

Igielna

W

Kotlarska

GarbaryUniwersytecka Sz

ewsk

a

Szew

ska

£aci

arsk

a

Ofiar Kaznodziejska

O³awska

Bisk

upia

Krow

iaKr

awie

cka

w. W

ita

Kotlarska

Jod³

owaJatki

w

Rynek

Rynek

Ryne

k

Ryne

k Sukiennice

w. MariiMagdaleny

Gar

ncar

skapl. Polski

Kurzy Targ

£aci

ar-

ska

pl.

Jana Ewangelisty PurkiniegoWita Stwosza

Bern

ardy

ska

pl. bp. Nankiera

W³ostowicabulwar Piotra

bulwar Xawerego Dunikowskiego

W K

rai

skie

go

Andrzeja Frycza-Modrzew

skiego

Katedralna

Odra

al. J. S³owackiego

Wyspa PiasekWyspa Daliowa

P a r kJ . S ł o w a c k i e g o

Zau³ek

Prima

Qubus

RadisonBlu

Muz. PanaTadeusza

Muz.Minearologiczne

Muz. Architektury

PanoramaRac³awicka

Muz.Narodowe

Kalambur

k w

kko-k

k wzus

kw

k w

kw W

OstrówTumski

Uniwersytet

Hala Targowa

Ratusz

skala 1 : 10 000

Plan miasta

17

144

0100 100 200 300 m

ulica

alejka

linia tramwajowa, przystanek

linia autobusowa,przystanek

kościół

pomnik

poczta

zabudowa zwarta

budynki zabytkowe

teren zielony

park

muzeum

teatr

parking

postój taksówek

hotel

ryc. 3.2 Plan centrum Wrocławia. Plany miast, podobnie jak mapy topograficzne, wykony-wane są w dużych skalach. Jednak plan miasta jest łatwiej czytelny, bo znajdują się na nim tylko wybrane obiekty, a obraz powierzchni Ziemi został narysowany w uproszczony sposób

Mapy turystyczne (ryc. 3.3) obejmują obszary atrakcyjne do zwiedzania i wy- poczynku. Najczęściej mają one postać papierowej mapy składanej. Mapa turystyczna jest bardzo przydatna do zaplanowania wycieczki. Można na niej znaleźć wiele ciekawych miejsc z obiektami takimi jak kąpieliska, parki, re-zerwaty i pomniki przyrody, zabytki, muzea i in. Przedstawia też drogi pozwa- lające do nich dotrzeć – szlaki turystyczne, ścieżki rowerowe, drogi samo-chodowe, linie kolejowe ze stacjami. Na mapie turystycznej oznaczone są również obiekty noclegowe (hotele, pensjonaty, schroniska, kempingi), ga- stronomiczne (bary, restauracje, pizzerie), handlowe (większe sklepy, stacje benzynowe, apteki) i ratunkowe (pogotowia, szpitale, straż pożarna, policja).


0 25 mW E

S

N

SzkołaPodstawowa

nr 82

Blacharska

Lakiernicza

Blacharska

Monterska

Ogródki działkowe

Do niedawna kierowcy często używali drukowanych map samochodo-wych. Jednak w ostatnich latach bardziej popularne stały się nawigacje satelitarne GPS (ang. Global Positioning System), które zawierają w sobie elektroniczne (cyfrowe) mapy samochodowe. System GPS działa dzięki satelitom krążącym wokół Ziemi. Satelity te przekazują sygnał do urzą-dzenia znajdującego się na Ziemi, np. w samochodzie. Na ekranie urzą-dzenia wyświetla się mapa (Ryc. 3.4) i użytkownik może zobaczyć, gdzie dokładnie się znajduje. GPS informuje, jaka odległość pozo-stała do wybranego celu i o której godzinie się tam dojedzie, ile czasu zajmie przejazd, jak da- leko jest do najbliższego skrętu. Kierowca słyszy też głos pły-nący z urządzenia, który wydaje polecenia typu „skręć w prawo”, „skręć w lewo”, „jedź prosto” , „zawróć” itp. Dzięki temu jest bardzo dokładnie prowadzony do celu podróży.

ryc. 3.3 Mapa turystyczna wybrzeża Bałtyku. Mapy turystyczne wykonywane są w mniej-szych skalach niż plany miast i mapy turystyczne, bo zazwyczaj obejmują większe obszary. Porównaj skalę mapy turystycznej ze skalami map na poprzedniej stronie

ryc. 3.5 Okolice szkoły – zdjęcie satelitarne (A) i plan (B) wykonany na jego podstawie. Rozpoznaj na zdjęciu i planie te same obiekty – budynek szkoły, salę gimnastyczną, boisko, ulice i ścieżki, inne zabudowania

ryc. 3.4 Mapa na ekranie urządzenia GPS, znaj-dującego się w samochodzie (www.automapa.pl)

w tym miejscu się znajdujesz

skala 1 : 200 0001 cm —– 2 km

W dzisiejszych czasach mapy cyfrowe wypierają nie tylko drukowane mapy samochodowe. Również plany miast, mapy turystyczne i wiele in-nych map może być zastąpiona mapami elektronicznymi. W naszych smart-fonach, połączonych z internetem, bez trudu wyświetlimy sobie różne ro-dzaje map. Korzystamy z nich, by sprawnie poruszać się w terenie lub by po prostu dowiedzieć się, gdzie coś jest. Nie możemy jednak zapominać o mapach papierowych, które zawsze pokazują określone treści. A mapy cyfrowe czasami nie dają się zobaczyć – np. kiedy telefon nie ma zasięgu albo bateria się rozładowała.

A B

� Mapa lub plan okolic SzkołyBy sprawniej czytać i rozumieć treść mapy, warto najpierw przyjrzeć się mapie lub planowi dobrze nam znanych okolic. Rozpoznanie tych samych obiektów na mapie i w terenie ułatwi nam potem korzystanie z innych map. Obraz terenu wokół szkoły możemy uzyskać z mapy topograficznej lub planu miasta. Jeżeli nasze okolice są atrakcyjne pod względem turystycznym, to może się okazać, że mamy odpowiednią mapę turystyczną. Można też pobrać z internetu mapy i zdjęcia satelitarne, znajdujące się np. w aplikacji Google Maps (ryc. 3.5A).

Warto wiedziećMapy cyfrowe nie mają jednej skali . Taką mapę na ekranie możemy sobie powiększać i pomniejszać, a wtedy zmienia się jej skala . Dlatego korzystając z map elektronicz-nych trzeba sprawdzać jej skalę po każdej zmianie wielkości wyświetlania mapy .


