Ganimete Pashoja Myftiu

REFUGJATË NËN QIELLIN E RI

PRISHTINË

2002

Botuar për herë të parë në mars 2002

Copyright(c)Ganimete Myftiu, 2002

Ilustrimi në ballinë: Shaqir Arapi

Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Asnjë pjesë e këtij botimi nuk mund të riprodhohet, të

ruhet ose të depozitohet në një sistem rishtypjeje, ose të transmetohet në çfarëdo forme ose mjeti

(elektronik, mekanik, fotokopjues ose tjetër) pa marrë më parë leje me shkrim nga autorja. Çdo

person që bën ndonjë veprim të paautorizuar në lidhje me këtë botim mund t'i nënshtrohet

ndjekjes ligjore dhe kërkesave të kodit civil për dëmshpërblim.

ISBN 9951-8507-0-7

Shtypshkronja

"Kosova"

PRIZREN, KOSOVA

Rr. L. Dukagjini, Nr.149; Tel: 029 24 250, 22 157, 22-555, 44 556

Djalit tim Fati, vajzës sime

Fjolla dhe burrit tim Burim

Të dashur lexues,

Të shkruash një libër në një gjuhë të huaj është si të luash në piano me më pak se dhjetë gishta.

Me gjithë kufizimet e mia në gjuhën angleze, pas dy vjetë e gjysmë jetese në Shtetet e Bashkuara

më lindi frymëzimi për t'u shpalosur përjetimet e mia lexuesve të gjuhës angleze.

Ky libër nuk është redaktuar qëllimisht. Jam plotësisht e vetëdijshme për mangësitë e mia në

anglishten e shkruar. Gabimet gramatikore, drejtshkrimore dhe sintaktore janë në funksion të

origjinalitetit. Lutem të më mirëkuptoni.

Aftësitë e mia në anglisht përpëliten midis fazës BICS, Aftësitë Themelore të Komunikimit me

Personat, dhe fazës CALPS, Aftësitë për Njohjen e Thelluar Akademike të Gjuhës. Për të fituar

aftësitë CALPS në një gjuhë të dytë, një nxënësi i nevojiten tetë deri në njëmbëdhjetë vjet

komunikim në mjedise optimale të gjuhës së panjohur.

Jam shumë mirënjohëse për gatishmërinë tuaj për të lexuar këtë libër. Në shqip do ta shprehja

këtë me një fjalë: 'faleminderit', e cila e përkthyer do të thotë "I falem nderit tuaj".

Paqe,

Ganimete Pashoja Myftiu

NJOHJE E SHKURTËR ME HISTORINË

DHE KULTURËN SHQIPTARE

Shpesh rajoni i Ballkanit lidhet me trazira të pareshtura dhe me një truall ku nyjet e së kaluarës

dhe të së tashmes kërcënojnë vazhdimisht të ardhmen e kulturave truallsore dhe kohët e fundit

kanë ndikuar në një rrafsh shoqëror më të gjerë. Përfshirja e bashkësisë ndërkombëtare në këto

grindje ka bërë që vëmendja të përqendrohet në një dukuri sociologjike të njohur si 'prania e së

kaluarës'. Enigma ballkanike vërteton se njohja e kufizimeve kulturore përbën një proces të

qenësishëm në identifikimin e konflikteve dhe të ndërveprimeve sociale.

Lashtësia e pranisë së shqiptarëve etnikë në këtë rajon kundrejt angazhimit dhe trajtimit të tyre

minimal si subjekt në historinë e këtij rajoni është një nga realitetet kryesore konfliktuale. Për të

identifikuar realitetin shoqëror bashkëkohor të shqiptarëve etnikë është e rëndësishme të

depërtojmë në pjesën jetike të vlerave kulturore jomateriale të tyre dhe të theksojmë se disa nga

normat dhe besimet e tyre të vjetra kanë qenë parësore në ruajtjen e individualitetit të tyre

shoqëror dhe historik. Është gjithashtu tejet e rëndësishme të vëmë në dukje shpeshtësinë e

ndryshimeve dramatike, lëvizjen e kufijve ndërmjet perandorive sunduese në shekuj si dhe

skizmën fetare në këtë rajon. Kuadri historik është i nevojshëm për të rindërtuar pengesat

ekzistenciale me të cilat identiteti kulturor shqiptar është përballur gjatë historisë.

Origjina e shqiptarëve nuk është përfundimisht e njohur, por studime të shumta historike,

gjuhësore dhe arkeologjike kanë çuar në përfundimin se shqiptarët janë pasardhës të

drejtpërdrejtë të ilirëve të lashtë, autoktonë në Gadishullin Ballkanik. "Gjuha e shqiptarëve, e

cila e ka zanafillën që në kohët paraklasike, është një provë e rëndësishme në dobi të pohimit të

origjinës së saj të lashtë" (Hodginson, 1999).

Shqipëria ka jetuar në kufijtë shkëmborë të historisë gjatë një vargu perandorish -- Romake,

Bizantine, Otomane dhe gjatë një eksperimenti shkatërrimtar me komunizmin që mori fund më

1991." (National Geographic, 2000). Trungu kulturor i shkëputur, kufizimi i komunikimit, izolimi

i skajshëm nën regjimin komunist, migrimet masive të detyruara dhe genocidet kulturore shtruan

me forcë nevojën për t'iu referuar 'së kaluarës së lumtur', periudhës 1443-1468. Njëzet e pesë

vjet nën udhëheqjen e heroit kombëtar të shqiptarëve, Gjergj Kastrioti Skënderbeut, kanë qenë

një periudhë në historinë shqiptare që ka shërbyer si referencë kolektive për breza të shumtë të

mëpasëm. 'Identiteti kulturor' shqiptar do të mbetet i bashkëlidhur me këtë moment historik si një

nga arritjet kolektive më të mëdha. Prandaj ideali i "ribashkimit të familjes" do të jetë ndjenja

udhëheqëse në lidhje me pengesat e ardhshme historike, përmes të cilave identitetit shqiptar do

t'i duhet të ruajë individualitetin e tij.

Shpallja e pavarësisë së Shqipërisë më 1912 la jashtë kufijve kombëtarë të asaj kohe më shumë

se gjysmën e popullsisë shqiptare. Sot në të gjithë botën janë afro dhjetë milionë shqiptarë, por

vetëm tre milionë jetojnë në Shqipëri; dy milionë jetojnë në Kosovë dhe qindra mijëra jetojnë në

Maqedoni, Greqi, Turqi e Itali. Ka edhe shumë shqiptarë të tjerë që kanë emigruar, me dëshirë

ose me detyrim, në vende të largëta duke u përhapur në të gjithë botën, përfshirë gati një milion

në Shtetet e Bashkuara. Elementi i vetëm kulturor i përbashkët që u ka qëndruar pushtimeve të

perandorive dhe uraganeve të asimilimit është gjuha shqipe dhe kodi i përgjithshëm i sjelljes

sociale.

"Feja ka luajtur një rol parësor në mbijetesën e popullit shqiptar, siç ka ndodhur edhe me disa

popuj të tjerë të lashtë si armenët dhe hebrenjtë. Në shekullin e 15-të, gjatë kohëve të dyndjeve

barbare osmane, ishte Krishterimi ai që i dha popullit shqiptar një identitet më të fortë dhe, gjatë

periudhës së Skënderbeut, ky vend u kthye në tokë të shenjtë, pasi ai mbronte Krishterimin në

kohën kur Papa dhe Patriarku luftonin kundër njëri-tjetrit. Ishte feja Islame dhe Bektashiane ajo

që i diferenconte shqiptarët kur politikat skllavëruese dhe helenizuese të fqinjëve të tyre synonin

të asimilonin dhe të gllabëronin troje shqiptare" (Genc Myftiu, 2000:57). Heroi kombëtar i

shqiptarëve, Gjergj Kastrioti, u lind në një familje ortodokse, u bë musliman në oborrin e

sulltanit, më vonë u bë bektashian, u kthye në Shqipëri dhe mori fenë e të atit (ortodokse) dhe,

kur vdiq, la amanet që të varrosej në një katedrale të të krishterëve katolikë."

"Në përgjithësi, për nga përkatësia fetare, popullsia e sotme shqiptare (shqiptarët etnikë të

Shqipërisë, Kosovës, Maqedonisë dhe Malit të Zi) është afërsisht 80 përqind muslimane,

dymbëdhjetë përqind ortodokse dhe tetë përqind katolike. Fjala 'përkatësi' këtu kërkon një

konsideratë të veçantë: meqenëse pas vitit 1945 feja u shtyp rëndë në shtetin shqiptar dhe më

1967 u hoq zyrtarisht, breza të tërë janë lindur e rritur në këtë vend duke i njohur shumë pak, ose

aspak, praktikat fetare të stërgjyshërve të tyre" (Noel Malcolm, 1998:14). "Feja e shqiptarëve

është shqiptaria", shkruante Vaso Pasha, një poet shqiptar i shekullit të 19-të, dhe ky është

qëndrimi më i përhapur ndër shqiptarët e ditëve tona.

Kufizimet kulturore të llojeve të ndryshme që kanë vepruar mitikisht dhe instrumentalisht në

rajonin e Ballkanit kanë qenë pengesa të mëdha në ndriçimin e realitetit shoqëror në këtë rajon.

Prirja për t'i portretizuar konfliktet shoqërore të pareshtuara në rajon si konflikte fetare është

krejtësisht e papranueshme. Këtu kemi të bëjmë me një fanfarë politike të cekët dhe bajate që

synon të tërheqë mbështetjen e ndjenjave fetare të sipërfaqshme. Qartësimi i kufizimeve kulturore

të krijuara gjatë gjithë historisë përbën një kapitull të ri në pritje për t'u studiuar.

Kompleksiteti i zhvillimeve shoqërore në kulturën shqiptare, e cila është e shpërndarë në gjashtë

vende fqinje dhe në besimtarë (të paktën) të katër feve është në rritje të përhershme. Shekulli i

20-të ishte një makth për kulturën shqiptare. Gërshetimi i pasojave të varfërisë materiale dhe

stimulimi i etjes për vlera materiale po e çon kulturën shqiptare në skajin tjetër, në atë të

mohimit të identitetit dhe të hedhjes poshtë të vlerave jomateriale. Unë besoj se si zakonet e

lashta, ashtu edhe vlerat jomateriale e kanë ruajtur këtë kulturë gjatë gjithë ndikimeve historike.

A duhet të harrohen vlerat jomateriale për hir të konfliktit me realitetin shoqëror? Kjo është

pyetja morale me të cilën shqiptarët po përballen në fillim të shekullit të 21-të.

Unë mendoj se shoqëria shqiptare në fillim të shekullit të 21-të është ende në fazën e reagimit.

Ndërprerja e vazhdimësisë së vlerave tradicionale të kahershme, papajtueshmëria mes vlerave

kulturore të brendshme dhe të jashtme, konflikti mes vlerave materiale dhe jomateriale,

ndryshimet dramatike shoqërore të shekullit të 20-të janë në pritje për t'u shpjeguar. Unë besoj

se disa nga vlerat kulturore tradicionale si dinjiteti, nderi vetjak dhe nderi shoqëror janë vlera

kulturore të gjithmbarshme që nuk mund të zëvendësohen.

Ka shumë kultura në botë që ende mund të kontribuojnë në antologjinë e trashëgimisë kulturore

kolektive jomateriale. Unë e shikoj kulturën shqiptare në gjirin e kulturave të botës që kanë

dëshmuar se burimi i frymëzimit, i krijueshmërisë dhe i pasurisë shpirtërore nuk kushtëzohet nga

kultura materiale. Përkundrazi, krijimtaria origjinale dhe shprehja emocionale vazhdojnë të

jetojnë në mënyrë të pavarur nga format moderne që janë duke e fabrikuar kulturën si prodhim

masiv për konsum. Edhe për sa kohë do të jetojë kjo formë e rrallë, unikale, e shprehjes

artistike? Nuk e di. Ndoshta për aq kohë sa raca njerëzore do të jetë në kërkim të drejtësisë dhe

për aq kohë sa historia njerëzore do të luftojë për vetëkorrigjimin e ndërgjegjes së saj kolektive.

Ganimete Pashoja Myftiu

Korrik 2001

MALL

PSE NDODHI KJO?

Si ndodhi që e lamë atë që ishte?

Si ndodhi që braktisëm folenë tonë?

Ne kurrë nuk ëndërruam të ishim

Mysafirë të tillë

Është hera e dytë

Që ndihem bonjake

Së pari,

Kur mamaja ime ndërroi jetë

Dhe tani,

Jashtë Kosovës, kaq larg prej saj

Duke ecur në një kamp ushtarak

Zemërvrarë

Për mëmëdheun tim

Ky pikëllim duket sikur

Nuk do të mbarojë kurrë

Lotët e mi

Kujtimet e mia

Më kthejnë pas

Dhe ndjenja e vetmisë

Nuk paska fund.

Nga: Makbule Qerimi, qershor 1999

14-vjeçare, Dobrçan, Qarku i Gjilanit, Kosovë

Refugjate kosovare e sistemuar në SHBA.

Një vit pasi kisha filluar të jetoja si refugjate në Amerikë po kuptoja se kapitali më i madh në

jetën time ishte kapitali shoqëror. Nuk isha në gjendje t'i shpjegoja ndjenjat e mia të përziera më

1 nëntor të vitit 2000. Ndihesha shumë e vetmuar, por deri-diku edhe e lumtur. Ndofta isha e

gëzuar për takimin me miken time të re.

Mikja ime e re, Dadon Dauadolma, një refugjate nga Tibeti, tashmë qe bërë një këngëtare e

njohur në botë dhe një aktore shumë popullore. Të gjitha këngët ia kushtonte vendit së saj të

zemrës, Tibetit. Në apartamentin e Dadonit mund të shikoje fotografi të zmadhuara të saj me

Dalaj Lamën. Nga qëndrimi dhe spontaneiteti në foto vura re se ato nuk qenë bërë nxitimthi.

Isha e bindur se kishte diçka më shumë, një lidhje shpirtërore midis Dadonit dhe Dalaj Lamës.

Mendimet e mia fluturonin nga njëri skaj i botës, në tjetrin. Ato s'kishin nevojë për pasaportë për

të udhëtuar nëpër botë. I vetmi moment kur dëgjoja muzikë ishte kur ngisja makinën. Kishte raste

kur kërkoja shumë stacione në radio. Kërkoja një muzikë që të ishte në përputhje me gjendjen

time shpirtërore të atij çasti. Ndalova së kërkuari kur dëgjova një këngë nga Matchbox Twenty.

Ishte një këngë nga albumi Stina e Çmendur. U habita nga teksti. Çfarë koincidence! Vargjet dhe

muzika sikur qenë shkruar për mua. Sikur qenë kompozuar enkas për të lënduar dhimbjen time

më të madhe -- dëshirën për t'u kthyer në shtëpi. Dhe vetëm një fjali dëgjoja: "Është koha të

shkoj në shtëpi".

Kjo këngë më bëri të mendoja për njerëzit e shpërndarë të familjes sime. M'u kujtuan shoqet dhe

shokët e mi në Kosovë dhe të tjerë të shpërndarë nëpër botë. Kjo më bëri që të ndieja mall për

atdheun. Ishte një lloj malli i çuditshëm për atdheun. Nuk mendoja për ndonjë vend apo kohë të

caktuar, por vetëm për njerëz të veçantë në jetën time.

Shumica e shoqeve dhe e shokëve të mi ndodheshin shumë larg meje. Për të ardhur në Shtetet e

Bashkuara, ata kishin nevojë për kohë, para, pasaporta, letra të mira garancie dhe viza turisti.

Mua më duheshin vetëm pasaporta, koha dhe paratë. Kërkesa që i kisha drejtuar Shërbimit të

Imigracionit dhe Natyralizimit për të më dhënë Dokumentin e Udhëtimit të Refugjatit ishte ende

një ëndërr e largët. Rruga më e lehtë për t'u takuar me të afërmit dhe miqtë e mi ishte që t'i ftoja

të vinin në Shtetet e Bashkuara. Më kishte marrë malli shumë për ta.

Arrita në zyrën time në orën 7:15 të mëngjesit. Përpara se të filloja ditën e punës në zyrë,

kontrollova postën elektronike. Disa përgjigje nga të njohurit e mi më bënë të fantazoja se sa

bukur do të ishte sikur edhe unë t'u "bashkangjitesha" e-maileve të mi. Fillova t'u shkruaja në

kompjuter mikeshave dhe miqve të mi në Kosovë. Miku ime britanik, Eduard Roxhërs, i kishte

quajtur letrat e mia elektronike 'e-maile epike'. Dëshira ime për 'e-maile epike' dhe për përgjigje

të gjata nga të njohurit e mi po rritej çdo ditë e më shumë. Mua nuk më pëlqenin shakatë

shabllone, mesazhet e shkurtra apo letrat e ftohta të dërguara elektronikisht. Unë nuk kërkoja as

informacion, pasi nuk e përdorja elektronikën për të 'gëlltitur' informata... Përmes kësaj

teknologjie provoja të ruaja marrëdhëniet e mia shoqërore. Unë nuk isha shumë e sigurt nëse

vallë ishte e mundur që letra elektronike të zëvendësonte ngrohtësinë e një kartoline të shkruar...

Fillova t'i shkruaj një e-mail një grupi të njohurish. Përmbajtja ishte "humor lokal kosovar". Nuk

jam e sigurt nëse qe thjesht një rastësi që klikova në cc duke ia dërguar të njëjtin "humor lokal"

edhe një autoreje të mirënjohur lituaneze. Kam lexuar diku një përkufizim shumë interesant për

koincidencën që më ka pëlqyer shumë: "Koincidenca ndodh kur Zoti zgjedh që të qëndrojë

anonim." Në një sërë momentesh në jetën time kishin filluar të merrnin kuptim shumë ngjarje të

së kaluarës pa lidhje mes njëra-tjetrës. Kështu që jam më se e bindur se ekziston një arsye për

gjithçka që ndodh në jetën tonë.

Suzanë Stipel, një shoqja ime austriake, më kishte thënë një natë kur ndodheshim në Turqi se ajo

besonte se arsyeja përfundimtare për ekzistencën tonë ishte të mësuarit. Ajo ishte mjaft e zonja

në të mësuar dhe njeri i mirë. Ndjeva vërtet trishtim për Suzanën. Pas një aksidenti që pësoi me

motoçikletë në vitin 1997 në Turqi, asaj iu dëmtua kujtesa duke iu kufizuar edhe aftësia për të

mësuar. Nganjëherë e ngushëlloj veten duke thënë se ajo e kishte arritur nivelin më të lartë të

zhvillimit shpirtëror përpara aksidentit, kur nuk kishte mbushur as tridhjetë vjeçe. Mendoja me

vete se ajo ishte "Engjëlli im Austriak", ndonëse nuk isha e sigurt nëse engjëjt mund t'i përkasin

një kombësie apo etnie të caktuar. Do të doja që një ditë t'ia dërgoja edhe asaj këtë e-mail.

Gjithsesi do të vazhdoj të lutem për shërimin e saj në mënyrë që të vazhdojmë komunikimin tonë

të thellë e të vërtetë.

Do të doja të kthehesha sërish tek e-maili që i kisha dërguar, duke klikuar cc, një engjëlli tjetër

në jetën time. Më vonë vendosa që ta quaja "Engjëlli im Lituanez". Ajo ishte autore e manualit

më të mirë për refugjatët dhe imigrantët. Libri i saj, "Krijoni Jetën Tuaj të Re në Amerikë", ishte

një 'hartë' e përkryer për fillimin e jetës sime në Amerikë. Pata fat që e mora librin e saj nga Znj.

Mira Oliver, Drejtoresha Ekzekutive e Institutit Ndërkombëtar të Konektikatit. Znj. Oliver qe pa

dyshim njëri nga "Engjëjt e mi Irlandezë". Se kisha edhe dy "Engjëj të tjerë Irlandezë", Anxhelën

nga Kildeëri dhe profesoreshën Spillejn nga Universiteti i Jeilit. Znj. Oliver i dhuroi familjes

sime dy kopje nga librat e Raimondës. Njëra ishte në anglisht dhe tjera një përkthim i

mrekullueshëm i po atij libri në gjuhën boshnjake.

Raimonda Mikatavage, "Engjëlli im Lituanez", nuk e dinte se bënte pjesë ndër të njohurat e mia

të para të Amerikë. Përgjigjja e saj ndaj një e-maili tim qe sfida e parë për mua. M'u desh që ta

përligjja humorin tim lokal përpara një lexueseje apo dëgjueseje të huaj. M'u desh që të krijoja

'tezën' time: pse përdorja një drejtshkrim tjetër për Kosovën?

Instinkti im i ngulitur etnik udhëhiqte teorinë time se: të dyja format ortografike, Kosova dhe

Kosovo, duhej të ishin njësoj të njohura. Nuk e kuptoja pse drejtshkrimi serbisht i emrit Kosovë

duhej të ishte i vetmi emër zyrtar, madje edhe në gjuhën angleze? E kisha të vështirë të kuptoja

pse kryeqyteti i Kosovës duhej të shkruhej Pristina në të gjitha aeroportet e Evropës. Ishte kaq e

thjeshtë që të shkruhej Prishtinë.

Pse ishte hequr shkronja "h"? Për të shmangur drejtshkrimin shqip? Po pikërisht shkronja "sh"

qe i vetmi tingull që e bënte shqiptimin e emrit të Prishtinës të tingëllonte si kryeqyteti i Kosovës.

Mendja më kthehej shpesh në Kosovë dhe nuk e shpjegoja dot pse. Mund të ishte dashuria.

Kosova Mon Amour! Të gjitha udhëtimet e mia riktheheshin te Kosov@ ime.

'TË JESH A TË MOS JESH?'

KUSH JEMI NE?

KOSOVA APO KOSOVO?

Myftiu ka shkruar:

Si mësuese e talentuar dhe kosovare e natyralizuar do të doja t'i bëja mësimet e mia të

paharruara:

KosovO

Me një "o" në fund është: e pushtuar, otomane, e errët, e nëpërkëmbur, e huaj, e vjetër; indinjatë,

harresë, përmbysje...

KosovA

Me një "a" në fund është: të gjitha kombësitë, alternativë, e përparuar, shqiptare, e lulëzuar; e

përshpejtuar, akademike.... Por edhe anarki, autokraci, aferë ..... (duhet të kemi kujdes për këtë)

Për: myftiu@mciworld.com

Nga: 'Engjëlli Lituanez'

Dërguar: Të mërkurën, më 01 nëntor 2000, ora 7:28

Subjekti: Re: Kosov@

E dashur Ganimete,

Mendoj se është diçka e mrekullueshme që jeni një mësuese e talentuar. Shpresoj të mos e

merrni për keq përgjigjen time, por mendoj se mesazhi juaj është njëfarë prirjeje për t'i ndarë

njerëzit.

Ç'kuptim do të kishte sikur unë të përpiqesha t'i mësoja të tjerët që Lituania në fakt duhet të

shkruhet "Lietuva"? Kjo nuk e ndihmon kurrsesi Lituaninë, përveçse i bën të tjerët që ta

NDIEJNË VETEN në gabim, gjë që nuk i bën mirë asnjë lidhjeje, apo ndërtimit të ndonjë

lidhjeje. Titujt, postet, mënyra sesi i drejtohemi Perëndisë, etj., a nuk shkaktojnë më shumë dëm,

se sa mirë? A nuk i ka shkaktuar kjo mjaft dhimbje vendit tuaj?

E dashur 'Engjëll Lituanez':

E pranoj këshillën tuaj duke qenë e bindur në urtësinë tuaj të thellë dhe të afirmuar nga koha.

Dëshiroj që shembulli dhe humori im të jenë po aq të efektshëm, sa edhe tuajt.

E di që nganjëherë edhe një shkronjë mund të shkaktojë një luftë psikologjike. Unë për nga

natyra jam paqësore, por qëndresa jonë e gjatë paqësore na vuri (ne kosovarët) në një pozitë që

të angazhonim të tjerët për t'i dhënë zgjidhje mbijetesës sonë historike. Kam bindjen se zgjidhjet

mund të vijnë vetëm nga brenda.

Ekzistojnë forma të ndryshme drejtshkrimore për rajonin gjeografik të Ballkanit me emrin

Kosov@, Evropa Juglindore. Është forma që mbaron me shkronjën "A" dhe versioni që mbaron

me shkronjën "O". Përdorimi i njërës për tjetrën mund të lëndojë apo të respektojë ndjenjat tona

të plagosura (të shqiptarëve të Kosovës). Po kur dikush ka dëshirë që ta mësojë dhe ta shkruajë

drejt emrin tuaj, kjo krijon një efekt shërues.

Një nga mësimet e mia më të dashura është që t'i mësoj njerëzit që kam përqark se cili është

drejtshkrimi i saktë (apo i parapëlqyer) i emrit Kosov@. Këtë e bëj vetëm me njerëzit që i njoh

personalisht, po pse mos ta përdor këtë shembull edhe për nxënës të tjerë të paanshëm?

Historia e trevës së quajtur Kosov@ është "martesa" e saj e detyruar "ligjore" me rajonet e ish-

Jugosllavisë, veçanërisht me Serbinë. Në librin e tij "Kosovo", Noel Malcolm shkruan: "... ajo

thjesht konsiderohej si pjesë integrale e mbretërisë së Serbisë. Të gjithë komentuesit e asaj kohe

dhe të gjithë historianët e mëvonshëm duket se e kanë pranuar këtë pohim si një deklaratë të

thjeshtë të një fakti ligjor. Mirëpo -- përsa u takon fakteve ligjore -- e vërteta është krejt ndryshe.

Kosova nuk ka qenë kurrë e përfshirë ligjërisht në shtetin serb." (N. Malcolm, 1998:264)

Faktet zyrtare në lidhje me historinë e Kosovës përbëjnë më fort këndvështrime të të huajve, të

cilët janë mbështetur te faktet sipas serbëve. Për fat të keq, gjatë gjithë historisë, shumë fakte

janë falsifikuar qëllimisht, veçanërisht për shkak të kulturës shqiptare, e cila është transmetuar

më shumë gojarisht. Aspekti dokumentar i kulturës shqiptare nuk është trajtuar. Prandaj të gjithë

historianët e huaj janë mbështetur te 'faktet' e shkruara. Shumë këndvështrime nga të huajt kanë

qenë të kufizuara. Mosmarrja parasysh e këndvështrimit autokton zor se është në shërbim të së

vërtetës shkencore.

Ka analogji edhe në vështrimin e pozitës së sotme të Kosovës. Përfytyrojeni Kosovën si një

viktimë të dhunës së brendshme. Si do ta ndiente veten një grua e divorcuar pas një "martese" në

të cilën ajo qe futur jo me VULLNETIN e saj? Lutem të keni parasysh se gjatë kësaj "martese

ligjore" AJO ka përjetuar një dhunë të skajshme dhe ka qenë psikologjikisht e terrorizuar. Por

duke e lënë dhunën mënjanë, a duhet që KosovA të pranojë të quhet përherë sipas mbiemrit të

"ish-bashkëshortit" të saj, KosovO?

Historia shqiptare, si shumë histori të tjera të "kombeve të vogla", është një histori shumë e

trishtuar. Shqiptarët etnikë, që jetojnë në gjashtë vende fqinje, janë trajtuar keq, janë shtypur e

vënë nën trysni të ndryshme psikologjike për të harruar gjuhën dhe kulturën tonë truallsore. Por

tani, mendoj unë, është koha që t'i kthehemi vetes sonë. Duhet të shikojmë se kush jemi. Duhet të

fillojmë të tregojmë një histori të re dhe të freskojmë gjuhën evropiane "navajo", gjuhën shqipe.

Është e trishtuar kur di se gjithnjë ka ekzistuar një "i rritur", apo ndonjë perandori tjetër e

madhe, që na e ka ndryshuar emrin sa herë që ka kaluar përmes Ballkanit. Ka ardhur koha që të

dëgjohet me vëmendje se çfarë kanë për të thënë edhe "fëmijët". Dëgjoni se çfarë ka për të thënë

kombi shqiptar: Thjesht për një rastësi gjeografike ne jemi vendosur në këtë pikë strategjike dhe

për këtë arsye familja jonë është ndarë në gjashtë vende fqinje. A nuk duhet që anëtarët e së

njëjtës familje të jetojnë nën një çati? A nuk duhet që këta njerëz të shpërndarë të takohen me

njëri-tjetrin? Mendoj se ka ardhur koha që të bëhemi subjekt në historinë tonë.

Dikush duhet të kërkojë ndjesë për të gjithë falsifikimin që i është bërë historisë shqiptare. Pasi

ta ketë bërë këtë, ekziston një kusht njerëzor për të pasur marrëdhënie.

Gjithsesi, nuk ka shumë rëndësi se si e quani ju këtë vend, KosovA apo KosovO.

Në qoftë se doni që NE, shqiptarët etnikë të Kosovës, të trajtohemi si subjekt, lutem të mbani

mend se ne e quajmë vendin tonë Kosova.

Përshëndetje,

Ganimete Myftiu

P.S.

Shkronja O na kujton dhimbjen dhe turpin që kemi përjetuar

Shkronja OOOOOOOOOOOO përfaqëson britmën e padëgjuar nga varret masive

Shkronja OOOOOOO na detyron të tregojmë historitë e nënave që kanë parë me sytë e

tyre masakrat e foshnjave të tyre

Shkronja OOOO është dhimbja e historive të patreguara

Shkronja OOOOOOO bën thirrje që t'i kuptoni ato histori të patreguara

Ne do të vazhdojmë t'u bëjmë thirrje mendjeve dhe zërave kundër historisë së shtypjes

Kosovarët qenë me fat që mbijetuan por

Ka shumë thirrje të tjera në të gjithë botën në pritje që ne të dëgjojmë britmat e tyre

MIRËKUPTIMI ËSHTË NDIHMA MË E MIRË QË MUND T'I JAPIM NJËRI-TJETRIT

INTERVISTA

Ishte data 3 qershor 1999. "Kriza e Kosovës" vazhdonte të qëndronte në krye të lajmeve në

CNN. Ishim refugjatë kosovarë në Maqedoni. Vazhdonte muaji i tretë i rrëmujës sonë kolektive.