Chcąc posługiwać się mapą w terenie musimy najpierw ją zorientować. Orientacja mapy to takie jej ustawienie, w którym kierunki na mapie po-krywają się z kierunkami w terenie. Większość map ma kierunek północny na górze – jeśli jest inaczej, to musi to być wyraźnie oznaczone, najczęściej strzałką z literą N lub PN. W terenie kierunek pólnocny wyznaczysz np. za pomocą kompasu – przypomnij sobie z lekcji przyrody w klasie IV, jak posługiwać się tym przyrządem.Mając dobrze zorientowaną mapę okolic szkoły, można przystąpić do rozpo-znawania tych samych obiektów w terenie i na mapie. Zaczynamy od obiek- tów największych, czyli najlepiej widocznych, np. boiska szkolnego albo głównego budynku szkoły. Następnie rozpoznajemy inne obiekty oznaczone na mapie – ulice, zabudowania, tereny zielone, wody itp. Im więcej obiektów rozpoznamy, tym lepiej czytelna stanie się dla nas mapa. A na koniec doj- dziemy do wniosku, że mapa okolic szkoły nie ma dla nas żadnych tajemnic. Bo przecież tereny wokół szkoły są nam bardzo dobrze znane i tak samo dobrze znamy już mapę tych terenów.

Ćwiczenie 2 (terenowe)Zrób odbitkę ksero mapy papierowej lub wydrukuj mapę cyfrową okolic swojej szkoły . Wybierz się na spacer po terenach wokół szkoły i rozpoznaj te same obiekty na mapie i w terenie . Podpisz na swojej mapie wszystkie rozpoznane obiekty . Czy treść mapy zgadzała się z twoimi oberwacjami w terenie? Jeśli nie, to wypisz w zeszycie wszystkie różnice . Możesz też narysować nowy plan okolic swojej szkoły, np . taki jak na ryc . 3 .5B .

pytania i polecenia kontrolneWyjaśnij, dlaczego w terenie należy posługiwać się mapami wielkoskalowymi .1 . Jakie informacje odczytasz z planu miasta? A jakie z mapy turystycznej?2 . Porównaj map cyfrowe z mapami drukowanymi – wymień ich wady i zalety . Z których 3 . map lepiej jest korzystać? Odpowiedź uzasadnij .Opisz przebieg orientowania mapy okolic szkoły i rozpoznawania tamtejszych obieków .4 .

to jeSt WaŻne

W terenie korzystamy z map wielkoskalowych, np . planów miast, map turystycznych . XMożna też korzystać z map cyfrowych (elektronicznych), które mają zmienną skalę .

By poprawnie posługiwać się mapą w terenie, należy najpierw ją zorientować . XOrientacja mapy to takie jej ustawienie, w którym kierunki na mapie pokrywają się z kierunkami w terenie .

Rozpoznawanie tych samych obiektów na mapie i w terenie zaczynamy od obiektów Xnajwiększych – dobrze widocznych w terenie i wyraźnie oznaczonych na mapie .

4 Mapa hipsometryczna� forMy terenuPowierzchnia Ziemi nie jest płaska. Występują na niej różne formy terenu, np. góry czy doliny. Formy terenu dzielą się na wypukłe i wklęsłe.Formy wypukłe to takie, których główna część znajduje się wyżej od otoczenia. Przykładami są różnego rodzaju góry (ryc. 4.1), górki, pagórki, wzgórza, wzniesienia, kopce, wały itp.Formy wklęsłe to takie, których główna część znajduje się niżej od otoczenia. Przykładami mogą być różnego rodzaju zagłębienia terenu – doły, doliny (ryc. 4.2), kotliny, niecki, wąwozy itp.

wAŻNE POJĘCIA:

formy terenu, wysokość względna, wysokość bezwzględna, depresja, poziomica, mapa poziomicowa, ukształtowanie pionowe terenu (rzeźba terenu), barwy hipsometryczne, mapa hipsometryczna, mapa ogólnogeograficzna (przeglądowa).

ryc. 4.2 Dolina Kościeliska w Tatrach to przykład formy wklęsłej

ryc. 4.1 Śnieżka, najwyższa góra Sudetów, jest przykładem formy wypukłej

� WySokości terenuFormy terenu mogą mieć różne rozmiary. W przypadku form wypukłych, takich jak góry, najważniejszym rozmiarem jest ich wysokość. W geografii używa się dwóch rodzajów wysokości – względną i bezwzględną (ryc. 4.3). Wysokość względna mierzona jest od podstawy pagórka lub od innego widzianego miejsca. Wyraża się ją w metrach. Natomiast wysokość bez-względna określana jest w odniesieniu do poziomu morza. Dlatego war-tości tej wysokości podawane są w metrach nad poziomem morza – z do-piskiem „m n.p.m.”.Szczególnym przypadkiem są depresje, czyli obszary leżące poniżej poziomu morza. Wysokości dla tych terenów podaje się z dopiskiem „p.p.m.” (poniżej poziomu morza) albo ze znakiem „–” (minus).


ryc. 4.3 Wysokość względna pagórka jest inna niż jego wysokość bezwzględna – odczytaj wartości obu tych wysokości wraz z ich jednostkami. A jak odczytasz wysokość bezwzględną depresji?

DEPRESJA

PAGÓREK

� pozioMiceJak widzimy powierzchnia Ziemi może być silnie pofałdowana. Natomiast powierzchnia mapy jest płaska. Jak więc na płaskiej mapie przedstawić góry, doliny czy inne formy terenu o znacznych wysokościach?Pofałdowany teren często przedstawia są na mapach za pomocą poziomic. Poziomica to linia na mapie łącząca punkty o tej samej wysokości bez-

18 m12 m6 m

0 m

22 m

mapa

mapa

6 m

12 m

18 m

22 m

0 mmodel

stok łagodnystok stromy

względnej. Każda poziomica ma swoją stałą wysokość, która powinna być przy niej zapisana. Dlatego poziomice nie mogą się przecinać. Kształt poziomic przedstawia formy terenu. Na mapie poziomico-wej (ryc. 4.4A, 4.4B) pagórek przedstawiony jest jako układ poziomic biegnących wokół jednego miejsca – tym miej- scem jest wierzchołek pa-górka. Poziomice są tu liniami zamkniętymi o owalnym kształcie – tworzą pętle. Tam, gdzie poziomice leżą blisko siebie, mamy stromy stok pagórka. A tam, gdzie pozio-mice są od siebie oddalone, mamy stok łagodny.

B

C

A

ryc. 4.4 Obraz pagórka przedstawiony na mapie poziomicowej (A, B) i na modelu (C)

ryc. 4.5 Mapa poziomicowa – kolorem czerwonym opisano główne elementy rzeźby terenu

700600

200

100

500

400

300

200

400300WZNIESIENIE

WZNIESIENIE

WZNIESIENIE

DOLINA RZEKI

DOLINA RZEKI

722

748 518

B

C

A

W E

S

N

Poziomice na mapie pokazują jak ukształtowana jest powierzchnia terenu – mówimy tu o ukształtowaniu pionowym, czyli rzeźbie terenu. W czytaniu mapy poziomicowej bardzo ważne jest prawidłowe rozpozna-wanie wysokości poszczególnych poziomic. Dzięki temu wiemy, które tereny położone są wyżej, a które niżej. Dlatego zawsze szukamy opisu poziomic, czyli ich wysokości. A jeśli go nie znajdziemy, to zwracamy uwagę na inne elementy mapy. Na przykład krótka kreseczka, prostopadła do poziomicy, wskazuje kierunek w dół. Także płynąca rzeka wyznacza spadek terenu zgodny z kierunkiem jej biegu – rzeka zawsze płynie z góry na dół. Ponadto na mapach zaznaczane są punkty wysokościowe – czarne kropki lub trójkąty – z podaną wysokością nad poziomem morza.