Ç'do të thoshte të ishe refugjat? A ishim refugjatë apo të deportuar? A do të ndihmonin

bombardimet e NATO-s që të hapeshin kufijtë e Kosovës për rikthimin tonë? Ku është tani

shtëpia jonë? Pas sa kohësh do të mund të ktheheshim në shtëpinë tonë? A do të ishte vallë e

mundur që të ktheheshim pas, në SHTËPI?

Prisja në radhë bashkë me familjen time në njërin nga kampet e refugjatëve në Maqedoni. Më

duket se ishte kampi Stankovec2. Ishte hera e parë që shikoja një kamp refugjatësh. Ne si familje

nuk banonim në atë kamp. Kishim qenë me fat, sepse qemë strehuar në shtëpitë e miqve tanë në

fshatrat e Prespës. Pikërisht atë ditë na kishin ftuar për të zhvilluar një intervistë me punonjësin e

INS-së, Shërbimi i Imigracionit dhe i Natyralizimit i Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

Gjithçka qe organizuar mirë. IOM-i, Organizata Ndërkombëtare e Migracionit, kishte marrë nën

kujdes mbi njëqind mijë refugjatë nga Kosova që dukeshin mendjeprishur nga çdo gjë që

ndodhte rrotull tyre. Për shkak të rrëmujës, pasigurisë dhe qëndrimit armiqësor maqedonas,

shumica e refugjatëve kërkonin strehim në vende të largëta.

Kufiri me Kosovën ndodhej vetëm pesë milje larg, por ndjenja se asnjë prej nesh nuk mund të

kthehej dot mbrapsht qe ngulitur thellë në mendjet tona. Fati dhe Fjolla, djali dhe vajza ime, qenë

shumë të lodhur. Kishim udhëtuar katër orë për të arritur në kohë për këtë intervistë në mëngjes

herët. Fëmijët po kërkonin një vend për t'u ulur, ndërsa im shoq dhe unë ndiheshim në ankth për

çastin kur do të thirreshim për intervistë nga zyrtari i INS-së.

Vërtet për t'u habitur: të gjithë flisnin për "jetën e re". A thua se të gjithë sapo kishin mbërritur në

bregun tjetër të oqeanit! Mendjet tona kishin filluar të udhëtonin nëpër terra incognita shumë

kohë përpara se avioni i IOM-it të zbriste në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Historitë e luftës

kishin rënë fashë atë ditë. Historitë që kishin ndodhur vetëm tre muaj parë dukeshin si një makth

i largët, sikur nuk kishin të bënin me jetën e asnjërit prej nesh. Kurse në përfytyrimin e çdo

refugjati që priste të hynte në intervistë me punonjësin të INS-së, kufiri i Shteteve të Bashkuara

ndodhej aq afër.

Thashethemet kundërthënëse po ndikonin në mënyrë të jashtëzakonshme në gjendjen shpirtërore

të refugjatëve. Disa prej tyre përhapnin të dhëna çoroditëse lidhur me pyetjet e intervistës; disa

mbulonin me mister punonjësin e INS-së, por më e keqja që mund të dëgjoje ishte fjala se ikja e

refugjatëve me avion do të shtyhej. Në kundërshtim me thashethemet e mësipërme qenë fjalët e

një grupi refugjatësh që sapo e kishin përfunduar intervistën. Ata tregonin një histori krejt tjetër.

Sipas tyre, pyetjet e intervistës kishin qenë fare të lehta dhe fati kishte dashur që oficeri i INS-së,

që i kishte intervistuar, qe treguar miqësor. Të paktën, këta të intervistuar nuk ndiheshin të

pezmatuar.

Nuk dëgjova njeri që të përmendte pengesën e gjuhës. Megjithatë, trysnia që shkaktonte

intervista dukej në sytë e të gjithëve. Shumica e intervistave shkoi mirë. Me sa dukej, punonjësit

e INS-së qenë gdhirë me humor të mirë atë mëngjes. Në Republikën ish-Jugosllave të

Maqedonisë, data 3 qershor 1999 qëlloi një ditë e bukur.

Një nga përkthyesit po kritikonte zvarritjen e programit amerikan për sistemimin e refugjatëve.

Fliste me ton euforik për qeverinë gjermane. E mbaj mend mirë shprehjen e tij: "Programi

amerikan i sistemimit zor se do të arrinte të plotësonte kuotën prej 20 000 refugjatësh nga

Kosova. Kurse qeveria gjermane kishte sistemuar 40 000 refugjatë në 'shtëpi të reja' në

Gjermani. Ishin ndërtuar kampe të posaçme refugjatësh për të ikurit nga Kosova." Nuk habitesha

aspak me logjistikën kolosale gjermane.

Madje dëgjova se disa refugjatë kishin bërë kërkesë për viza turistike në ambasadën gjermane.

Miratimi i kërkesave për viza të tilla më ngjallte habi. Refugjati nga Kosova turist në Gjermani

në kohë lufte? Kjo më habiste vërtet. Të gjithë dukeshin të çorientuar. E vetmja dritë në mendjen

e gjithkujt ishte përfytyrimi i hipjes në aeroplan me qesen plastike të IOM-it. Brenda kësaj qeseje

plastike ndodheshin ca shkresa të mistershme që nuk duheshin hapur apo prekur.

Gjatë shekujve, shqiptarët e Kosovës janë "mësuar" t'i dëgjojnë emrat e tyre të shqiptuar keq nga

zyrtarët. Mjafton të përfytyrosh edhe se si ua shkruanin emrat zyrtarët! Në emrin vetjak thuajse

të çdo kosovari do të bëhej një thyerje apo gabim, përfshirë këtu edhe emrin tim. Refugjatët

dukej se qenë mësuar me çdolloj shqiptimi të emrave të tyre. Qenë mësuar ta dëgjonin emrin e

vet në një variant të shprishur. Alfabetet që përdoreshin në Kosovë ndryshonin. Alfabeti shqiptar

është latin dhe ka tridhjetë e gjashtë shkronja. Refugjatët, që disa dokumente vetjake i kishin me

shkronja cirilike dhe e kalonin intervistën, qenë "fatlumë". E quanin veten me fat nëse arrinin të

vërtetonin se ishin nga Kosova. Shumica e emrave që përmbanin shkronjat shqipe ç, dh, ë. gj, nj,

rr, sh, th, x, y, zh merrnin një tingull tjetër kur shkruheshin me shkronja cirilike. Prej shekujsh,

askush nuk kishte mësuar t'i dekodonte shkronjat shqipe.

Zyrtarët e INS-së vazhdonin të thërrisnin refugjatë për intervistë. Ata që nuk kishin asnjë

dokument si provë duhej të ishin të aftë që të vërtetonin se ishin vërtet nga Kosova. Po vinte

edhe radha jonë. Pas një diskutimi të shkurtër me tim shoq, përcaktuam strategjinë tonë gjatë

intervistës. Do t'u përgjigjeshim vetëm pyetjeve që do të na bëheshin. Fjalët e tepërta mund të

ngjallnin dyshime. Megjithëse kishim shumë për të thënë, do t'i kufizonim përgjigjet tona vetëm

brenda interesimit të veçantë të zyrtarit intervistues. Si unë, edhe im shoq, e flisnim rrjedhshëm

anglishten themelore, por i dhamë karar që të komunikonim vetëm me përkthyes. Kjo do të na

jepte pak më shumë kohë për t'u përqendruar te pyetja dhe për të gjetur përgjigjen më të mirë të

mundshme.

Më në fund, na erdhi radha edhe neve. Hymë në dhomën e pritjes. E mbaj mend mirë trysninë që

ndieja, pasi mendoja se nuk do të ishte e lehtë që t'ia dilnim mbanë në një intervistë të tillë

vendimtare. Do të zgjidheshim vallë për të shkuar në Shtetet e Bashkuara? Po sikur intervista të

mos ecte mirë?

Papritur dëgjuam disa fjalë në shqip. Më kujtuan shqipen që flasin disa të afërm të mi në Kanada.

"Jeni shkipëtar?" -- qe pyetja e parë e punonjësit të INS-së.

Gjë që e quajta si thikë me dy presa. Punonjësi i INS-së na përshëndeti përpara se të uleshim,

duke matur edhe reagimin tonë ndaj këtij të foluri në shqip. Ndërkohë që u ulëm dhe morëm

fëmijët në prehër, arritëm t'i përgjigjeshim.

"Po". Kjo kishte qenë pyetje shumë e lehtë. Ç'vinte pas saj?

Zyrtari filloi të lexonte shkresat tona. Befas i tha përkthyesit që të na pyeste:

"Çfarë shikoni nga dritarja e shtëpisë suaj në Prizren?"

Burimi, im shoq, priti sa të fliste përkthyesi, ndonëse e kuptoi pyetjen dhe mund të përgjigjej

rrjedhshëm në anglisht. Më kujtohet mirë zëri i tij i pasigurt teksa fliste. Filloi t'i përgjigjej asaj

pyetjeje në dukje të thjeshtë.

Pse në dukje? A është e mundur të harrosh pamjet që shikon nga dritaret e shtëpisë tënde? Jo,

nëse janë pak. Mirëpo e veçanta është se shtëpia e Burimit kishte shumë e shumë dritare. Me

siguri Burimi e kishte të vështirë që t'i përshkruante të gjitha dritaret që shikonin pamje të

ndryshme, secila me një bukuri të pashoqe. Burimi jetonte në atë shtëpi që prej tridhjetë e tetë

vjetësh. Kurse familja e tij kishte një histori tetëqindvjeçare në qytetin e Prizrenit. Burimi ishte

pjesëtari i parë nga familja e vet që po shpërngulej. Kjo ndodhte për herë të parë pas tetëqind

vjetësh. Kurse historia ime familjare kishte qenë krejt e ndryshme. Gjatë shekullit të fundit,

familja ime qe shpërngulur të paktën pesë herë. Burimi përgjigjej ngadalë, duke i dhënë

përkthyesit kohë të mjaftueshme për të përkthyer përgjigjen e tij.

"Nga dritarja e fasadës së shtëpisë sime shikoj një kështjellë romake të vjetër."

"A ka lumë në qytetin tuaj?" -- qe pyetja tjetër.

"Po, Lumbardhi, Lumi i Bardhë" -- u përgjigj Burimi me një vetësiguri më të madhe.

Përmendja e kështjellës së vjetër dhe e emrit të lumit dukej se përbënin përgjigje të mjaftushme

që vërtetonin se ne ISHIM nga Kosova. Pas kësaj përgjigjeje, biseda nisi të rridhte lirshëm dhe

nëpunësi i INS-së dukej se qe bindur thuajse plotësisht se të gjitha përgjigjet tona kishin qenë të

sinqerta. Nuk i mbaj mend pyetjet e tjera, por intervista filloi të më dukej si një bisedë e

zakonshme. Në fund të intervistës nëpunësi na dha numrin e telefonit të prindërve të tij në

Nogëtak, një qytet i vogël afër Uotërbërit. Letrën tonë të garancisë e kishim nga Uotërbëri. Tezja

ime, Ismet Tasimi, ishte shtetase e Shteteve të Bashkuara dhe jetonte në qytetin e Uotërbërit prej

më shumë se tridhjetë vjetësh.

Mbaj mend vetëm çastin kur intervista mbaroi. Shkresa u vulos. Një copë e vogël letre, që më

vonë e kuptova se qe dokumenti më i rëndësishëm, I-94, u vulos dhe fjalët e shkruara me të kuqe

thoshin:

"PRANUAR SI REFUGJAT NË PAJTIM ME PARAGRAFIN 207 TË INS PËR NJË

PERIUDHË KOHE TË PACAKTUAR. NËSE DONI TË LARGOHENI NGA SHBA, DUHET

MË PARË TË MERRNI LEJE NGA INS. PUNËSIMI ËSHTË I AUTORIZUAR."

Në atë çast u ktheva me mendje në Prizren duke menduar për Lumin e Bardhë dhe duke

vështruar kështjellën nga dritarja ballore. Ishte vakti ynë i zakonshëm i çajit kur rrinim e

kënaqeshim me pamjen që shikonim nga dritarja. E ndieja se do të na kapte një mall i madh për

atë qoshe të shtëpisë sonë. I-94 qe bileta jonë për të hyrë në Ëndrrën Amerikane. Së fundi do të

ishim në një strehë të sigurt, në 'Nju Hevën', Amerikë.

Po ç'mund të thoshim për të kaluarën dhe kujtimet tona? A do të strukeshin ato diku më thellë

brenda nesh për të pritur me durim ditën e zgjimit?

Atë çast fillova të ndieja frikë për ndarjen.

TRAJTESA FILLESTARE

Subj: Trajtesë

Data: 11/7/2001 Ora 13:16:00

Nga: Margëret Spillejn

Për: Të gjithë studentët

E dashur Erika, Ganimete, Mati, Kati dhe Xhuli,

Duke hartuar trajtesën tuaj fillestare, së pari mendoni se çfarë do të DONIT të bënit edhe në rast

se nuk do të kishit orientimin e duhur për të ecur me shtjellimin e saj. Ju, fjala vjen, mund të doni

të shkruani diçka për një program pediatrik mbi SIDË-n, por nuk keni arritur të identifikoni se

kush merret me të. Ose mund të doni të përshkruani portretin e një regjisori

teatri/krimineli/avokati/edukatori/kamerieri ose kameriereje/polici/avokati refugjatësh, por nuk

dini emrin e ndonjë personi të tillë. Mbase mund të dëshironi të shkruani për një pronar shtëpish

të vjetra, por nuk keni të dhënat e duhura që do t'ju mundësonin për të shkuar e gërmuar në

dokumentacionin e pronës së tij.

Me fjalë të tjera, nuk është e domosdoshme që t'i keni të gjitha faktet në dispozicion për ta

FILLUAR një punë të tillë. Filloni duke gjetur një rrugë që ka GJASA t'ju çojë atje ku doni:

p.sh., jeni shkrimtar i natyrës që ju pëlqen të hulumtoni në lidhje me programet për ekosistemet

qytetëse/rrugët ujore/mbjelljet e pemëve. Doemos që ju e merrni me mend se ekzistojnë parqe e

lumenj; se ekzistojnë flora dhe fauna natyrore, etj., por ende nuk i keni ndeshur. Një shembull

tjetër: në një qytet ku ndodhen edhe shtëpi të mira, edhe shtëpi në gjendje të mjeruar, ndofta një

pakicë njerëzish që jetojnë në të parat janë pronarë të shumicës së të dytave. Nëse do të dinit

emrin e një personi të tillë, çfarë do të donit të dinit lidhur me historinë se si ai/ajo është futur në

një biznes të tillë dhe pse vazhdon t'i mbajë shtëpitë në një gjendje jo të mirë? Është më se e

arsyeshme që një shkrimtar të fillojë të ndërtojë një kuadër imagjinar për diçka që NDOFTA

ekziston realisht dhe pastaj të shkojë t'i futet punës për të gjurmuar hollësitë, të cilat në fund do

të mbështetin hipotezën fillestare -- ose do të kërkojnë thellim ose riorientim në lidhje me të.

Por ju mund të mendoni edhe për një institucion të zakonshëm që në përgjithësi ju intrigon -- një

burg, restorant ose supermerkatë -- më pas të identifikoni një objekt të tillë në një bashkësi të

caktuar dhe të studioni se çfarë dramash, strategjish, përplasjesh, zhgënjimesh dhe kënaqësish

mund të jenë pjesë e jetës së përditshme në një institucion të tillë.

Edhe pse këto projekte duhet të jenë të lidhura me qytetin e Nju Hevënit, kjo NUK do të thotë se

ju nuk mund t'i kushtoheni edhe Jeilit. Ka një larmi formash e mënyrash në të cilat personeli dhe

programet e Jeilit ingranohen çdo ditë në përpjekjet që kanë të bëjnë me Nju Hevënin. Shkolla e

Infermierisë, Shkolla e Pylltarisë, Shkolla Juridike, Shkolla Mjekësore, Shkolla e

Epidemiologjisë dhe e Shëndetit Publik, Qendra Studimore për Fëmijët, Zyra e Punëve të

Bashkësisë janë vetëm disa nga vendet në Jeil në të cilat ju mund të kontaktoni njerëz që kanë

njohuri për jetën e qytetit. Megjithëse shumë njerëz nuk merren me kërkime në verë, ju përsëri

mund të përdorni Jeilin dhe njerëzit e Jeilit si pjesën më të qenësishme në lidhje me kërkimet

tuaja.

Pres me kënaqësi të njihem me idetë tuaja. -MS.

Profesor: Margëret Spillejn 11 korrik 2001

Publicistikë Krijuese e Avancuar Studente: Ganimete Myftiu

Klasa 469

Trajtesë fillestare

NGA NJËRA LUFTË NË TJETRËN

Më tërheq shumë tema e refugjatëve në Nju Hevën. Përvoja ime në punën me grupe të ndryshme

refugjatësh në vendin tim (Kosovë e Maqedoni) më kishte pajisur vetëm me njohuritë bazë për

ndërhyrje emergjente gjatë krizës, kurse për tablonë e refugjatëve në anën tjetër të oqeanit nuk

dija thuajse kurrgjë. Në ç'mënyrë politika dhe politikat për risistemimin e refugjatëve ndikojnë në

jetën e refugjatëve? Ç'ndodh me refugjatët fill pas çastit kur ata e gjejnë veten në siguri dhe të

sistemuar në një vend të tretë? Ku i sistemojnë? Pse pikërisht atje? Si mund të lëvizin? A mund të

kthehen në atdhe?

Përvoja ime e punës me refugjatët në Uotërbëri, Konektikat, do të më shërbejë si 'hartë' për të

identifikuar disa nga familjet refugjate të sistemuara në Nju Hevën. Dëshiroj të takohem si me

refugjatë që jetojnë prej pak kohe në Shtetet e Bashkuara, ashtu edhe me refugjatë që banojnë në

këtë vend prej një kohe të gjatë. Në Nju Hevën dëshiroj të vizitoj edhe disa institucione që i

ndihmojnë refugjatët të rregullohen me banim për të filluar një jetë të re në Shtetet e Bashkuara.

Për të filluar grumbullimin e materialit, së pari kam ndërmend të bëj disa vizita shërbimore nëpër

shtëpi qoftë vetëm, qoftë e shoqëruar nga punonjësit socialë të agjencisë së sistemimit. Më vonë

mund të vazhdoj të qëndroj në kontakt me refugjatët nëpërmjet telefonit. Me refugjatët që flasin

gjuhën boshnjake ose shqipe do të kem mundësi të komunikoj vetë, kurse me të tjerët do të

përpiqem të vlerësoj aftësitë e tyre të komunikimit në anglisht, ose do të gjej një përkthyes të

përshtatshëm për ta.

Ajo çka dëshiroj të bëj është që të krahasoj dhe të nxjerr në pah dy tablo jete: komunikimi i tyre

me vendin amtar, kush është atje, mënyra e jetesës atje dhe këtu, dëshirat, ndarjet, shpresat dhe

shqetësimet; mundësia ose dëshira e tyre për t'u kthyer në atdhe. Gjithashtu dëshiroj të shikoj

ngjashmërinë ndërmjet refugjatëve që kanë ardhur nga vende dhe kultura të ndryshme, pasi kam

bindjen se përkatësia kulturore është një faktor më pak përcaktues në formësimin e identitetit të

refugjatëve, kurse trauma kolektive e përndjekjeve përbën efektin mbizotërues. Objektivi im i

veçantë do të jetë mungesa e identitetit ligjor si dhe përpjekja për ruajtjen e integritetit dhe për

krijimin e një identiteti të ri ligjor.

Dje pata kontakt me Shërbimin Ndërfetar për Refugjatët, një agjenci risistemimi në Nju Hevën.

Më thanë se në këtë qytet mund të jenë vetëm pak familje nga Kosova, kurse bashkësia

boshnjake është shumë e madhe. Grupet e tjera në sistemim e sipër përbëhen prej refugjatësh nga

Sudani dhe Birmania, po ka edhe shumë kinezë në Nju Hevën që kojnë azil dhe numri i tyre sa

vjen e shtohet. Habitesha me faktin që këta azilkërkues ishin kinezë. Pse në Nju Hevën? Pse

tani?

Subjekti: Trajtesë paraprake

Data: 12.7.2201 Ora 10:34:31 (Ora e Amerikës Lindore)

Dhënë nga: Profesoresha

Për: gmyftiu@aol.com

Ganimete- Ideja juaj paraprake është e fuqishme. Të gjitha pyetjet që bëni janë të drejta. Do të

përpiqem t'ju jap disa orientime të dobishme se si mund të arrini t'u përgjigjeni pyetjeve tuaja.

Duhet me doemos të bisedoni me Dr. Dori Lob, psikiatër dhe i mbijetuar i holokaustit, ekspert në

kapërcimin e traumave dhe njeri shumë i mirë. Më poshtë keni të shënuar numrin e telefonit të

zyrës së tij në Qendrën e Shëndetit Mendor të Konektikatit dhe atë të shtëpisë. Një aktivist tjetër

i shkëlqyer në institucionet e shëndetit mendor është edhe Imgard Vesel, po e shënoj edhe

numrin e tij të telefonit.

Duhet të kontaktoni edhe me Ben Kiernanin, historian në Jeil, që ka bërë një punë të madhe në

Kamboxhia dhe ka njohuri të gjera për gjendjen e refugjatëve në të gjithë botën. Më poshtë keni

numrin e tij të shtëpisë dhe të zyrës në Jeill. E-maili: ben.kiernan...

Peshkopi Pit Rozaza ka njohuri të gjera mbi programin shërbimor për refugjatët në këtë zonë.

Zyrën e ka në Spitalin e Shën Rafaelit; i telefononi centralit dhe e kërkoni.

Rabini Brokman në Tempël Mishkën Izrael, me numrin e telefonit që po jua jap, ka bërë një punë

të rëndësishme me refugjatë nga një larmi vendesh të ndryshme. Po kështu edhe Shën Roza nga

Kisha Lima, e cila e ka numrin e telefonit si më poshtë.

Stenli Uelç punon pranë anëtares së Kongresit të SHBA, Roza de Lauro, si përgjegjës i

Shërbimeve për Elektoratin; po jua jap edhe numrin e tij të telefonit. Ka shumë të ngjarë të ketë

në dispozicion burime për t'iu përgjigjur nevojave të refugjatëve në Distriktin e Tretë

Kongresional.

Shërbimet për Familjet Izraelite në 1440 Uolei Evinu, me telefonin si më poshtë, kanë ndihmuar

edhe refugjatë me përkatësi të ndryshme fetare.

Zyra e Punëve Urbane në Feër Hevën ka bërë një punë të madhe me refugjatët. Nuk e kam

numrin e saj, por mund t'ia merrni Kryepeshkopit Rozaza.

Edhe Projekti i Ndihmës Juridike i Nju Hevënit (426 Stejt Strit) me telefonin si më poshtë, ka

shumë të ngjarë që të merret me rastet e refugjatëve.

Mikja ime Manana Sikiç, që është nga Kroacia, u ka dhënë një ndihmë të madhe edhe familjeve

refugjate nga Bosnja duke u gjetur strehim, punë, dentistë, etj. Numrat e saj të shtëpisë dhe të

punës janë si më poshtë.

Ganimete, pres me kënaqësi të bisedojmë së bashku të hënën në mbrëmje. Paçi fat! -MS.

TAKIMI ME DR. DORI LOB

KUJTIME TË FËMINISË

PERLA TË NDRITSHME NË NJË DET TERRORI

Duke e hedhur vështrimim pas në jetën time, kuptoj se zotërimet e mia më të çmuara janë

kujtimet. Ato nuk përbëjnë një rrjedhë të njëtrajtshme dhe të vazhduar në vite. Madje më japin

përshtypjen se nuk kanë vazhdimësi as në kohë. Më fort janë përvoja të qarta e të dallueshme që

i gdhendin fuqishëm konturet e tyre, trajtat e tyre, në faqen e një sfondi që mund të ravijëzohet

thuajse si i paformë. Janë si ishuj që kanë edhe qartësi, edhe forcë, dhe që krijojnë rreth vetes një

efekt valëzor, me valë figuracionesh dhe asociacionesh që vijnë duke u zgjeruar. Ato më

ndihmojnë të nxjerr mësime prej tyre, por edhe t'i përdor si mësime. Bashkërrjedhja e fijeve të

tyre të ndryshme duket se ka formuar trajtën e mirëfilltë të jetës sime, konfiguracionin e saktë të

saj. Duket se shumë pak rëndësi ka se çfarë ka ekzistuar ndërmjet këtyre ishujve, pasi shumica e

së tërës duket e parëndësishme, një pjesë e mirë saj duket se është harruar. Megjithatë, çdo ishull

në vetvete përmban realizime shumë të veçanta, janë si gurë themeltarë në mozaikun e identitetit

tim. Shpesh habitem se ç'qe ajo që më dha mundësinë që të përjetoja një njohje kaq të qartë e të

saktë si të detajit, edhe të pamjes së përgjithshme, dy anë që pasoheshin nga pasqyrimi dhe

vetëpasqyrimi në të cilat e kanë burimin pasuria, fuqia dhe rrezatimi që ushtrojnë këto kujtime.

Duke u përpjekur të kuptoj këtë, më duhet të mendoj për nënën time. Deri në ditët e fundit të

jetës së saj, ajo përfaqësonte të njëjtën qartësi vizioni, të njëjtën paaftësi absolute për të cënuar

atë çka është e vërtetë si dhe të njëjtin përqafim tërësor të jetës që unë e gjej edhe në këtë

përmasë dëshmuese të jetës sime. Përsa kohë që e mbaj mend, ajo nuk ndryshoi kurrë në këtë

aspekt, pavarësisht nga jeta e saj e mbushur me realitetin e rreziqeve të pakapërcyeshme, të

humbjeve masive dhe të vendimeve të saj sa të guximshme, aq edhe të nxituara e të vështira që i

duhej të merrte. Kur arriti në moshë të thyer, në të tetëdhjetat, e pllakosnin përjetimet e së

kaluarës dhe unë ndihesha i trembur e i braktisur. Nuk doja të besoja se ishte plakur. Ka fort të

ngjarë që prej shumë e shumë vitesh, atë e kishin mbajtur gjallë dhe e kishin bërë më të re

pikërisht reagimet e mia. Mendoj se shkëlqimi i kujtimeve të mia i detyrohet atij lloj besimi të

pacënueshëm që më ngjallte ajo, që më brumosi ajo. Qartësinë e kujtimeve të mia ia detyroj

nënës sime, e cila nxori trupin e saj përpara plumbave të një pistolete për të shpëtuar jetën e

babait tim.

Jam lindur më 1937 në qytetin Çernoviç në qarkun e Bukovinës, Rumani. Kujtimi më i hershëm

që mbaj mend lidhet me zgjimin tim në karrocën e fëmijës. Karroca qe e mbuluar me batanije,

kështu që brenda ishte errësirë dhe ngrohtë. Unë arrija të dalloja ritmin e lëvizjes së karrocës kur

e shtynin në rrugë. Dija madje se cila rrugë ishte. Po, ishte rruga perpendikulare me rrugën ku

banonim ne. Kishte diçka shumë të qetë e të sigurt në atë çast, i cili ndofta i përket një moshe më

pak se dyvjeçare. Nuk kam kurrfarë ideje se pse e mbaj mend atë çast, pse ndihem kaq i sigurt në

lidhje me gjithë situatën për të cilën po flas. Isha i sigurt se nëna, ose guvernantja, "e dinin se

ç'bënin".

Kujtimi tjetër që kam i përket moshës trevjeçare. Lidhet me ngjarjen e largimit të guvernantes.

Ajo më kishte mbajtur që kur isha disa muajsh dhe tani i duhej të kthehej në atdheun e saj,

Gjermani. Ishte me kombësi gjermane dhe, pas traktatit të mossulmimit Ribentrop-Molotov

midis Gjermanisë dhe Bashkimit Sovjetik, ajo bënte pjesë në shkëmbimin e popullsive etnike për

të cilin kishin rënë dakord të dy shtetet. Emrin e kishe Berta Stark, por unë i thërrisja "Teta".

Ishte bërë pjesëtare e familjes dhe shoqe e ngushtë e nënës sime. Kam shumë fotografi të saj me

mua: një grua trupngjeshur, me një kapele të bardhë në kokë, e vetëpërmbajtur, përgjithësisht e

qeshur. Nuk kam ndonjë kujtim për ndonjë kontakt direkt ose bisedë me të, me përjashtim

kujtimit të asaj dite të shënuar, kur ajo ecte e zënë përkrahu me nënën time për në stacion, kurse

unë i ndiqja nga njëfarë largësie. Bëja sikur ngisja një makinë dhe vrapoja pas tyre në formë

rrathësh. Kuptoja si nëpër tym se ajo po ikte përgjithnjë, po kjo nuk më shkaktonte ndonjë

ndjenjë. Nuk më kujtohet përshëndetja e saj e lamtumirës apo ndarja e saj; thjesht po e përcillja

në stacionin e trenit duke i ndjekur të dyja gratë me makinën time imagjinare.

Kujtimi tjetër i përket moshës pesë vjeç. Kisha veshur një kostum të ri me të cilin kisha dalë

edhe në fotografi në një studio. Për çudi, e kam atë fotografi. Kam qëndruar i qeshur sfondin e

perdes. Rri përballë kameras me dorën e djathtë në xhepin e kostumit tim të ri. Kisha njëfarë

ndjenje për rëndësinë e atij çasti, se kjo do të ishte fotografia e fundit e asaj periudhe, se gjërat do

të ndryshonin dhe se asgjë nuk do të ishte më si më parë; se, në njëfarë mënyre, fëminia ime

kishte marrë fund. Nuk më kujtohet të kem ndier ndonjë trishtim të veçantë, vetëm njëfarë

vendosmërie e madje ngazëllimi për atë që do të ndodhte, bashkë me një ndjenjë frike.

Kam edhe kujtime të tjera që janë më fort si xixëllima, pa ndjenjën e pranisë sime, a thua se i

kanë ndodhur një fëmije tjetër. Kam kujtimin e mbesës së karrocierit, familja e të cilit banonte

matanë rrugës. E ëma e saj qe martuar me një të krishterë, ndaj vajza qe pagëzuar dhe kthehej të

dielave nga kisha me flokët të thurura në një frizurë të stërholluar ku kishte vënë edhe lule. Më

dukej magjepsëse dhe e bukur. Me sa mbaj mend, i pëlqente të luante me mua, madje më çonte

në shtrat për gjumin tim të pasdites duke më rregulluar rehatshëm në krevatin prej tunxhi e duke

ngritur edhe thurimën e vendosur për të më mbrojtur nga rënia.

Një çast tjetër i fiksuar në mendjen time lidhet me qepjen e yllit të Davidit pas nxjerrjes së

urdhrit për mbajtjen e tij. Fëmijët përjashtoheshin, megjithatë unë ngulja këmbë që ta vija, si

çifut krenar që isha. Prindërit më premtuan se do të më blinin një yll të vogël për ta varur në

qafë, kështu që nuk do të mbaja yll të qepur në jakën e xhaketës apo në shiritin e mëngës. Më

kujtohet një rast tjetër kur më kapi veshi rastësisht një bisedë për t'u kthyer në të krishterë për t'i

shpëtuar përndjekjeve dhe deportimeve. Kundërshtova me forcë duke këmbëngulur se doja që të

mbetesha çifut. Më duket se këtu marrin fund kujtimet e mia përpara ndarjes me jetën që kisha

bërë gjer atëherë -- përpara deportimit në kamp.

Ishte një pasdite me diell në fillim të verës; me sa mbaj mend, ka qenë data 22 qershor 1942. Ne

kishim një hajat të madh të rrethuar, apo një "verandë", siç i thoshim ne. Unë bridhja rreth saj me

triçiklin tim. Erdhën disa burra me uniformë dhe biseduan me prindërit. Gjëja tjetër që mbaj

mend është paketimi i plaçkave për të shkuar në stacionin e trenit. Dukej se ky udhëtim do të

ishte diçka e përkohshme dhe ne do të ktheheshim. Më duket se përshëndetëm gjyshin dhe

gjyshen nga ana e nënës, me të cilët jetonim, me po atë shpresë se do të ktheheshin shumë shpejt.

Im atë, tekefundit, kishte një leje të lëshuar nga kryebashkiaku, e cila vërtetonte se ai qe një

nëpunës shumë i nevojshëm i bashkisë, me përjashtim se ngjyra e letrës ishte e kuqe, gjë që

tregonte nuk ishte ngjyra e duhur.

Stacionin e trenit e mbaj mend si nëpër tym. Mbaj mend se na kontrolluan, na dhanë një bukë

nga përfaqësuesit e komunitetit çifut dhe na urdhëruan të hipnim në tren. Më kujtohet udhëtimi

që bëmë natën. Njerëzit rrinin ngjeshur me njëri-tjetrin. Disa rrinin ulur mbi plaçkat e tyre. Disa

filluan të qanin. Nuk e kuptoja se pse duhej qarë, por fillova të qaja edhe vetë. Nëna më pyeti se

pse po qaja dhe iu përgjigja se më kishte marrë malli për krevatin tim prej tunxhi në dhomën

time të gjumit. Më tha se kishte dy xhaketa në bagazh dhe sapo të mbërrinim atje ku po shkonim,

ajo do të shiste njërën për të më blerë mua një krevat tjetër prej tunxhi. E mbaj mend shumë qartë

atë premtim. Udhëtimi vazhdoi. Në njëfarë vendi, mbase pas një apo dy ditësh, mbaj mend se

bënte vapë dhe kishim etje. Treni ndaloi dhe u hapën dyert. Im atë zbriti nga treni për të gjetur

ujë. Më kujtohet paniku që përjetova për herë të parë se mos ai nuk do të kthehej në kohë dhe

treni do të nisej. Babai arriti në kohë dhe ne vazhduam udhëtimin deri në lumin Dniestër, në

kufirin midis Rumanisë së Vjetër dhe pjesës së sotme të Ukraninës që atëherë qe e pushtuar nga

Rumania, ku ishin ngritur kampet për çifutët e deportuar. Emri i zonës njihej si "Përtej Dniestrit",

Transnistëri.

Mbaj mend kur kaluam lumin. Ishim në një varkë druri të ndërtuar me listela të ngushta, si ato

me të cilat janë bërë stolat e parkut. Vështrimi im mbeti i ngulur në fundin e varkës, e cila e

ruante ngjyrën e saj të parë, gjersa arritëm në bregun tjetër. Kishte një lloj aventure në këtë

udhëtim dhe dashuria ime për varkat ka vazhduar qysh atëherë. Kur arritëm në bregun tjetër,

mbaj mend një argjinaturë afër trasesë së hekurudhës. Më kujtohet soba e atij kampi provizor,

mbi të cilën vumë disa tenxhere. Pranë nesh kalonin trena të mbushur me trupa, artileri dhe

autoblinda që ecnin drejt frontit. Lokomotivat fishkëllenin, po për njëfarë kohe asnjë prej tyre

nuk ndaloi. Këta trena nuk ishin për "ne".

Më në fund na hipën sërish në tren dhe udhëtimi vazhdoi deri në një gurore të braktisur, për të

cilën flitej se qe përdorur nga regjimi sovjetik si kamp për punë të detyruar. Në të vërtetë, emri i

vendit ishte në rumanisht "Carriera di Piatra", "Gurore". Rreth një sheshi ndodheshin baraka; në

shesh çdo ditë bëheshin "apelet". Shumë kohë më vonë mësova se ky ishte vendi ku kishin

vdekur të dy prindërit e poetit Paul Celan. Ndodhej treqind ose katërqind hapa larg nga lumi Bag,

i cili përbënte vijën e kufirit ndërmjet territorit rumun dhe territorit të Ukrainës të pushtuar nga

Gjermania.

Kur mendoj për kampin në atë gurore, kam edhe kujtime të dallueshme e të veçanta, edhe diçka

si fantazi kujtimesh që ose janë rindërtuar nga ato që më kishin treguar, ose nga diçka që nuk e

mbaj mend qartë. Kryesorja është se qëndrimi ynë në kampin e gurores ndodhi në kohë vere.

Dimri i përkiste një përvoje tjetër. Prandaj nuk e mbaj mend të ftohtit. Nuk mbaj mend as

përjetimin e urisë. Përkundrazi, kam qenë një fëmijë që nuk doja të haja. Nëna ime shqetësohej

veçanërisht se kohët që do të vinin do të ishin kohë urie, kështu që donte që unë të vija një

rezervë dhjami për të më mbajtur në kohët e ardhme në ngushticë. Më kujtohet vagëllimthi se si

më ushqenin dhe se si e mbaja ushqimin në gojë, gjë për të cilën prindërit më thoshin në

gjermanisht: "Përtype, përcille, përtype, përcille", që unë të vazhdoja të haja. E marr me mend se

prindërit e mi përpiqeshin të më ushqenin me sa më shumë yndyrë që të kishin mundësi për

shkak të kalorive të saj, kështu që ushqimi im përmbante gjalpë e mazë. Se si arrinin ata që ta

siguronin ushqimin tim, kjo është ende enigmë. Kampi ynë qe i rrethuar nga një gardh prej telash

me gjëmba dhe porta ruhej me ushtarë. Një herë në javë, fshatarët lejoheshin të futeshin me

produkte ushqimore dhe në pazarin e improvizuar fillonte tramba -- rrobat, këmishat, pantallonat

këmbeheshin me ushqime. Kam copëza kujtimesh nga këto ditë pazari, vetëm që nuk më duken

si kujtime të vërteta.

Mbaj mend edhe një aspekt krejt tjetër në lidhje me ushqimin. Ndër të internuarit ishin edhe disa

pacientë nga një spital psikiatrik që i kishin sjellë për të mbushur trenin. Ishin ca figura të

hutuara, të pista e të shastisura që bridhnin rreth e qark, po sidomos gërmonin në plehra. Kam

përpara syve disa trupa të ligur kockë e lëkurë, me fytyrat si të shituara. Si ishte e mundur,

përpara një pamjeje të tillë, që unë të vazhdoja të kundërshtoja të ngrënit gjersa vinte puna që të

më ushqenin me forcë, këtë ende nuk e kuptoj.

Mendoj se e kuptoja fare mirë gjithçka që ndodhte përqark, po më pas nuk doja të dija dhe të

kujtoja më. Mbaj mend se rrija ulur me një vajzë të vogël, shoqen time, në breg të lumit Bag. Që

atje mund të shikonim bregun tjetër ku kishte ndërtesa, madje edhe njerëz që lëviznin, kurse ana

jonë të krijonte përshtypjen e disa lëndinave paqësore. Vite më vonë, kur për dy javë iu

nënshtrova psikanalizës nga një analist suedez ndërkohë që shërbeja në stafin e një spitali të

vogël psikiatrik në Berkshërs, tregova një kujtim nga koha ime në kamp, teksa rrija ulur me një

vajzë të vogël në bregun e lumit që ndante Ukraninën e pushtuar nga Gjermania nga territori i

pushtuar nga Rumania. Ishte verë, kisha përpara një pamje të bukur nga lumi i kaltër e i kthjellët

që gjarpëronte, nga lëndinat me gjelbërim të harlisur dhe ndërkohë ne diskutonim me gjallëri

nëse dëmtohej njeriu po të hante bar. Analisti më ndërpreu në këtë pikë duke më treguar një

ndodhi nga jeta e tij: "Isha", tha ai, "pjesëtar i ekipit të Kryqit të Kuq suedez që do të hynte në

Theresienstadt pas çlirimit. Morëm deklarata nën betim nga shumë të burgosur. Disa gra

deklaruan se kushtet kishin qenë aq të mira, saqë ato e merrnin mëngjesin ditor në krevat, të

shërbyer oficerët esesë." Analisti që merrej me mua nuk tha asgjë më shumë, por vërejtja e tij

përbënte komentin më të fuqishëm lidhur me mohimin unë që i bëja asaj çka kisha përjetuar në

"Carriera di Piatra". Pikërisht ngaqë kishte qenë vetë një dëshmitar historik, atij i jepej mundësia

që të depërtonte përtej pozitës sime mbrojtëse. Nga ana e vet, kuptimi i problemit prej tij më

ndihmoi që t'i hapja derën që ia kisha mbyllur historisë sime, e cila është pjesë e një përvoje më

të madhe historike. Ne kishim pushuar së foluri për bisedat e rastit me vajza të vogla në ditë me

mot të bukur dhe unë fillova udhëtimin e rikuperimit të ngjarjeve të zymta që kisha përjetuar dhe

parë me sytë e mi. Në të vërtetë vazhdoja të isha i kaplluar nga një ndjenjë e pamposhtur frike

dhe nxitjeje për të ikur nga sytë këmbët. Shpesh grindesha me prindërit që të më linin të ikja.

Nuk di nëse thashë se ata kishin qenë në llixha dhe në qendra të tjera klimaterike e pushimi.

Kurse unë kisha parë shumë pak gjëra, kisha jetuar aq pak në jetën time dhe doja që edhe unë ta

përjetoja. Mendoja se duke qenë i vogël, mund të fshihesha më mirë, veçanërisht po të isha i

pavarur, pa të rritur pranë që mund të më spiunonin. Nëna diskutoi gjatë me mua dhe mendoj se

nuk e teproj po të them se prindërve të mi u duhej të më vëzhgonin pa m'i ndarë sytë që të bënin

të pamundur arratisjen time. Sipas thënieve të nënës, një herë u kisha shpëtuar, por kishin arritur

të më gjenin, natën, gati duke ngrirë së ftohti poshtë një ure. Janë disa skena që i mbaj mend

shumë qartë nga jeta në kampin e gurores. Njëra prej tyre ka të bëjë me rrahjen e një të burgosuri

në sytë e të gjithëve; e rrihnin me kamzhik në kurrizin e zhveshur lakuriq, kurse të burgosurit e

kampit i kishin sjellë me detyrim që ta shikonin skenën duke qëndruar në formë rrethi. Burrit po i

jepnin njëzet e pesë goditje kamzhiku për një faj që s'e mbaj mend. Më kujtohet turbull se si

kamzhiku godiste trupin e tij. Pasi mbaroi e gjithë kjo mesele, sehirxhinjtë u lejuan të

largoheshin. Unë nuk luajta vendit. Rrija si i magjepsur prej asaj çka kishte përjetuar ky burrë

dhe doja me çdo mënyrë që të merrja vesh se çfarë ndiente dhe çfarë mendonte ai. Iu afrova duke

e kundruar në heshtje. Mund të shikoja vijat e përgjakura që kishte lënë kamzhiku në shpinën e

tij. Ai rrinte i kërrusur duke thithur një cigare, krejt i heshtur. Si mund të pinte cigare, mendoja

me vete, por nuk guxoja ta pyesja. Nuk mbaj mend se si mbaroi kjo punë. Në fund edhe unë

duhet të jem larguar, por këtë moment e konsideroj si krejt të rëndësishëm në jetën time, në të

cilën nxitja për të njohur e dëshmuar përjetimet e njerëzve që kanë pësuar dhembje ka qenë

shumë e dukshme tek unë. Ndofta ka njëfarë lidhjeje me zgjedhjen përfundimtare të profesionit

tim si psikiatër dhe psikanalist si dhe me projektin e dëshmisë që zbatoj në jetën time

profesionale. Në të vërtetë ishte hera e parë që ndieja një detyrim të brendshëm për të ditur, duke

qenë i gatshëm edhe për të përfytyruar, se çfarë ndodhte në mendjen e një njeriu tjetër. Kam një

siguri të brendshme se duhet të kem parë edhe gjëra të tjera, skena të tjera shumë më të

dhunshme se ajo. Ndonëse nuk përftoj dot kujtime të qarta për to, në njëfarë mënyre jam i sigurt

se kam parë edhe një varje publike dhe në ëndrra kjo më ndodh nganjëherë. Megjithatë, me

gjithë përpjekjet e mia, nuk jam në gjendje të ftilloj ndonjë kujtim të vetëdijshëm për ngjarje të

tilla. Vetëm pas vdekjes së nënës më ra ndërmend se duhej ta kisha pyetur atë nëse vërtet kishin

ndodhur ekzekutime të tilla publike. Kurrë nuk ia bëra këtë pyetje, ndonëse gjithnjë kisha dashur

ta dija qysh kur ajo ishte gjallë.

Kam edhe një kujtim tjetër të dallueshëm që lidhet me këtë kohë. U përhapën thashetheme se

kampi do të likuidohej, kështu që u organizua një fushatë për mbledhje të hollash nga një grup i

veçantë që do të evakuohej përpara se të ndodhte kjo. Prindërit e mi bënë si bënë dhe arritën ta

siguronin shumën e duhur dhe vërtet, një ditë me diell të asaj vere, ne u bëmë pjesë e një vargani

karrocash që do të shkonte në një qytet të afërm, Ladizin. E vetmja gjë që mbaj mend është se

ecja prapa një karroce në të cilën plaçkat tona shoqëroheshin nga roje rumune. Mirëpo papritur

oficeri që ishte në krye ndërroi mendje dhe filloi të jepte urdhra që të ktheheshim pas. Nisi një

zallamahi dhe njerëzit përpiqeshin të merrnin plaçkat e veta nga karroca. Oficeri rumun qiti

pistoletën dhe filloi të shtinte. Me sa dukej, kishte vënë në shënjestër tim atë dhe pashë se si nëna

hovi përpara për ta ruajtur babanë nga plumbat. Ndërkohë, një ushtar filloi ta godiste mamanë në

kokë me qytën e pushkës. Në imazhin e atij çasti më bëhet se e shikoj nënën prapa karrocës dhe

qytën e pushkës së ushtarit që lëshohej mbi kokën dhe supet e saj. E përfytyroj nënën të mbuluar

nga gjaku, por nuk kam ndonjë kujtim të qartë lidhur me këtë, as me udhëtimin tonë mbrapsht

për në kamp. Megjithatë, unë ruaj kujtimin e një ndjenje ankthi se ne kishim provuar të bënim

diçka, por kishim dështuar dhe se rreziku nga i cili donim të shpëtonim na rrinte prapë mbi kokë.

Kujtimi më i spikatur nga koha që kaluam në kampin e gurores ka të bëjë me ditën e likuidimit të

tij përfundimtar. Mbaj mend se ato ngjarje i kam kuptuar e përjetuar me një qartësi që e kalon

idenë që kemi ne për mendjen e një fëmije pesëvjeçar. Këto ngjarje nuk i kam shpjeguar ose

interpretuar në mënyrë përfundimtare. Ka më fort të ngjarë që të më kishte zënë veshi bisedat e

të rriturve duke grumbulluar kështu informacione, por shumë kujtime kanë të bëjnë me momente

konkrete, në të cilat rridhte jeta ime, si dhe me përjetime pamore që i perceptoja vetë. Edhe sot e

kësaj dite këto kujtime jetojnë tek unë sikur t'i kem parë me sytë e mendjes.

Ishte përhapur një thashethemnajë se diçka përgatitej të ndodhte, diçka që lidhej me një likuidim

total. Ky evakuim përfshinte në vetvete diçka ogurzezë, ndaj njëri nga të burgosurit, një avokat

me emrin Shtoller, po bënte një listë me emrat e njerëzve që ishin në gjendje të paguanin një

shumë të caktuar për t'u konsideruar "ekspertë" ose specialistë që komandanti i kampit duhej t'i

mbante për të qenë në gjendje që ta përballonte likuidimin. Sigurisht, paratë e mbledhura do të

ishin një ryshfet që do t'i jepej atij për ta bërë këtë gjë. Në këtë pikë, prindërit e mi nuk e kishin

shumën e mjaftueshme që të futeshin në atë listë të veçantë. Një natë përpara se të ndodhte kjo,

të gjithë dukeshin shumë të shqetësuar. Thuajse askush nuk vuri gjumë në sy. Më kujtohet mirë

se të gjithë të burgosurit, me mijëra vetë, u mblodhën herët në mëngjes në vendin e "apelit", në

sheshin e madh që rrethohej nga barakat. Grumbullimi duhet të jetë bërë në agim. Ushtarë të

panumërt silleshin vërdallë, shumica rumunë, po kishte edhe gjermanë. Kudo vihej re njëfarë

rrëmuje. Të burgosurit qëndronin në grupe prej tridhjetë vetësh, në krye të të cilit ishte një i parë

që i mbante nën kontroll. Im atë ishte në një rol të tillë në njërin nga grupet.

Avokati Shtoller, hartuesi i listës, ishte në grupin që ndodhej pranë nesh. Mbaj mend shumë qartë

se krejt papritur Shtolleri dhe familja e tij, duke mbajtur plaçkat e veta, filluan të dilnin nga

grupi. Mamaja ime u kthye nga ai dhe e pyeti me zë të lartë se ku po shkonte. Përgjigjja e tij qe:

"Atje ku po shkoj unë, nuk ka vend për ju, nuk është për ju." Mamaja rrëmbeu menjëherë plaçkat

tona, më mori mua nga dora dhe thirri babanë që të vinte me ne. Ai ngurronte, thoshte se kishte

përgjegjësi për grupin që kishte në ngarkim. Përgjigjja që i dha mamaja ishte: "Në qoftë se nuk

vjen, unë dhe djali do të ikim vetëm." Babai na ndoqi disi pa qejf, duke ecur në njëfarë largësie

pas nesh. Çamë rrugën përmes të burgosurve dhe ushtarëve që rrethonin njerëzit, që edhe ata

dukeshin disi të çorganizuar. Ecnim pas Shtollerit dhe familjes së tij në një largësi prej disa

qindra metrash. Pasi bëmë edhe gjashtë apo shtatëqind metra, arritëm në një shtëpi që qëndronte

disi mënjanë nga kompleksi i barakave. Të gjitha dyert qenë të mbyllura dhe dritaret të zëna me

dërrasa. Mamaja trokiti, po askush nuk e hapi derën. Ajo filloi ta godiste më me forcë duke

bërtitur: "Në qoftë se nuk e hapni, do vete t'ju kallëzoj te gjermanët."

Më në fund, na lejuan të hynim. Brenda ndodheshin dyqind a treqind vetë, të gjithë në këmbë, të

ngjeshur pas njëri-tjetrit, aq sa s'kishe ku të hidhje kokrrën e mollës. U ngjeshëm edhe ne duke

qëndruar krejt në heshtje. Ndërsa orët kalonin, dëgjonim zhurmën e kamionëve që vinin. Të

burgosurit i hipnin në ta për t'i kaluar në anën tjetër të lumit Bag, në anën gjermane të territoreve

ukrainase të pushtuara. Dëgjonim britma dhe të qara. Më duket se dëgjuam dhe të shtëna.

Gjithnjë kam përfytyruar se disa nga njerëzit më të moshuar e të dobët, mbase edhe fëmijë, i

kanë pushkatuar në vend. Mbretëronte një atmosferë tmerri dhe pritjeje. Të gjithë e dinim se

çfarë po ndodhte dhe përpiqeshim të qëndronim në heshtje të plotë. Unë isha me kollë të mirë,

por e mbaja dhe nuk kollitesha. Dikur, aty nga fillimi i pasdites, krejt papritur dëgjuam hapa

jashtë shtëpisë. Një patrullë gjermane na kishte diktuar dhe bërtiste në gjermanisht: "Juden

heraus!" ("Çifutët jashtë!"). Prisnim të ndodhte më e keqja. Mbaj mend se im atë iu drejtua

mamasë duke i thënë lamtumirë, pasi e dinte se një nga gjërat e para që do të ndodhnin ishte se

burrat do t'i ndanin veç nga gratë. I dha mamasë orën e dorës mbase për ta shitur, po edhe të

fitonte pak kohë me këtë veprim. Në rrëmujë e sipër, dikujt i shkrepi në mend që të thirrej

komandanti rumun dhe një korrier u lejua të dilte. Për fat të mirë, oficeri rumun erdhi dhe filloi të

thoshte se grupi i çifutëve që ndodheshin në atë shtëpi përbëhej vërtet nga specialistët që i

nevojiteshin atij për të vazhduar drejtimin e kampit pas evakuimit total.

Pasi kaloi pasditja, gjërat filluan të qetësoheshin. Mbaj mend kthimin tonë në barakat e

boshatisura. Teksa kalonim përgjatë hajateve, dëgjonim kumbimin e hapave tona. Me sa më

kujtohet, ishte fillim tetori, me një natë të kthjellët me yje. Shikoja në pafundësi dhe e pyeta

babanë se sa i thellë ishte qielli. Më duket se e pyeta edhe nëse vetë Zoti i urdhëronte gjërat.

Babai e kuptoi thelbin e pyetjes sime dhe m'u përgjigj: "Çurçilli dhe Ruzvelti nuk do të lejojnë që

kjo të ndodhë." Ky është kujtimi i fundit nga kampi i gurores. E dija se nuk duhej të dukeshim

nga ana tjetër e lumit Bag, sepse gjermanët mund të vinin të na merrnin. Pas njëfarë kohe na

thanë se këtej e tutje ne nuk ekzistonim në asnjë defter. Popullsia e kampit nuk ekzistonte më.

Ishte një ditë e ftohtë nëntori kur u larguam nga kampi me një vargan të vogël karrosh të ruajtura

nga ushtarë rumunë. Ajo çka mbaj mend është se bisedonim në errësirë teksa qëndronim në një

pijetore për të fjetur. Nëna përpiqej të bindte një nga ushtarët që të blente ca qumësht për mua në

fshat dhe ia doli. Më kujtohet ajo qoshe e ndriçuar, që në të vërtetë ishte një haur lopësh, ku

kaluam natën. Të nesërmen në mëngjes vazhduam udhëtimin. Kujtimi tjetër lidhet me sëmundjen

time; e mbaj mend veten të mbëshjellë me shumë batanije, ndërsa toka përreth ishte e mbuluar

nga bora që arrinte gati deri në gju. Im atë më mbante në qafë, kurse mamaja mbante plaçkat që

na kishin mbetur. E shikoja babanë duke hedhur hapat thellë në dëborë, aq sa këmbët i zhyteshin

deri në gju. Mendoja se çfarë barre duhej të isha unë për të, kurse ai mbase donte të shpëtonte

nga ngarkesa duke më lëshuar mua diku në dëborë. E quaja kaq të natyrshme këtë dëshirë të tij,

saqë e përfytyroja fare mirë se si ai mund të më lëshonte mbi dëborë që të kishte mundësi të ecte

më lehtë.

Gjëja tjetër që mbaj mend qe mbërritja jonë në një qytet. Më vonë mora vesh se quhej

Obodovka. Tani kishim një karrocë me kalë, ku kishim vënë plaçkat, përfshirë edhe veten time,

një fëmijë i kaplluar nga ethet dhe i mbështjellë si pjesë e bagazhit. Çifutët e qytetit filluan të

shkarkonin plaçkat tona dhe njëri më mori mua. Gjëja tjetër që mbaj mend është se gjendesha në

një dhomë teksa njerëzit hapnin dëngjet duke u habitur që në njërin prej tyre ishte një djalë i

vogël. Mbase dhe nuk u habitën, po ashtu më thoshte mendja. Nuk di se si, por gjetëm një

kushërirë të largët të babait në qytet, e cila më mori në shtëpi ditët e para. Më vonë, duke qenë të

gjithë të paligjshëm, gjetëm vend në një familje fshatare në mes të pyjeve. Atje zhvilloheshin

shumë lloj aktivitetesh, pasi ajo shtëpi ishte bazë e partizanëve, të cilët, me sa mbaj mend, u

përpoqën të bindnin babanë që të bashkohej me ta. Ai nuk pranoi, pasi mendonte se në qoftë se

do të kapej, duke qenë edhe partizan, edhe çifut, fati i tij do të vulosej menjëherë. Pas ca kohe u

lidhëm më fort me geton e qytetit dhe komunitetin çifut të atjeshëm, veçanërisht me një burrë me

emrin Janko Vindish, i cili më vonë do të bëhej protektori ynë.

Më kujtohet se një natë morën babanë dhe e futën në një lloj automjeti. Aty jetonte edhe një çift

tjetër, burrin e të cilit po ashtu e morën. Gratë e kaluan gjithë natën pa vënë gjumë në sy duke

pritur e shpresuar. Më duket se mamaja shkoi në qendrën e komunitetit, ndërsa babai ende

mbahej nga ata që e kishin marrë. Më në fund babai u kthye. Nga ajo kohë mbaj mend se

prindërit ziheshin me njëri-tjetrin; mamaja e nxiste babanë të fshihej që mos e kapnin. Por ai

kishte frikë se po të kapej, do ta ekzekutonin në vend, kështu që parapëlqente të paraqitej sa herë

që e kërkonin. Mbaj mend se në një nga shpërthimet e saj, ajo i hodhi një çizme.

Edhe dy incidente të tjera më janë fiksuar në mendje nga koha që kaluam në Obodovka. Duhet të

ketë qenë dimri i vitit 1943 kur filloi një fushatë për t'i çuar fëmijët më duket në Zvicër. Arrita t'i

bind prindërit që të më linin të shkoja edhe unë. Një ditë të ftohtë babai më çoi te një varg slitash

të tërhequra nga kuajt. Më shoqëroi, sepse donte të sigurohej që kjo gjë do të bëhej vërtet.

Filluam udhëtimin me slitat që shkisnin njëra pas tjetrës. Dikur, aty nga pasditja, ndodhi një

aksident. Dy slita u përplasën bashkë dhe fëmijët u plagosën. Im atë gjykoi në çast se kjo punë

nuk do të ecte si duhet, kështu që ne u larguam nga vargani i slitave dhe e kaluam natën në një

fshat të vogël, ndofta nja dhjetë kilometra nga qyteti. Mbaj mend se fjeta në një krevat me të, i

mërzitur e i gëzuar njëherësh. Nga njëra anë, shpresa ime për të shpëtuar kishte marrë fund. Nga

ana tjetër, isha i gëzuar për praninë e tij dhe për gjykimin e tij mbrojtës. E tregoi veten më së

fundi, e pa realitetin në sy dhe veproi me vendosmëri në një moment të vështirë.

Aty nga fundi i qëndrimit tonë në Obodovka jetonim në një dhomë me dritaren që binte nga

rruga kryesore. Unë kaloja orë të tëra duke vështruar. Ishte rruga ku kalonin trupat rumune dhe

gjermane për të shkuar në vijën e frontit. Tanke të këmbësorisë, topa, autoblinda, motoçikleta

dhe ambulanca vazhdonin të lëviznin pa pushim ditë e natë. Në një prej atyre ditëve, dy ushtarë

gjermanë me uniforma të hirta në të kaltër hynë në shtëpinë tonë. Ngriva nga frika, por kishin

ardhur për të kërkuar një copë litar. Më kujtohet se rrija me sytë të ngulur tek ata dy burra fare të

rinj, hollë-hollë dy çuna, që u hutuan nga përgjigjet tona. Thanë se nuk kishin aspak ndërmend të

na bënin keq.

Një ditë tjetër vura re diçka shumë të çuditshme. Lëvizja në rrugë tani bëhej në kahun e kundërt -

- këmbësoria, topat e artilerisë, automjetet e blinduara, motoçikletat e gjithçka tjetër formonin një

lumë të pafund që s'pushonte ditë e natë. Nuk e kuptoja dot këtë ndryshim të kahjes. Kjo lëvizje

zgjati për rreth shtatë ditë, apo pak më shumë, derisa nuk dukeshin më trupa duke marshuar.