Ćwiczenie 1a) Przyjrzyj się mapie poziomicowej na ryc . 4 .5 i odpowiedz na pytania:

Co ile metrów narysowane są poziomice?•Na jakich wysokościach leżą punkty A, B, i C?•Jaka jest wysokość bezwzględna wzniesienia, spod którego wypływa rzeka?•W którym kierunku płynie rzeka?•

b) Wskaż na mapie łagodne i strome stoki wzniesień .c) Turyści muszą dojść z punktu A do punktu C:

Będą szli „z górki” czy „pod górkę”?•Jaką różnicę wysokości pokonają?•

� barWy hipSoMetryczneAby łatwiej czytać mapę poziomicową, powierzchnie między poziomicami często wypełnia się kolorami. Dzięki temu już na pierwszy rzut oka widać na mapie, gdzie są tereny położone wyżej, a gdzie te położone niżej.


700600

200 100

500

400

300

200

400300

722

748 518

Kolory dodane do mapy poziomi-cowej to barwy hipsometryczne (ryc. 4.6 i 4.7). Przeważnie stoso-wana jest stała kolejność kolorów:

brązowe i czerwone – tereny poło- • żone najwyżej;pomarańczowe;• żółte;• zielone – tereny położone najniżej.•

ryc. 4.6 Sposób dodania kolorów

do mapy poziomicowej. Kolor pomarańczowy oznacza obszar położony na wysokości

od 12 do 18 metrów. Co oznaczają pozostałe kolory

– zielony, żółty i czerwony?

ryc. 4.7 Mapa hipsometryczna wykonana na podstawie mapy poziomicowej z ryc. 4.5. Patrząc na mapę hipso-metryczną łatwiej wyobrazisz sobie rzeźbę terenu. Barwy hipsometryczne są tak dobrane, by tereny wyższe wy-dawały nam się bliższe, a tereny niższe – dalsze; tak jakbyśmy rzeczywiście pa- trzyli na Ziemię z góry. Czy na mapie obok widzisz już trzy wzniesienia, po-między które wcina się dolina rzeczna?

pytania i polecenia kontrolneNa mapie z ryc . 4 .8 odszukaj najwyżej położony punkt i podaj jego wysokość .1 . Jaki jest ogólny kierunek płynięcia Wisły na obszarze pokazanym na tej mapie?2 . Odczytaj nazwy czterech największych miast umieszczonych na mapie .3 . Wskaż na mapie wybraną linię kolejową i podaj nazwy leżących przy niej miejscowości .4 .

A4

A4

S7

S7

Wy

.Miechow

skaO l k u s k a

P o g ó r z e W i e l i c k i e

P o g ó r z e W i i c k i e

B e s k i d W y s p o w y

M a k o w s k iB e s k i d

OjcowskiPark

Narodowy

Raba

W

s a

W

s a

Skawa

Raba osos aPr d

k

Szr awa

Nd z ca

Skalbmierz

KazimierzaWielka

Pr wice

Miechów

wiceów

T

Buk

Ol

Sucha

W wice

Wieliczka

NOWAHUTA

k wice

Kalwaria

Maków

k

Nw

N we k

Kraków

rowa

Tymbark

T

owa

o

Wlk.

ów

ówSpytko

Traw

korStryszów

ów

T

o

o

Kocmyrzów W

T

Gdów

ówT

Laskowa

o

oowa

Rz zawa

Iwkowa

ro

ów513

431

866 904200

250

300

400

500

700

010 10 20 30 km

866

500 000 – 1 000 000 25 000 – 50 000 10 000 – 25 000

b ów: au r r r wa

r ó

r

k ó

k

A4 S7

Mapy hipsometryczne są wykorzystywane jako podkład (tło) dla wielu innych map. Najprostsze to tzw. mapy fizyczne, gdzie na hipsometrycznym tle umieszcza się rzeki, jeziora, tereny podmokłe i większe miasta wraz z opi- sami; podpisane są tam też krainy geograficzne, wyspy, półwyspy i inne obszary. Więcej treści spotkamy na mapach przeglądowych, zwanych również ogólnogeograficznymi (ryc. 4.8). Dochodzą tam jeszcze inne obiekty, np. komunikacyjne (drogi, koleje, lotniska, porty) administarcyjne (granice) czy przyrodnicze (parki narodowe); więcej jest też miejscowości, które często sklasyfikowane są według wielkości. Wszystko po to, by mapa ogólnogeograficzna (przeglądowa), zgodnie ze swoją nazwą, dała ogólny i dosyć szeroki obraz geograficzny danego obszaru.

ryc. 4.8 Mapa przeglądowa (ogólnogeograficzna) okolic Krakowa

to jeSt WaŻne

Poziomica to linia na mapie łącząca punkty o tej samej wysokości bezwzględnej, Xczyli określonej w odniesieniu do poziomu morza .

Na mapie hipsometrycznej obszary miedzy poziomicami są wypełnione kolorami – Xzielonymi (najniższe), żółtymi, pomarańczowymi, czerwonymi i brązowymi (najwyższe) .

Mapy poziomicowe i hipsometryczne pokazują ukształtowanie pionowe (rzeźbę) terenu . X


� niziny, WyŻyny, góryNa mapie hipsometrycznej większa część obszaru Polski pokryta jest kolorem zielonym. Kolor ten oznacza niziny – płaskie lub lekko pofałdowane tereny o wysokościach bezwzględnych do około 200 m n.p.m. Niziny zajmują całą północną i środkową część naszego kraju. Zaliczają się do nich również pojezierza – obszary o dużym nagromadzeniu jezior. Cechą charakterystyczną pojezierzy jest większe pofałdowanie terenu niż na pozostałych nizinach.Jeszcze bardziej pofałdowane są wyżyny, oznaczane na mapie kolorem żółtym i pomarańczowym. To obszary leżące na wysokościach od około 200 do około 600 m n.p.m. Znajdują się one na południowy wschód od pasa nizin.Całą południową część naszego kraju zajmują góry, które oznaczone są kolorem pomarańczowym, czerwonym i brązowym. Są to najsilniej po-fałdowane obszary o wysokościach powyżej 500 m n.p.m.

� krainy geograficzneNiziny, wyżyny, góry oraz pojezierza i kotliny, układają się na mapie Polski jako niemal równoległe pasy (ryc. 5.1). Są one na-zywane pasami kraj- obrazowymi. Ich ce- chą charakterystyczną jest przemienność te-renów wyższych i niż-szych. Pasy wyższe – góry, wyżyny, poje-zierza – przedzielone są pasami niższymi – nizinami i kotlinami. Wszystkie pasy roz-ciągają się w kierunku wschód-zachód.

5 Krainy geograficzne w Polsce

wAŻNE POJĘCIA:

niziny, pojezierza, wyżyny, góry, pasy krajobrazowe, krainy geograficzne.

� � � �

��

��

��

� � � � � � � � � � � � � � � � � � ��

� � � � � � �

��

��

� ��

��

��

��

� ��

ryc. 5.1 Pasy krajobrazowe w Polsce. Czy wiesz, w którym pasie mieszkasz?

W każdym pasie wyróżniono mniejsze jednostki – krainy geograficzne (ryc. 5.2).

ryc. 5.2 Krainy geograficzne na hipsometrycznej mapie Polski

Ćwiczenie 1Korzystając z mapy na ryc . 5 .1, wskaż na mapie z ryc . 5 .2 przybliżone obszary pasów: pojezierzy, nizin, wyżyn i gór . Odczytaj nazwy krain geograficznych wchodzących w skład poszczególnych pasów . Która z tych krain jest ci najbliższa?


Wąski pas lądu na północy Polski to niziny nadmorskie zwane Pobrzeżem Bałtyckim. W pasie tym, przy ujściu Wisły położone są Żuławy Wiślane. Znajduje się tam jedyna w naszym kraju depresja, czyli obszar leżący poniżej poziomu morza. W najniższym miejscu sięga ona 1,8 m p.p.m (pod poziomem morza).Pas pojezierzy tworzą 3 duże krainy geograficzne: Pojezierze Mazurskie na wschodzie oraz Pojezierze Pomorskie i Pojezierze Wielkopolskie na zachodzie. Tereny te wznoszą się do wysokości około 300 m n.p.m. Najwyższy jest wierzchołek Wieżycy (329 m n.p.m.) na Pojezierzu Pomorskim. Na Po-jezierzu Mazurskim leży największe polskie jezioro – Śniardwy (113 km2). Tam też, na północ od Suwałk, znajduje się jezioro najgłębsze – Hańcza (109 m głębokości).W pasie nizin środkowopolskich rozciąga się wielka Nizina Mazowiecka ze stolicą naszego kraju, Warszawą. W pasie tym leżą też 3 mniejsze Niziny: Podlaska na wschodzie oraz Wielkopolska i Śląska na zachodzie.W pasie wyżyn wyróżniono 4 duże krainy geograficzne. Począwszy od za-chodu, a skończywszy na wschodzie są to: Wyżyna Śląska, Wyżyna (Jura) Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Małopolska z niskimi Górami Świę- tokrzyskimi oraz Wyżyna Lubelska z wałem Roztocza. W Górach Święto- krzyskich znajduje się najwyższe wzniesienie całego pasa wyżyn – Łysica (612 m n.p.m.).Pas gór obejmuje Sudety na zachodzie i Karpaty na wschodzie. Są to na ogół góry średnie. Wyjątek stanowi leżące w Karpatach pasmo Tatr, które zalicza się do gór wysokich. Tam znajduje się najwyższy szczyt naszego kraju – Rysy (2499 m n.p.m.).Między Karpatami a pasem wyżyn rozciąga się trójkątne obniżenie terenu zwane Kotliną Sandomierską.

Warto wiedzieć

Nazwy krain geograficznych często mają pochodzenie historyczne . W dawnych czasach ziemie polskie podzielone były na krainy historyczne, np . Wielkopolskę, Małopolskę, Mazowsze, Śląsk, Pomorze (ryc . 5 .3) . Ich nazwy z kolei pochodziły od mieszkających tam plemion, takich jak Polanie czy Ślężanie . Nazwy krain historycznych są używane także i dziś .

Ćwiczenie 2

Odszukaj na mapie z ryc . 5 .2 następujące miejsca:

Żuławy Wiślane i Jezioro Druzno;•

Wieżycę i Jezioro Śniardwy;•

Góry Świętokrzyskie i Łysicę;•

Sudety i Śnieżkę;•

Tatry i Rysy .•

Z czego są one znane?

ryc. 5.3 Krainy historyczne w Polsce. Nazwy których krain geograficznych wiążą się z nimi?

pytania i polecenia kontrolneOdczytaj z mapy hipsometrycznej przybliżoną wysokość bezwzględną swojej miej-1 . scowości . W którym pasie krajobrazowym i w której krainie geograficznej mieszkasz? Zapytaj starsz osobę o ciekawostkę geograficzną z bliższych lub dalszych okolic (lub 2 . znajdź taką ciekawostkę w internecie) . Odszukaj to miejsce na mapie i dowiedz się więcej na jego temat . Zaproponuj plan zorganizowania tam wycieczki klasowej .

to jeSt WaŻne

Na obszarze Polski zaznaczają się pasy krajobrazowe – niziny nadmorskie, pojezierza, Xniziny środkowopolskie, wyżyny, kotliny i góry .

Każdy z pasów krajobrazowych dzieli się na mniejsze jednostki – krainy geograficzne . X


Krajobraz to widok otaczającego nas terenu. Zawiera on wiele składników, które można po- dzielić na dwie główne grupy:

naturalne składniki krajobrazu• – stwo-rzone przez siły przyrody (natury), np. skały, rzeki, jeziora, lasy, bagna, pogoda;przekształcone • (antropogeniczne) skład- niki krajobrazu – stworzone albo zmie-nione przez człowieka, np. budynki, drogi, kanały, sztuczne zbiorniki wodne, pola uprawne, wyrobiska kopalniane i in.

By opisać otaczający nas krajobraz, powinniśmy wymienić wszystkie jego najważniejsze składniki oraz ich cechy. Tych składników może być jednak bardzo dużo, a wtedy nasz opis mógłby stać długi i skomplikowany. Dlatego krajobraz opisujemy w sposób uporządkowany, np. odpowiadając na trzy kolejne pytania:

jakie jest • ukształtowanie terenu?czym • pokryta jest powierzchnia terenu?jaka jest aktualnie • pogoda?

� ukSztałtoWanie terenuO ukształtowaniu terenu częściowo była już mowa – może on być płaski lub pofałdowany. Określenia te dotyczą ukształtowania pionowego po-wierzchni Ziemi. Zależy ono od wysokości względnych terenu, czyli tych mierzonych np. od podstawy pagórka. Zatem im wyższe wzniesienia wi-dzimy w krajobrazie, tym teren bardziej pofałdowany.Na obszarach nadmorskich możemy obserwować ukształtowanie poziome terenu. Powierzchnia lądu kończy się tam w miejscu, w którym zaczyna się morze. Miejsce styku lądu i wody to linia brzegowa. Przebieg linii brze-gowej również decyduje o ukształtowaniu terenu, co najlepiej widać z góry (ryc. 6.1). Linia brzegowa może być prosta przez wiele kilometrów. Może jednak być też zawiła, urozmaicona – tworzy wtedy formy poziomego ukształtowania terenu. Przykładami takich form są:

• półwysep – część lądu wysunięta w stronę wody;• wyspa – mała część lądu oddzielona wodami od głównego lądu.