Rruga ishte e qetë për orë të tëra. Në largësi dëgjonim gjëmimet buçitëse të artilerisë. Pastaj,

krejt papritur, u shfaq një grup motoçikletash. Ushtarët mbanin veshur uniforma të tjera. Diçka

kishte ndryshuar kryekëput. Këta ishin ushtarët e pararojës sovjetike që hynë në qytetin tonë dhe

tani ne ishim të çliruar. U bashkuam me trupat sovjetike dhe nisëm rrugën për t'u kthyer në

shtëpi. Udhëtimin e bëmë copa-copa, me kamionë, autobusë, trena. Çifutët filluan të dilnin nga të

gjitha vendet ku ndodheshin të fshehur -- geto, skuta, pyje. Askush nuk dinte se kush rronte e

kush jo. Nëna ime dhe unë takuam rastësisht motrat e babait dhe pesë fëmijët e tyre në një karro

të vogël të tërhequr me gomar. Në atë takim, të dyja gratë mësuan se burrat e tyre nuk jetonin

më. Mbaj mend se rrija ulur në karro mbi plaçkat tona të pakta duke hyrë në rrugën ku jetonin

gjyshi dhe gjyshja. Që larg pashë gjyshen duke kapërcyer rrugën. Nëna vrapoi për ta përqafuar,

po në fillim gjyshja nuk e njohu. Gjyshi dhe gjyshja kishin pandehur se ne kishim vdekur që afro

dy vjet përpara.

Gjëja e parë që bëra me të hyrë në shtëpinë ku qeshë lindur ishte se vrapova drejt bufesë sime

lodër. E hapa gjithë emocione e shpresë. Por pashë se bufeja ndodhej në gjendje të mjeruar. Në

pjesën më të madhe ishte bosh dhe në njërin nga raftet kishin mbetur disa lodra të thyera. Dyzet

vjet më vonë, kur nëna dha një dëshmi në Fortunoff Video Archive, përshkroi me krenari se si

unë kisha vrapuar për te bufeja lodër dhe e kisha gjetur krejt në rregull e plot me lodra, bash siç e

kisha lënë. Meqë ndodhesha krah saj në atë çast, m'u desh ta korrigjoja. Sepse unë mbaja mend

diçka tjetër. Mamasë i ra vrulli dhe tha se ndofta kisha të drejtë. Ajo kishte dashur me shpirt që të

më kthente në shtëpi sa më parë në mënyrë që fëminia ime e ndërprerë të mund të rifillonte. Me

ç'dukej, ajo mbante mend atë që kishte dëshiruar të gjente dhe jo atë me çka qe përballur pas

kthimit në shtëpi.

Unë s'kisha më fëmini për të rifilluar, nuk kisha as babanë, të cilit mund t'i bëja pyetje. Krijova

botën time të fantazisë dhe gjeta fëmijë të tjerë të moshës sime me të cilët ndërtoja skena të saj.

Ne do të ndërtonim një ushtri kolosale dhe do të shpiknim armë të reja me të cilat do ta

dërrmonim Hitlerin. Përfytyroja se do të shpikja "perpetum mobile", një motor të ndërtuar me

katër ingranazhe të bashkuara me njëri-tjetrin në formë rrethi. Njëri ingranazh rrotullonte tjetrin,

ai tjetrin dhe kështu lëvizja nuk do të ndalej kurrë. Si ishte e mundur që askush përpara meje nuk

e kishte shpikur një mekanizëm të tillë të thjeshtë pa pasur nevojë për energji?

Vetëm tani e kuptoj se kurrë nuk rifillova as fëmininë dhe as një jetë normale pas kthimit nga

kampi. Ndofta ç'më kishte mbetur nga fëminia, madje nga jeta, vihej në lëvizje nga nevoja për t'u

marrë me gjithçka që kisha përjetuar në ato vite të hershme. Kur rishikoj faqet që sapo kam

shkruar, ajo që shkëlqen përpara syve të mi përbëhet nga ato që nuk i kam shkruar, nga

pasqyrimet që më vijnë bashkë me këto kujtime që nuk i kam përfshirë. Kur përmenda së fundi

grindjet midis prindërve të mi, ajo çka më bën përshtypje tani që mendoj për to është se ato qenë

shumë më të thella dhe, në njëfarë mënyre, kanë vazhduar gjatë gjithë jetës sime. Nëna ime

kishte mprehtësinë e syve të shqiponjës për të pikasur rrezikun dhe për të gjetur zgjidhjet e çastit.

Ajo kishte një aftësi thuajse të mbinatyrshme për t'u kthjelluar plotësisht dhe për t'u orientuar

saktë në situatat e rrezikshme. Ajo ndihej e alarmuar dhe krejt e kërcënuar kur kuptonte se qe e

vetmja që i nuhaste faktet që kishin të bënin me rrezikun.

Im atë mbante një qëndrim krejt tjetër. Ai nuk intonohej as me ndjenjën e rrezikut që kishte

mamaja dhe as me urgjencën dhe vendosmërinë e saj, të cilat ajo i kuptonte si të nevojshme për

të zbatuar vendimet e saj. Babai ka të ngjarë të ishte shumë i trembur për të kuptuar se çfarë po

ndodhte, gjë që dukej kur pohonte se më mirë të merrej me transportimin, sesa të vinte veten në

rrezik duke u fshehur, zbuluar dhe ekzekutuar në vend. Mënyra se si vepronte ai në situata të

caktuara ishte se ai nuk i njihte, ose të paktën nuk i pranonte, afatet me të cilat qe e mbushur jeta

jonë. Kjo gjë përbënte një konflikt që, në një mënyrë apo tjetrën, karakterizonte çdo çifut, që nga

partizanët që bënin qëndresë të armatosur, te pjesëtarët e Kaposit që e shpëtonin lëkurën përmes

veprimit kolaboracionist, deri te masat që besonin vërtet se "puna sjell lirinë".

Ky është një konflikt që vazhdon edhe tek unë, ka vazhduar gjithë jetën. Nga njëra anë, unë e

kap menjëherë se ku qëndron rreziku dhe marr vendimet e duhura, nganjëherë jokonvencionale.

Nga ana tjetër, u hyj rreziqeve të panevojshme, sikur të jetoja minutat e fundit të jetës, për të

arritur në kohën e caktuar në një vend të caktuar duke e vënë kështu veten në situata që priren të

më dëmtojnë. Nuk bëj aq sa duhet për të shmangur rreziqet, duke jetuar kështu përherë në hijen e

tyre. Ajo që më rrezikon më shumë është situata në të cilën vetëm unë e njoh rrezikun, të cilit

askush nuk i kushton vëmendje me gjithë paralajmërimet e mia. Më lënduese dhe më kërcënuese

nga të gjitha është situata në të cilën unë e ndiej veten të vetmuar dhe të braktisur kur përpiqem

të organizoj forcat e mia për të përballuar rrezikun. Pak më ngushëllon fakti që herë pas here,

gjithsesi i gjej zgjidhjet për situatat tejet të vështira në të cilat e kam futur veten. Një mësim i

hidhur për mua është se askush tjetër nuk ka nxjerrë mësim prej kësaj dhe se unë duhet ta

përgatis veten për një situatë tjetër që më duhet ta zgjidh i vetëm dhe me forcat e mia. Nga ana

tjetër, më kap alarmi dhe dëshpërimi që askush nuk duket se ka nxjerrë ndonjë mësim, ose të

paktën t'i ketë kushtuar vëmendje asaj që ka ndodhur. Nga ana tjetër, pas një momenti pauze dhe

refleksioni, vras mendjen të kuptoj se çfarë mësimesh mund të nxirren nga kjo situatë, nëse

mund të nxirret ndonjë. A nuk e kam lënë vetë situatën të bëhej e rrezikshme duke qëndruar pasiv

për një kohë të gjatë? Dhe, a nuk përbën ky fakt mësimin e vetëm më të rëndësishëm që mund të

mësohet?

Një përvojë tjetër kapërthyese, që nuk e kisha përfshirë në atë çka kam shkruar më parë, ka qenë

një ndjenjë thuajse e përhershme llahtarie. Të gjitha ditët të mia në kamp kanë qenë një kohë

tmerri të mirëfilltë. Unë e dija me saktësi se çfarë po ndodhte. Tek unë, e ashtuquajtura

gjakftohtësi ka qenë njëherazi e vërtetë, e shkëputur dhe fasadë -- një vello e hollë e jashtme,

brenda së cilës unë ndieja të më pllakoste një frikë e patregueshme. Tmerri ishte i pranishëm

gjatë gjithë kohës. Kishte çaste kur e shihja fare qartë se diçka na vërtitej mbi kokë, se diçka e re

do të ndodhte. Isha në gjendje të përfytyroja ushtarët me uniforma bojëhiri dhe me helmeta duke

hyrë me hapa të rëndë. Vështrimi im ndalej sidomos tek këmbët e tyre që ecnin rëndë, që

marshonin përpara me gjunjë të papërthyer. Këto skena me siguri i kam parë që fëmijë, kur rrija

me vështrimin të ngulur te çizmet e tyre gjithë shkëlqim. Kur ngrija kokën lart, shihja fytyra

fëmijësh të rrethuara nga breroret e helmetave të çelikta. I mbaj mend fare mirë rripat e tyre të

trashë, helmetat e ndritshme të ngjeshura fort në kokat e tyre, pushkët që u vareshin lirshëm në

supe. Këta ushtarë do të vinin për të na bërë diçka me bajonetat e drejtuara në tytat e pushkëve.

Nuk i lejoja vetes të ndieja më tepër. Sepse pushtohesha nga një ndjenjë e fuqishme tmerri që ma

përshkonte të gjithë trupin, thuajse më paralizonte. Që mund ta ndiej edhe tani, thjesht duke

menduar për të. Ajo më bridhe deri te majat e gishtave, e shoqëruar nga një ndjesi e mistershme

mpirjeje. Me zor mund të lëvizja. Disa tinguj më gumëzhinin në veshë. Thuajse nuk isha në vete.

Më vinte të përzier dhe filloja të villja. Duke lëshuar britma. Tmerrohesha kur mendoja se ata do

të vinin. Mamaja më jepte një çok në kurriz. Kur ndieja dhimbjen e goditjes, filloja të qaja,

pushoja së vjelluri dhe tmerri brenda meje fillonte të binte. Nuk i mbaj mend mirë përjetimet e

atyre goditjeve. Përhapja e ndjesive paralizuese të tmerrit dhe pakësimi i tyre në të gjithë trupin

është një përvojë mjaft e njohur për mua, madje e përjetoj edhe sot e kësaj dite. Nganjëherë më

ndodh fare pa shkak dhe e gjej veten të kaplluar prej saj. Është një ndodhi thuajse e rregullt gjatë

natës, kur fle, që shoqëron çdo ëndërr, çdo makth. Në ato çaste nuk përjetoj asnjë përshtypje

tjetër, asnjë ndjesi tjetër, as mund të dal prej kësaj gjendjeje. As duke kujtuar origjinën dhe

fillimet e këtij tmerri nuk më ndihmon që ta pakësoj sadopak. Kur përjetoj këtë ndjenjë, ose kur

ndodhem në kulmin e një gjendjeje të tillë, çdo gjë rreth meje dhe brenda meje ka një ekzistencë

tjetër. Kjo gjendje nuk përmban asnjë strukturë, asnjë ngjyrë, asnjë tingull, asnjë kënaqësi apo

forcë. Në thelb, nuk ekziston asnjë e ardhme për ta përjetuar apo pritur me kënaqësi. Është diçka

shumë, shumë e ngrirë dhe e shkretë që nuk lejon ekzistencën e asnjë ndjenje tjetër. Ajo është

edhe e varfëruar, edhe e mbyllur dhe fantazia nuk fluturon dot e lirë. Kujtesa është e kufizuar. Në

ato çaste nuk ka vend për zgjidhje krijuese.

E kam të qartë se mospërfshirja e vëzhgimeve të tilla është një përpjekje për t'i mbajtur kujtimet

e fëminisë të veçuara nga jeta e prindërve të mi, si t'i përkisnin një bote të vetën, e cila ka

mbaruar dhe nuk është më imja. Është një version i kundërshtimit të babait tim për të ditur afatet

që mbushnin çdo cep të jetës sonë. Është e ngjashme me përpjekjen e tij për të besuar se duke

zbatuar urdhrat, ai bënte atë që duhej dhe kështu u qëndronte larg fatkeqësive. Kjo mangësi

mospërfshirjeje e prish dëshminë time, dëshminë autentike dhe pasqyrimin e mirëfilltë që

përfshihet në secilin prej kujtimeve të mia në veçanti. Si çdo i mbijetuar tjetër, edhe unë mishëroj

konfliktin që përmenda më parë, i cili shpërfaqej qartazi midis mohimit që bënte babai dhe

perceptimit të saktë të nënës, aftësisë së saj për t'u përgjigjur e reaguar në përputhje me atë çka

perceptonte ajo.

Pas kësaj përvoje me tmerrin dhe përpara kthimit te kujtimet, më duhet të pyes veten se si është e

mundur që dëshmia të qëndrojë kur mbretëria e tmerrit është e plotë, kur sundimi i jetës nga

tmerri është tërësor e gjithpërfshirës. Përgjigjja ndaj kësaj pyetjeje është e papëlqyeshme.

Dëshmia zhduket, nuk qëndron. Kur mbizotëron tmerri, ai eklipson çdo gjë tjetër. Ai është si një

uragan që lë pas vetëm shkatërrim. Por, si çdo uragan, edhe ai kalon, qielli hapet dhe sërish

kthehet një pamje e kthjellët. Çdo uragan që sapo ka kaluar duket krejt i pavërtetë, i

pakuptueshëm. Të mos ishte shkatërrimi që ka lënë pas, mund dhe ta mohosh që ka ndodhur.

Ka edhe një anë tjetër në kujtimet e mia, për të cilën do të doja të përdorja termin "shtresim". Do

ta filloj me një komunikim vetjak që kam pasur me psikanalisten Marionë Priçërd nga Vermonti.

Pikërisht në fillim të viteve nëntëdhjetë, në takimin "Fëmijët dhe Lufta" në Boston, Masaçusets,

në të cilën merrnim pjesë të dy. Gjatë pushimit të drekës e pyeta Marionën se ç'mund të kuptojnë

fëmijët nga situatat që përmbajnë rrezik të vërtetë. Për nga historia vetjake, edhe Mariona ka

fillesa të tilla dhe ka marrë pjesë në rezistencë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ka ndihmuar në

fshehjen dhe në mbrojtjen e një familjeje çifute nga deportimi. Një ditë, mbase për shkak të

ndonjë spiunimi, Gestapoja dhe policia holandeze mësyjnë apartamentin. Familja çifute arriti të

fshihej në kohë dhe nuk u zbulua. Kontrolluesit u larguan. Të gjithë dolën nga vendi i fshehjes

duke menduar se rreziku kishte kaluar. Një polic holandez që bënte pjesë në skuadrën e kontrollit

dhe që e dinte mirë si ishin punët në raste të tilla, u kthye dhe i zbuloi ata që ishin fshehur.

Marionë Priçërd nuk e pati të lehtë të gjente zgjidhjen e duhur të momentit. Kishte me vete një

revolver, e vrau policin holandez dhe arriti t'ia fshihte trupin.

Kur i shtrova pyetjen time, u përgjigj duke më treguar një ngjarje. Kur një familje ndodhej e

fshehur, një nga fëmijët luante përjashta. Një njeri me uniformë gjermane iu afrua fëmijës dhe

filloi ta pyeste. Mariona kishte arritur ta dëgjonte bisedën. "Ke e ke babin?" e pyeti gjermani.

Fëmija la lojën, e shikoi me indinjatë dhe iu përgjigj: "Si guxoni të më bëni një pyetje të tillë?

Një muaj më parë erdhën në shtëpi njerëz me uniforma si ju dhe e morën. Që atëherë s'dimë

asgjë për të." Pas kësaj përgjigjeje, fëmija, rreth katër vjeç, filloi të luante prapë. Gjermani u

largua. Askush nuk i shpjegoi fëmijës se në ç'situatë ndodhej ose ta kishte përgatitur për një

mundësi të tillë. Në njëfarë mënyre, me një nuhatje të parakohshme për moshën, fëmija e kuptoi

vetë dhe pati aftësinë të manovronte duke e gabuar gjermanin dhe duke e nisur në gjurmë të

rreme. Shpiku një histori për një babi që e kishte marrë Gestapoja në mënyrë që ta parandalonte

gjermanin nga vazhdimi i pyetjeve, madje edhe nga kontrolli në shtëpi. Përpara kësaj bisede ai

luante dhe pas saj prapë vazhdoi të luante. U kthye prapë në fëmijë, pasi qe përgjigjur në

mënyrën më të mundshme prej të rrituri në një situatë të skajshme rreziku.

Ç'kapërcime përjeton ky fëmijë katërvjeçar kur kalon në kuptimin e parakohshëm të një realiteti

që është jashtë realitetit të tij të mbushur me stërhollime loje dhe me fantazi të moshës? A arrin

kjo skicë e shkurtër të mbështetë teorizimet tona për kujtimet shumështresore? Kujtimet e mia

vetjake më të gjalla lidhen me moshën pesë dhe shtatëvjeçare. Me periudhën e kaluar në

deportim në Transnistër. Nga ana zhvillimore, kjo është faza e Edipit, djepi dhe paradigma e të

gjitha aventurave të ardhme të jetës. Dua të theksoj se nga njëra anë, ato zotërojnë të gjithë

qartësinë -- kuptimin, thellësinë dhe përvojën e të rriturit -- në një mënyrë të parakohshme nga

ajo çka pritet për aftësinë e asaj moshe për të kuptuar dhe, nga ana tjetër, përmbajnë ngazëllimin

dhe lojcakërinë që mbushin përvojën e një fëmije të asaj moshe.

Më lejo të përsëris se faza e Edipit është një paradigmë aventurash për gjithë jetën. Ngjarjet e

jetës të natyrës së mizorive, që ndodhin në fazën edipiane të zhvillimit, fitojnë një "stil përvoje"

dhe një "kujtesë" specifike dhe i japin aventurizmit një vlerë dhe karakter në veçantë.

Aventurizmi karakterizohet për gjithë jetën nga ndodhia e mizorisë, e cila, kur përjetohet në

fazën edipiane, mund të fitojë vetitë e aventurës. Së pari, do të them pak fjalë për kuptimin e

aventurës, e cila përshkon fazën edipiane. Mbinjeriu, lundërtarët e hapësirës, kreshnikët dhe

kuçedrat zënë mjaft vend në tregimet që fëmijët lexojnë, tregojnë apo fantazojnë gjatë kësaj faze.

Kureshtja për të fshehtat e gjithësisë dhe për seksin zë gjithashtu shumë vend, siç zënë edhe

veprimtaritë eksploruese me një ndjenjë të theksuar dramatizmi. Në këtë fazë, ëndrrat e jetës

shpesh shkaktojnë shakullima përjetimesh dhe, më gjerë, prej tyre burojnë mitologjitë e

ndryshme kulturore që i pasqyrojnë apo i përjetësojnë ato. Këtu e kanë burimin ndjenjat e

aventurizmit, të karakterizuara nga një shpërfillje e ndërgjegjshme për zymtësinë, privacionin

dhe tmerrin kur një përvojë e tillë ndodh në një kamp përqendrimi. Është gjithashtu e mundur që,

kur fëmija i moshës edipiane përballet me jetën e kampit, të thotë me vete (prapë po flas në vetën

e tretë, megjithëse po flas për veten time): "Edhe kjo e tanishmja është një histori tjetër

aventurore, madje një përrallë, nga të cilat kam dëgjuar aq shumë dhe që kanë përherë një fund të

lumur, të paktën aq të lumtur, saqë mund të shkoj të fle i qetë dhe të ëndërroj për to." Në dobi të

kësaj teorie është ajo që Ericsson e quan "mungesë e ndjenjës së pakthyeshmërisë" që vjen me

vendosjen e parimit të realitetit në botën e brendshme përfaqësimore të njeriut në mbyllje

periudhës edipiane. Deri në atë pikë zhvillimi, të vdekurit ngrihen dhe jetojnë përsëri. Koha është

e kthyeshme, gjërat mund të zhbëhen, loja dominon mbi jetën dhe parimi i lojës, në të cilën

rreziqet nuk janë prej vërteti, është mbizotërues. Prandaj fëmija mund të përfytyrojë se mjafton

që të dëshirojë dhe arrin ta kthejë në të kundërt kahun e trenit që po e çon në kamp për ta kthyer

në shtëpi, ose prindërit e humbur me siguri do të kthehen sërish.

Kam biseduar me kolegen time, Dr. Auherhan, për tërmetin e San Fransiskos. Ajo kishte dy

fëmijë, një vajzë tre vjeçe dhe një djalë gjashtë vjeç. Vajza i tha: "Mami, më premto se sonte nuk

do të ndodhë më, të lutem." Djali gjashtëvjeçar, shumë i ftilluar dhe i ngazëllyer, fliste për

ngjarjet e tërmetit, për ç'kishte parë e përjetuar. Ishte në një periudhë tjetër zhvillimi.

Përballja e parakohshme, e paepshme, pa kompromis, me realitetin lakuriq ushtron një ndikim të

fortë mbi mënyrën se si evoluon dhe zgjidhet kjo fazë edipiane. Realiteti bruto i jep fëmijës një

kuptim të saktë, por shumë kuptim qëndron në xhepat e "një të kuptuari dhe vetëdijeje të

parakohshme." Momente të tilla të çmuara të të kuptuarit fillojnë të bëhen blloqe ndërtimi për

mbiunin, superegon. Një realitet i ashpër, i paepur, joreagues dhe i vrazhdë vjen e i zë vendin

realitetit që është mëkuar me dashurinë prindërore, në të cilin plotfuqishmëria e agresionit të

fëmijës dhe ndalimet kundër saj ruhen në mënyrën më të sigurt brenda domenit të mendimit dhe

fantazisë. Krimi, braktisja dhe tredhja ekzistojnë vetëm në fantazi. Fëmija e di fare mirë se ato

nuk ndodhin në jetën reale dhe kuçedrat e imagjinatës së tij mund të sikterisen vetëm nëpërmjet

një të menduari të vullnetshëm. Fantazia aventurore mund të zgjerohet pa kufi. Këtu fjala është

për kushte normale. Kur ndodh mizoria, kur jeta mbaron, kur shtëpia zhduket dhe parimi i

lartpërmendur i pakthyeshmërisë e çan rrugën e tij në mënyrë të parakohshme në perceptimin e

fëmijës -- ndodh një çarje midis përvojës dhe kujtimit aventuror, nga njëra anë, dhe kuptimit të

një realiteti të llahtarshëm që potencialisht është i kufizuar brenda atyre shtresave të kujtimeve të

hershme që përmenda më parë, nga ana tjetër. Dhe këto shtresa të kujtimeve të hershme në të

vërtetë përmbajnë elemente të pjekurisë njohëse dhe emotive që nuk janë karakteristike për

gjendjen mendore të asaj moshe të fëmijës. Nuk e kuptoj se si mund të kem menduar për këto

gjëra me kaq thellësi, po ja që kam menduar dhe këto nuk janë kujtime për të cilat më ka folur

dikush tjetër. Në të njëjtën kohë, kujtimet kanë njëfarë lodrimi në vetvete dhe fantazia vazhdon,

pavarësisht se sa i zymtë mund të jetë realiteti.

Edhe pak shembuj të tjerë. Udhëtimet me tren bëhen ekskursione në treva të mistershme.

Udhëtimet me barka, kapërcimi i lumenjve joshës e premtues dhe ledhet anëve trasesë

hekurudhore bëhen eksplorime territoresh të reja që nuk janë në hartë. Megjithëse kjo "mënyrë

aventure" dhe perceptimi të realitetit u shërben funksioneve mbrojtëse, ajo nuk mund të shihet si

e aktivizuar vetëm për qëllime mbrojtëse. Ajo është thjesht një fazë specifike, një mënyrë e

përshtatshme për të përjetuar e kësisoj për të kujtuar e njohur realitetin. Ajo nuk është vetëm

mohim.

Në fund të fundit, kufizimi i aventurës, i lojës dhe i fantazisë shoqëruese për shkak të cënimit të

tyre prej një realiteti të ashpër mund të krijojë një ndjenjë humbjeje dhe pikëllimi si dhe rendjen

e përjetshme në kërkim të një aventure që i lejohet të marrë rrjedhën e saj të natyrshme pa qenë e

kufizuar. Kështu, i mbijetuari brengoset si për humbjen e lojës së fëminisë së tij, edhe për

ngazëllimin edipian dhe mund të jepet pas kërkimit të pareshtur të një aventure dhe ngazëllimi të

tillë edipian në karrierën dhe dashurinë e tij gjatë jetës së mëvonshme. Arritjet momentale mund

të jenë rezultat i kërkimeve të tilla. Bëhen zbulime të reja, përjetime të reja; megjithatë, siç

ndodh rëndom me çdo nxitje të brendshme për përsëritje, në vetëdije bën krye një ndjenjë

pakënaqësie me ç'është arritur, pavarësisht nga arritje të tilla, kështu që ndjenja e dëshirimit dhe e

rendjes pas aventurës edipiane ngulmon papra, shpesh duke i braktisur objektet e dashurisë të

vlerësuara lart, në kërkim të të tjerave, të cilat, nga ana e tyre, bëhen objekt i një brengosjeje të

pareshtur.

Në pjesën e parë të kësaj eseje përshkrova fragmente nga kujtimet e fëminisë. Çdo fragment ishte

lajmëtar i zhvillimeve të jetës sime të mëvonshme. Çdo fragment kishte reperkusionet e tij në

jetën prej të rrituri. Qarja e atëhershme në tren për krevatin e vogël prej tunxhi lidhet me kërkesat

e mia gjatë gjithë jetës për sigurinë e brendshme dhe të jashtme që të mund të më zërë gjumi.

Lutja që duhej të thosha përpara moshës trevjeçare nuk funksionon më. Udhëtimi me tren drejt

kampit më është bërë kureshtje dhe magjepsje që më ka shoqëruar gjatë gjithë jetës, një udhëtim

që të dhuron kaq shumë detaje nga panoramat dhe jeta e njerëzve që vështron nga dritarja e

trenit. Pas një konference në Evropë në vitet 1980, i kushtova njëzet e katër orë një udhëtimi me

tren duke i rënë Zvicrës kryq e tërthor.

Udhëtimi me barkë në lumin Dniestër u bë dashuria ime e jetës për udhëtime me barka, kërkimi

im për skuta aventurash apo ishuj aventurash apo për banim në shtëpi në treva të huaja të

mistershme. Fushimi për një natë në argjinaturën e trasesë hekurudhore në pritje të deportimit të

mëtejshëm ka vazhduar në formën e dashurisë sime për kampingjet, për fjetjen në natyrë të hapur

në çadra. Pranë zjarreve të kampit më pushton një ndjenjë e përbërë nga dëshira për aventurë,

eksplorim dhe siguri -- siç është kampingu me familjen apo me miqtë e ngushtë në jetën prej të

rrituri. Soditja e bregut tjetër të lumit Bag, i ulur me vajzën e vogël pranë meje, më ngjall përvoja

të veçanta romantike – siç është qëndrimi pranë bregut të një lumi të ngjashëm apo shëtitja pranë

bregut të oqeanit me një të dashur. Mosdija se ku do të kalonim natën gjatë deportimit më çon në

aventurën dhe ngazëllimin në lidhje me mosdijen se ku do ta kaloj natën gjatë pushimeve ose

udhëtimeve. Unë shpesh qëllimisht nuk rezervoj vend për të fjetur dhe pastaj kërkoj dhe gjej atë

që dua, zakonisht pas kthesës tjetër të kthesës tjetër të rrugës. Një fragment kujtimi ka të bëjë me

atë burrin që e rrahën me kamzhik në publik. Ai tymos një cigare në heshtje, i kërrusur pas asaj

që kishte pësuar. Unë dua të di ndjenjat e tij, çfarë mendon; qysh prej asaj kohe kjo është dëshira

ime për të ditur se çfarë mendojnë dhe ndiejnë njerëzit, është roli i saj në zgjedhjen e profesionit

tim si psikiatër dhe në themelimin e Video Arkivit të Jeilit.

Për ta zhbiruar më tej këtë temë, ajo përfshin njeriun që dëgjon, merr pjesë në përvojë, depërton

në fund të së fshehtës, ngushëllon dhe rikthen. Është ndjesia e të folurit të një gjuhe në mendim,

ndjenjë dhe komunikim, që vetëm pak vetë e ndajnë me të tjerët, e cila krijon një shoqëri me një

intensitet të tillë, saqë nuk mund të vazhdojë gjatë. Paradoksi i djalit të vogël që e ndien veten

askund në shtëpinë e vet; i njohur, i pranuar dhe i sigurt, doemos me prindërit e vet dhe prapë, në

anën tjetër, e di se ata janë të dënuar me vdekje dhe kërkon të ikë prej tyre për të shpëtuar jetën

dhe shanset e veta për një të ardhme. Siç e kam thënë më lart, në kamp isha grindur shpesh me

prindërit e mi, "Më lini të iki, do të di si të shpëtoj, jam i vogël, mund të fshihem." Ata më

kundërshtonin. Kështu që skemat e një djali të vogël u kthyen në një jetë largimesh të përsëritura,

banimesh në shtete të ndryshme dhe ikjesh nga shtëpitë dhe këto aq të shpeshta, saqë largimi

bëhet një tipar i pashmangshëm, i shoqëruar nga një vetëdijë e padyshimtë dhe prapë e

pafrytshme përsa i përket dobisë së kërkimit.