6 Składniki krajobrazów Polski

wAŻNE POJĘCIA:

krajobraz, naturalne i przekształcone (antropogeniczne) składniki krajobrazu, pionowe i poziome ukształtowanie terenu, linia brzegowa, pokrycie terenu, mapa krajobrazowa. Niemal cała powierzchnia Ziemi – wszystkie góry, wyżyny, niziny, pół-

wyspy i wyspy – ukształtowane zostały przez siły natury (ryc. 6.2). Czło-wiek tylko w niewielkim stopniu zmienił ukształtowanie terenu (ryc. 6.3). Przykładami takich zmian mogą być wyrobiska i hałdy kopalniane czy wały przeciwpowodziowe (ukształtowanie pionowe), a także sztuczne „wyspy” (ukształtowanie poziome).

ryc. 6.1 Przebieg linii brzegowej decyduje o ukształtowaniu poziomym terenu

Ćwiczenie 1Przyjrzyj się fotografii na ryc . 6 .1 i spróbuj wyjaśnić co to jest zatoka oraz co to jest cieśnina . Następnie sprawdź znaczenie tych słów w en-cyklopedii lub w interencie .

ryc. 6.2 Naturalne pofałdowanie terenu w górach

ryc. 6.3 Przekształcanie powierzchni terenu w kopalni węgla brunatnego

tabela 6.1 Składniki krajobrazu – ukształtowanie terenu

SkłAdniki krAjoBrAzu

Wytworzone przez siły PrzYrodY

Wytworzone lub zmienione przez CzłoWiEkA

ukształtowanie pionowe terenu

FORMY WYPUKŁE, np . pasma górskie, pojedyncze góry, pagórki, wyżyny .FORMY PŁASKIE, np . niziny, równiny, płaskowyże, depresje .FORMY WKLĘSŁE, np . kotliny, doliny, wąwozy, doły .

FORMY WYPUKŁE, np . hałdy kopalniane, wały przeciwpowodziowe, nasypy dro-gowe i kolejowe, kopce i inne usypane wzniesienia .FORMY PŁASKIE, np . poldery (osuszone części morza) .FORMY WKLĘSŁE, np . wyrobiska kopal-niane, rowy przydrożne i inne .

ukształtowanie poziome terenu

Wyspy, półwyspy, mierzeje, przesmyki (po stronie lądu) .Zatoki, zalewy, cieśniny (po stronie wody) .

Sztuczne wyspy, poldery (po stronie lądu) .Sztuczne zbiorniki wodne, sztuczne ka-nały, baseny portowe (po stronie wody) .


� pokrycie terenuPokrycie terenu to wszystko, co znajduje się na powierzchni Ziemi i jest trwale z nią zwią-zane. Te składniki krajobrazu także mogły zostać wytworzone siłami natury (ryc. 6.4) lub przez człowieka (ryc. 6.5). Elementy pokrycia terenu dzielą się też na dwie inne grupy:

składniki ożywione• – roślinność, zwie-rzęta, grzyby, gleby;składniki nieożywione• – np. skały, wody, zabudowania itp.

Ćwiczenie 2 Opisz ukształtowanie otaczającego cię terenu – wymień składniki krajobrazu wytwo-rzone przez siły przyrody i te wytworzone lub zmienione przez człowieka (tab . 6 .1) .

tabela 6.2 Składniki krajobrazu – pokrycie terenu

SkłAdniki krAjoBrAzu

Wytworzone przez siły PrzYrodY

Wytworzone lub zmienione przez CzłoWiEkA

ożywione

ROŚLINNOŚĆ, np . lasy, łąki, zarośla, krzewy, torfowiska .ZWIERZĘTA, np . ptaki (bo-ciany, czaple, orły), duże ssaki (jelenie, sarny, dziki, żubry) .GLEBY w stanie naturalnym .

ROŚLINNOŚĆ, np . uprawy zbóż, buraków, ziemniaków, sady, ogrody, parki i skwery miejskie, trawniki .ZWIERZĘTA, np . hodowla bydła, koni, owiec, kóz .GLEBY zaorane, nawożone .

nieożywione

Nagie SKAŁY, różne formy skalne .WODY POWIERZCHNIOWE – rzeki, jeziora, bagna i inne tereny podmokłe, śnieg i lód .

ZABUDOWANIA mieszkalne, gospodarcze, przemysłowe (fabryki), komunikacyjne (drogi, koleje, mosty) i in .WODY POWIERZCHNIOWE – sztuczne zbiorniki i kanały, baseny portowe i in .

Ćwiczenie 3Opisz pokrycie terenu w twoim otoczeniu – wymień składniki krajobrazu wytworzone przez siły przyrody oraz wytworzone lub zmienione przez człowieka (tab . 6 .2) .

ryc. 6.4 Jeziora i lasy – naturalne składniki pokrycia terenu pojezierzy

ryc. 6.5 Pole uprawne i zabudowania – pokrycie terenu stworzone przez człowieka

1602Śnieżka

1346TarnicaRysy

2499

2655Gerlach

Turbacz1310

Dylewska Góra312

612Łysica718

Ślęża

Pradziad 1492

Śnieżnik 1425

Wielka Sowa1015

1725Babia Góra

Wieżyca 329

Szeska Góra309

ZatokaPomorska

Zatoka

r

J. W

M o r z e B a t y c k i e

Wta

a

Odra

Wda

Brda

Warta

W r

San

r

Wkra

W

W

Ohr

Spra

Ha

la

P anaPars ta

S upa

Nm

n

Warta

Prosna

W

W

W a

Pl

a

Kam nn a

Odra

uka

W s ok

Ws o

k

a

Dun

a

San

Ond

ava

Kr na

Zal

Wla

n

Odr

a

Or

M

oraa

a a

a a

N sa K o dka

Kaliningrad

Elbląg

GdańskSopot

Gdynia

Olsztyn

GiżyckoSuwałki

Łomża

Ostrołęka

Wilno

Grodno

Warszawa SiedlceBiała

PodlaskaBrześć

Radom

Kielce

Lublin

Chełm

Zamość

LwówPrzemyśl

RzeszówTarnów

Nowy Sącz

Zakopane

Bielsko- -Biała

Ostrawa

Ołomuniec

Kraków

KatowiceSosnowiecGliwice

BytomZabrze

Ruda Śl.

Częstochowa

Opole

Wrocław

OstrówWielkopolski Kalisz

Kutno

Konin

Płock

WłocławekInowrocław

Ciechanów

Gniezno

Poznań

Toruń

BydgoszczPiła

Grudziądz

Słupsk

KoszalinKołobrzeg

Świnoujście

Szczecin

StargardSzczeciński

Gorzów Wlkp.

Berlin

Zielona Góra Leszno

Drezno GörlitzZgorzelec

Legnica

Wałbrzych

Jelenia Góra

Cottbus

PiotrkówTrybunalski

Malbork Ełk

TychyRybnik

DąbrowaGórniczaCh

orzó

w

Białystok

Praga

Brno

Łódź

S O W A C J A

L I T W AR O S J A

BI

AO

RU

UK

RA

IN

A

C Z E C H Y

NI

EM

CY

Ro

zt

oc

ze

Po j e z i e r z e Po m o r s k i e

Śl

ąs

ka

Su

d

e

t

y

Ka

r p at

y

G. Świętokrzyskie

Karkonosze

Be s k i d

y

Po b r z eże Kosza l i ń sk i e

W

Pobrzeże G

dańskieŻuławy Wiślane

Po

br z e ż e

Sz c

z ec i ń

s k i e

W i e l k o p o l s k a

N i z i n a

Pojezierze Wielkopolskie

N i z i n

a

BieszczadyTa t r y

Sandomie r skaK o t l i n a

Lu b e l s k a

Wy ż y n a

Wy ż y n a

Ś l ą s k a

-Częstochowska

Wyżyna Krakowsko-

M a ł o p o l s k a

W y ż y n a

P

ol

e s i e

Po

dl a

sk

aN

i zi n

a

M a z o w i e c k a

N i z i n a

P o j e z i e r z e

M a z u r s k i e

Pr P. H

lsk

PuszczaPiskaPuszcza

Nidzicka

Puszcza

Augustowska

Puszcza

Puszcza

PuszczaKampinoska

Puszcza

Lasy

PuszczaSolska

Lasy

Puszcza

PuszczaJo

BoryStobr

Bory

Bory

BoryT

Puszcza

Drawska

Puszcza

PuszczaKurpiowska

1 cm — 50 kmskala 1 : 5 000 000

pola uprawne

łąki

las

teren zabudowanyautostradainna drogalinia kolejowa

500 100 150 200 km

ryc. 6.6 Mapa krajobrazowa Polski. Główna jej treść to pokrycie terenu, a rzeźba terenu przed-stawiona jest jako cieniowane tło. Co powiesz o krajobrazie twojej krainy geograficznej?

Pokrycie terenu przedstawiane jest na mapach krajobrazowych (ryc. 6.6). Na obszarze Polski dominują pola uprawne. Najwięcej jest ich w pasie nizin środkowopolskich, ponieważ tamtejsze tereny są płaskie, co sprzyja uprawie ziemi. Łąki występują głównie na podmokłych pojezierzach oraz w dolinach rzek. Również na pojezierzach rośnie najwięcej lasów. Zalesione są też góry – jako obszary trudniej dostępne dla człowieka – oraz częściowo wyżyny. Najwięcej miast rozwinęło się na południu Polski, a zwłaszcza na Wyżynie Śląskiej. Duże miasta powstały też w pasie nizin środkowopolskich i na wy- brzeżu Morza Bałtyckiego. W miastach tych krzyżuje się wiele dróg i linii kolejowych.


� pogoda a krajobrazAktualna pogoda ma bardzo duży wpływ na to, jak wygląda dany kraj-obraz. Jasno świecące Słońce doskonale oświetla powierzchnię Ziemi, dzięki czemu składniki krajobrazu nabierają jaskrawych kolorów i są wy- raźnie widoczne. Natomiast zachmurzone niebo, padający deszcz oraz za- mglenia czynią krajobraz szarym i raczej nieciekawym. Dlatego naj-piękniejsze widoki otaczającego nas świata zaobserwujemy podczas sło-necznej pogody (ryc. 6.7).Pogoda zmienia się w ciągu roku, co ma wielki wpływ na roślinność – główny element pokrycia terenu. Dlatego wraz z porami roku zmieniają się kolory krajobrazów. Wczesną wiosną w Polsce dominują jasne zielenie budzącej się do życia roślinności. Potem zaczyna się okres kwitnienia różnobarwnych kwiatów, a liście i trawy robią się soczysto zielone – późna wiosna i lato to czas najpiękniejszych krajobrazów. Jesienią rośliny stop-niowo obumierają, przybierając kolory szarożółte, brązowawe i czerwo- nawe. Później robi się szaro i na piękne krajobrazy musimy czekać do zimy, kiedy to biały puch pokryje powierzchnię ziemi (ryc. 6.8).

ryc. 6.7 Białe chmury kłębiaste na błękitnym niebie to piękny składnik każdego krajobrazu

ryc. 6.8 Swój urok mają też krajobrazy zi-mowe, gdy wszystko pokryte jest śniegiem

pytania i polecenia kontrolnePodaj przykłady różnych składników krajobrazu i zakwalifikuj je do odpowiednich grup .1 . Opisz w zeszycie krajobraz okolicy twojego miejsca zamieszkania .2 .

to jeSt WaŻne

Składniki krajobrazu dzielą się na naturalne (wytworzone siłami przyrody) i prze- Xkształcone (antropogeniczne – stworzone lub zmienione przez człowieka) .

Składniki krajobrazu można też podzielić na ożywione i nieożywione . X

Opisując krajobraz najpierw charakteryzujemy ukształtowanie terenu, a następnie Xwymieniamy składniki pokrycia terenu; na koniec opisujemy aktualną pogodę .

7 Cechy krajobrazów Polski

Krajobrazy, podobnie jak ich składniki, dzielą się na naturalne i przekształcone.Krajobrazy naturalne zostały wytworzone przez siły przyrody i pozostają nie zmienione przez człowieka. Główną cechą krajobrazów naturalnych w Polsce jest dzika roślinność (ryc. 7.1). Najwięcej takich krajobrazów za-chowało się w górach i na pojezierzach.Podstawowymi rodzajami krajobrazów natu-ralnych są krajobrazy nizinne, wyżynne i gór- skie. Taki podział wynika stąd, że człowiek w bardzo małym stopniu wpływa na ukształ-towanie terenu.

wAŻNE POJĘCIA:

krajobrazy naturalne, krajobrazy przekształcone (antropogeniczne).

Krajobrazy przekształcone (antropogeniczne) to te, które w dużej części zmienił człowiek. Ludzie nieustannie dopasowują swoje otocze-nie do własnych potrzeb – rozbudowują miasta, wsie, koleje i drogi (ryc. 7.2), prowadzą dzia-łalność przemysłową i rolniczą. Tworzą w ten sposób krajobrazy miejskie, wiejskie–rolnicze i przemysłowe. W Polsce najwięcej krajobrazów przekształconych jest na nizinach i wyżynach.

tabela 7.1 Cechy krajobrazów naturalnych

krajobrazy naturalne Główne cechy

nizinne

płaska lub lekko pofałdowana powierzchnia terenu;•małe wysokości względne;•wolno płynące rzeki, często szerokie;•występowanie lasów liściastych, iglastych i mieszanych .•