Si përfundim, po i rikthehem premtimit të nënës sime -- për krevatin e vogël që do të blinte për

mua në kamp, për shtëpinë që do të më rikthente. Unë besoja si në plotfuqishmërinë e saj, edhe

në kufizimet e saj. Duke u përballur me realitete të zymta arrita të kuptoja se njerëzit nuk mund

t'i mbajnë premtimet që bëjnë. Megjithatë, është tmerrësisht e rëndësishme që të kesh një

premtim, edhe sikur në të njëjtën kohë të jesh i bindur se një premtim i tillë nuk do të përmbushet

kurrë. Dhe prapë e them, premtimi është e vetmja gjë pas së cilës duhet të mbahemi. Gjatë punës

me të mbijetuarit kam vënë re se ajo që ka vërtet më shumë rëndësi është premtimi njerëzor,

siguria e pranisë së dikujt.

Ishujt e ndritshëm të kujtimeve që përmenda në fillim të kësaj eseje do të mbeten përherë të tillë.

Janë ishuj të dallueshëm kujtimesh, të mbushur me thesare, brigjet e të cilëve nuk do t'i arrij dot

kurrë, pasi asnjë varkë aventurash nuk do të më çojë deri atje, por edhe unë nuk ndiej ndonjë

përgjërim për të zbarkuar në ato brigje. Në vitin 1978 vizitova Rumaninë dhe shkova në fshatin e

vogël në të cilin kalova vitet pas luftës. Vizitova shtëpinë ku kisha jetuar, shkollën fillore ku kisha

mësuar, sinagogën që nuk ekzistonte më, kopshtin ku kisha kaluar orë të pafundme duke u

përgatitur për ceremoninë e pjekurisë sime fetare (Bar Mitzvah) si dhe vende të tjera që i mbaja

mend turbull. Të gjitha më dukeshin aq ndrydhëse në shpirt, aq të largëta, si t'i përkisnin një jete

tjetër, një fëminie që nuk ishte imja. Lidhja e vetme e vërtetë që ndjeva qe familja e fshatarit, ku u

strehuam në ato kohë, dhe me anëtarët e së cilës u miqësuam shumë. Ky fshat ndodhej në kufirin

sovjetik, po nuk e kapërceva kufirin për të shkuar në qytetin tim amtar Çernoviç, qyteti ku isha

lindur. As tani, që udhëtimi është bërë shumë më i lehtë, nuk e kam më një dëshirë të tillë. Nuk

dua të vizitoj varrezat e padukshme, varrezat në lëndina, në brigjet e lumit Bug. E di se ajo çka

do të gjej është mungesa dhe nuk dua që kjo mungesë të errësojë rrezatimin e kujtimeve të mia që

i dua dhe i ruaj kaq shumë.

ENDJE KRAHËLEHTA

MIDIS SË SHKUARËS DHE SË TASHMES

Ende e mbaj mend atë shi vere dhe refugjatët që vraponin për t'u futur në autobusin e IOM-it.

Shumë pjesëtarë familjesh dhe grumbuj miqsh qëndronin në shi sikur asgjë nuk po ndodhte.

Kishin ardhur për t'u dhënë përshëndetjen e fundit refugjatëve që do të niseshin për në skajin

tjetër të botës, në Amerikë. Më kujtohen mirë lotët e prindërve të mi. Puthnin duart e fëmijëve të

mi dhe i vështronin me dhimbje teksa ata u tundnin duart nga autobusi. U nisëm nga Universalna

Sala në Shkup më 17 qershor 1999. Destinacioni tjetër yni ishte aeroporti i Shkupit.

Të gjithë refugjatët mbanin të njëjtat qese në duar. Thjesht për faktin se ne nuk na lejohej që t'i

hapnim ato qese, apo të preknim shkresat që kishin brenda, ato merrnin një rëndësi të

mistershme. Më më vonë morën vesh se brenda tyre ndodheshin radiografitë, kartelat tona

mjekësore dhe një kopje e çdo dokumenti me fotografitë e fytyrave tona të frikësuara si dhe të

gjithë emrat e personave për t'u kontaktuar.

Nuk di nëse e kisha me vete edhe shpirtin teksa ndodhesha në avion më 17 qershor 1999. Vallë a

ka pasaportë edhe për shpirtrat që janë të lidhur me shtëpitë e tyre? Vrisja mendjen të dija se

kush e ka privilegjin për të kontrolluar shpirtrat në zonën kufitare. Si udhëtojnë shpirtrat? Sa

është kapaciteti që u lejohet atyre për të mbartur bagazhe kujtimesh? A u lejohej shpirtrave të

refugjatëve të merrnin me vete peshën e pakufizuar të dhimbjeve dhe kujtimeve? Perëndia e di se

çfarë do të bënin refugjatët me bagazhet e brengave dhe të kujtimeve të tyre.

Më 18 qershor 1999 mbërrita bashkë me familjen në Shtetet e Bashkuara. Ishte java e parë që

lufta kishte mbaruar dhe trupat e NATO-s po hynin në Kosovë. Ne kishim kaq kohë që

ëndërronim për të parë atë çast lirie. Dëshira jonë për t'u kthyer në shtëpi ishte edhe më e fortë.

Për mua, të qenët refugjate në Maqedoni qe paradoksi më i palogjikshëm që më kishte ndodhur

ndonjëherë. Isha lindur në Maqedoni dhe kisha qenë refugjate bash në vendlindjen time! Kjo ka

qenë koha e vetme e ngrirë në jetën tonë. Një kthim i shpejtë hëpërhë nuk ishte i volitshëm, por

ne premtuam: do të ktheheshim në Kosovë. Ëndrra jonë vazhdonte të jetonte.

Të afërmit tanë na ndihmuan që të sistemoheshim në shtetin Konektikat. Kishim dëshirë të

ndodheshim pranë tyre dhe zumë një shtëpi me qira në qytetin e vogël Nogëtak, tetëmbëdhjetë

milje në veriperëndim të Nju Hevënit. Është interesante të shënoj se ndodheshim shumë më afër

qytetit Uotërbëri, por ne e lidhnim Nogëtakun me qytetin e Nju Hevënit. Në të gjitha letrat dhe

bisedat telefonike me miqtë dhe të afërmit tanë në vendet e tjera përsëritnim pareshtur të njëjtën

histori: Jetojmë në shtetin Konektikat, gjysmë ore larg nga qyteti Nju Hevën ku ndodhet

Universiteti i Jeilit. Kështu na pëlqente të shpreheshim. E çuditshme, po qysh në çastin e parë

kur pamë Nju Hevënin, ramë në dashuri me atë vend. E bëmë zakon të ecnim me makinë për

gjysmë ore në rrugën 63 drejt jugut për të pirë kafe në Nju Hevën. Thuajse çdo mbrëmje do të

kërkonim strehë në Nju Hevën. Fëmijët tanë i kishin qejf bibliotekat e Nju Hevënit që kishin

shumë lodra dhe libra interesantë. Kishte diçka tërheqëse në këtë qytet, por nuk qemë në gjendje

të zbulonim se ku qëndronte magnetizmi i mistershëm i këtij qyteti.

Dy vitet e fundit sollën ndryshime rrënjësore në jetën e familjes sime. Jeta jonë e re filloi të

merrte pamjen e një historie karikatureske të përshpejtuar. Për të jetuar në Shtetet e Bashkuara,

na duhej që ta hidhnim vallen me një ritëm shumë më të shpejtë dhe të përpiqeshim që të ruanim

kuptimin e jetës midis gjuhëve, kulturave dhe kontinenteve. Dy vjet në këtë vend janë një kohë e

mjaftueshme për të parë e ndier se si ëndrra e re amerikane është në gjendje të sfidojë ëndrrat

tona të brendshme që i mbanim prej shekujsh. Ky ishte momenti kur e ndieja veten si të rikodoja

informacionin tim gjenetik. Po përballesha me procesin e amerikanizimit, pasi nuk kishte

identitet më të mirë për refugjatët. Kjo ishte Amerika, toka e mundësive.... për të shkolluarit.

********

Pas dy vjetësh në SHBA vendosa të aplikoja për mësime verore dhe u pranova në kursin e

shkrimeve në Publicistikën Krijuese të Avancuar. Kisha bërë një temë me profesoreshën Spillejn

në Jeil. Temën e kisha për refugjatët në Nju Hevën. E zgjodha temën pa menduar fare për

pengesat që do të hasja në përpjekjet e mia për t'u takuar me refugjatët e parë të ligjshëm në nju

Hevën.

Data 23 qershor 2001 ishte një nga ditët kur ndjeva kombinimin më të keq në genet e mia. Për

shkak të kokëfortësisë sime shqiptare dhe përtacisë turke, luftoja me idetë e mia dhe e shtyja

procesin e shkrimit. I fshiva të gjitha mendimet dhe shkrimet që kisha bërë javën e kaluar me

shpresën se do të mund t'i afrohesha shumë pranë asaj tabloje, atij vizioni të parë të qartë mbi

temën: refugjatë në Nju Hevën.

Pesë orët e para të ditës kaluan si të ishin një çast. Bëra gjithçka tjetër, po jo shkrimin e bocetit të

parë prej njëzet faqesh që më duhej ta dorëzoja të nesërmen. Vetëdija se trysnia e kohës ndodhej

në konflikt me zakonet e mia të vjetra nga Ballkani ishte pjesa e parë veprimit tim korrigjues.

Unë ende vazhdoja të jetoja me pulsin e ditëve që më dukeshin kaq të largëta tani, pas dy vjetësh.

Po ç'tjetër më bllokonte? Pikturoja në mendje pengesat dhe rivalët e shkrimit tim: kujtimet

vetjake, frikën, dashurinë, shpresën, fëmijët, gjuhën, moshën, administrimin e kohës dhe

mendimet e mija të ndërlikuara. Miliona histori luanin me tempin presto në mendjen time. Më

duhej ta prezantoja veten si mjeshtër të fjalës në një gjuhë që e flisja prej shtatëqind e

gjashtëdhjetë ditësh në ndërveprimet e mia shoqërore. Gjithçka që kisha shkruar gjatë tri ditëve

të fundit më mërziste. Bëra mirë që i printova faqet përpara se t'i shuaja të gjitha. E emërtova

dokumentin në kompjuter me titullin "Llogje".... Kjo ishte një shprehje shumë popullore ato

kohë në Amerikë.

Më dukej se prej gishtave po shkarkoja imazhet e para që ishin të nevojshme për këtë punim.

Ndërkohë që shkruaja dhe përpiqesha të gjeja fjalët që fjalorët e mi ende nuk i kishin të

përkthyera, po zbuloja arsyen se pse tingulli i asaj që kisha shkruar ishte aq i thatë dhe pse

sintaksa dukej kaq e çoroditur.

Përdorimi i një gjuhe tjetër është si të ecësh me makinë nëpër rrugët lagjes duke kujtuar je duke

bërë rrugën tepër të gjatë për atje ku je nisur. Shumë kohë më parë kisha mësuar t'u ngjallja

interes dëgjuesve të mi me ndodhi gazmore, shaka spontane, histori lufte dhe gjuhë gjestesh.

Gjithnjë e kam ditur se përmbajtja e mesazhit tim qe e vetmja gjë që i bindte dëgjuesit se forca e

mesazhit ka më shumë rëndësi se gramatika e tij.

Mund ta shkruaja tregimin tim prej njëzet faqesh në shqip dhe pastaj ta përktheja në anglisht. Por

nuk më bindte. U ktheva njëzet e pesë vjet pas në kohë, në shkrimin e hartimeve në shkollë.

Kisha për detyrë të shkruaja për vendlindjen time në orën e gjuhës serbo-kroate. Nuk kisha

shkruar asgjë dhe bëja sikur lexoja me zë nga fletorja, që ishte bosh... Dhe e gjithë kjo sepse nuk

e kisha të lehtë të shkruaja.... kurse ta tregoja... e kisha kaq të lehtë dhe donte shumë pak kohë.

Të shkruarit në një gjuhë tjetër, kur do vërtet të krijosh një ndërthurje mendimesh e ndjenjash,

është një proces i mundimshëm. Jam përpjekur të shkruaj në shqip për refugjatët, por kuptova se

thoshja gjëra të ndryshme në gjuhë të ndryshme. Kur fjala është për ushqimin, turqishtja është

më e mira. Ka aq shumë emra për zarzavatet, që perëndimorët nuk i kanë parë kurrë. Dje mora

vesh se ka shumë restorante turke në Nju Hevën. A mund të jenë të zotët refugjatët? -- pyesja

veten. Me aq sa dija, nga Turqia vinin vetëm refugjatë kurdë dhe nuk e dija nëse kishin pasur

mundësi, për aq pak kohë, që të hapnin biznese të vetat.

Gjatë kërkimit tim prej dy javësh për refugjatë në Nju Hevën kisha biseduar me njëzet e tre

njerëz që jetojnë në Nju Hevën. Kontakte të reja, njerëz që nuk i kisha njohur kurrë më parë.

Kisha shkruar qindra e-maile duke marrë vetëm pesë përgjigje të dobishme.

Ndihesha kaq shumë e shkëputur nga subjekti im i dashur... refugjatët. Nuk e kisha menduar

kurrë se do të më tërhiqte kaq shumë kjo temë.... por duhej t'i kushtohesha. Kjo ishte jeta ime...

jeta jonë.... Kuptimi ynë.

Fundjavët përbënin kohën time të parapëlqyer për të treguar historitë e mia. Më duhej të qëndroja

në kontakt me prindërit, njerëzit e shtëpisë, kushërinjtë, të njohurit dhe të moshuarit e bashkësisë.

Të gjithëve u shkruaja në gjuhë të ndryshme dhe në kontinente të ndryshme. Kjo ndodhte sepse

isha molepsur nga sindromi tipik amerikan i zëvendësimit të kontakteve ballë për ballë me

telefonime dhe e-maile. Kjo ndodhte për arsye të kulturës sime themelore dhe nevojës për të

qëndruar në kontakt me kulturën gojore të tregimit të historive. Për dy vjet, tregimi i historive u

bë pjesë e bioritmit tim të ri dhe e rigjallërimit të kujtesës sime.

U hodha një sy shkrimeve të mia të mëparshme ku përshkruhej saga ime e kërkimeve të

refugjatëve në Nju Hevën. Kisha vjellë gjithë vrerin tim për botën e industrisë në të cilën

refugjatët ishin "lëndë e parë". Ndieja një ngut tepër të madh për t'u takuar me refugjatët. Por

duhej të tregohesha më e durueshme dhe t'i lija ngjarjet e jetës të rridhnin me ritmin e tyre. Për

fat të keq, në të dyja anët e historisë, në të dyja anët e botës, në vendin e tyre amtar dhe në vendet

e ngulimeve të reja, refugjatët dukej se mund të ishin çdo gjë, po jo njerëz. Ata ishin njerëz që

ngërtheheshin në thelbin e konfliktit të dy interesave të kundërta. Ata qenë lindur "gabimisht" në

truallin e dikujt tjetër. Për këtë arsye u duhej të shpërnguleshin prej andej, përndryshe do të

vdisnin. Për ta, ikja në një vend tjetër dukej se ishte e vetmja "zgjedhje". Kur gjenden jashtë

rrezikut dhe jashtë zonës së luftës, gjithçka është në rregull. Komuniteti ndërkombëtar do t'i

sistemojë. Gjatë luftës, këta janë njerëz që vënë në rrezik strukturën demografike dhe etnike të

vendeve. Ata kanë identitet "të gabuar" në një kohë të gabuar. Shtëpitë i kanë ndërtuar në një

trevë gjeografike të gabuar. Një herë e një kohë, kjo trevë i përkiste një kombi.... dhe Zoti e di

nëse treva i përket dikujt.

Refugjatët detyrohen të marrin arratinë, sepse një grup civilësh të armatosur, ose një njësit

ushtarak i indoktrinuar, janë urdhëruar për t'i likuiduar. Të braktisur në mëshirën e fatit ose të

vendimit të komunitetit ndërkombëtar, kushdo që u shpëton jetën këtyre 'jetimëve' është hero. A

ka ndryshim midis një shpëtuesi të jetës dhe një padroni të jetës?

Tani që je një refugjat i shpëtuar, mendo. Ej, ti! Harro gjithçka! Pse të kthehesh ku ishe, ti nuk ke

shtëpi. Nuk ke asnjë të ardhme atje. Ke fituar një llotari. Je në Shtetet e Bashkuara. Nuk ke as

pse aplikon për këtë 'llotari' për t'u pranuar si refugjat. Bëj kujdes që ta dish mirë se ky është fati

më i madh që mund të kishe në jetën tënde. Duhet t'u jesh mirënjohës për gjithë jetën

organizatave ndërkombëtare që të shpëtuan. Po, ke për t'i kthyer një hua Organizatës

Ndërkombëtare të Migracionit, por ajo është dhurata jote për refugjatë të tjerë nëpër botë.

Tashmë refugjatët në SHBA qenë bërë 'dhurues' për refugjatë të tjerë dhe nuk e kishin fort të

qartë nëse po i kthenin huan IOM-it, apo ishin engjëj për refugjatë të tjerë.

Fol, refugjat, fol. Mund dhe ta hapësh gojën e të flasësh, po çfarë do të thuash? Kush janë

dëgjuesit e tu? E çfarë nëse ke hequr të zitë e ullirit? Nuk e shikon, të gjithë po heqin të zitë e

ullirit. Kështu, ku është ndryshimi? Të gjithë e dimë se puna mund të shkonte më keq, por të

gjithë duhet të besojmë se mund të shkonte më mirë.

********

Isha në tension të dija mënyrën më të mirë se si t'u qasesha refugjatëve të parë një Nju Hevën.

Një mendje më thoshte se mund t'i kontaktoja nëpërmjet një njeriu të njohur. Kisha numeratorin

telefonik të qytetit të Nju Hevënit dhe i bridhja sytë nëpër emra për të gjetur ndonjë kombinim të

njohur shkronjash. Nuk gjeta asnjë emër shqiptar. A ishte e mundur të mos gjendej qoftë dhe një

shqiptar në Nju Hevën? Mezi gjeta një pakicë emrash të dallueshëm sllavë që mund të ishin

boshnjakë, kroatë ose serbë. Mund të qenë bërë edhe amerikanë. Secili nga këta skenarë mund ta

kishte ndryshuar ekuacionin, veçanërisht në anën time, me mua si shqiptare etnike. Nisi të më

pëlqente kjo lojë identitetesh, forcash dhe komunikimi.

Fillova të mësoj diçka për njerëzit dhe për vende të ndryshme në Nju Hevën. Vazhdoja të isha në

fazën studimit të hartës, pasi nuk i njihja thuajse fare rrugët e këtij qyteti. Është e habitshme, por

arkitektura e bukur e qytetit nuk më tërhiqte. Shpresoja të gjeja hartën e duhur që të më

udhëzonte se si të ecja përmes shpirtit të njeriut. Cila rrugë është vetëm njëkalimshe? Cila pjesë

e shpirtit njerëzor ndodhet në fazën e ndërtimit? Ku janë zonat private dhe publike?... Dhe, në

fund, të gjeja dritën... ose zjarrin.... Të shikoja dritën që bashkon imazhet e së tashmes dhe të së

kaluarës në mendjet dhe zemrat e refugjatëve në Nju Hevën.

Vendosa t'i telefonoja njërit prej emrave sllavë që gjendeshin në numerator. U prezantova dhe i

thashë zonjës se qëllimi i kësaj bisede ishte që të gjeja disa refugjatë në Nju Hevën. Për çudi,

personi i parë që më doli në telefon ishte një refugjate nga Bosnja. M'u desh goxha kohë që ta

bindja se doja të flisja me të pikërisht sepse ishte refugjate.

Vetëm të përfytyrosh... Pas pesë vjetësh që jeton në Shtetet e Bashkuara, dikush të merr në

telefon. Nuk është në përgjigje të telefonimit që i ke bërë këtij njeriu. Nuk është se po të merr në

telefon një i afërt. Nuk është dikush që e ke njohur. Nuk është se dikush të telefonon për të të

prezantuar një prodhim apo shërbim të ri. Bëhesh gati që ta mbyllësh telefonin, por dëgjon një zë

që të flet në gjuhën tënde amtare, ndonëse me theks të huaj. Por është gjuha që ti e kupton më

mirë nga të gjitha dhe ke etje për ta përdorur.... dhe, në mënyrë të pandërgjegjshme, përpiqesh të

gjesh shumë arsye për ta vazhduar bashkëbisedimin. Frikën dhe dyshimin për qëllimin e

telefonuesit ta qetëson fakti se ti vazhdon të jesh një njeri absolutisht i panjohur për të. Papritur

ndien se historia e jetës tënde fillon të rrjedhë në mënyrë të vetvetishme.

Zonja nga Bosnja po e vazhdonte bisedën me mua, megjithëse ende ndihej se ishte e pasigurt.

Kishte të drejtë t'i shkonte mendja për çdo gjë. Pse duhej të më besonte? Unë thjesht isha një zë

në telefon. Gjatë gjithë kohës dëgjoja zërin plot dyshim të të shoqit që e nxiste ta mbyllte

telefonin. M'u desh të veproja me shpejtësi dhe iu përgjigja të gjitha pyetjeve që më bëri gruaja

nga Bosnja. Më vonë e dëgjova prapë zërin e të shoqit që i thoshte të kishte kujdes me

informacionin që po më jepte. Në atë pikë të bisedës sonë kuptova se zonja nga Bosnja po

fillonte të tregohej e lirshme me mua dhe se nuk po e çante fort kokën për paralajmërimet e të

shoqit.

Biseda jonë u tor gjerë e gjatë, por gjithë kohën m'u desh që ta bindja që të mos kishte asnjë

dyshim. I dhashë emrin, adresën dhe telefonin tim. Më pas përfshiva në bisedë një copëz nga jeta

ime dhe në fund ajo u duk krejt e qetë.

Zonja nga Bosnja filloi të më tregonte historinë e jetës e saj me një besim më të madh, por

historia e saj qëndronte në sipërfaqen e ngjarjeve aktuale. Gjithçka dukej kaq e dallueshme,

thuajse ajo mbante në dorë një album të përbërë nga fotografi të zgjedhura. Kushdo ka dëshirë që

t'i tregojë tjetrit pozat më të mira dhe rrallë të zë syri një fototografi që përmban dhimbje e

vuajtje. Fotot më të mira tregojnë fytyra të qeshura, përqafime, vende që ke vizituar dhe llojlloj

historish që ta përkëdhelin kujtesën.

'Fotografia' e saj e parë nga Amerika tregonte një orë mësimi të Anglishtes si Gjuhë e Dytë, ESL,

në shkollat për të rriturit. Familja e saj kishte qenë me shumë fat që kishte filluar nga puna

menjëherë, edhe pse pjesëtarët e saj nuk dinin të flisnin anglisht. Ngarkesa në punë i kishte

detyruar që të largoheshin nga shkolla ESL për mësimin e gjuhës për t'iu kushtuar punës më me

ngulm.

Më pas gruaja nga Bosnja iu rikthye kujtimit kur kishin mbërritur në aeroportin Kenedi në

qytetin e Nju Jorkut. Prisja të dëgjoja diçka më të thellë.

"Më kujtohet shumë mirë gjithçka, që nga çasti i parë kur hipëm në avion në Gjermani. Sapo

mbërrita në aeroportin Kenedi, e ndjeva veten jo të braktisur, por si pjesë e këtij vendi të ri, u

ndjeva në liri. E mbaj mend fare mirë zonën e pranimit në qytetin e Nju Jorkut. Ky ishte një vend

ku njerëzit trajtohen më barazisht" -- tha ajo.

Zonja nga Bosnja vazhdoi të fliste për tranzicionin e qetë që familja e saj kishe kaluar në Shtetet

e Bashkuara.

"Mendoj se ka dy lloj njerëzish," më tha. "Njerëzit që janë mësuar të jetojnë me frytet e punës së

tyre dhe parazitët, ata që jetojnë në kurriz të të tjerëve."

Më tregoi se ajo dhe i shoqi kishin filluar punë në fabrikë qysh në muajin e parë pas ardhjes në

Nju Hevën. Nuk po dëgjoja hollësira të veçanta, por po e lija që ta tregonte historinë e asaj ashtu

siç dëshironte. Po të kishim qenë në Bosnje, do ta kisha pyetur fare lirshëm për rrogën që merrte

dhe për të dhëna të tjera vetjake, por tani isha plotësisht e vetëdijshme se ndodheshim në SHBA

dhe se tema të tilla nuk para bisedohen me lehtësi. Unë prapë kam bindjen se dëshira për të ditur

për rrogat e njëri-tjetrit është e nxitur thjesht nga kureshtja, një dukuri që e gjen në gjithë botën.

Zonja nga Bosnja vazhdonte të më siguronte se sa të lumtur ishin. Vajza e tyre po përgatitej për

t'u futur në kolegj. Shtëpinë sapo e kishin blerë dhe tani po e ndienin veten si në atdheun e tyre.

I bashkova të gjitha këto imazhe lumturie me analizën interesante që më kishte treguar Dr. Dori

Lob. Vetë Doktor Lobi ishte një i mbijetuar i holokaustit dhe një psikiatër që punonte me traumat

që prej tridhjetë vjetësh. Ai më kishte thënë, "Refugjatët kanë për prirje të sajojnë një mekanizëm

mbrojtës nëpërmjet sendërgjimit të një iluzioni të nevojshëm rreth vetes së tyre. Ata shikojnë

vetëm anën praktike të jetës dhe nuk e kanë të lehtë të flasin për plagët e tyre të kaluara. U duhen

dhjetëvjeçarë," më kishte thënë ai, "për të arritur atë çast zgjimi dhe disa prej tyre nuk e arrijnë

kurrë atë çast." Rrëmbimi pas anës praktike është shumë karakteristik për refugjatët nga Bosnja,

me të cilët Dr. Lobi kishte punuar pesë vitet e fundit.

Zonja nga Bosnja vazhdoi me historinë e saj të lumtur, por papritur përmendi diçka për të cilën

po prisja.

"Ju lutemi, vëreni këtë në shkrimin tuaj", më tha. "Ekziston një ndryshim i madh midis

imigrantëve dhe refugjatëve. Është krejt ndryshe kur vendos të vish me dëshirë në këtë vend dhe

kur vjen për arsye se ke qenë e detyruar për ta braktisur shtëpinë tënde." Në këtë pikë të bisedës

e pyeta nëse kishte shkuar në Bosnje për vizitë. E pyeta edhe nëse do t'i pëlqente të kthehej,

meqënëse lufta kishte mbaruar. Ishte shumë herët për ta pyetur për shtëpinë apo njerëzit e saj në

Bosnje.

"Jo, as që më shkon në mend për të shkuar atje", tha ajo dhe vazhdoi: "Nuk ma ka qejfi të

ndodhem përballë ndonjë oficeri idiot kufiri që do të fillojë të vërë në dyshim kartat e mia të

refugjatit dhe të më krijojë probleme të padëshiruara. Boll kam pasur të tilla probleme."

Zonja nga Bosnja e vazhdoi tregimin duke krahasuar jetën e saj në Gjermani me atë në Nju

Hevën. "Është krejt ndryshe të jesh i huaj në Amerikë. Në njëfarë mënyre këtu përzihesh me të

gjithë dhe askush nuk e ka mendjen t'ju bëjë që ta ndieni veten të huaj."

Shumë nga refugjatët e Bosnjes që ishin sistemuar në SHBA kishin ardhur nga Gjermania pas

vitit 1994. Bagazhi i tyre emocional qe i dyfishtë. Së pari, ata kishin qenë refugjatë në Gjermani

dhe pastaj përsëri refugjatë në SHBA. Gruaja nga Bosnja më tha se kriteri i atjeshëm për të bërë

kërkesë për azil në një vend të tretë ishte: të ishe me martesë të përzier, etnike ose fetare; të kishe

jetuar në kamp; të ishe e ve ose i ve; të ishe e përdhunuar.

Nuk munda të hyja në atë pjesë të historisë së saj që do të më bënte të ditur se cili prej këtyre

kushteve të fatkeqësive e kishte sjellë këtu familjen e saj. Mendoja se kjo pjesë e historisë së saj

mund të zhbirohej vetëm pas një miqësie të përforcuar nga besimi dhe nga bisedat kokë më kokë.

Ishte ende shumë herët për ta pyetur në telefon për çështje të tilla kaq delikate.

Gruaja nga Bosnja nuk donte as të dëgjonte për t'u kthyer në Bosnje. Nuk i vinte keq për asgjë

nga ç'kishte lënë pas, përveç të afërmve. Kur e pyeta nëse e dinte arsyen pse familja e saj qe

cakuar të vinte në Nju Hevën, më tha se nuk e dinte. Nuk i kujtohej as emri i agjencisë së

sistemimit në Nju Hevën. E pyeta nëse ishte Shërbimi Ndërfetar për Refugjatët, por ky emër nuk

iu duk i njohur. Nga ditët e para në Nju Hevën asaj i kujtohej vetëm një person që u kishte bërë

një vizitë në kohën e pushimit të tij të drekës. Për ne kjo ishte ngjarje, tha ajo. Ishim të vetmuar

dhe i mbanim sytë nga dera me shpresë se do të vinte ndonjë mysafir apo mik, siç na ndodhte kur

ishim në Bosnje.

Ndaloi pak dhe rifilloi tregimin: "Viti i parë qe i tmerrshëm. I errët. Nuk ishim në gjendje

të kuptonim asgjë dhe nuk mund të thoshim asgjë. Gjithë jeta jonë përmblidhej te puna dhe te

kthimi në shtëpi për të fjetur. Për të fjetur gjatë. Gjumi i ndihmonte njerëzit e familjes së saj që të

harronin dhimbjen e kujtimeve. Nuk m'u dha kurrë mundësia për ta pyetur nëse ishte serbe. E

kuptoja mirë se sa e vështirë ishte të identifikoheshe me krimet që ishin bërë në emër të kombit

serb këto dhjetë vjetët e fundit.

Madje nuk i përmenda as faktin që arrestimi i Slobodan Milosheviçit përbënte rastin e

parë në histori që një president të çohet në Gjykatën Ndërkombëtare të Hagës.

KALENDARËT E BOTËS

Në të vërtetë nuk i mbaj mend të gjitha detajet e mësimit të astronomisë, por jam e sigurt se kisha

arritur të kapja kuptimin. Më qe mbushur mendja përfundimisht se çdo njeri ka kohën e vet. Më

qe mbushur mendja se ne të gjithë kemi "datën tonë në skadimit"... DHE se çdo njeri duhet të

pajtohet me këtë të vërtetë të hidhur. Gjithashtu më qe mbushur mendja se jemi këtu për një

arsye... për një arsye të fortë, ndonëse ishte kaq e mundimshme të depërtoje në këtë pyetje të

lashtë. Ndofta pyetja më e lashtë e natyrës njerëzore! Ç'është jeta? Është dhuratë vallë? Është

garë? Apo është teatër? Është vuajtje? Shkollë? Pse na është dhënë kjo dhuratë e çmuar? Kush na

e ka dhënë? Pse jemi 'këtu' dhe jo 'atje'? Kush dhe çfarë e paracakton kohën dhe vendin tonë? A

është vallë thjesht një dhuratë? Pse? Pse tani?

E kisha të vështirë të mbaja mend rendin e ngjarjeve në jetën time. Ajo kishte qenë kaq e

hapërdarë! Historitë më të vjetra dhe këngët më të mira që kisha dëgjuar gjatë jetës sime më

sillnin të njëjtin mesazh: llogaritja e kohës zakonisht fillon me çastet e mesazheve të mëdha.

Nuk kishte dyshim se ne jetonim në këtë kohë shumë interesante! Në mijëvjeçarin e tretë! Edhe

koha jonë kishte kaq shumë mesazhe të mëdha! Si do të fillojmë ta matim kohën tonë në të

ardhmen? Do të vazhdojmë t'i matim kohët tona veç e veç? Kjo ishte KËNGA PSE DHE SEPSE

NË MENDJEN TIME!

Arrija të ndieja në gjakun tim një ritëm historik kaosi dhe shtresa të ndryshme kohësh

kontradiktore. E kaluara bëhej e ardhme dhe e ardhmja pjesë e së kaluarës. Një Zot e di pse kisha

një ngatërresë kaq të madhe për kohën në mendjen time. Kisha tregues dhe kalendarë të

ndryshëm. Por gjithë sa mund të më ofronin ata s'qenë gjë tjetër veçse numra të ndryshëm. Por....

tani.... isha në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Pikërisht në një kohë dhe një vend ku KOHA

ishte FLORI. Një gjë e mbaj mend me siguri: përsillej diçka në ajër, një ankth për problemin

Y2K, problemi më i madh: KOMPJUTERAT.

Dikush mund të më ketë gjykuar mbi bazën e racës, gjinisë ose moshës, por isha e sigurt se unë

kisha shumë ngjyra dhe mosha. Po ndodhte thuajse njësoj si në kohët e lashta të Euripidit. Kohës

së Euripidit i referohemi si kohë e lashtë. Megjithëse nuk ishim përfundimisht të sigurt se cila

ishte thellësia e vërtetë e asaj fjale: E LASHTË. Ndofta një nga përkthimet abstrakte do të ishte:

E PËRJETSHME! Po le ta lëmë mënjanë abstrakten! Ne jetonim në atë kohë të historisë kur

njerëzve u duhej veç të ishin praktikë dhe gjithkujt i duhej të mendonte për afate të vërteta.

Si bijë, motër, grua, nënë, biznesmene dhe lypëse kisha mësuar prej një kohe të gjatë të luaja me

kohën dhe të ndryshoja maskat. O Zot i madh, më pëlqente vërtet ideja për t'i luajtur të gjitha

llojet e lojërave dhe të roleve, por më shumë dashuroja JETËN e vërtetë. Është e vërtetë se isha

në kërkim të mundësisë 'për të luajtur' veten time, por nuk e di përnjëmend se si dikush e 'luan'

vetveten!

Faktikisht koha jonë ishte vetëm 2432 vjet tokësorë pas shprehjes së famshme të Euripidit: "Për

njeriun nuk ka brengë më të madhe mbi dhé se humbja e 'truallit amtar'." Planeti Tokë qe bërë

dëshmitar okular i mënyrave të kërkimit të një trualli tjetër. Planeti Tokë qe mbushur me

'udhëtarë' kërkues të 'Ëndrrës Amerikane'. Numri i njerëzve që dëshironin të largoheshin nga

trualli i tyre amtar po rritej me shpejtësi. Këtë të gjithë e shihnin! Në qoftë se formula e Euripidit

ishte e drejtë, kjo do të thoshte se brenga mbi Tokë po rritej dhe nuk jam e sigurt nëse janë në një

mendje me mua të tjerët për këtë. E mbërritur nga thellësia e kohëve të lashta një gjë është e

sigurt: gjithkush kërkon DASHURINË dhe LUMTURINË.

Ishte papra e njëjta kohë, kur gjithsecili vazhdonte të rendte në kërkim të kombinimit të lumtur:

para, kohë, dashuri dhe lumturi. Ishte ajo kohë, kur njerëzit kërkonin një ilaç kundër mjerimit. Të

dërrmuar, por të vendosur në kërkimet e tyre, ata gjetën një ilaç, kthimin në një fe të re: në

shpresën tek 'Ëndrra Amerikane'. Disa nga udhëtarët suleshin me dëshirë... KURSE... disa

ndodheshin atje thjesht rastësisht. Njerëzit qenë të ndryshëm, por shumica besonin se Amerika

ishte pikërisht treva e DUHUR, STREHA E RE. Një trevë ku ndryshimi mes ëndrrave dhe

realitetit ishte veprimi. Ajo ishte toka e mundësive!

Ky është fillimi i mijëvjeçarit të tretë! Mos harroni, sipas njërit prej kalendarëve më popullorë!

Gjithsesi, ai qe thjesht një numër!

KALENDARI IM

Ishte muaji i Ramazanit. Po festoja vigjiljen e Vitit të parë të Ri në Shtetet e Bashkuara. Shumica

e njerëzve dukeshin të ngazëllyer dhe e pëlqenin numrin 2000. Disa nga amerikanët besonin se

mijëvjeçari i tretë fillonte me atë numër. Ndofta prisnin diçka më shumë se thjesht një ndryshim

numri dhe ndryshim mijëvjeçari. Më kujtohet shumë mirë se festat e DITËVE TË SHENJTA

kishin ardhur kaq shumë afër njëra-tjetrës, por ishte kaq e vështirë të ndieje atë Shpirt të Shenjtë

të Përbashkët. Më dukej se të Kremtet dhe urimet nuk kishin kuptim të vërtetë! Shumica e

njerëzve nuk besonin më në të Kremtet e tyre. Familjet nuk ishin më të bashkuara si më parë.

Fjala 'familje' po bëhej histori. Çiftet e martuara qenë të rralla dhe shpejt do të klasifikoheshin si

dinosaurë. Edhe besnikëria bashkëshortore ishte e rrallë!

Kjo ishte koha kur shumica e qenieve njerëzore qenë instruktuar t'u flisnin makinave dhe të

shtypnin butona. Disa bënin sikur flisnin. Disa flisnin pa thënë asgjë. Unë prisja të dëgjoja se qe

shpikur një buton i ri që thoshte: Në qoftë se jeni shumë i lumtur, shtypni 1; në qoftë se jeni

shumë i trishtuar, shtypni 2; në qoftë se nuk e dini se në ç'gjendje shpirtërore ndodheni, prisni

përgjigjen njerëzore! Do t'ju jepet përgjigjja sipas radhës në të cilën u mor pyetja! Koha e

përafërt e pritjes për telefonimin tuaj është 27 minuta! Zoti e di se ç'mund të ndryshojnë 27

minuta në jetën e dikujt. Disa nga njerëzit mund të flisnin gjuhët e regjistruara! Disa mund të

ndiqnin udhëzimet, ndërsa... kishte të tjerë që ende nuk ishin në gjendje ta kapnin logjikën e re të

zërit të teknologjisë, megjithëse ajo qe e vetmja gjuhë që flisnin. Më fatkeqë nga të gjithë qenë

njerëzit që nuk guxonin kurrë të preknin telefonin! Atyre askush nuk u telefononte! Ata nuk i

flisnin gjuhët e regjistruara!

Oh, po... Më kujtohet edhe se... ishte koha kur njerëzit qenë rrëmbyer aq shumë pas ligjeve, saqë

nuk u bindeshin njerëzve. Jeta qe ndërtuar rreth iluzioneve dhe rregullave që dukeshin se ishin

kundër shpikësve. Kisha përshtypjen se të gjithë hapnin gjyqe kundër të gjithëve. Gratë kundër

burrave, fëmijët kundër prindërve dhe gjithkush ishte kundër të tjerëve! Miqtë më të mirë të

njerëzve ishin kafshët. Ishte koha kur ligjet përsoseshin çdo ditë! Disa nga artikujt e gazetave më

thoshin se ligjet njerëzore në këtë kohë kishin filluar të gjykonin të pafajshmin dhe të mbronin

agresorin!

Ky ishte fillimi i mijëvjeçarit të tretë sipas kalendarit më popullor të kohës. Unë isha vetëm një

ndër miliona shqiptarë etnikë që jetonin në mërgim. Të gjithë, përveç nesh, po e reviziononin

historinë shqiptare. Ne s'kishim kohë të shkruanim histori. Kishim kohë vetëm për të IKUR larg.

Paratë i mbanim poshtë jastëkut. Shumica e dokumenteve tona duheshin falsifikuar. Unë vija nga

KosovA! Emër i padëgjuar! Parajsë brenda Ferrit! Vija nga ai vend që shumica e botës e quante

KosovO. Çdo ditë gazetat jepnin të njëjtat lajme: zbulohet një tjetër varr masiv! Y2K nuk kishte

ç'të shuante nga historia e vendit me emrin Kosov@. Vetëm kujtimet njerëzore jetonin atje!

Ndofta ana më e mirë e tragjedisë Y2K do të ishte shkatërrimi i gënjeshtrave që i qenë

bashkangjitur zemrës së "të vërtetave" historike.

Nuk doja t'i lexoja më gazetat! Mbaja mend vetëm shkrumbin e shkollave të djegura. Mbaja

mend shkatërrimin e paramenduar të dokumenteve personale. E dija se shumica e familjeve qenë

shpërndarë. Jo për shkak divorci. Ende jo. Më kujtoheshin shumë të dashuruar të ndarë! Më

kujtoheshin shumë njerëz që i kishin detyruar me dhunë të linin SHTËPITË e tyre! Asnjërit prej

nesh nuk i qe dhënë shansi për të hartuar një plan afatgjatë. Planet qenë harruar. Në të vërtetë më

kujtohet se ne kurrë nuk e kemi përdorur këtë fjalë: PLAN. Ç'është ajo? Ushqim? Folje? Ajo çka

vërtet mbanim mend ishte: DHEMBJE dhe INSTINKT. Ky qe mësimi që mbanim mend më

mirë: INSTINKTI PËR MBIJETESË!

Përkufizimi më i vjetër për refugjatët ishte dhënë në përrallën e Borëbardhës. Njerëz që

detyroheshin të iknin nga SHTËPITË e tyre ngaqë dikush nuk i donte. Lloji i luftës nuk ka

fort rëndësi. Ata duhej të harronin shtëpitë, miqtë, fshatrat... kujtimet e tyre të bukura.... të gjitha

të lëna pas.... por ata thjesht nuk mundnin! Nuk kishte kurrfarë medikamenti Y2K për jetën e

lënë pas... për kujtimet e dhimbshme njerëzore!

Kjo ishte koha kur bota ishte plot me të gjitha llojet e LUFTËRAVE! Unë vija nga një luftë "e

vërtetë"! Luftë me armë! I përkisja grupit të njerëzve që emërtoheshin refugjatë. Isha brezi i

katërt që jetoja në azil. Të gjitha përrallat e mia të preferuara, historitë, tragjeditë, komeditë dhe

muzika qenë ndërtuar rreth këtij veprimi: AZIL.

Sipas njërit prej kalendarëve më popullorë, ishte pikërisht data 23 mars 1999 kur arrita të

shpëtoja duke ikur nga shtëpia ime në Prishtinë, Kosovë, për në Maqedoni. Mbaj mend se

trokisnim me të gjitha forcat në dyer që nuk na i hapnin! Në ato çaste KOHA ISHTE

POSHTËRIM! Dera nuk na hapej. Maqedonia ishte një vend i ri. Kufijtë qenë të mbyllur.

Maqedonia ishte vendi im amtar. Njerëzit atje shtireshin sikur nuk i dëgjonin trokitjet e mia!

Ishte koha kur ata nuk ishin mikpritës as me shtetasit e tyre. Ç'mund të presësh nga një nënë që

nuk kujdeset për fëmijët e vet? Ç'nënë është ajo? Mikpritëse? Pandehni se do të kujdeset më

shumë për fëmijët e saj të adoptuar? Është e dhimbshme ta kujtosh atë MREKULLI, por më në

fund dyert na u hapën!

Ishte një ditë prilli në vitin 1999, kohë në të cilën ndodhesha në Maqedoni. Kisha mundur ta

kaloja kufirin dhe vazhdoja të punoja për UNHCR-në në atë vend. Pika e fundit e durimit tim

kishte të bënte me armiqësinë maqedonase. Nuk mund të prisja më! Prania ime si refugjate në

vendin tim ishte më shumë se poshtërim. Pikërisht në atë kohë shkrova një e-mail. Nuk më

kishin mësuar kurrë të lutesha. Këtë duhej ta mësoja vetë.

I shkrova një letër Donika Tasimit, mësuese në shkollën e Anglishtes si Gjuhë e Dytë (ESL) në

Konektikat. Ishte e shoqja e kushëririt tim të parë, Tasimit. Në atë kohë nuk e dija me saktësi se

ku ndodhej Konektikati dhe me siguri gjithashtu nuk e dija se një e-mail mund të ndryshonte tërë

jetën time! Një Zot e di pse e shkrova atë letër nga Maqedonia! I kisha dërguar Donikës të gjithë

informacionin e nevojshëm për procedurat e strehimit në një vend të tretë! Më ngacmonte ideja

për të shkuar në një kontinent tjetër, në një Strehë të Re, NJU HEVËN! Ajo çka dija me siguri

ishte se mendja ime qe rraskapitur dhe nuk isha e sigurt nëse mund të vazhdoja të ECJA! Ajo çka

doja vërtet ishte që të harroja kufijtë dhe dyert e mbyllura! Do të doja të kthehesha në zog!

Mbase për këtë vetëm krahët më mungonin! Po, ajo çka doja unë ishte që të gjitha dyert të ishin

të hapura! Isha tmerruar nga muret, kufijtë, dritaret e vogla dhe dyert e mbyllura!

Kushërinjtë e mi vepruan në bazë të atij e-maili dhe më 18 qershor 1999 arrita në Shtetet e

Bashkuara. Kjo datë shënon fillimin e kalendarit tim në këtë vend. Pikërisht këto dy data janë dy

momente që unë i mbaj si të gdhendura në kalendarin tim. Sidomos datën 18 qershor 1999,

momentin e mbërritjes sime bashkë me familjen në Shtetet e Bashkuara. Ishte pikërisht java e

parë e mbarimit të pjesës së parë të luftës së 'Krizës së Kosovës' dhe trupat e NATO-s po hynin

në Kosovë. Agjencitë Ndërkombëtare po i sensibilizonin refugjatët që të mos ktheheshin... por...

refugjatët tashmë e kishin nisur rrugën e kthimit për në SHTËPI! Nga të gjitha kahjet dhe të

gjithë kufijtë... ata po ktheheshin në STREHËN e tyre të VJETËR! Ata po kapërcenin jo vetëm

kufijtë, por edhe skemat e bojatisura të mediokritetit dhe të politikës.

NJU HEVËN

Kushërinjtë tanë na ndihmuan të sistemoheshim në shtetin Konektikat, në qytetin e vogël

Nogëtak. Asnjë prej nesh nuk e dinte se pse na kishin sistemuar në atë zonë dhe pse komuniteti

shqiptar po rritej në Uotërbëri. Qenë përhapur fjalë se në zonën e Uotërbërit ndodheshin rreth 15

000 shqiptarë. Të gjithë e quanin si të mirëqenë se shqiptarët do të vazhdonin të shkonin vetëm

në Uotërbëri.

Nogëtaku ishte shumë afër me Uotërbërin. Në njëfarë mënyre ne e dinim se ishim banorë të

Nogëtakut, po me sa duket shpirti ynë kërkonte strehim në Nju Hevën. Kishte diçka tërheqëse në

të, por ne ende nuk e gjenim dot arsyen që fshihej në lidhjen tonë të mistershme me Nju

Hevënin.

Kurrë nuk kisha ëndërruar se do të intervistohesha për t'u pranuar në Jeil më 18 qershor 2001, një

datë që përkonte me datën e mbërritjes sonë në Shtetet e Bashkuara. Edhe kjo datë u vulos në

kalendarin tim të ri, kalendarin tim amerikan. Ndjeva gëzimin e rritjes së krahëve dhe të shuarjes

së kufijve! Fara e paqes filloi të rritej përsëri... Një derë tjetër e madhe më ishte hapur dhe atë

çast ndjeva se unë po bëhesha ne. Pranimi im në Universitetin e Jeilit më dha krahë për të

harruar muret, kufijtë dhe kohët e ngrira... Unë nuk kisha ëndërruar kurrë se do të shikoja përsëri

shumë dyer të mbyllura dhe mure të mëdha!

Mosha ime në Amerikë ishte mosha kur fëmijët fillojnë të ecin vetë. Ditëlindja ime e tretë në

Shtetet e Bashkuara, 15 korrik 2001, ka qenë ditëlindja më e bukur e jetës sime. Ndihesha si një

fëmijë i vogël, jeta e të cilit sapo kishte filluar. Ishte një ditë e zakonshme. Shumica e njerëzve të

mi të dashur ndodheshin shumë larg meje. Kisha mysafirë atë ditë! Bëja pastrimin! Merrja urime

në telefon! Nuk shpresoja ta dinte kush tjetër se kjo qe ditëlindja ime e VËRTETË. Ato ditë isha

duke punuar një detyrë për një lëndë të shkollës, por kjo ishte shumë më tepër se shkolla. Kjo

ishte JETA! Ndihesha e lumtur në shpirt, por edhe më vinte çudi. Nuk e di se si më kapi një

ndjenjë e tillë, por po përjetoja në mënyrë vërtet të vetëdijshme lumturinë e prindërve të mi! Ata

ishin të lumtur me lindjen time. Isha vajzë! Ata ishin shqiptarë, por ishin vërtet të lumtur që unë

isha vajzë!

Unë isha vetëm një refugjate!

Ishte viti i tretë i banimit tim në Shtetet e Bashkuara. Ishte koha kur shkoja në Nju Hevën çdo

ditë. Unë nuk e di se çfarë lidhnin të tjerët me JEILIN. Më vonë dikush më tregoi anën tjetër të

historisë, këndvështrimin amerikan për JEILIN. Kisha qenë mjaft me fat që nuk e kisha ditur atë

pjesë snobe të historisë! Për mua JEILI ishte DRITË! Unë ende nuk e dija se kisha filluar të

ndiqja një nga shkollat më të mira të këtij vendi, por kjo nuk përbënte qëllimin tim vetjak. Ai

ishte dhimbja jonë! Askush nuk mund ta zbulojë logjikën e brendshme që i lidh këto dy

ekstreme: Refugjatët dhe Jeili! Lavdi Zotit, unë nuk e kisha atë bagazh paragjykimesh për Jeilin!

Udhëtoja lirisht në rrugët e Nju Hevënit. Ishte një ditë e zakonshme korriku, 2001, dhe ndihesha

absolutisht e vetmuar! Ndofta thjesht më dukej se isha e vetmuar! Nuk kishte njeri që të më

përshëndeste në këtë qytet, por dëgjova "TUNGJATJETËN" e parë në Nju Hevën. Nuk mund ta

besoja! Ishte pedagogu i Sociologjisë së Kulturës, Profesori Uiliam Hoult. Ishte java e fundit e

kursit të sociologjisë.

Padurimi im fëminor po më sulmonte përsëri. Prisja me emocion të filloja lëndën tjetër,

krijimtarinë letrare. Instinkti im i thellë më pëshpëriste se një arsye e mirë më kishte sjellë në Nju

Hevën dhe se duhej të gjeja disa nga përgjigjet për pyetjet që qëndronin të strukura thellë...

shumë thellë... në nënshtresën e mendjes sime... mendjes sonë... historisë sonë. Duhej të gjeja

arsyen për atë konfuzion të kohës që ndieja. Trupi im ishte i lodhur, por unë vazhdoja të vrapoja.

Ishte VULLNETI i gjyshes sime që vinte në lëvizje shpirtin tim! Ndieja dashurinë e nënës sime

gjatë gjithë kohës! Mundja të dëgjoja të gjitha mësimet e tim eti! Isha e lodhur, por ata jo!

Mundja të ndieja brengën dhe vetminë e tyre! Përjetoja fatin e vajzës jetime dhe të gruas së ve të

re! Përjetoja dashurinë dhe përgjegjësinë e të qenët nënë e babë! Befas, fillova të kuptoja qartë

gjithçka që më kishte ndodhur në jetë. Nuk kishte arsye për t'u arratisur nga ky cikël. Duhej t'i

vërtetoja vetes se sakrifica ia vlente! Duhej të vërtetoja se ishte e pranueshme që të ikje nga

vendi yt amtar dhe të përjetoje brengën më të madhe në tokë! Euripidi kishte të drejtë. Isha në

një mendje me të! E ndieja vërtet të gjithë dhimbjen dhe brengën e të gjithë refugjatëve! Isha

edhe e VETMUAR, edhe e BASHKUAR! Unë ndieja dhimbjen e asaj brenge kolektive! Unë

duhej të vërtetoja se ia vlente të jetoje larg njerëzve dhe vendeve që i doje me shpirt..... duhej të

vërtetoja se ishte e pranueshme që të ishe e VETMUAR dhe e BASHKUAR!

Njerëzit si puna ime konsiderohen se janë refugjatë fatlumë. Familja ime arriti të shpëtonte dhe

ne të gjithë mbetëm gjallë! Këtë e kishim bërë kaq shumë herë në jetën tonë! Isha e sigurt se ne

ishim thjesht refugjatë të gërvishtur, por unë i mbaja mend plagët e përgjakura që kisha parë...

dhe unë shikoj kaq shumë... dhe isha gjallë... dhe kisha një zë... dhe kisha gjithçka që i duhet

njeriut për të përcjellë mesazhin... dhe ... isha një e mbijetuar...... dhe doja të klithja.... DËGJO.....

LEXO..... KUPTO!

I kisha bredhur të gjitha rrugët e Nju Hevënit në kërkim të refugjatëve. Nuk e di pse, po ndërtesat

kurrë nuk më kishin bërë përshtypje. Për mua, ndërtesat e Nju Hevënit qenë të gjitha të ndryshme

dhe të gjitha të njëjta! Unë do të isha mrekulluar më shumë po të kisha takuar mendjen që e

kishte hartuar atë projekt! Do të kisha qenë më e lumtur po t'u jepja ujë njerëzve që kishin

punuar për t'i ndërtuar ato. Një Zot e di se sa pak do të jenë paguar njerëzit që mbanin peshën e

gurëve që formonin këto ndërtesa të bukura. Gjithë ç'ka na shohin sytë janë vetëm ndërtesat....

dhe nuk e di pse dhe si... por ne harrojmë se gurët janë bartur nga duar njerëzish të djersitur...

njerëzish realë! Si Titaniku!

Ajo çka kërkoja në Nju Hevën qenë njerëzit. Shikoja hartën e Nju Hevënit dhe nuk mund t'i

gëzohesha bukurisë së ditëve. Asgjë rreth meje nuk më bënte përshtypje. Dija vetëm se

ndodhesha në Nju Hevën e mbështetur në hartën që mbaja në duar. Ecja nga Haj Strit në Medou

Strit dhe vazhdoja përgjatë Uitni Evinjusë. Po humbisja kohë, por doja të ECJA. Vetëm të ecurit

më jepte ndjenjën e saktë të largësisë. Në qendër të qytetit ndodheshin shumë ndërtesa të bukura,

por nuk i kundroja kurrë. Ndërtesat që ishin bërë enkas për t'u dukur të vjetra, nuk më

impresiononin. Nuk më pëlqente ideja e së vjetrës "alternative". Gjërat mund të jenë të vjetra aq

sa janë, pse duhet të përpiqemi që të duken më të vjetra! Bërja e gjërave që të dukeshin më të

vjetra më kujtonte dëshirën e njerëzve për t'u dukur më të rinj!

NË KËRKIM TË REFUGJATËVE

NË NJU HEVËN

Më në fund, më 10 korrik 2001, filloi lënda e Publicistikës Krijuese. Isha tmerrësisht e

emocionuar! E gjithë jeta ime dhe formimi im shkollor u vunë në shërbim të kësaj dite. Tani po

bëja nxemje për të "luajtur" vetveten. Detyra jonë kishte të bënte me qytetin e Nju Hevënit. E

habitshme, por vendosa në çast. Do të shkruaja për refugjatët në Nju Hevën. E fiksova temën në

tru një herë e mirë! Në atë kohë nuk kisha ndonjë sinjal për pengesat që do të ndeshja për të

gjetur refugjatët. Kisha pesë javë afat për t'i gjetur, takuar e bindur që të mos kishin ndrojtje për

të biseduar me mua për gjëra që duhen vite për t'i zbuluar!

U përpoqa të kontaktoja me refugjatët nëpërmjet Shërbimit Ndërfetar për Refugjatët. Punonjësit

e këtij institucioni qenë tepër të rezervuar për të më krijuar mundësi për kontakte të

drejtpërdrejta. Gjithë sa munda të merrja vesh prej tyre në telefon ishte se numri i kinezëve që

kërkonin strehim në Nju Hevën po rritej. Ky informacion përforcohej tërthorazi nga raporti ED

236 i Departamentit Dygjuhësh. Në këtë qytet, numri i fëmijëve kinezë të regjistruar të moshës

nën tre vjeç ishte tridhjetë e shtatë. Për këtë numër duheshin dy klasa dygjuhëshe poqese do të

ishin të gjithë në të njëjtën godinë. Raporti ED 236, po të plotësohej me saktësi, do të ishte harta

më e mirë për të ditur se ç'grupe refugjatësh qenë sistemuar në Nju Hevën dhe pse këtu.

Përgjegjësi i Departamentit Dygjuhësh më tha se departamenti i tyre po përgatitej për të krijuar

një program mësimor dygjuhësh. Kjo ndodhte për herë të parë në shkollat publike të Nju

Hevënit. Po ndodhnin ndryshime, po në të vërtetë unë nuk kisha shkuar atje për të verifikuar

informacionet që mund t'i lexoja në Internet apo gazeta. Ajo çka doja unë ishin historitë jetësore

por, me ç'po shihja, po e kisha përherë e më të vështirë për të kontaktuar refugjatin e parë me

mish e me kocka në Nju Hevën, pos vetes sime.

Një nga përgjigjet që mora më bëri ta vrisja mendjen vërtet shumë. Cilat ishin gjasat që refugjatët

t'i takonte një qenie tjetër njerëzore? Kë njihnin ata në këtë vend? Se ata ishin vetëm numra! E

lexova përgjigjen përsëri e përsëri dhe u përpoqa të përfytyroja personin që e kishte shtypur këtë

mesazh:

Konfidencialiteti është pengesa e vetme më e madhe për të intervistuar refugjatët dhe/ose marrë

çdo lloj informacioni personal për ta. Ju sugjeroj që t'i drejtoni përsëri një kërkesë Shërbimit

Ndërfetar për Refugjatët që punonjësit e tij të pyesin disa nga klientët nëse do të dëshironin që të

intervistoheshin prej jush. Përsa kohë që vetë refugjatët mund të heqin dorë nga e drejta e tyre e

konfidencialitetit, ju mund të merrni disa të dhëna mbi ta. Shpresojmë se e kuptoni se ne nuk i

vëmë aspak në dyshim motivet tuaja dhe as përpiqemi që ta mbajmë të fshehtë informacionin për

klientët tanë. Megjithatë, si të gjithë njerëzit e tjerë në SHBA, edhe refugjatët gëzojnë të drejtën

themelore për privatësi, e cila nuk mund t'u mohohet përveçse me lejen e tyre të deklaruar.

Prandaj, megjithëse është e ligjshme që ju të bisedoni me ta, së pari duhet që ata t'i japin leje (jo

doemos me shkrim) agjencisë së sistemimit në mënyrë që ajo, nga ana e saj, t'ju japë juve emrat,

adresat, numrat e telefonit ose të dhëna të tjera identifikuese. Ju urojmë sukses në projektin tuaj

kërkimor.

Të kisha punuar në një punë tjetër dhe të kisha pasur një histori tjetër jete, nuk do të isha

interesuar kurrë të dija statusin e saktë ligjor të të ardhurve të rinj në Shtetet e Bashkuara. Një gjë

e mora vesh me siguri: refugjatët ndodheshin në duar të sigurta. Ndërkohë që rropatesha të

kuptoja problemin e konfidencialitetit, mijëra numra më vinin nëpër mend. Numri vetjak, numri i

sigurimit shoqëror, numri I-94, numrat e dollarit, numrat e projekteve dhe shumë numra të tjerë.

Vetëm numra! Po të mos isha vetë refugjate, mund të mos më kishte shkuar kurrë ndër mend të

zhytesha në botën e refugjatëve. Fillova të besoj vërtet se ata mund t'i njihja vetëm si numra!