Wyżynne

pofałdowana powierzchnia terenu;•średnie i duże wysokości względne;•charakterystyczne formy terenu – skałki, wąwozy, skarpy, jaskinie;•lasy iglaste, mieszane i liściaste .•

górskie

silnie pofałdowana powierzchnia terenu;•bardzo duże wysokości względne;•wąskie, kręte, szybko płynące rzeki;•piętrowy układ roślinności .•

ryc. 7.1 Puszcza Białowieska na Nizinie Podlaskiej – przykład krajobrazu naturalnego

ryc. 7.2 Budowa autostrady – przykład przekształcania krajobrazu przez człowieka


tabela 7.2 Cechy krajobrazów przekształconych

krajobrazy przekształcone Główne cechy

rolniczo-wiejskie

duże otwarte przestrzenie;•przeważnie płaska lub lekko pofałdowana powierzchnia terenu;•liczne pola uprawne, łąki, pastwiska, sady, plantacje, ogrody;•zmienna roślinność w zależności od pory roku;•niska i rozproszona zabudowa;•słabe zaludnienie .•

Miejskie

silne przekształcenie krajobrazu naturalnego;•gęsta, zwarta i wysoka zabudowa;•gęsta sieć ulic;•duże natężenie ruchu (ludzi, pojazdów);•przeważnie płaska powierzchnia terenu;•zmniejszona przezroczystość powietrza (przez zanieczyszczenia) .•

przemysłowe

silne przekształcenie krajobrazu naturalnego;•liczne obiekty przemysłowe – wyrobiska i hałdy kopalniane, hale •fabryczne, dymiące kominy, rurociągi, linie energetyczne i inne;zniszczona roślinność;•zanieczyszczone powietrze oraz wody i gleby .•

Ćwiczenie 1 Zastanów się i wyjaśnij:

dlaczego rzeki w górach są wąskie, kręte i płyną szybko, a na nizinach są szerokie •i płyną wolno?dlaczego najwięcej krajobrazów przekształconych znajduje się na nizinach •i wyżynach, a najmniej w górach?

Ćwiczenie 2 Przyjrzyj się fotografiom na ryc . 7 .3–7 .10 i podaj cechy (tab . 7 .1 i 7 .2) widocznych na nich krajobrazów . Które krajobrazy udało ci się już zobaczyć w terenie?

ryc. 7.5 Wisła na Nizinie Mazowieckiej ryc. 7.6 Pojezierza to także krajobrazy nizinne

pytania i polecenia kontrolneWymień rodzaje krajobrazów naturalnych i przekształconych . Podaj ich główne cechy .1 . Przejrzyj swoje zdjęcia oraz filmy z wakacji lub innych wyjazdów i określ, jakie krajobrazy 2 . się na nich znajdują .

ryc. 7.7 Krajobraz Wyżyny Małopolskiej

ryc. 7.3 Krajobraz gór średnich w Sudetach ryc. 7.4 Krajobraz gór wysokich w Tatrach

ryc. 7.8 Krajobraz rolniczy na Nizinie Podlaskiej

ryc. 7.9 Krajobraz miejski we Wrocławiu na Nizinie Śląskiej

ryc. 7.10 Krajobraz przemysłowy w Dąbrowie Górniczej na Wyżynie Śląskiej

to jeSt WaŻne

Krajobrazy naturalne powstały w wyniku działania sił przyrody i nie zostały zmienione Xprzez człowieka . Wyróżnia się tu krajobrazy nizinne, wyżynne i górskie .

Krajobrazy przekształcone przez człowieka (antropogeniczne) to krajobrazy miejskie, Xrolnicze–wiejskie i przemysłowe .


Tatry to najwyższe pasmo górskie w Polsce. Leżą one w Karpatach na południu naszego kraju (ryc. 8.1). Karpaty są dużym łańcuchem górskim rozciągającym się na obszarze kilku państw – m.in. Słowacji, Ukrainy i Rumunii. W Polsce Karpaty składają się głównie z wielu pasm Beskidów, które są górami średnimi o wy- sokościach nie przekraczających 2000 m n.p.m. Tylko Tatry przekraczają tą wysokość i dlatego zaliczają się do gór wysokich.

8 Tatry – krajobraz wysokogórskiwAŻNE POJĘCIA:

Karpaty, Tatry Wysokie, Tatry Zachodnie, kras, krajobraz wysokogórski, piętra roślinne: turnie, hale, kosodrzewina, regiel górny, regiel dolny; górale.

� ukSztałtoWanie terenuPasmo Tatr ma około 50 km długości i około 15 km szerokości. Leży na po- graniczu Polski i Słowacji (ryc. 8.2). Zajmuje powierzchnię 715 km2, z czego na nasz kraj przypada tylko 160 km2. Najwyższym szczytem całego pasma

UK

RA

IN

A

CZECHY

S Ł O W A C J A

UKRA

INA

Su

de

ty

Ta t r y

GorceB e s k i d W y s o k i

Beskid Żywiecki

B e s k i d N i s k i

B i e s z c z a d y

K a r p at

y

Wyżyna Krakowsko-Częstochowska

R o

z

K o t l i n a S a n d o m i e r s k a

Śl ą

sk

a

Kotlina

Oświęcimska

P i e n iny

Rzeszów

Zakopane

KrakówKatowice

Tarnów

Kędzierzyn--KoźleRacibórz

Bielsko--Biała

ZabrzeRuda Śl. Sosnowiec

Rybnik Oświęcim

Jastrzębie- -Zdrój

NowySącz

Przemyśl

Sanok

JasłoKrosno

Wieliczka

Żywiec

Nowy Targ

Dębica JarosławBochnia

Gorlice

Wadowice

Łańcut

Cieszyn

Rysy2499

Babia Góra1725 Turbacz

1310

Śnieżnik1425

Tarnica1346

Wielki Dział390

Barania Góra1220

982Trzy Korony

J. Goczałkowickie

Wisła

Nys

a Kł

odzka

Soła

Raba

Dunaje

c

J. Solińskie

Wisłoka

Wisłok

Miasta:

Zakopane

Przemyśl

Rzeszów

Kraków

0 20 40 60 80 km

W

isłok

ryc. 8.1 Mapa hipsometryczna polskiej części Karpat. Odszukaj na niej Tatry

jest Gerlach (2655 m n.p.m.), który znajduje się po stronie słowackiej. Najwyższy szczyt polskiej części gór to Rysy (2499 m n.p.m.) – leży on na granicy polsko-słowackiej.Polskie Tatry dzielą się na dwie główne części: Tatry Wysokie znajdujące się na wschodzie oraz niższe Tatry Zachodnie. Tatry Wysokie i Zachodnie rozdziela Przełęcz Liliowe.Krajobraz wysokogórski, jaki spotykamy w Tatrach, to przede wszystkim ostre, szpiczaste szczyty i grzbiety (ryc. 8.3). Osiągają one nawet kilkaset metrów wysokości względnej. Jest to bardzo dobrze widoczne m.in. z głębo- kich dolin górskich, które również są ważnym składnikiem krajobrazu Tatr. W dolinach tych szybko płyną górskie potoki, na których miejscami występują wodospady – osiągają one nawet kilkudziesiąt metrów wyso-kości; Wielka Siklawa na strumieniu Roztoka ma 62 m wysokości i jest naj- wyższym wodospadem w Polsce. W tatrzańskich dolinach znajdują się też jeziora – to pozostałości po zalegających tam kiedyś lodowcach.Tatry Wysokie zbudowane są z twardych skał granitowych, bardzo od-pornych na rozkruszanie – dlatego mają takie ostre krawędzie. Zachodnia część Tatr zbudowana jest głównie z miękkich skał wapiennych, mniej od-pornych na rozkruszanie i na rozpuszczanie. Dlatego Tatry Zachodnie są niższe i bardziej „wygładzone” – nie mają już tak ostrych szczytów (ryc. 8.4). Rozpuszczanie skał wapiennych przez wody opadowe i płynące to kras. W Tatrach Zachodnich powstała krasowa rzeźba terenu, na którą skła-dają się m.in. jaskinie oraz rozmaite formy skalne o ciekawych kształtach. Malownicze krajobrazy krasowe można podziwiać w znanych Dolinach: Kościeliskiej i Chochołowskiej.

0 5 10 km5 Chochołów P O D H A L E

ryc. 8.2 Mapa hipsometryczna Tatr. Wskaż na niej miejsca wymienione w tekście

ryc. 8.3 Tatry Wysokie z charakterystycznymi ostrokrawędzistymi szczytami. W dolinie jeziora polodowcowe – Czarny Staw pod Rysami oraz słynne Morskie Oko

ryc. 8.4 Krajobraz Tatr Zachodnich. Miękkie skały wapienne są tu roz- puszczane przez wodę i dlatego mają wygładzone kształty


� pokrycie terenuW górach wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza spada temperatura powietrza. A tam gdzie jest zimniej, różnym organizmom, np. rośli-nom, trudniej przeżyć. Z tego powodu w górach roślinność ułożona jest piętrowo (ryc. 8.5 i 8.6). W Tatrach kolejne piętra roślinne występują na wysokościach:

powyżej 2250 m n.p.m. – tu jest najzimniej; ros-• nąć mogą tylko nieliczne mchy i porosty; w kraj-obrazie dominują nagie skały zwane turniami;od 1800 do 2250 m n.p.m. – tu jest nieco cieplej, • rośnie głównie trawa, tworząc wysokogórskie łąki zwane halami;od 1600 do 1800 m n.p.m. – temperatura pozwala • rosnąć niskim krzewom iglastym zwanym koso-drzewiną;od 1250 do 1600 m n.p.m. – rośnie las iglasty • (głównie świerki z domieszką modrzewi) zwany reglem górnym;

ryc. 8.6 Piętra roślinne w Tatrach

ryc. 8.9 Drewniany dom góralski w Chochołowie

ryc. 8.8 Młodzi górale w strojach ludowych

ryc. 8.5 Turnie, hale i kosodrzewina – trzy najwyższe piętra roślinne w Tatrach

��

��

��

��

��

��

��

��

poniżej 1250 m n.p.m. – temperatura pozwala rosnąć drzewom iglastym • (głównie świerkom, jodłom, modrzewiom) i liściastym (bukom, jaworom), które tworzą las mieszany zwany reglem dolnym.

W Tatrach występują dzikie zwierzęta, których nie zobaczymy w innych częściach kraju. Tylko tu spotkamy kozice i świstaki – żyją one powyżej górnej granicy lasu. Niżej trafić można m.in. na niedźwiedzia brunatnego (który występuje także w innych polskich górach). Natomiast na tle nieba częsty jest widok krążącego orła przedniego.

1805Banikov

2178

Bystra2248

Wołowiec2064

Starorobociański Wierch2176

Krywań2494

Gerlach2655

Rysy2499

KasprowyWierch1985

Giewont1894

JaskiniaMroźna

JaskiniaMylna

879

Hawrań2152

Gubałówka1120

Liliowe1952

Czarny D

unaj

ec

K oci

elisk

i Pot

ok

Bia³

ka

Bia

³y D

unaj

ec

Orav

i ca

MorskieOko

Wdsp. Siklawa

J. Orawskie

Dunajec

Zakopi

anka

Wdsp. WodogrzmotyMickiewicza

Roztoka

LipnicaWlk. Jab³onka Piekielnik

CzarnyDunajec

Str. Bystre

Ciche

Ząb

Czerwienne

Chocho³ówTRSTENÁ

TVRDOŠIN

Chy¿neMaruszyna Gronków

LudŸmierzNOWY TARG

Frydman

Maniowy

Niedzica£apszeNi¿ne

Bia³yDunajec

Bia³kaTatrz.

Ždiar

TatranskaLomnica

STARYSMOKOVEC

BukowinaTatrzańska

PoroninChochołów

ZAKOPANE

NoweBystre

Zuberec

Podbanské

Łysa PolanaKościelisko TatrzańskiPark Narodowy

P o g ó r z e S p i s k o – G u b a ³ o w s k i eK o t l i n a O r a w s k o – N o w o t a r s k a

R ó w P o d t a t r z a ñ s k i

P i e n i n y

G o r c e

T

at r y Z a c h o d n i e

T a t r y W y s ok

i e

Ta t r y B i e l s k i e

19°45’ 20°00’ 20°15’

49°15’49°1

5’

19°45’ 20°00’ 20°15’

SO

WA C J A

P O D H A L E

Mapa krajobrazowaskala 1 : 500 000 1 cm — 5 km

0 5 10 km5

pola uprawne

³¹ki

las iglasty

las liœciasty

las mieszany

teren zabudowanyjaskinia, samotna ska³aszczyt, prze³êcz

granica parku narodowegoska³ykosodrzewina

las iglasty

las liściasty

las mieszany

pola uprawne

teren zabudowanyjaskinia, samotna skałaszczyt, przełęcz

skały (turnie)

łąki (hale)

kosodrzewina

drogalinia kolejowarzekajeziorojezioro zaporowewodospad

drogalinia kolejowagranica parku narodowegogranica Polski

ryc. 8.7 Mapa krajobrazowa Tatr. Wskaż na niej piętra roślinności oraz obszary zasiedlone

Człowiek praktycznie nie zmienił naturalnego kraj-obrazu Tatr. Cały obszar tych gór objęty jest ochroną prawną – w 1947 roku utworzono Tatrzański Park Na- rodowy. Ludność osiedliła się u podnóża gór, na wy-sokościach do 1000 m n.p.m. w regionie zwanym Pod- halem. Główną miejscowością jest Zakopane, które to miasto liczy około 28 tys. stałych mieszkańców. Przez cały rok w Tatry przybywa mnóstwo turystów – zimą jeżdżą na nartach, a latem i w innych porach roku wędrują po górach. Ocenia się, że w Zakopanem i okolicach może okresowo przebywać nawet ponad 100 tys. osób.

Ludność Podhala w większości stano- wią górale (ryc. 8.8). Jest to grupa et- niczna różniąca się od innych miesz-kańców Polski kulturą, sztuką, archi-tekturą (ryc. 8.9), strojami, obycza- jami czy językiem – górale używają gwary nie zawsze dla nas zrozumiałej.

robert wers geografia · 2018. 2. 8. · geografia 5 nie do druku krajobrazy podręcznik dla klasy...

Documents