Përpiqesha ta përktheja numrin në një qenie njerëzore!

Nuk kishte dyshim se refugjatët qëndronin të fshehur në Nju Hevën. Sigurisht ndodheshin edhe

në listat e agjencive të sistemimit, por fatlumët bënin pjesë në zemrat e njerëzve të fesë, të

mësuesve, të mjekëve dhe të infermierëve, të cilët kishin bërë zgjedhje të drejta profesionale.

Identitetet e refugjatëve mbrohen në formën e "dhënies së kontrolluar të informacionit".

Agjencitë e sistemimit janë organe që luajnë "rolin e Zotit" në jetën e tyre. Ato vendosin se kur

është e moralshme ose ligjërisht e detyrueshme që të informohet Departamenti i Shërbimeve

Shoqërore ose Departamenti i Punës për ndryshime në statusin e punësimit të tyre duke

respektuar njëherazi konfidencialitetin e tyre në një rast tjetër.

Të gjitha shpresat i kisha mbështetur në Shkollën e Anglishtes për të Rriturit si Gjuhë e Dytë.

Shkolla ndodhej në 580 Ella Graso Bulvar. Duke hyrë në shkollë, pashë një afishe të vendosur

mbi derë, ku shkruhej: "Kjo derë do t'ju çojë tek e ardhmja". Të shkuar nuk kishte. Sapo të hyje

në këto dyer, kishte vetëm të ardhme. Shkova te vendi i recepsionit dhe nuk mbaj mend asgjë

tjetër, veç recepsionistes. Ajo u përgjigjej shumë telefonatave njëherësh dhe të krijonte

përshtypjen se mishëronte përgjigjen njerëzore të automatizuar. Personat që telefononin pa

pushim i drejtonte në vende të tjera. Ajo çka më habiti më fort ishte aftësia e saj për t'u përgjigjur

në të njëjtën mënyrë në përmbajtje, intonacion dhe temp. Ajo të krijonte përshtypjen e një

mesazhi të inçizuar. Edhe përgjigjja që më dha mua ishte automatike. Pra, edhe këtu mora po atë

përgjigje që merrja ngado që shkoja. Nuk mund të më jepnin asnjë të dhënë vetjake për

refugjatët. Personat e autorizuar ishin me pushime verore dhe askush tjetër nuk mund të merrte

përgjegjësinë për të dhënë emrin dhe adresën e një refugjati në Nju Hevën. Konfidencialitet!

Ishte fillimi i mijëvjeçarit të tretë. Çdo gjë, madje edhe konfidencialiteti, duhej të ishte i firmosur

në letër. Mora vesh se refugjatët e ligjshëm në Nju Hevën nuk ishin banorë që mund t'i

kontaktoje kollaj. Ajo çka më habiti më shumë ishte shpirti i lartë i kërkimit të azilit në këtë

qytet. Ç'është e vërteta, kisha ecur nëpër rrugët e Nju Hevënit për një kohë të gjatë. Kisha parë

shumë njerëz! Të gjithë dukeshin sikur kërkonin azil! Nga ç'lloj lufte përpiqeshin të shpëtonin?

Sikur nuk ishin në vete! Doemos që jo! Kjo dukej qartë! Si ishte e mundur që shpirti i kërkimit të

azilit të ishte aq i lartë në Nju Hevën?

Sipas njërit prej kalendarëve më popullorë të kohës, ishte viti i parë i mijëvjeçarit të tretë! Këtë e

shihja me sytë e mi! Shumë njerëz dukeshin të vetmuar dhe të pashpresë në rrugët e qytetit të

Nju Hevënit! Dukeshin sikur kërkonin azil duke helmuar mendjet dhe ndërgjegjet e tyre; sikur

kërkonin azil në industrinë e iluzioneve; sikur shtireshin se ishin dikush tjetër, një refleksion

iluzionesh! Nganjëherë më bënin të ndihesha si 'Liza në Botën e Çudirave'! Më bëhej sikur hyja

në një magazinë mode! Nganjëherë edhe sikur hyja në një geto! Nga ana tjetër ishin edhe banorët

më të famshëm në Nju Hevënit, studentët e JEILIT! Por ata ishin këtu për të kërkuar azil në

botën e bukurisë dhe të dijenisë. Fillova të vrisja mendjen vërtet: a ka njeri që nuk po kërkon azil

në Nju Hevën? Mos të gjithë banorët e Nju Hevënit janë refugjatë?

ANKA

Fillova t'ua tregoja shoqeve të klasës historinë e pengesave dhe të zhgënjimeve dhe Erika shkroi

me qetësi një adresë dhe një emër në një copë letër. Më në fund, gjeta një emër kontakti dhe

adresën e një refugjati të vërtetë në Nju Hevën. Isha duke shkuar në Muzeun e Shkencave të

Natyrës të Nju Hevënit. Në duar mbaja emrin e një refugjateje nga Bosnja, Anita. Të ecurit më

këmbë deri atje qe diçka shumë e lehtë. Punonjësi i shërbimit te dera u tregua shumë i gatshëm

për të më ndihmuar. Më tha se gruaja nga Bosnja ndodhej në dhomën e parë në të djathtën time.

Shoqja e Erikës, Anita, nuk ndodhej atje, por edhe nëna e saj punonte në muze. Së pari, u habita

kur dëgjova se nëna e Anitës quhej Anka. Ngjante aq shumë me emrin tim përkëdhelës. Vetëm

njerëzit e familjes dhe shoqet e mia më të ngushta më njihnin me atë emër fëminie. Ndjenjat e

mia u zgjuan papritur dhe m'u kujtua shoqja ime maqedonase Johana. Një Zot e di nëse do të

donte ajo të luante përsëri me mua pas gjithë këtyre luftërave. (Duke shkruar këto fjalë po filloj

të tremben, pasi po ia përmend emrin pa leje me shkrim prej saj).

Eca drejt Ankës dhe e përshëndeta "Zdravo" në gjuhën e saj boshnjake, që e përkthyer do të thotë

'Shëndet', por që zakonisht thuhet 'Tungjatjeta'. U kthye për të parë nga unë dhe m'u përgjigj në

po atë gjuhë. Kishte një shprehje të trishtuar, por vështrim të mprehtë. Filluam të bisedonim si dy

njerëz që e njohin njëri-tjetrin prej kohe. Anka donte të ishte e hapur me mua. Sapo mësoi se isha

me kombësi shqiptare nga Kosova, në tri minutat e para të bisedës sonë më tha se ajo vetë ishte

serbe. Dukej vërtet e gatshme për të treguar historinë e mbijetesës së saj. I kujtohej mirë ajo natë:

17 prill 1992. Ishte në makinë me të shoqin, i cili e ngiste, dhe kaluan kufirin kroat. Ai

shpresonte që t'i hipte njerëzit e familjes në tren për të shkuar në Gjermani, ku kishte një motër.

Vajzat e tyre ishin njëra 11 dhe tjetra 8 vjeçe dhe ende nuk e dinin se ç'do të thoshte kufi midis

Bosnjes dhe Kroacisë. Nuk e besonin se ajo do të ishte hera e fundit që e kishin parë shtëpinë e

tyre. Kjo familje ishte vetëm njëra nga shumë të tjera që do t'i duhej të shpëtonte disa herë me

radhë. Asnjë prej tyre nuk donte të besonte se kjo luftë ishte e vërtetë. Ankës i kujtoheshin

thashethemet se bombardimet do të bëheshin gjatë fundjavëve dhe askush nuk e kuptonte

logjikën e kësaj mundësie! Kush e dërgonte atë mesazh? Pse dikush mendonte se fundjavët

qenkeshin "më të mira" për bombardime?

Anka punonte si arsimtare prej njëzet vjetësh; edhe i shoqi ishte mësues muzike. Pandehnin se po

largoheshin vetëm për një kohë të shkurtër! Asaj i vinte keq që nuk kishte marrë asnjë dokument

me vete. "Askush nuk mendonte se do të ndodhte gjë" -- më tha. Po atë natë i shoqi duhej të

kthehej në Bosnje, në Bosanski Shamac. Kishte vetëm një rrugë që të çonte në kufi dhe ura e

vetme qe shkatërruar po atë natë, pas kthimit të të shoqit. Anka nuk donte të zgjatej më tej në

mrekullinë e ribashkimit me të shoqin pas gjashtëdhjetë e tri ditëve. E theksoi disa herë se ishte e

lumtur, pasi vetëm një gërvishtje kishte pësuar. Kishte burrin dhe vajzat dhe shumë nga të

afërmit e saj kishin shpëtuar. U përpoqa të mos e ndërprisja rrjedhën e tregimeve të saj. Dukej e

trishtuar, megjithatë po e tregonte historinë e jetës së saj shumë e shpenguar. Në maj 1999,

familja e tyre qe pranuar si refugjate në SHBA. Pas disa vitesh të gjata të një jete të brengosur në

Gjermani, kishin kërkuar përsëri strehim. Këtë herë i kishin sjellë në Shtetet e Bashkuara të

Amerikës, në qytetin e Nju Hevënit. Jeta e tyre si refugjatë në Gjermani kishte qenë krejt e

pastabilizuar, por në disa aspekte e mirë. U duhej ta shtynin vizën e refugjatit çdo tre muaj, por

ilaçet i merrnin në bazë të sigurimit shëndetësor. Gjithsesi, Anka e mbante mend mirë pasigurinë

që ndienin çdo ditë.

Asgjë nuk e kishte ndalur Ankën për t'i edukuar fëmijët e saj me një kuptim të drejtë për jetën. E

bija, Anita, bënte pjesë ndër 5 përqind të studentëve më të mirë të Amerikës. Ishte pranuar në

Universitetin e AKONIT për të studiuar gjuhën gjermane. Kishte rënë në dashuri me atë gjuhë,

kurse e motra kishte qëndruar në Gjermani. Ajo kishte rënë në dashuri me një djalosh gjerman.

Anka ankohej për cilësinë e arsimit në shkollat publike të Nju Hevënit. Sipas saj, ato nuk kishin

kërkesa të larta. Anka kishte standarde më të larta dhe krahasonte standardet e shkollës së vajzës

së saj me standardet e shkollës në vendin e saj amtar, Jugosllavi. Tha se edhe shkollat gjermane

ishin më të mira. Vajzat e saj kishin bërë më shumë lëndë shkollore në Gjermani.

Pyetjes sime nëse donte të kthehej në shtëpi iu përgjigj menjëherë: "JO! Nuk më pëlqen të

kthehem. Pse të kthehem? Nëna ime qe Jugosllavia. Tashmë ajo ka VDEKUR. Pse të kthehem?"

U përpoqa të fshihja lotët dhe emocionet, por mendoj se duhej t'i kisha thënë me plot gojën se

nëna e saj kishte qenë njërka ime!

Pas dy ditësh i shkova për vizitë në shtëpi. Ishte një vizitë zyrtare dhe qeshë përgatitur që ta

regjistroja bisedën. Pashë se nuk e kishte me shumë dëshirë që të fliste përpara magnetofonit. U

pendova që e kisha sjellë me vete atë pajisje teknologjike. Ndërkohë vështroja muret dhe

shtëpinë e re që tashmë kishin filluar të merrnin pamjen e shtëpisë. "Anka, nga i keni këto

skulptura?" -- desha të ndërroja drejtimin e bisedës. U tregua fort e çiltër dhe më tha se i kishte

blerë kur i kishin nxjerrë në shitje. Kjo ishte një prej privilegjeve që gëzonte si punonjëse në

Muzeun Shkencave të Natyrës. Një nga skulpturat ndodhej mbi pianon elektrike. Libri i notave të

muzikës me këngë të pavdira ndodhej i hapur. Po, m'u kujtua që i shoqi i saj boshnjak musliman

kishte qenë mësues muzike. Tani, në Amerikë, punonte si tregtar veturash!

Nuk do ta harroj kurrë as atë ditën tjetër, kur nuk shkova për të bërë ndonjë intervistë me Ankën,

po thjesht rastisi që ajo ndodhej jashtë, në kopshtin e saj. Më ftoi për një kafe turke. Vizita ime

qe vërtet një moment kur të dyja ndiem se ishim të barabarta. Shpresoj se edhe ajo do të më japë

mundësinë për t'i treguar mikpritjen time shqiptare.

NAHIDI

Nahidi ishte një vajzë e re nga Afganistani. Më kishte lënë një mesazh në zyrën time. Më në fund

Lezli, punonjëse në Shërbimin Ndërfetar për Refugjatët, i kishte dhënë asaj të gjithë numrat e mi

të kontaktit duke i thënë gjithashtu se në qoftë se i interesonte, mund të kontaktonte me mua. E

takova Nahidin në po atë rrugë. E kam fjalën në po atë rrugë që shkova kur i bëra vizitë Ankës në

shtëpi. Apartamenti i Nahidit ndodhej në të njëjtën lagje në Nju Hevën. Quhej Kopër Plejs, e

ngjashme me Brakën në Tiranë, por edhe me lagjen Karabeta në Uotërbëri, që të kujtonte

Vranjevcin në Prishtinë. Tani që kisha filluar t'i rrihja vetë rrugët e qytetit, isha e gatshme që ta

sfidoja atë raportin ED 236. Vetëm në Kopër Plejs kisha numëruar mbi njëzet fëmijë boshnjakë.

Ka të ngjarë që ky numër të ishte dyfishi i numrit të fëmijëve boshnjakë të përfshirë në raportin

zyrtar të quajtur ED 236. Ende pa hyrë në shtëpitë e tyre, syri të zinte edhe më shumë fëmijë!

Pikërisht kur sapo hyje në atë rrugë, që ziente nga jeta dhe gjallëria. Qe e vetmja rrugë ku pashë

fëmijë që ngisnin biçikleta dhe të huaj që bisedonin me njëri-tjetrin. Nahidi dukej e vetmja që

nuk ishte mësuar akoma me atë lloj të foluri me fqinjët. Kishte ardhur nga Uzbekistani dhe ky

ishte muaji i gjashtë në Shtetet e Bashkuara.

Ajo e hapi derën shumë ngadalë. Më ra në sy menjëherë se ende nuk ishte në gjendje të fliste.

Kuptohej, duhej pritur pak. E ndryshova krejtësisht strategjinë time dhe nisa ta hidhja vështrimin

thuajse në anën tjetër të historisë saj. Nuk e pyeta fare për jetën e saj si refugjate, por u

interesova për arsimin dhe kredencialet e saj. Më solli një diplomë në gjuhën ruse në të cilën

thuhej se kishte fituar gradën Master në gjuhët orientale. Pra, unë qeshë ulur pranë një mësueseje

të mundshme dhe nuk kisha arsye që ta detyroja të më thoshte diçka për të cilën nuk ndihej e

gatshme të ma thoshte. Të dyja bashkë vumë kompjuterin tim portativ në korrent dhe u lidhëm

me Internetin. Atë ditë u morëm vetëm me kontaktimin e agjencisë kompetente për vlerësimin e

diplomave në Boston.

Kur erdhi koha të ikja, pashë se Nahidi po përpiqej të më tregonte diçka për ditët e saj studentore

në Tashkent, po gjithsesi sikur diçka e bllokonte. Ishte një lloj frike e pakuptueshme. Gjithë sa

mësova prej saj ishte se vëllezërit i kishte në Austri dhe Angli dhe se nuk e kishte me qejf që të

kthehej në Afganistan. I shoqi, Doktor i Teknologjisë Elektrike, flinte në dhomën tjetër, kështu që

ne përpiqeshim të flisnim me zë të ulët. Gjatë gjithë kohës, të dyja matnim pareshtur nivelin e

besimit ndërmjet nesh. Ajo tha shkarazi se të shoqit i pëlqente që të kthehej në Afganistan.

Familja e tij nuk kishte lëvizur nga Kabuli, kurse familja e saj ishte shpërndarë në të gjitha

vendet. Të dy punonin në Dunkin Donutes me rrogë minimale.

****

Pas tre muajsh e takova prapë Nahidin në Nju Hevën. Më 26 nëntor ajo filloi të punonte në

bibliotekën e Jeilit. Bashkë me të shoqin më bënë një vizitë në shtëpi dhe kaluam një mbrëmje të

këndshme. Tani Nahidi kishte plotësisht besim tek unë. Madje më kërkoi ta quaja me emrin e saj

të vërtetë në librin tim. Emri i saj është Adiba dhe i të shoqit Vahid. Punët po u shkonin mbarë. U

dhashë një libër të Raimonda Mikatavages, gjë për të cilën më falënderuan shumë. Isha e sigurt

se pas leximit të atij libri, ata do ta gjenin rrugën më lehtë. Raimonda kishte prekur shumë jetë

njerëzish në të. Kisha të drejtë kur thosha se ajo ishte një "Engjëll Lituanez" dhe tani do të

ndihmonte edhe "Engjëllin tim Afgan", Adiba Vahidin.

XHEJNI DHE NJUTONI

Ishte një mëngjes me një shi shumë të dendur në fund të korrikut të vitit 2001. Qe hera e dytë që

më telefononte një refugjat tjetër pas referimit që i kishte dhënë Lezli për mua. Lezli ishte

punonjëse e Shërbimit Ndërfetar dhe merrej me sistemimin e refugjatëve. Më në fund e pashë

Njutonin në qoshen ku rruga Çepël takohet me rrugën Orçërd. Qëndronte në shi. Pa pyetur për

shiun, filloi të më jepte qetësisht udhëzime se si të shkoja në vendin e parkimit prapa shtëpisë së

tij. Njutoni ishte një njeri shumë inteligjent. Shumë i thjeshtë. Ishte diplomuar në Teknologjinë e

Mjedisit dhe kishe punuar me projekte ujore në Kenia për 26 vjet. Biseda jonë e parë u

përqendrua rreth gruas së tij. Më tha se ajo më kishte pritur atë mëngjes, shpresonte se do të

kishte një vizitor në shtëpinë e saj të re. Punonte në fabrikë, në repartin e dekoracionit të pjatave.

Mirëpo unë isha vonuar për shkak të trafikut. Hyra në shtëpinë e tyre me një tufë letrash në dorë.

Lezli më kishte thënë se Njutoni ishte baba i shtatë fëmijëve. U takova vetëm me njërin prej tyre,

Labanin, një djalë 14-vjeçar, që kishte shprehjen e qetë të t'et.

Njutoni ishte i biri i Samuel Motes, një mësuesi kenian shumë të shkolluar. Samuelin e kishin

helmuar më 1955 për arsye të bindjeve të tij politike, tetë vjet përpara pavarësisë së Kenias.

Njutoni nuk kishte ndonjë kujtim të drejtpërdrejtë i ati, pasi ai e kishte lënë vetëm një vjeç;

atëherë ishte koha kur e gjithë Afrika ishte vënë në lëvizje prej parullës: "MUZUNGU

AUNDOKE UPESI MU AFRIKA APATE UTAWALA." Ishte koha kur kenianët besonin se të

bardhët duhej të largoheshin sa më shpejt në mënyrë që të fitonin pavarësinë e tyre. Si mësues,

Samuel Mote kujtohej për pasionin e tij për shkencën, por kujtimi më i rëndësishëm që Njutoni

donte të më tregonte ishte rreziku që i ati kishte marrë në sy duke fshehur, për tetë ditë,

presidentin e ardhshëm të Kenias, Xhakomo Keniatan. Në gjuhën suahili thuhej se presidenti

Keniata ishte mudhamaki muitirlje mahufa, i bekuar nga Zoti për të udhëhequr. Kështu, i ati i

Njutonit e kishte fshehur për tetë ditë. Në atë kohë, të ishe përkrahës i lëvizjes do të thoshte

vdekje.

Njutoni kishte arritur në Shtetet e Bashkuara përmes Ugandës, sipas një skenari shumë të

ndërlikuar. Një nga shtatë fëmijët e tij, vajza Rahabi, vazhdonte të qëndronte në Ugandë duke

shpresuar për t'u bashkuar me familjen. Njutoni kishte qenë shef i Bashkimit Kombëtar Savans të

Shoqatës Keniane. Ishte përfaqësues i 500 000 punëtorëve dhe i përfshirë aktivisht në opozitën

kundër diktatorit Daniel Moi. Diktatori Moi pa dyshim nuk qe i bekuar nga zoti për të drejtuar.

Kishte qenë sundimtar i Kenias që prej më shumë se 23 vjetësh. O Zot! Më kujtoi Sulejman

Demirelin, presidentin e përjetshëm të Turqisë!

Kur e pyeta Njutonin nëse nuk kishte kundërshtim që të shkruaja për historinë e tij, u përgjigj

brenda sekondës: "Oh, kam parë e vuajtur kaq shumë, saqë tani jam i sigurt: Zoti është me mua."

Fillova ta ndieja vërtet peshën e mesazhit të tij të fuqishëm: Kenia duhet të zgjohet! Për arsye se

kisha një orë mësimi, u largova nga shtëpia e tyre pas tridhjetë e pesë minutash, por e mbaj mend

pamjen e fundit që pashë. Labani mbante një helikopter në dorë. I kishte bashkuar pjesët e tij dhe

unë munda të shikoja shpirtin e Samuelit të fliste nëpërmjet tij. Ata nuk e dinin arsyen pse

ndodheshin në Nju Hevën në fillim të mijëvjeçarit të tretë, por duhej të ndodheshin këtu, kjo nuk

qe një rastësi!

****

Xhejnin dhe Njutonin i takova në Uotërbëri pas gjashtë muajsh. Drejtoria e Arsimit e Uotërbërit i

kishte punësuar në Lidhjen e Komunitetit/Përkthyesve. Xhejni kishte veshur një fustan kombëtar

nga Kenia dhe dukej bukur me atë veshje. I njoha me Salimatu Kontehun, refugjat nga Sierra

Leone, i punësuar në Programin Arsimor të Emergjencës për Refugjatët që zhvillohej në shkollat

publike të Uotërbërit. Zyra jonë u kthye në njëfarë klubi për refugjatët dhe imigrantët e rinj.

Ngjanim aq shumë! Të gjitha historitë tona qenë të ngjashme. Ndryshonte vetëm vendi, gjuha

dhe pengesat. Historitë tona qenë histori të mbijetesës. Ftova Salimatun, Njutonin dhe Xhejnin

për të shkruar historitë e tyre. Mikja ime Gradis Rajt më tha: "Kush mund t'i tregojë më mirë se

ju historitë tuaja?"

Dhe e dha po vetë përgjigjen: "Askush, vetëm ju duhet t'i tregoni historitë tuaja."

DR. TRONG

Dëgjova zilen e telefonit. Minutat e mia kishin mbaruar kohë më parë. Kjo bisedë do të ishte në

llogarinë time. Në telefon ishte Toni, një refugjat nga Vietnami. Ishte një nga ditët e para të

gushtit kur fillova të mendoja se jeta ime përbëhej nga një shumë rastësish. Hollë-hollë, nga një

shumë mbijetesash. Isha vërtet e lodhur, por gjyshet e mia nuk bënin pushim. Ato më nxitnin të

mësoja më shumë, të shikoja më shumë, të tregoja më shumë dhe eventualisht të kuptoja

domethënien e historive të ndryshme.

Vendosëm të takoheshim në kafenenë Starbaks në Çepël Strit. Të vjen të qeshësh kur dëgjon se si

ua përshkruajmë veten tonë njerëzve që nuk i kemi njohur kurrë. Shenja jonë për të dalluar njëri-

tjetrin ishte një qese transparente me dosje të gjelbra.

Aktualisht Huu TON Trong ishte një njeri i njohur në qytetin e Nju Hevënit, por, qysh prej

mbërritjes së tij këtu e njëzet e gjashtë vjet të shkuara, i ishte dashur të bënte një rrugë të gjatë e

gjithë përpjekje. Kujtimet e tij për atë mbrëmje të 30 prillit të vitit 1975 dolën fare lehtë mbi

sipërfaqen e bisedës sonë. I kujtohej mirë udhëtimi me barkë për në Gjirin Subik në Filipine, që

kishte qenë vetëm fillimi i udhëtimit të tij bashkë me familjen. I kishin sjellë në Guam, në njërin

nga kampet e SHBA për refugjatët, në pritje të fluturimit për në Kaliforni. Trongut i kujtoheshin

qartë dritat e aeroportit dhe filmi i radiografisë që ndodhej brenda qeses plastike të IOM-it. Ai

dhe njerëzit e tij i mbanin qeset plastike ngjitur me trupat e tyre, pasi pikërisht ato do të bëheshin

kontratat e jetës së tyre re në vendin e ri. Në Nebraska ekzistonte prej kohe një komunitet

vietnamez, kështu që familja e Trongut u transferua nga Kalifornia për atje. Po pas tre vjetësh

vendosi që të kthehej përsëri në Kaliforni. Zoti e di pse! Trongut s'i kishte shkuar kurrë në

mendje se do të ndodhej në Nju Hevën në fillim të mijëvjeçarit të tretë.

Ajo që më bëri më shumë përshtypje te Dr. Trong ishte sinqeriteti, lirshmëria dhe saktësia e

përgjigjeve të tij. Pas njëzet e gjashtë vjetësh... vazhdonte ta kujtonte ndarjen me të dashurën.

Ajo kishte qenë ëndrra që kishte marrë me vete në barkë atë natë prilli të vitit 1975. Por nuk e pa

më kurrë! Dikush i kishte thënë se ajo ishte përpjekur të shkonte pas tij... Por... e kishin

përdhunuar në Tailandë... gjatë përpjekjes së saj për të shpëtuar. Zoti e di se çfarë bashkimi do të

kishte ndodhur po qe se vajza do të kishte mundur të vinte në Shtetet e Bashkuara dhe të gjente

dashurinë e jetës së saj!

REFUGJATË KALABREZË NË NJU HEVËN

Ishte shtunë dhe u zgjova herët. Hapa një biografi me ilustrime të bukura mbi Nënë Terezën, të

shkruar nga Xhoana Hërlei. Nuk e dija arsyen, por dija se më pëlqente të rilexoja dy faqe të

veçanta nga ky libër. Faqja katërmbëdhjetë titullohej Ballkani dhe fillonte me historinë e

prindërve të Nënë Terezës.

"Në dhjetëvjeçarin e parë të shekullit të 20-të, një farmacist me emrin Nikollë Bojaxhiu me gruan

e tij të re, Dranafile, u larguan nga shtëpia e tyre në Shkodër në Shqipërinë e Veriut. U

zhvendosën ndofta njëqind milje dhe shkuan në qytetin e vogël të Shkupit. Lëvizja e tyre ishte dhe

nuk ishte emigrim. Shkupi ndodhet goxha jashtë Shqipërisë, në Kosovë, një rajon i asaj çka sot

është Maqedonia e Serbisë. Por atëherë, si dhe sot, ai popullohej kryesisht nga shqiptarët. Në

atë kohë Shqipëria dhe rajoni i Kosovës bënin pjesë në Perandorinë Otomane, pra Nikolla dhe

Dranafileja thjesht kishin lëvizur nga një pjesë e perandorisë në një tjetër."

Kur lexova së pari këtë pasazh, u çorodita krejt. Mendja ime punonte duke iu referuar hartës së

sotme të Ballkanit. Kufijtë nuk kanë qenë kurrë një temë e lehtë në Ballkan.

Duke vazhduar në faqen shtatëmbëdhjetë, pata joshjen të lexoja paragrafin që përshkruante

Nikollën, të atin e Nënë Terezës.

"Për t'i ndërlikuar gjërat më tej, Nikolla ishte një shqiptar nacionalist. Shkupi nuk ishte larg

Shqipërisë dhe sipas fjalëve të një biografi, Bojaxhinjtë 'ndiheshin shqiptarë dhe flisnin shqip'.

Gjatë dhe pas luftës, Nikolla u aktivizua për ta bërë Kosovën pjesë të Shqipërisë së Re të

Pavarur. Mirëpo përkundrazi, Maqedonia, përfshirë Kosovën, u bë pjesë e Jugosllavisë.

Ndërkohë, kundërshtimi i kushtoi shtrenjtë Nikollës dhe familjes së tij."

Isha shumë kureshtare të dija se ç'lidhje ekzistonte midis angazhimit humanitar të Nënë Terezës

dhe patriotizmit shqiptar të Nikollës. Vendosmëria e tij për të kundërshtuar oreksin jugosllav qe

tejet e rrezikshme.

"Qëndrimi i tij nuk ishte i mirëpritur nga qeveria e re jugosllave. Veglat e saj i binin pareshtur

më qafë Nikollës, thotë Lazari. Dikur atë vit, Nikolla po udhëtonte për në Beograd për një takim,

ka të ngjarë politik. Erdhi në shtëpi jashtëzakonisht i sëmurë, me dhimbje të forta barku; nuk

vonuan dhe e çuan në spitalin vendor. Vdiq atje shpejt pas mbërritjes; i helmuar, thoshte me

bindje Lazari, nga policia jugosllave, që e kishte 'eliminuar për arsye politike'. (Në dëshminë e

vdekjes, megjithatë, helmimi nuk përmendej fare.)"

Isha mrekulluar nga libri i Xhoanës. Ajo e vështronte jetën e Nënë Terezës nga një këndvështrim

shumë interesant. Nuk kisha lexuar kurrë një biografi kaq të detajuar për Nënë Terezën.

I hodha një sy orës dhe pashë se ishte rreth tetë. Vendosa që t'ia dhuroja këtë libër për Nënë

Terezën ambasadorit të Anglisë në Maqedoni. Dy ditë më parë, prindërit e mi kishin marrë viza

për një vizitë tek im vëlla në Angli. Ishte një ngjarje e madhe për familjen time.

Shkova në postë në Nogëtak. Po e dërgoja Nënë Terezën në shtëpinë e saj, në Shkup. Duke

mbushur formularët për dërgesën postare ndërkombëtare në Maqedoni, nëpunësi i postës nga ana

tjetër e dhomës më pyeti, "Shqiptare jeni?"

"Po" -- iu përgjigja menjëherë duke e pyetur: "Nga e kuptuat?"

"Dukeni shqiptare" -- tha ai. "Edhe unë jam shqiptar" -- shtoi.

"Ju nuk dukeni shqiptar", ia ktheva unë, megjithëse më vonë, kur u miqësuam, e vija re fare mirë

atë shkëndijë në sytë e tij dhe karakterin e tij shqiptar. Nuk gjej ndonjë shpjegim shkencor për

këtë 'dukje'. Mendoj se është një 'softuer' i instaluar thellë brenda ne të gjithëve.

"Jam shqiptar nga Kalabria, Italia" -- më tha. -- "Jam brezi i tretë në Shtetet e Bashkuara."

"Ku banoni?" -- e pyeta.

"Në Nju Hevën."

Quhej Dan Oliverio. Familja e tij kishte ardhur nga Pensilvania dhe qe sistemuar në Nju Hevën.

Gjyshi i tij Samuel, që në arbërisht i thërrisnin Severio, kishte shkuar në Belgjikë nga një

provincë e Italisë së Jugut. Më pas qe kthyer përsëri në Kalabri për t'u larguar sërish nga Kalabria

në Amerikë.

"A mund t'ju intervistoj si refugjat arbëresh në Nju Hevën?" -- e pyeta.

Ishte shumë miqësor dhe i gatshëm për të më ndihmuar me projektin tim mbi refugjatët në Nju

Hevën. Ky ka qenë kontakti më i lehtë që kam pasur me familjet refugjate në Nju Hevën.

"Duhet të bisedoni me babanë dhe xhaxhanë tim, por veç e veç. Mënyra se si i kundërshtojnë ata

tregimet e njëri-tjetrit nuk është për t'u regjistruar në kamera. Mendoj se kjo e tregon më së miri

se kush jemi ne. Ne kundërshtojmë njëri-tjetrin."

Ika nga posta duke sjellë nëpër mend përkufizimin e Danielit për shqiptarët. Ata kundërshtojnë

njëri-tjetrin. Më pëlqente kjo. Fjalët e tij më dukeshin krejt të vërteta: me gjithë ato përvoja në

jetën time, këtë gjë duhej ta kisha vënë re prej kohe.

Pas një muaji, Dan Oliverio më ndihmoi që të takoja babanë e tij, Trio Oliverio në International

Pancake House në Hamden, një qytet i vogël i bashkuar me Nju Hevënin.

Trioja foli shqip me mua. Në fakt fliste dialektin e vjetër të shqipes origjinale. Kalabria ishte një

rajon në Italinë e jugut ku kishin gjetur strehë refugjatët shqiptarë të shekullit të pesëmbëdhjetë

që ishin larguar për arsye të pushtimit të Ballkanit nga otomanët. U habita me shqipen e përkryer

të Trios.

Trioja më tha se italishten nuk e kishte folur kurrë rrjedhshëm dhe se çdo vit shkonte në fshatin e

tij Shën Nikollë në Kalabri. Atje kishte një shtëpi, ku i pëlqente të shkonte. Të gjithë në Kalabri

habiteshin se si Trioja kishte mundur ta ruante gjuhën e tij amtare kaq gjatë në Amerikë.

Kishte një shpjegim për këtë. Trioja fliste arbërisht në Nju Hevën. Më tha se më 1948, kur

punonte tek vjehrri i tij i ardhshëm në një magazinë mobiljesh, të gjithë pronarët e qendrës së

qytetit ishin arbëreshë nga Kalabria.

Trioja njihte shumë njerëz në Universitetin e Jeilit. Ai vetë merrej me riparimin e orendive në

Jeil.

Unë habitesha me Trion. Kishte një libër në arbërisht dhe italisht mbi fshatin e të atit. Fshati

Shën Nikollë ishte vendi më i bukur në sytë e Trios. Ai ma dhuroi mua atë libër të

mrekullueshëm.

U largova nga International Pancake House me ndjenjën se do të qëndroja në kontakt me Trion

dhe Danielin. Pas takimit me Danielin dhe Trion ndihesha kaq e lumtur. Kisha filluar të mendoja

se në Nju Hevën nuk ndodhej asnjë shqiptar. Prej tyre mësova se atje ndodheshin shumë

refugjatë arbëreshë nga Kalabria.

O Zot, pse jemi kaq të shpërndarë, pyesja veten përsëri e përsëri. Kjo ishte PSE-ja më e madhe

në jetën time.

SHPËTIMI

Ajo mund të ishte çdolloj lufte! E vetmja gjë që duhet të bëni është të shpëtoni!

Sapo të largoheni nga shtëpia.... vetëm ECNI.... ose, nëse jeni vetëm dhe i fortë,

VRAPONI. Po të mos jeni vetëm? Nuk mund të VRAPONI... do të mendoni pareshtur për ata

me të cilët udhëtoni... Po a kanë fuqi ata, sikurse ju? A do të dalin dot GJALLË prej kësaj? Po të

keni fat, mund të arratiseni me veturë... por gjithnjë nëse keni karburant të mjaftueshëm.... Kur

t'ju mbarohet karburanti... përsëri... s'keni ç'bëni, veç do të ECNI... Duhet të ecni.... TË

VRAPONI, nëse mundeni... Nëse jeni me fat, duhet të keni para me vete, e mira në kesh. Nëse

jeni me fat, duhet të keni ushqim me vete.... Ata që arrijnë të kalojnë KUFIRIN... mbeten

gjallë.... janë të MBIJETUAR.... Shpresojnë!

Të mbijetuarit vazhdojnë të jetojnë gjithë jetën në vende të huaja në ndërtesa të quajtura

SHTËPI. Të mbijetuarve u duhet të mësojnë rregulla të reja, të njihen me njerëz të rinj, punë të

reja, gjuhë të reja, lojëra të reja... DHE të harrojnë kujtimet e vjetra. GJITHË sa mund të marrin

me vete refugjatët është jeta e tyre, kujtimet e tyre dhe eventualisht dinjiteti i tyre. Kujtimet...

Ato jetojnë thellë në një qoshe të mendjes. Refugjatët kanë frikë t'i prekin kujtimet e tyre.

Kujtimet e tyre janë si kutia e Pandorës!

Po ata që mbeten pa ikur? Janë ata që nuk mund të largohen nga shtëpitë e tyre: njerëz të

moshuar, pjesëtarë të familjes, shokë, shoqe, gra, fëmijë dhe të sëmurë kronikë. Përfytyroni... Të

jesh i gjymtuar.... kush mund të të mbartë... kush do të të japë ujë... ushqim... Ata që nuk ikin dot

janë viktima të pafajshme në mëshirë të sundimtarëve të FERRIT! Prapë ekzistojnë dy mundësi:

të shpëtojnë gjallë nga ai FERR, ose... të masakrohen dhe përfundimisht të varrosen në varre

masive.

Si mund ta çojë jetën një njeri me kujtime të tilla? Si mund të jetë i lumtur njeriu në

vetmi? Si mund të shkojë njeriu në një festë pasi ka shpëtuar prej një ferri të tillë? Është e

tmerrshme të përfytyrosh një familje që e ka shtëpinë plot me xhenaze dhe nga ana tjetër shkon

nëpër festa. Nuk isha e sigurt! Nuk isha e sigurt nëse problemi më i madh që kemi pasur në fillim

të mijëvjeçarit të tretë ishin: Kompjuterat!

AJO DO TA

SHKATËRROJË

DJALLIN

Isha me ngut të madh për të arritur në Nju Hevën në kohë. Zakonisht më duheshin dyzet e pesë

minuta për të shkuar në çdo vend të Nju Hevënit. Këtë herë kisha planifikuar një intervistë me

pedagogen time të Teologjisë Feministe, Profesoreshën Shenën Kraigo-Snell. Doja të dëgjoja

mendimin e një njeriu që besonte se ne të gjithë kërkojmë strehim te Zoti.

Mbylla derën e shtëpisë dhe dëgjova tim bir, Fatin, të më thërriste.

"Mami, të lutem, eja pak."

Mendova se do të më porosiste që t'i bleja diçka te Stop & Shop, po jo. Isha krejt e gabuar. Hapa

derën e vendosur për t'i thënë një "po" të shkurtër për t'i plotësuar dëshirën pa e zgjatur, pasi nuk

kisha fare kohë, isha bërë vonë.

Këtë herë Fati kishte një kërkesë të veçantë për mua. Më tha me një ton shumë serioz:

"Mami, të lutem, mund t'ia bësh pyetjen time profesorit tënd?"

"Cilën pyetje, Fati"

"Ti e di, mami, se ende nuk më je përgjigjur."

Ishte njëmbëdhjetë vjeç dhe kishte më shumë se shtatë vjet që priste të dëgjonte prej meje

përgjigjen e pyetjes së tij. Kur kishte qenë katër vjeç, më kishte pyetur papritur:

"Mami, pse Zoti nuk e shkatërron djallin që asnjeri të mos shkojë më kurrë pas tij?"

Mendoja për këtë pyetje teksa i jepja makinës. Nuk e hapa radion. Koha më kishte kaluar kaq

shpejt duke menduar për pyetjen e Fatit. Arrita në Nju Hevën dhe e parkova makinën përballë

librarisë së Jeilit. Takova profesoreshë Snellin në bibliotekë dhe vendosëm të dilnim për një kafe.

I dhashë listën time me pyetje, por nuk mund ta filloja intervistën pa i bërë pyetjen e Fatit. Që

edhe për mua ishte pyetja më interesante. Nuk ia kisha bërë kurrë këtë pyetje ndonjë teologu.

"Profesoresha Snell, im bir, njëmbëdhjetëvjeçar, më pyeti sot në çastin kur po dilja nga shtëpia:

"Pse Zoti nuk e shkatërron djallin që asnjeri të mos shkojë më kurrë pas tij?"

Profesoresha Shenën u përgjigj:

"Është vërtet një pyetje e mirë. Por nuk e di përgjigjen. Mendoj se megjithëse nuk është e

dukshme për ne, tekefundit Perëndia do ta shkatërrojë të gjithë të keqen. Nuk e di nëse do ta bëjë

këtë duke e shkatërruar, asgjësuar, dhënë fund asaj, po gjithsesi Perëndia do të vërë gjithçka në

vend. Kam bindjen, dhe ky besim më udhëheq aktivisht, se do të vijë koha kur Ajo do të na

shpëtojë nga gjithë e keqja. Si? Nuk e di. Pse nuk e ka bërë gjer më tani këtë gjë? As kësaj nuk i

gjej dot kurrfarë përgjigjeje.

U gëzova kur dëgjova se tha Ajo dhe e pyeta Shenënin përsëri:

"Thatë AJO. Pse thoni AJO?"

"Sepse mendoj se është e rëndësishme që ta përfytyrojmë Perëndinë në metaforat mashkullore

dhe femërore dhe të njohim se të dyja janë metafora për Perëndinë.

Pjesa tjetër e intervistës kishte rëndësi vetëm për mua personalisht, por isha shumë e lumtur që

Shenën Kraigo-Snell më kishte dhënë një përgjigje për tim bir, Fatin.

Fati është më i mirë nga ç'mund të kisha përfytyruar se do të ishte im bir.

UHURU (kikuju ose suahili) - LIRI dhe PAVARËSI

Nuk mund të prisja më! Më kishte ardhur në majë të hundës nga "të vërtetat" e vulosura të

historisë, nga perandoritë që rriteshin, fashizmi i kuq, demokracia e bojatisur, korrupsioni

diktatorial, diskriminimi neokolonial... POR EDHE... ndihesha e rraskapitur nga

pseudopatriotizmi, monopoli gjuhësor, hipokrizia e fesë së improvizuar, feja e ateizmit elastik,

veprimtaria humanitare, institucionet e rreme, mësimet patriarkale, feminizmi agresiv, martesat

mashtruese... DHE... isha shtangur nga verbëria e syve, shurdhëria e mendjes, "spiritualiteti"

shterp, kopracia e "pasurisë" ..... DHE e dëshpëruar nga meritokracia, hierarkia e vlerave të

rreme, industria e iluzioneve, kopjet e origjinalit DHE burokracia "e përkryer"!

Gjithë ç'dija unë me siguri përmblidhet si vijon: unë besoja te mbijetesa... besoja te mikpritja....

besoja te JETA! Unë besoj te DASHURIA! Unë besoj te DREJTËSIA absolute! Besoj te

PERËNDIA dhe tek E MIRA! Isha... Jam... Do të jem... Përherë një REFUGJATE... dhe statusi

im nuk do të përshtatet kurrë! Kam zgjedhur të jem refugjate! Kam zgjedhur marrëzinë për të

luftuar pasinqeritetin! Unë krenohem me këtë gjendje absolute të shpirtit tim, të qenies sime, të

përkatësisë sime etnike dhe do të shkruaj një rekuiem për të bindur cilindo se ne të gjithë jemi:

refugjatë!

Nuk mund të prisja më! Burokratët ma shkatërruan durimin teksa bridhja në kërkim të

refugjatëve në Nju Hevën. Nuk mund t'i gjeja dot REFUGJATËT në Nju Hevën.... Nuk e besoja

se si mund të ekzistonte një shoqëri që ka metodë pune vetëm "të vërtetat" e shkresave....

Përpiqesha të kuptoja "autorin-burokrat" dhe gjyshin e tij... dhe lexoja përsëri e përsëri të njëjtën

fjali "Konfidencialiteti është pengesa e vetme më e madhe për të intervistuar refugjatët..."

Kush e kishte shpikur këtë lojë? Vallë ata që nuk besonin te FJALA? Apo ata që donin diçka më

shumë se fjala?! APO... ndofta qe shpikur prej atyre që donin shkresa për të mbijetuar! APO... Po

ç'mund të thuhej për ata që kishin nevojë për FJALËN për të qeverisur BOTËN? Megjithatë, unë

nuk e çaja kokën! Për mua gjërat ishin "xham fare", më duhet të përdor këtë shprehje! Sipas

njërit prej kalendarëve më popullorë, ky ishte fillimi i mijëvjeçarit të tretë! Këtë e mësova nga im

bir!

Në të vërtetë unë nuk e di nëse shkresat mund ta shpëtojnë shpirtin e njeriut. Gjithë sa doja të

dija unë ishte: e dinin vallë refugjatët se çfarë firmosnin në atë gjendje që e kishin mendjen? A u

ishte dhënë mundësia që ta mësonin atë gjuhë? Oh, më ndjeni... Dëgjova se shkresat ishin të

përkthyera në disa gjuhë! Por a ishin vallë ata në gjendje që të lexonin shkronjat e "madhësisë

6"? A ishin plotësisht në dijeni se çfarë po firmosnin?

Më duhet të them: unë nuk e çaj kokën!... por në fakt NUK është kështu! Gjithë ç'doja të dija,

ishte: a ishin refugjatët lojtarë të kësaj loje? Kush (çfarë) ishte topi i kësaj loje konfidencialiteti?

Kush do t'ia paguante IOM-it huan e nënshkruar dhe rrogën Luigjit në Maqedoni? Nuk di nëse ai

e mban mend akoma rastin MK-101479? Kurse unë e mbaj mend shumë mirë atë njeri! Unë isha

një numër, kurse ai "luante Zotin"! I mbaj mend shumë mirë të gjithë! Mësova aq shumë prej të

gjithëve! Mësova se jam një qenie njerëzore dhe... se të tjerët nuk janë numra!

Më lejoni të lexoj përsëri: "Konfidencialiteti është pengesa e vetme më e madhe për të

intervistuar refugjatët..." Më duhej t'i ndalja gishtat që mos t'i përgjigjesha kësaj hipokrizie të

krijuar nga sëmundja e mendjes njerëzore. Zoti e di se sa frymë do të ishin sistemuar në qoftë se

mendjeve të duhura do t'u ishte dhënë informacioni i duhur në kohën e duhur... Në qoftë se

historitë do të ishin treguar... Të gjitha këto tragjedi dhe aksidente të njerëzimit qenë mesazhe të

humbura... shpresa të humbura... dhe ëndrra të humbura....

Zoe kishte të drejtë... Unë ndodhesha në vendin e duhur për të kërkuar qetësinë e shpirtit tim...

refugjate në Nju Hevën... në JEIL... YALE -- Years of Albanian Longing for Education – Vite të

Dëshirës Shqiptare për Arsim -- dhe doja që Përgjigjet të më vinin më shpejt. Unë kisha një

ëndërr të vërtetë... Një ËNDËRR TË VJETËR shqiptare.... të mbijetuar.... ëndrra ime duhej të

jetonte... Deklarata e Pavarësisë... e Shteteve të Bashkuara të Shqiptarëve.

Nuk doja që zemërimi të më shkallmonte durimin e mijëra viteve të padrejtësisë dhe të

pamundësisë së grumbulluar për të FOLUR dhe për t'u DËGJUAR.... ALLAH! -- Albanian Love

and Longing for Acceptance and Hospitality -- Dashuria dhe Përgjërimi Shqiptar për Pranim e

Mikpritje! O PERËNDI! Më duhej të kapërceja kaq shumë pengesa... DHE vendosa të luaja, për

një kohë të shkurtër, lojën time të dashur të LYPËSES... sepse besoja në krijimin e kësaj historie

të kredisë morale... që do të funksiononte në llogarinë time... në llogari të fytyrës së indinjuar të

nderit shqiptar, të bujarisë së varfërisë, të pafajësisë së nuses skoceze të përdhunuar, të krenarisë

së poshtërimit të skllavërisë afrikane, të identifikimit të NAVAJO-s... dhe... të ndershmërisë së

dashurisë homo dhe lezbike... në llogari të papërsosmërisë njerëzore... të qëndresës ilire të

Teutës, të triumfit femëror të Artemidës... të hakmarrjes matriarkale paqësore... të fitores së

Pirros!

Pengesat filluan të binin si maskat e politikës maqedonase, si "të vërtetat" serbe të Akademisë së

Shkencave... DHE.... muret e Berlinit dhe të Kinës binin e binin pa pushim.... DHE... Perëndia e

di se sa mure do të binin akoma.... Perëndia e di se sa kufij do të duhej të shuheshin... për të

arritur përkryerjen japoneze.... Më në fund barrierat u kthyen në dyer të hapura... për refugjatët...

në Nju Hevën.

Më në fund takova refugjaten e parë, një serbe nga Bosnja që punonte në Muzeun e Shkencave të

Natyrës. I bëra një vizitë në shtëpi dhe luajtëm lojën e vjetër shqiptare të zakonit të

PËRJETSHËM... të Shenjtërisë së MIKUT.... DHE.... të MIKPRITJES.... E kuptova se isha në

mes tyre... REFUGJATËVE:

Nga Afganistani.... Sudani.... Kongoja... Salvadori..... Vietnami.... Kenia.... Timori Lindor...

Çeçenia.... Palestina... Kurdistani... Tibeti.... KosovA. PO, më në fund ndodhesha mes tyre, mes

nesh.... dhe.... ndihesha e sigurt... ndihesha e kuptuar.... ndihesha e bashkuar.....

Unë mund ta kisha kthyer me lehtësi projektin e Nju Hevënit në projektin e jetës sime! Mund të

kisha zënë me qira një apartament në Kupër Plejs!... por e kisha mbaruar atë projekt që më parë!

E kishin bërë të tjerët... unë thjesht përsërisja të njëjtën këngë sipas versionit tim... DHE...

mësova shumë gjëra për ta... ne mund t'u shpalosim të tjerëve çdo gjë rreth vetes sonë sapo ata na

zënë besë! Sapo jemi të sigurt! Sapo na kuptojnë! Sapo na respektojnë! Sapo na kthehet dinjiteti

ynë njerëzor! Pa qenë nevoja të firmosim ndonjë shkresë... të tipit të "dhënies së kontrolluar të

informacionit"... gjithë ç'doja unë.... gjithë ç'duan ata përfshihet te BESA.... "Në fillim ishte

FJALA."

Pse më duhet ai informacion? Unë nuk bëja garë me kohën.... nuk bëja më... unë doja historitë e

tyre... lotët e tyre.... lotët tanë.... shpresat e tyre... shpresat tona.... Nga thellësia e zemrës së tyre...

e zemrës sonë.... Dhe ata më besuan... më treguan fillimin e historive që nuk mbarojnë kurrrë...

që ishin treguar përpara mijëra vjetësh.... dhe është herët t'i tregosh ato.... Ne duam më shumë

KOHË.... dëgjues më të mirë... histori të njëjta....

Unë nuk kisha kohë që ta rishikoja historinë... ajo ishte rishikuar vetë gjatë gjithë kohës dhe

unë nuk kisha kohë që ta shkruaja të gjithë dhimbjen dhe gëzimin e kësaj... MREKULLIE që

quhej JETË.... Historitë e mia filluan të rridhnin si një lumë që vërshon pas stuhisë së shekujve....

dhe më duhej të sillja në mend Devid Morrisin dhe Rrethin Keltik të Urtësisë....

"Këngë fjalësh të pathëna; këngë bëmash të pabëra;

Këngë lotësh të paderdhur; këngë qeshjesh të padëgjuara;

Këngë Dashurish të pashfaqura; këngë mendimesh të pashprehura;

Këngë mirësish të padhuruara; këngë bukurish të pakundruara;

Përditë na jepet një këngë e re për të kënduar."

Në të vërtetë nuk prisja kurrsesi të dëgjoja një histori të re APO të gjeja përgjigje të reja për

historinë më të vjetër të njerëzimit: historinë e gjetjes strehim! Përralla më e vjetër ishte:

Shqiptarët… Borëbardha! Kjo qe përralla që pëlqeja më shumë, historia e vërtetë më e mirë,

vërtetësia që blaton një jetë të re... Këtë e dija si vdekja... pas kaq shumë shpëtimesh... jeta ime e

re... historia jonë... Unë nuk prisja të mësoja ndonjë gjë të re... gjithë ç'prisja unë ishte të dëgjoja

mrekullinë e MBIJETESËS sonë. Si një fëmijë i vogël! Si një fëmijë i vogël që dëgjon të njëjtën

histori duke u kënaqur... dhe, pa u befasuar, pret... fundin e lumtur të heroit të saj... Jeta ime është

pasuruar kaq shumë prej kaq shumë heronjsh të rinj dhe ata të gjithë flasin gjuhë të ndryshme...

dhe të gjithë kanë rënë në DASHURI me TË VËRTETËN dhe rrezikun... DHE... të gjithë

këndojnë të njëjtën këngë përsëri e përsëri... të njëjtin kuptim... të gjitha këto imazhe dhe histori

sakrificash e dhimbjesh njerëzore i destinohen një kuptimi të thjeshtë: GOTAWARA,

UTAWALA,ZHARWANG, SAOIRSE, LIBERTA, LIRIA, PAVARËSIA, FREEDOM,

INDEPENDENCE, SLOBODA, BAGAMSIZLIK, OZGÜURLUK, AZADI, EHPILYLWIK,..

DËGJO... LEXO... IQRE.. KUPTO... DHE JU LUUUUTEM: RUANI STREHËN E VJETËR!

RUANI STREHËN E RE... KËNDONI TË NJËJTËN KËNGË: PAQE!

KOHË E CAKTUAR

1 mars 2002

Zot dhe Perëndi, Lutemi që t'i japësh bekimet e tua një populli dhe një trashëgimie -- çdo

populli, në çdo kohë. Por tani është Kosova.

Me dukje të thjeshtë gjeografike, por me topografi të pafund; E varfëruar nga rrethanat, por e

pasur në burime; E fshehur nga historia, por e lashtë në arkeologji; E rrethuar nga frika, por e

thellë në tolerancë; E brumosur në traditë, por e etur për dije; Peng i izolimit, përherë në kërkim

të një miku; Trashëgimtare shekujsh të lashtë; e etur për përqafimet e të rinjve; E ringjallur së

kaluarës brengëmadhe, shpresëplotë në të tashmen; Një paradoks patosi e potence. Çdo populli,

në çdo kohë. Por tani është Kosova.

Shpëtoje nga zvetënimi dhe mëkati. Nga shfrytëzimi dhe vetëpërdëllimi, nga abuzimi dhe

indiferenca.

Zgjo te fëmijët e saj aspiratat për një ardhmëri më të ndritur. Ndriçoji udhëheqësit e saj dhe jepi

vendosmëri popullit; vizion rinisë dhe energji shpirtit të saj burimor.

Se është si një kopsht që pret lulëzimim; Shpejtoji ditët e gazmendit të saj dhe të përmbushjes së

shpresave të saj.

Zot, mund të ishte çdo komb, në çdo kohë, por tani është Kosova.

Është kohë e caktuar.

Amen.

Ganimete Pashoja Myftiu

FALËNDERIME

Sa pari ua detyroj mirënjohjen time Dr. Dori Lobit dhe profesoreshave të mia të dashura,

Margëret Spillejn dhe Shenën Kraigo-Snell. Ky libër nuk do të kishte dalë në dritë pa

mbështetjen e mikut tim më të mirë dhe bashkëshortit tim, Burim Myftiu, si dhe të këshilltarëve

të mi të pashoq, Donika dhe Tasim Tasimi. E quaj veten me shumë fat që gëzoj dashurinë e

fëmijëve të mi, Fati dhe Fjolla; mbështetjen dhe kurajën e Fort të Përndershmit Artur Liolin;

dashurinë dhe respektin e prindërve të mi Emel dhe Irfan Pashoja; të vëllait tim Sulejman, gruas

së tij Arlinda dhe fëmijëve të tyre Aulon dhe Arion; të vëllait tim më të vogël Nol me gruan e tij

Pranvera si dhe të mbesës sime të jashtëzakonshme, Stina Pashoja.

Falënderime të veçanta u kushtoj edhe mësuesve, miqve dhe kushërinjve të mi:

Ajtene Pllana, Myra & Ray Oliver, Seniha Spahiu, Sussane Stippel, Verda & Rene Zapata,

Josephine Farina, Mahmud Hysaj, Engjell Berisha, Zenun Çelaj, Agim Deva, Gani

Luboteni, Muhamet Rizvanolli, Hadije Gjinali, Sabrije Perani, Bexhet & Ismet Tasimi,

Zenel & Ballkëze Tairi, Nazmi & Atixhe Kulla, Nurten & Ercan Nasuf, Jaşar Nasuf, Refik

Alit, Şenay Alit, Meral Alit, Vjollca & Ysen Tasimi, Raquel & Edward Bonessi, Paul &

Elizabeth Herman, Sonja & Mirand Selenica, Julieta & Ali Hoxha, Enisa & Tair Tairi,

Arbëresha & Ramadan Dedinja, Donika Kaçinari, Rreze Duli, Meça & Arben Nagavci,

Virtyt Gjikolli, Dukagjin Kurteshi, Linda & Ilir Murseli, Venera & Astrit Hajrullahu, Ana

& Nikollë Kalaj, Myvedete & Hasan Jakupi, Merza &Ali Aliu, Haxhi Vokshi, Mehmet

Gërguri, Muharrem Halili, Syzane Adili, Argjentina & Arben Grazhdani, Krenar Tasimi,

Agime & Fanol Duli, Bardha Duli, Gresa Sefaj, Florina Duli, Nezir Sefaj, Visar Tasimi,

Arbër Tasimi, Doruntina Tasimi, Teuta Tasimi, Flaka Surroi, Veprore Manelli-Jones,

Michele Lukowski, Ymer Llapashtica, Adiba & Wahid, Jane & Newton Kinnity, Salimatu

Conteh, Carmen Vargas, Rebecca Montanez, Milagros Velez, Eunice McDaughal, Dr.

Evelyn Robles , Diana & Shaqir Arapi, Veton & Zilha Nurkollari, Arijeta & Agron

Shporta, Mercedes Rose, Elvida Pallaska, Gabriele Lukowski, Gladys Wright, Genc

Myftiu, Nevin & Bujar Myftiu, Salajdin & Myesere Tokaj, Shqipe dhe Teuta Kamberi,

Fatime & Hatixhe Myftiu, Teuta Sejdiu Hazbati, Anna Kohen, Nikoleta Kollchaku,

Raimonda & Medali Beshi, Salimatu Conteh, Blerim Myftiu, Angela O’Neill De Guilio,

Eddie Rogers, Karen Serret, Eleonora Halimi, Trëndelina Cakaj Baruti, Helen Henesvik,

Dadon Dawadolma, Asuman & Reşat Arbaş, Burbuqe Zatriqi, Jehona & Shkelzen

Badivuku, Luan Dizdari, Vllaznim Dizdari, Fatime & Naim Shala, Feride Dervishi, Zeki &

Asaf Myftiu, Debbie Abreu, Dan & Trio Oliverio, Leonida Delhysa, Charlie Fobbs, Frank

Lombardo, George D’Agostino, Roberta Jacovino, Barbara Carrington, Nihal & Idriz

Demirkan, Raimonda Mikatavage, Gülay Kirazci, Ophelia Vanasse, Jamie Taylor, Tom

Vanasse, Catheline Hammond, Lori Mariano, Blerta Nahi, Venera &Luan Osmani, Linda

&Baton Osmani, Vlora Dumoshi, Nora &Florent Rizvanolli, Jeton Rizvanolli, Enik Pogaçe,

Violeta & Ahmet Coca, Vjollca & Faruk Saliu, Bejtullah Destani, Lisa & Hodo Kulla,Gani

Kulla, Afërdita Rakipi, Flamur Ahmeti, Valbona Reka, Dijana Rusi, Agim Aliu, Lendita

Tahiri, Semra Arzuallxhiu, Vjosa & Armend Spahiu, Engül & Ajret Gurgule, Leslie

Timko, Tom Vanasse , Sysane Kika, Qamile Vuçitërnali, Michele from Waterbury, Elza

Gashi, Safeta Ðeković, Florije Geci, Ariana Saliu, and many other friends around the

world.

Zoti ju bekoftë.

Ganka-Ganimete Pashoja Myftiu